InfoHub Logo

       Ulan-baıtaq tarıhymyzdy jan-jaqty zerdeleý jolynda biz qazaq dalasynda oryn tepken osynaý shahar­lardyń halqymyzdyń júrip ót­ken jolynda atqarǵan rólin tereń zertteýimiz kerek. 

     Osy turǵydan alǵanda qazaq memlekettiliginiń irgetasynyń qalanýynyń negizinde de uly mádenıet pen órkenıetterdiń shamshyraǵyndaı bolǵan qalalarymyzdyń mártebesi qashanda joǵary. Solardyń biri – Qulan qalasy.

     Ár óńirdiń ózi­niń tarıhı mekeni, kóne jur­ty bolǵanmen, bul da aınalyp kel­gende qazaqtyń tarıhyna qa­tys­ty qundylyqtarǵa ulasady. Kezinde babalardyń júrip ótken erlik joly, ustanǵan salty men ǵur­py da Uly Dalanyń bolmysynda tunyp tur. Kún ótken saıyn Uly Dalamyzdaǵy tarıhı ny­sandardyń qundylyǵy artyp, qu­pıasy ashylyp, ǵajaıyby tanylyp keledi. Munyń bári de­ ǵasyrlar men dáýirlerdiń sabaq­tastyǵyna ulasyp, tutas bir tarıhı álemdi quraıdy.  Búgingi tańda qazaq dalasyn­daǵy qundy jádigerlerdi álem tanyp, moıyndap úlgerdi. 2014­ jyly IýNESKO-nyń búkil­álemdik muralar tizimine eli­mizden segiz tarıhı-mádenı eskert­kishtiń engizilgeni belgili. Sol eskertkishterdiń biri – Áý­lıe­ata jerindegi Qulan qala­shyǵy. Tarıhı Qulan qalashyǵy búgingi T.Rysqulov aýdanynyń mańynda ornalasqan. Kózge birden shalynatyn bıik tóbe ǵasyrlar qoınaýynan syr tartyp turǵandaı áser beredi. Jotalardyń qatparynda áli de qupıasy ashyla qoımaǵan talaı qundylyqtardyń bar ekendigi sózsiz.

        Búgingi tańda akademık Karl Baıpaqovtyń jetekshiligimen jáne Qazaq ǵylymı-zertteý má­de­nıet ınstıtýtynyń qarjy­landyrýymen Qulan qalashyǵy jurtynda qazba jumystary júrgizilip keledi. Qulan jur­tyndaǵy qazba jumystary ne­gizinen 2015 jyly bastalǵan. Bul kezinde óte úlken qala bol­ǵandyqtan, búgingi qazba ju­mystarynyń da aýqymy keń.  Qulan qalashyǵynyń ornyna barǵanymyzda, arheologtardyń qarqyndy jumysynyń ústinen tústik. Áýeli arheologıalyq ja­saq basshysy Serik Aqylbek bizdi Qulan qala jurtynyń tarıhymen tanystyrdy. Sonymen qatar, qalashyqtyń búgingi tańdaǵy ashylǵan qundylyǵyn da áńgimelep berdi. «Biz Qulan qala jurtynyń qazba jumystaryn onyń ortalyq bóliginen basta­dyq. Bul jerde búginde úsh qala qury­lysy anyqtaldy. Onyń jo­ǵa­rǵy qabaty XVII-XVIII ǵa­syrlarǵa jatatyn zırat. Jalpy, Islam dininde adamdy bıik jerge jerleý dástúri bar ǵoı. Sondyqtan da bul jerde Islam dinin qabyldaǵan adamdar bolǵan bolýy múmkin degen boljam bar. Al qalashyqtyń ekinshi qurylys qabaty Hİ-Hİİ ǵasyrlardaǵy Qarahan dáýirine jatady. Búginde sol dáýirdiń adamdarynyń turǵyn úı oryndarynyń bólmeleri ashyldy. Al úshinshi qabatyn biz han saraıy dep boljap otyrmyz. Bul jerde ǵıbadathana bolǵan. Bul jer jekelegen eki bólmeden turady. Sol eki bólmeniń sol­tústik-batys bóliginde uzynsha kel­gen dálizdi bólme bar. Al ǵıbadathananyń qabyrǵalary aq boıaýmen syrlanǵan da, syrlanǵan qabyrǵalarǵa túrli beıneler salynǵan.

