InfoHub Logo

Úıelmeli-súıelmeli Qýanysh pen Kemel ińir túse mal qoranyń esigin jaýyp jatqan. Kenet kórshi úıdegi Jámıla apaıdyń:

— Tamara, meniń botaqandarym kózińe túspedi me? — degen daýsy estildi.

— Baıqaǵan joqpyn. Al meniń baqalarym mal qoralap júr, — dedi mamalary.

— Mamam bizdi baqa dedi, — Kemel burtıa qalyp, kúńk ete tústi.

— Meıli, oǵan nemiz ketedi. Baqa degenge baqa bolyp ketpeımiz ǵoı, — Qýanysh eresektik tanytyp, inisine basý aıtty. — Kóp áziliniń biri shyǵar, júr odan da kekilikti tordy lapastyń astyna aparyp qoıaıyq.

Kezekti jumystaryn atqaryp bolǵan soń olar esik aldyndaǵy uzyn taqtaıdan jasalǵan oryndyqqa kelip jaıǵasty.

— Mama, — dedi Qýanysh batyp bara jatqan kúnge syǵyraıa kóz jiberip, — keshikti ǵoı, jolda ákemniń máshınesi buzylyp kalmady ma eken?

— Kim bilipti, ondaı jaǵdaı bolýy da múmkin — dep jipke jaıylǵan kirlerin jınap júrgen Tamara. — Biraq on bes jyldan beri máshıne mingen ákelerińniń jolda qalǵanyn kórgen de, estigen de emespin. Keledi, alańdamańdar, — dedi ol jumysyn ary qaraı jalǵastyryp jatyp.

Bulardyń mazasyzdanýynyń da ózindik sebebi bar bolatyn. Taıaýda ákeleri Saǵatbek Shonjydaǵy eski tanysynan Qýanysh pen Kemelge temir torǵa qamalǵan kekilik ákep bergen. Sony kórgen atalary Máken:

— Baǵar kóbeısin, myrzalar, — degen kúlimsirep qoıyp. — Bul qaısyńnyń jeke menshikteriń?

— Meniki, — dedi Kemel maqtanyshyn jasyra almaı. Kenet Qýanyshtyń júzine jalt qarap, — ekeýmizdiki, — degen sózdi qosyp qoıdy. Biraq aıtaryn aıtqanymen, birtúrli yńǵaısyzdanyp qalǵany sezilip turdy.

— Jaraıdy, qalaı bolǵanda da senderdiki ǵoı áıteýir. Túý, mynalaryń qanaty qataımaǵan balapandar ǵoı. Ym... — dep sál oılanyńqyrap, — bularǵa kishkentaı tor tarlyq etedi. Aýnap-qýnaýyna jaraıtyn, ishinde qum, tastary bar úlkenirek jáshik jasaǵan jón. Aıtpaqshy, Saǵatbek erteń aýdan ortalyǵyna barýy tıis. Metirlep satylatyn tordy ala kelýdi soǵan tapsyraıyn. Kekilikteriń jetilgenshe mekendeıtin ornyn ózim-aq jasap bereıin, buǵan qalaı qaraısyńdar?

Alaqaılap ornynan atyp turǵan Kemel Qýanyshtyń baısaldy túrin baıqap, lepirgenin qoıa qoıdy. Degenmen ishki alaburtqan sezimin basa almaı kúlimsiregen kúıi;

— Onda qatyp keter edi, — dedi alaqanyn ysqylap.

— Qashan aıtasyz? — atasynyń júzine Qýanysh ta kóńildene qarap qoıdy.

— Búgin-aq, — dedi kárıa balalardyń qas-qabaǵyndaǵy ózgeristerdi birden-aq baıqap, — buǵan shek keltirýge bolmaıdy.

Meken aqsaqal osy tóńirektegilerge tanymal, ámbebap atanǵan usta. Qolynan kelmeıtini joq, jasy alpystan asyp ketse de balǵasy men kórigin áli tastamaǵan ári aǵashtan túıin túıetin aıtýly sheber. Minezi qaraıym, ázilqoı kisi. Atalarynyń jańaǵy aıtylǵan sózine balalar qaltqysyz sendi.

Shynynda da, erteńinde ákeleri aýdan ortalyǵyna jumyspen baryp qaıtatynyn aıtty. Qýanysh pen Kemel bir-birine únsiz qarasyp qoıdy. Degenmen burynǵydaı ár túrli ótinishter jasaǵan joq. Kúndegi ádetteri boıynsha lapas astyndaǵy kekilikti tordy shýaq mol túsetindeı jerge aparyp qoıyp, jem-sýyn jańalady. Sonan soń biri aıyr, biri qysqa sapty shaǵyn kúrekti kóterip, qora jaqqa bettedi. Shamasy, edendi mal qıynan, shóp-shalamnan tazartqysy kelgen sıaqty. Muny baıqaǵan Saǵatbek balalardyń nıetin únsiz quptaǵandaı kúlimsiregen kúıi attanyp ketken.

