InfoHub Logo

Fılosofıanyń tarıhy adamnyń máni jaıyndaǵy túrlishe oı-pikirge toly. Osy turǵydan alǵanda, adam problemasy men fılosofıa ǵylymy teteles. Eń aldymen «adam degen ne?» - degen suraqqa jaýap bereıikshi.

Mılet mektebiniń fılosoftaryna adam týraly oılarynan bastaıyq. Osy mekteptiń kórnekti ókilderiniń biri Fales. Onyń basty ıdeıasyna keletin bolsaq, barlyq dene sýdan jaralǵan. Iaǵnı adamda sýdan jaralǵan. Oılap, salystyrmaly túrde kóz júgirtsek ondaı oı túıerlik ıdeıalardy dinı turǵydan da baıqaı alamyz. Adam bir tamshy sýdan jarattyq degen uqsas joldar qasıetti Quran, İnjil betterinen kóre alamyz. Ekinshi jaǵynan Darvınniń evolúsıalyq teorıasynda da bar. Iaǵnı janýarlardyń barlyǵy sýdan shyqqandyǵy. Falestiń bul ıdeıasyn adamǵa qoldanatyn bolsaq, belgili bir sharttarda qatelespeımiz. Anaksımandr she? Ol ne deıdi? Onyń basty ıdeıasy apeıron. Iaǵnı sheksizdik uǵymy. Adam sheksiz be? Oılansaq, belgili bir uǵym ony da qoldana alamyz. Adamnyń jany týraly oı tastasaq jan sheksiz al tán ýaqytsha. Ondaı ıdeıa atap ketken qasıetti kitaptarda da taǵy kezdesedi. Odan bólek úndi dininde de, fılosofıasynda da osyǵan uqsas oılar bar. Ol jerde sansara, karma sıaqty termındermen ushtastyra alamyz. Anaksımandr ıdeıasyn adam janynnyń sheksiz ólmeıdi dep qarastyra alamyz. Mılet mektebiniń taǵy bir Geraklıttiń negizgi ıdeıalarynyń biri «qarama-qaıshylyq bar jerde tepe-teńdik ornaıdy». Biraq álem jaratylyýynyń bastamasy «ot» dep qarastyrǵan. Álemdi ot ta, qudaı da jaratpaǵan dep negiz jasaıdy. Geraklıt ot dep neni túsingen? Ot materıa retinde jaryq kózi, nur. Al nur syılaý qasıeti tek jaqsyǵa tán qasıetterdiń biri. Endeshe dinı sabaqtastyq bar ma? Keltire alamyz, biraq Geraklıt álemdi qudaı jaratpady dep oı tolǵatqandyǵyn kórip otyrmyz. Jaqsy, dinı jaǵynan keıinge qaldyraıyq. Qarama-qaıshylyq júıesin, shyǵystyq ın-ándyq júıemen salystyratyn bolsaq, ıaǵnı álem aq pen qaradan jaralǵandyǵy týraly. Osy ıdeıalardy adamǵa qoldanatyn bolsaq, adam tabıǵaty boıynsha jaman da emes, jaqsy da emes. Biraq istegen áreketterimen salystyrsaq, adam ne jaman ne jaqsy jolǵa túsedi. Adam 100% jaman bola almaıdy jáne dál solaı jaqsy bola almaıdy. Osy aq pen qaranyń qatynastarynan adam ár ýaqytta damý ústinde, al damıtyn adam álemde attarymen qalady. Osyndaı qara-qaıshylyqtyńdyń kúresin Geraklıt úndestik retinde qarastyrady. Biraq, mundaı úndestik kórinbeıdi, aıqyn emes, onysymen de ol óte kúshti jáne álemdegi barlyq denelerge tán. Osyndaı úndestikte jamandyq usóynsyzdyq sıaqty keleńsiz qubylystar turaqsyz keledi de, jaqsylyq kórkemdik sıaqty absolútti qubylystarmen aralasyp, joıylyp ketedi. Olardy adamǵa kórý múmkin emes, olardy kóri tek qudaıǵa tán.

Osydan kelip Geraklıt adamdar logospen kúnde kezdesip jatsa da, ony tanyp bile almaıdydegen qorytyndyǵa kele alamyz. Geraklıt adamdar tabıǵatynan bir-birimen teń dese de, shyn máninde olardyń teń emestigin moıyndaıdy. Olardyń teńsizdigi – talǵam –múddeleriniń ártúrliliginiń saldary. Kóp adamdar logos zańymen ómir súrmeıdi, óz túsinigimen ómir súredi. Ondaı adamdar óz yntyzarlyǵynyń bıliginde bolady. Biraq olar bir nárseni túsinbeıdi. Mysaly, olardyń barlyq tilekteri oryndalsa da, jaǵdaılary sonshalyqty jaqsarmas edi. Jalpy, adam memlekettik qurylymynyń da, tabıǵattyń da negizin qalaıtyn logos zańyna moıynsuný arqasynda óz janyn tyshnyqqa bólep, aıqyndaıdy, sóıtip, baqytqa keneledi.

