InfoHub Logo

Ábilpeıiz degen Buharada handyq quryp turǵan. Onyń Máráıim degen bas ýáziri bolady. Ábilpeıiz hanǵa bildirmeı, Máráıim sońyna hanǵa qarsy adamdardy ertip, handy óltirý jolyn qarastyrady. Kúnderdiń bir kúninde Máráıim Ábilpeıizdi meımanǵa shaqyryp, sharap iship mas bolǵan handy óltirip, erteńine ózin han dep jarıalaıdy. Ábilpeıizdiń úı-múlkin «han talandy» dep talatyp, úıin qurtyp jiberedi. Ábilpeıizdiń áıeli bes jasar Abylaı degen balasymen qashyp, ózi qolǵa túserden buryn «hannyń balasy dep tiri janǵa aıtpaı asyra» dep, Oraz degen músápir shalǵa beredi. Bes jasar balany Máráıim izdetkennen keıin-aq Oraz qarıa balany alyp qashyp, Túrkistan shaharyna keledi. Túrkistanda biraz jyl turyp, eń aýyr qalde ómir súredi. Jaldanyp kúnderin kóredi. Aqyry kún kóre almaı «Saryarqa, Kókshetaý degen jaq jaqsy, barǵan adam ómiri kórmegen toıynshylyqqa kezdesedi» degen habar esitip, Oraz qarıa Arqadan kelgen kóp túıe kerýenge ilesip Saryarqa degen jerge keledi. Aryp-ashyp kele jatqan Oraz jas balasyn ertip sýsyn ishýge Arqalyq degen bir baı aýlyna keledi. Baı shaldy balasymen jalshy etip alady. Jas Abylaı kóp uzamaı jylqyshy bolady. Ne jaqsy attardy minip, at qulaǵynda oınaıtyn shabandoz, qatarynyń arasynda bedeli asyp, abyroıly bola bastaıdy. Ony sezgen Atalyq jáne óziniń balasynyń joqtyǵynan Abylaıdy ókil bala etedi. Oǵan balanyń kelbeti de sebep bolady. Óıtkeni Abylaıǵa bitken súıek sulýlyǵy men ireńdilik eshkimge bitpegen. Oraz shalǵa bir jesir kempirdi qosyp, óz aldyna úı etip qoıady.

Kúnderdiń bir kúninde han Jánibek jar salyp el jınap, eki ret qazaq aýlyn shaýyp alǵan qalmaqtyń Qaldan hanyna baryp kegin alý úshin kóp sarbaz jınaıdy. Ol kóp qolǵa qosylmaq bolyp, Abylaı ókil ákesinen ruqsat suraıdy. Atalyq ruqsat etpeıdi. Talapty Abylaı tún ishinde qashyp kelip, han Jánibektiń qosynyna qosylady.

Qaldan hannyń eline jetkende, daıyndalyp turǵan kóp láshker qolymen han Jánibektiń aldynan qarsy shyǵady. Eki jaqtyń sarbazy betpe-bet kelip, Qaldan hannyń ataqty batyry Shyrysh jeke soǵysqa shyǵady. Shyrysh batyrdyń túrin kórgen qazaqtarǵa qorqynysh kirip, eshbir jan men baram dep tilemeıdi. Qatty qysylǵan han Jánibek «Kim talapker?» — dep aıqaı salady. Shart túıingen naýsha jigit kelip hannan ruqsat suraıdy. Qysylyp turǵan han kim ekenin suramaı-aq ruqsat etedi.

Úlken maıdan alabynda Abylaı men Shyrysh batyr urys jasap, Abylaı Shyryshty óltiredi. Ólgen batyrmen qalǵan batyrǵa qaraı eki jaqtyń kóp qoly aıqaılap at qoıyp, urys bastalady. Batyrynan aıyrylǵan qalmaq hany jeńilip qashady. Eki han bitisip, Abylaıǵa Qaldan han qyzyn beredi. Qaıtyp kelgen soń han Jánibek ornyna Abylaıdy han saılap, Abylaıdyń handyq dáýiri sol zamannan bastalǵan.

Abylaıdyń qalmaqtan alǵan áıelinen Qasym han týǵan, bir áıelinen Ýálı han týǵan.