Ákeleri aýdan ortalyǵynan keshteý oraldy. Bular sonshama asyǵa kútken temir tordy ala kelipti. Balalar armandary oryndalǵandaı máz bolysyp qaldy. 

* * *

Kemel — jeńil minezdelileý kóringenimen qaısarlyǵy basymdaý, kózi jetpeıinshe aıtqanǵa kóne qoımaıtyn bala. Ótken jylǵy Qýanysh paıdalanǵan álippeni jaz boıy qolynan tastamaı, áripterdiń qalaı atalatynyn surastyryp júrip, saýatyn ashyp aldy.

Tipti birinshi synyptyń bosaǵasynan attamaı jatyp-aq aldymen ejiktep, birer aıdan keıin gazet-jýrnaldarda basylǵan óleńder, áńgimelerdi qurastyryp oqı alatyn deńgeıge jetti. Árıne, oǵan ata-analarynan góri aǵasy Qýanysh kóbirek kómektesti. Degenmen uǵymtaldyǵyn, bir aıtylǵandy zerdesine toqı biletin qabilettiligin bóle qaraýǵa bolmas. Onyń ústine tabandylyǵy, shamasyna qaraı izdengishtigi yqpal etkeni sózsiz.

Al Qýanysh kópsózdilikti unatpaıtyn. Qajetti bolmasa, aýyz asha qoımaıtyn salmaqty, sabyrly bala. Ár sózin oılanyp baryp aıtady, daý-damaıdan qashyq júredi. Bul minezine qarap, ony jasyq, qorqaq dep topshylaýǵa bolmaıdy. Oqta-tekte basynǵysy, mazaqtaǵysy keletinderdiń apshysyn qýyryp alatyny bar.

Únemi dene shynyqtyrýmen aınalysyp júrgendikten bolar — qoldary qýattanyp, bulshyq etteri qataıa túsken. Kemel de aǵasyna ilesip, týrnıkke órmelep shyǵyp, tartylýdy, eptep aınalýdy úırenip aldy. Tańerteń uıqydan turǵan soń Qýanysh ekeýi qosylyp jattyǵýlar jasaýdy umytqan emes.

Búgin de sol ádetterinen jańylǵan joq, jýynyp-shaıynyp, tamaqtaryn ishken soń, esik aldynda ersili-qarsyly júrdi de qoıdy. Kózderi atasynyń úıi jaǵynda. Máken aqsaqaldyń tóbesi kózge shalynsa, tura júgiretin syńaılary bar.

— Múmkin atam ustahanasynda júrgen shyǵar, — dedi Kemel degbirsizdenip.

— Áli erterek, sál sabyr et, — Qýanysh ákesi men sheshesi jumystaryna keterinde qabyrǵaǵa súıeı salǵan temir torǵa bir qarap qoıdy. — Qulqyn sáride qylqyldamaı, saǵat toǵyzdarda barǵanymyz jón, odan da ýaqyt qansha bolǵanyn bilip kelseńshi.

Ashyq esikten úı ishine qaraı zyp bergen Kemel lezde qaıta shyqty:

— Áli baqandaı on bes mınýt bar eken, júre bersek qaıtedi?

— Joq, shyda.

Olar mólsherli ýaqyt ótti-aý degende atasynyń úıine qaraı aıańdady.

Esik aldynda atasy Máken men ájesi Hanshaıym kúnshýaqtap otyr eken.

— Assalaýmaǵaláıkým! — desti balalar jamyraı amandasyp.

— Ýaǵalaıkýmassalam, kelińder, myrzalar, kelińder! — dep qoıdy atasy murtyn shırata túsip.

— Aınalaıyndar, kelińder, otyryńdar. — Ájesi balalardyń bastarynan sıpap, mańdaılarynan súıdi. — Neǵyp erteletip júrsińder?

— Bularǵa ýáde bergenmin. Sodan shyǵar. «Urysta turys joq», keteıik, — dedi atalary úlken uly Saǵatbektiń úıi jaǵyna qaraı buryla berip.

Máken ataı uzyndyǵy eki, eni bir metrdeı etip úlken qoraptyń sulbasyn jasaǵannan keıin bıiktigin jerden synyq súıem etip, edenine taqtaı tósedi. Onyń betin muqıattap fanermen qaptady.