Sokrat qoǵamdaǵy jaqsylyq pen jamandyqtyń jaı-kúıi týraly oı qozǵady, adamdardyń izgilikti ómirin jaqtady, olardyń arasynda ádil qatynastar ornatýdy jaqtady, adamgershilik minez-qulyq ıdeıalaryn qorǵap, jeke tulǵanyń jan-jaqty damý qajettiligi týraly oılaryn aıtty. Ol adam jáne onyń jany týraly bilim sol sıaqty fılosofıalyq bilimniń negizi dep eseptedi. Demek, Sokrattyń ilimi boıynsha bilimniń maqsaty eń aldymen ózin-ózi taný bolyp tabylady.

Sokrattyń kózqarastary ejelgi grek obektıvtik ıdealızminiń negizin qalaýshy Platonnyń ilimderinde odan ári damydy. Onyń ilimi boıynsha, adamdardy qudaılyq jaratqan, al sońǵylaryn - demıýrge jaratqan. Qudaılar demıýrden jannyń ólmes shyǵý tegin alyp, ony óletin denege qamady. Olar onda ártúrli qubylmaly kúılerdi, sonyń ishinde rahat pen azapty, batyldyq pen qorqynyshty, ashýlanshaqtyq pen úmitti qoıdy. Olar munyń bárin negizsiz sensasıalarmen jáne mahabbatpen aralastyrdy. Jannyń ámbebap túri osylaı shyqty. Sodan keıin qudaılar adam aǵzasyn as qorytý, tynys alý, qan aınalymyn jáne t.s.s syılaýmen jaratqan, sonymen birge olar adam ómiriniń kezeńderin: balalyq shaq, jasóspirim, jetilý, kárilik jáne aqyr sońynda ólimdi aldyn-ala anyqtaǵan. Osylaısha, Platon boıynsha adam paıda boldy.

Obektıvti ıdealıs Platon materıaǵa qaraǵanda ıdeıanyń ontologıalyq jáne kosmologıalyq basymdyǵy týraly tezısti qorǵady. Osyǵan sáıkes, adamnyń qudaıdan paıda bolýyn ol ámbebap «álemdik jan» dep atalýymen baılanystyrdy. Adamnyń jeke jany qandaı-da bir túrde ǵana «álemdik jannyń» akterlik quramy bolyp tabylady. Platonnyń túsinigi boıynsha qudaılar tiri ıdeıalardan basqa eshteńe bolmaǵandyqtan, sáıkesinshe, adamdar ıdeıalardyń qudaılyq materıaldanýy retinde áreket etedi.

Adamnyń jeke janyn Platon adam men qoǵam arasyndaǵy baılanysty túsiný turǵysynan qarastyrdy. Onyń oıynsha, adam balasy óz qajettilikterin jalǵyz ózi qanaǵattandyra almaıdy. Adamdar birge ómir súrip, birge jumys jasaýy kerek. Platon «Memleket» essesinde: «Bizdiń árqaısysymyz ózimizdi qanaǵattandyra almaımyz, biraq báribir kóp nársege muqtajbyz», - dep jazdy. Demek, adamǵa qoǵam men memlekettiń belgili bir formasy qajet.

Arıstoteldiń «Adam – sosıaldy janýar», «Adam – tabıǵaty boıynsha qoǵamdyq janýar», al keıde «Adam – qoǵamnan bólek, ol ne qudaı, ne janýar» dep adamdy óz ıdeıalarynda kórsetedi. Arıstoteldiń bul qanatty sózderinen ne túıe alamyz? Adam, eń aldymen adam ataný úshin qoǵamda ózindik normalardy ustana otyryp qoǵamdyq júıede oryn ala bilý kerek. Durys tujyrym sıaqty, biraq basqa jaǵynan qarap kóreıik. Normalardy oryndaý adamnyń erkindigin tejemeıdi me? Bul suraqqa jaýap izdesek biz adamnyń erkindigi men bostandyǵyna kelip tirelemiz. Adam úshin erkindik pen bostandyq ne? Erkin adam dep kimdi ataı alamyz? Meniń oıymsha, adam qansha ózin erkin dep sanasa da, adam qarapaıym tabıǵı zańdarǵa baǵynady.

Adamnyń taqyryby ýnıversaldy ári ár qıly, adamnyń taqyryby árqashanda ózekti bolyp keledi. Al antıkalyq fılosoftardyń oı qorytyndylaǵan ıdeıalary qazirde de qoldanysqa ıe bolyp keledi

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti

Dintaný mamandyǵy 4 kýrs stýdenti Kýan A. Jetekshi aǵa oqytýshy Týngatova Ý

---