Abylaı Bógen boıynyń Boraldaımen ushtasqan jerinde aýyryp jatyp, Kókshetaýdaǵy balasy Ýálı handy shaqyrady. Ýálı han Kókshetaýdan aýyryp jatqan ákesine on alty kún salt atpen júrip jetedi. Abylaı aýyryp jatyp eldiń bılerin jıyp alyp, balasy Ýálı handy ornyna han saılaǵanyn aıtady.

Abylaı ólisimen onyń balalarynyń arasynan arazdyq týyp kúsheıe bastaıdy. Qasym handy «qalmaqsyń, han emessiń» dep shettete bastaıdy. Oǵan shydamaǵan Qasym han bóline kóshedi. Eki arasynan janjal shyǵyp, ol bala-shaǵaǵa sheıin arazdasýǵa alyp keledi. Bul arazdyq Kenesary men Shyńǵys arasynda shyǵady. Qasym hannyń bir áıelinen: Esenkeldi, Saryjan, Aǵadaı, Kenesary, Bopy, Kóshek. Bir áıelinen — Naýryzbaı. Bir áıelinen úsen týǵan.

Ýálı hannyń balasy Shyńǵys jáne basqalary Petergradqa oqyp, «uly» shenge ıe bolyp, qazaq dalasyn patsha áskeriniń basyp alýyna járdemdesken.

Ýálı han aýylyna patsha saldaty keledi-mis, Qyzyljar, Aqmeshitke patsha saldat turatyn kirepis salady degen habardy estisimen Kenesary aýyly Kókshetaýdy tastap, Túrkistanǵa qaraı qasha kóshedi. Kenesary qashyp kóship kele jatyp, Túrkistan baryp «Qazaq dýanyn» shaqyratynyn  habarlaıdy. Kenesary Naýryzbaıdyń birneshe aýylmen qashyp bara jatqanyn jáne «Qazaq dýanyn» shaqyratynyn Ýálı han aýyly esitip, qasyna saldat alyp, kóp adammen artynan qýady. Qýǵynshydan habar alǵan Kenesary aýyl erkegimen birge jasyrynyp ketedi.

Aýyl shabýylǵa daıyndalyp erý bolyp otyryp qalady. Kókshetaýdan kelgen kóp qýǵynshy Kenesary aýylyn shaýyp, onyń bar jarar múlkin, malyn alyp, qatyn-balaǵa sheıin taıaqqa jyǵyp, Kenesary, Naýryzbaıdy qolǵa túsire almaı, Kenesarynyń Kúnimjan degen áıelin biraz adammen ustap alyp ketedi. Kenesary Kúnimjanyn janynan jaqsy kóredi. Sondyqtan izdep kelmeı turmaıdy, sonda ózin ustaımyz dep plan jasaıdy. Bul oqıǵadan soń Kenesary kóp qol jınap, qolǵa túsip Aqmeshitke ketken Kúnimjanǵa barady. Kenesary astyrtyn jaýshy jiberip, Aqmeshit qalasynda bekinip jatqan úsh júz saldattyń baryn biledi. Eski shapanǵa maı quıyp, patsha áskeri jatqan aǵash dýalǵa ot qoımaq bolady. Qalmaq Qaraberkin degen maılaǵan shóp arqyly dýal túbine ot qoıysymen daıyndalyp turǵan Kenesarynyń atshy jigitteri, naızanyń basyna túırep turǵan bir-bir býma qý aq shópti shaýyp baryp janǵan otqa tastaıdy.

Órt kúsheıip, saldattar sóndire almaı, aǵash qorǵannan qashyp shyǵysymen ańdyp turǵan Kenesary úsh júz saldatty tún ishinde jeńip, ondaǵy qarý-jaraǵyn qolǵa túsirip, tuńǵysh ret Kenesary qarýlanady.

Tutqynnan Kúnimjandy taba almaı, Aqmeshit qalasyndaǵy barlyq ulyqtardyń qatyn-qyzyn aıdap, qaıtyp aýylyna keledi.

Aqmeshitti patsha saldatynan tazartýmen qatar, ózine kóp sarbaz jıyp alady. Qatyn-balasynan aıyrylǵandardyń izdenýimen Kúnimjan barlyq aýyl dúnıesimen qaıtarylyp, qolǵa túsken áıelderin qaıtyp alady. Aǵybaı, Buǵybaı, Berkin, Juman t.b. ózine serik kóp batyrlar jınalady. Mine, Kenesary, Naýryzbaıdyń patshaǵa qarsylyǵy osylaı bastalady.