— Kólkigen kólshikti qus turmaq, mal da unatpaıdy. Máselen, jańbyr sýy qoraptyń edenin shaımaı, astynan aǵyp ótkeni durys — dedi ol ólshenip-pishilip jasalǵan qoraptyń aınalasyna tor tartyp jatyp, — zer salyńdar, mán berip, úırenýge tyrysyńdar. Múmkin kúnderdiń kúninde mundaı nárseni ózderińniń qurastyrýlaryńa týra keletin shyǵar.

Qoraptyń tory tartylyp, esigi ornatylǵanan keıin Qýanysh pen Kemeldiń qoldasa tasyp, úıip qoıǵan qumyn belkúrekpen qosyp alyp, ishine jaıyp tastady. Sonan soń jalpaq-jalpaq qaıraq tastardy qıýlastyra qalap, astynda shaǵyn úńgiri bar kishkentaı ǵana tóbeshik jasady. Qalyń tóselgen qumnyń ár jerine balalar jınap ákelgen butaqty shybyqtardy shanshyp qoıdy. Bul kórinis eki balaǵa alyp taýdyń tıtteı kóshirmesi sıaqty bolyp kórindi.

— Kekilik — taý-tasty mekendeıtin qus. Qoraptyń ishi de soǵan uqsastaý bolǵany jón, — dedi atalary Kemel taýyp ákelgen jem salynyp, sý quıylatyn shaǵyn ydystardy edenge taıaý qabyrǵaǵa bekitip jatyp.

— Tas qoıǵanymyz durys shyǵar. Biraq qumnyń ne qajeti bar? — dep surady Qýanysh.

— Mezgilinde jýynyp-shaıynyp turmasa, qus turmaq adamnyń da aýrýǵa shaldyǵýy múmkin. Jumsaq topyraqqa aýnap, sýǵa qanattaryn sabalap shomylǵan torǵaılardy kórgen bolarsyńdar, al taýyqtar she? Bulardyń da tuqymy qus qoı. — Atasy ıegimen kekilikter jaqty meńzep qoıdy. — Olaı etpese, bıt qaptap ketedi de ólip qalady. Túsindińder me?

— Iá, ata! — Balalar jarysa til qatty.

Máken aqsaqal bárin rettep bolǵan soń jasalyp, jerde daıyn kúıinde jatqan shaǵyn shatyrdy kóterip aldy da, qoraptyń ústine qondyrdy, tórt buryshtan shege qaǵyp, qabyrǵaǵa bekitti.

Eki nemeresi qarap turmaı shamalary jetkenshe kómektesken bolyp júrdi.

— Mine, sóıtip bul sharýany da aıaqtadyq. Biraq senderge mynadaı talap qoıamyn, — dedi Kemel men Qýanyshtyń júzine tikteı qarap. — Aıtqanymdy oryndamasańdar, kekilikterińdi qoldaryńa ustatyp, qorabymdy úıime alyp ketemin.

— Ata, aıtqanyńyzdy sózsiz oryndaımyz, — dedi ekeýi qabattasa sóılep, shamasy ádemi qoraptan aıyrylǵylary kelmeıtin syńaıly.

— Jaraıdy, onda almaı-aq qoıaıyn. Biraq mynany umytpańdar, apta saıyn qaraqat, jıdeniń, jabaıy sulynyń, dolananyń jemisi bar dándi butaqtaryn, jas jońyshqa sabaqtaryn, shalǵyn shóp ákelip, basyn joǵary qaratyp, qustardyń tumsyǵy jetetindeı ishki jaǵynan baılap qoıyńdar. Bul olardyń ashtyqqa urynbaı ómir súrýine, qajetti kezinde óz kúnderin ózderi kórýine jaǵdaı jasaıdy. Jańaǵy meniń aıtqanymdy istegennen keıin únemi daıyn dándi bere bermeı, kún aralatyp jemdeseńder de jetedi. Biraq baqylaýdy umytpaı, sýyn jıi-jıi aýystyryp turýdy esten shyǵarmańdar, — dedi.

Atalary kishkentaı tordaǵy qos kekilikti eppen shyǵaryp alyp, qoraptyń ishine engizip, ákelgen jemis butaqtaryn qalaı ornalastyrýdy, shaǵyn esigin qalaı bekitýdi, kórsetti, sodan soń:

— Qorap yńǵaıly jerge qoıyldy, ornynan qozǵamańdar. Tek esigin muqıat jaýyp turyńdar. Baıqańdar, men únemi tekserip turatyn bolamyn, — dedi atalary, alaqanymen ústi-basyn qaǵyp jatyp.

— Rahmet, ata! — dedi balalar birinen soń biri alǵystaryn jaýdyryp.

Keshke jaqyn jumystarynan oralǵan ákesi men sheshesi qorapty kórip, tańdanystaryn jasyra almady.