«Qazaq dýanyn» shaqyryp, oǵan kóp el qatysady. Qatar jatqan qyrǵyz, ózbek halqyna dýan atynan sarbaz kómek surap on eki adam jiberedi.

Patshanyń sybaılasy Ýálı han aýylyna qarsy kúresýge shaqyrady. Stanbýlǵa ásker oqýyna bala jibermek bolyp, halyqty patshaǵa qarsy kúreske shaqyrady. Bastyǵy Nysanbaı etip, Pispek, Toqbaqqa kisi jiberedi.

Tashkenge adam jiberedi. Ózbek halqy ony maquldap, patshaǵa qarsy kúreske kúsh jınap, Aqmeshitpen Túrkistan arasyndaǵy áskerimen qazaqtardyń urysyna qosylady.

Ol sarbazdardy Kenesarynyń Syzdyq degen balasy basqaryp júredi. Ol kezde Kenesary aýyly Áýlıeataǵa qaraı kóship kele jatady. Qyrǵyzdardan kóp jigit alyp, patsha saldatyna qarsy barmaq bolady. Aldynan Pispek barǵan adamdary shyǵyp, qyrǵyzdardyń «ıgi jaqsylary» sarbaz bermeı, qaıta ózimizdi mazaqtap, kóp áýreledi deıdi.

Sol qarsańda Kenesarynyń ózi minip júretin Tortóbel aty urlanady. Ony qyrǵyzdyń ury jumsaıtyn «ıgi jaqsysy» urlatyp alyp barady.
Eki jaqty birdeı qorlyq kórgen Kene han ójettikke salyp, aýylyn shaýyp, qorqytyp, sarbaz almaq bolady.

Kenesary, Naýryzbaı  qyrǵyzdarmen sol urysta 1849-50 jyldary ólgen. Sonda Kenesary qyryq alty jasynda, Naýryzbaı jıyrma tórt-jıyrma bes jasynda eken.

Naýryzbaı ólgen soń onyń áıelin Kenesarynyń Taıshyq degen balasyna qosqan. Onan bir jylǵa jetpeı Júnis degen bala týǵan. Ol bala Naýryzbaıdan qaldy dep belgilengen. Júnis seksen eki-seksen úsh jasynda ólgen. Kenesary, Naýryzbaı ólgen soń aýyly keıin úrke kóship, Túrkistan ústine kelgen. Kenesaryuly Syzdyq bastaǵan qazaq, qalmaq, ózbekter Túrkistanda jeńilip, Tashken barǵan. Tashkende qyryq eki kún urysyp, ashyqqan halyq qaqpanyń bir jaǵyn ashyp qashqan. Buhar men Hıýa handyqtary Syzdyqqa baǵynbaı, patsha áskeriniń aldynan syrnaılatyp shyqqan. Oǵan patsha «jeńildik» berip, Hıýa, Buhar handyǵy kóp jyldar ómir súrgen. Odan kúder úzgen Syzdyq úrgenish, Qashqar barady. Ol kezde Kenesarynyń bir balasy Jappar júrgen bir top Ernazar, Beket batyrlar qolǵa túsip ketken. Jappar sol saldat ustaǵannan keıin on tórt jyldan soń bosap kelip, aýylynda ólgen.

Syzdyq Úrgenish, Qashqarda aqyrǵy ret jeńilip, qolyna oq tıip Indıaǵa júrip, Qytaı qyzyn alyp, Sáveı sodan týylǵan. Qytaı áıel Syzdyq ólgennen keıin ashýlansa, basqa bir tilmen (shúldirlep deıdi) sóılep jan adam túsinbeıdi eken. Ony qarıalardyń kóbi kórgen. Patsha úkimeti qazaq elin qyrǵyz, ózbekterdi tegis jaýlap, otarlap alyp bolǵan soń, Syzdyq óz eline kelip ólgen. Patsha Syzdyqqa: «tuqymyńnan salyq, saldat almaımyz» dep jarlyqta jazǵan desedi. Oǵan Syzdyq kónbegen.

Syzdyq batyr jeti jerde jol tosyp, patsha áskerimen urysqan. Eń alǵash Qazalyda, Aqmeshitte (Aqmeshitte jeńilgen soń, Kenehan sarbaz jınaýǵa ketken). Biraq kóp adam qarýmen qasha urys qylyp, Syzdyq qalǵan.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jalbyr batyr (İ nusqa)

Syrymnyń Nuraly handy shabýy (İİ nusqa)

Baımaǵambet sultan men Syrym batyr

---