— Atalary bar ónerin salǵan eken, — dedi Saǵatbek ysqyryp jiberip.

— Jaqsy ekeninde daý joq, biraq kókem osyny jasaımyn dep altyn ýaqytyn bosqa qor qyldy-aý, — Tamara basyn shaıqap qoıyp úıge qaraı aıańdady.

Dala tósi sarǵaıyp, aǵash japyraqtary túsip, kúzgi aýanyń salqyndyǵy sezile bastaǵan. Bir kúni Saǵatbek pen Máken qarıa Qýanysh pen Kemelge estirte ózara áńgimelesip otyrdy.

— Qora jyly, jem-shóp jetkilikti. Maldyń bıyl kúıli shyǵary sózsiz, — dep qoıdy Máken ataı sál oılanǵandaı syńaı tanytyp. — Myna Qýanysh pen Kemeldiń kekilikterine qıyn bolatyn túri bar, — dedi ákesi qabaǵyn shytyp qoıyp, — osydan bir aptadaı buryn qoranyń esigi ashylyp qalypty, qos kekilik syrtta júr eken. Qaıyryp ákelip qamaı salatyn mal emes, qustyń aty qus qoı, meıli júre bersin, úrkitpeıin, shoshytpaıyn dep óz jumysymmen aınalysyp ketkem. Birer saǵattan keıin oralsam, kekilikter qoraptyń ishine kirip alypty. Qolǵa ábden úırenip ketken, endi bulardy syrtqa jibersek, ıt-qustyń jemtigine aınalýy múmkin.

— Nege olaı deısiń? Bular meniń nemerelerimniń arqasynda taýda ósetin ár túrli aǵashtardyń jemisterine dánigip aldy, tipti taýyq sıaqty qum arasyndaǵy dánderdi tabandarmen ashyp jeý qajettigin biledi. Qanattary babyna kelip qataıdy. Endi erkindikke jibergen durys, kekiligi kóp jaqqa aparsań, tobyna qosylyp kún kórip ketedi.

— Joq, jibere almaımyz! — dedi úlkender sózin muqıat tyńdap otyrǵan Kemel osy joly shydaı almaı atasynyń sheshimine qarsylyq bildirip.

— Ata, ákem durys aıtady, bosqa ólip qalsa, árıne, jaqsy emes. Odan da qolymyzda qala bergeni jón shyǵar, — Qýanysh ákesiniń pikirin qoshtaǵan syńaı tanytyp kúrsinip qoıdy, alaıda daýys yrǵaǵynan munyń da kekilikterden aıyrylǵysy kelmeıtini anyq ańǵarylyp turdy.

— Adam sıaqty bular da jaratylystyń jandy maqulyqtary, ósedi, ónedi, bostandyqty qalaıdy. Qanshama qolǵa úırenip ketkenimen, boılarynda ózderine tán túısik baryn umytpaǵan jón, — dedi Máken aqsaqal qabaǵyn sál shytyńqyrap qoıyp. — Bizde qus dárigeri joq. Adam da, mal da, úı qustary da aýyrmaı turmaıdy, kekilikter taýda, aýasy taza óńirlerde ómir súrýge beıimdelgen. Aıaq astynan kúnderdiń kúninde aýyryp, ólip qalsa, qaıtesińder?! Obaldyń obaly sonda bolady. Qustardyń amandyǵyn tileseńder, obalyn arqalaǵylaryń kelmese, qar jaýmaı turyp erkindikke jibergenderiń abzal. Olar sol óńirdiń tabıǵatyna beıimdelip, kún kórý qabiletine ıe bolyp úlgerýi kerek qoı.

— Kóke, osy pikirińiz durys qoı deımin, qys uzaq qoı, óltirip alsaq ókinerimiz ras. Qýanysh, Kemel, ekeýiń de jaqsylap oılanyńdar, aqyldasyńdar, sheshimderińdi erteń aıtarsyńdar, — dedi ákesi ornynan turyp jatyp.

— Solaı etkenderiń jón shyǵar, qabyrǵalaryńmen keńesińder, — dedi atasy da qozǵala berip.

Aýyr salmaq moıyndaryńa túskenin ishteı sezingen balalar únsiz otyryp qalysty.

Erteńinde Qýanysh pen Kemeldiń kelisimine oraı ákeleri kekilikterdi shaǵyn torǵa aýystyryp salyp ap, tuqymdastary kóp júretin Aqtas bıigine qaraı attanyp ketti.

Balalardyń mundaı sheshimge kelgenine atasy, ájesi, tipti anaý-mynaýǵa eleń ete bermeıtin anasy Tamara da rıza bolyp qalysty.

---