       Al syzba túrinde qabyrǵa­lar­ǵa salynǵan tazy ıtter men qustardyń sýretteri de ejelgi zamannyń sýret ónerinen habar beredi. Arheologtardyń aıtýynsha, bulardyń barlyǵy da ǵylymı turǵydan zerttelip, zerdelengen dúnıeler eken. Al ǵıbadathananyń soltústik-shyǵys qabyrǵasy men ońtús­tik-batys qabyrǵasy sazdan­ jasalǵan oıý-órnektermen bezen­dirilipti. Bir tańqalarlyǵy, bul­ órnekterdiń eshqaısysy da bir-­birine múldem uqsamaıdy. Son­daı-aq qabyrǵalardyń astyń­ǵy jáne ústińgi bólikterine jú­­­­zim­der men japyraqtardyń beıneleri salynǵan. «Bizdiń boljaýymyzsha, han bólmesindegi sypalarǵa han tóńiregindegi adamdar baspaldaq arqyly kóterilip shyǵatyn bolǵan. Al bólmeniń soltústik-shyǵys bóligindegi sypa qalǵan bólikterdegi sy­palarǵa qaraǵanda tómendeý. Endigi boljam boıynsha, bul jer­de hannyń ýázirleri otyratyn bolǵan. Jalpy, sypa degen eski qazaq úılerdegi adam otyratyn oryn. Sondaı-aq munda bólmeni jaryqtandyrý maqsatynda sham qoıý úshin ázir­lengen oıyqshalar jasalǵan. Qaz­ba barysynda bul maqsatta paı­dalanǵan qundy jádigerler de tabyldy. Endi eki aıǵa jos­parlanǵan jumys barysynda Qulan qalashyǵynyń ekinshi qu­rylys qabaty ashylý ústinde. Aldaǵy ýaqyttarda ǵylymı jańalyq bolady. Maqsatymyz 2015 jyly anyqtalǵan oryn­dardyń jalǵasyn taýyp, qazba jumystaryn odan ári júrgizý bolyp otyr. Sondaı-aq bul jerdi keleshekte óńir týrızmin damytý úshin ashyq aspan astyndaǵy murajaıǵa aınaldyrý maqsaty da tur. Eger bul jumystar aıaq­talatyn bolsa, ejelgi Qulan qa­la­shyǵyna týrıser kelip, tarıhı oryndarymyzdy tamashalaıtyn bolady», deıdi arheolog Qýanysh Shoqaev. 

Búgingi tańda bul jerde bir­sha­ma jumys atqarylǵanymen, qazba jumystarynyń naqty qaı jyly aıaqtalatyny belgisiz. Se­be­bi kún saıyn qalashyqtan qun­dy jádigerlerdiń bólikteri ta­by­lýda eken. Máselen, bul jer­den tabylǵan asúılik tur­­mysta paıdalanǵan ydystar, tandyrlardyń bólikteri, qumy­ralar, legen túrinde jasal­ǵan dastarqandardyń bólikteri de ulttyq tarıhymyzdy ba­ıyt­qan dúnıeler. Sondaı-aq qazba barysynda onshaqty adam­nyń súıekteri tabylyp, olar musylmandyq jolymen qaı­ta jerlengen eken. Búginge deıin tabylǵan jádigerler to­lyqtaı zertteýden ótip, Astana qalasyndaǵy elimizdiń Ulttyq mýzeıine tapsyrylypty. Endi ar­heologtar bul jádigerler al­daǵy ýaqyttarda Jambyl ob­lystyq tarıhı-ólketaný mý­zeıine jáne respýblıkalyq deń­geıdegi «Ejelgi Taraz» qoryq-mu­rajaıyna qaıtarylýy múmkin ekenin aıtyp otyr. Jalpy, jazba tarıhı derekterde Qulan qalashyǵy Hİİİ ǵasyrdyń bas kezindegi eskertkish keshen ekeni aıtylady. Kóne qalany arheologıalyq turǵydan zertteý HİH ǵasyrda V.Bartoldtan bastalǵan. Son­daı-aq qalashyq aýmaǵyna al­ǵashqy arheologıalyq qazba ju­mystaryn 1936 jyly KSRO Ǵylym akade­mıasynyń Qa­zaq bólimshesi men Jetisý ar­heo­logıalyq ekspedısıasy júr­gizgen. Sol kezdegi qaz­ba ju­mystary nátıjesinde VII ǵasyrdyń birinshi jartysyna jatatyn jazba derekter tabylǵan.

Osylaısha qazaq dalasynda oryn tepken tarıhı qalalardyń biri Qulan jaıynda, onyń sáýlettik ereksheligi, qalanyń mádenıeti men ózindik úlgi-ónegesi týraly arheologıalyq zertteý­ler aldaǵy ýaqytta da jalǵasa bereri sózsiz. Biz týǵan jerimizde boı kótergen, sán-saltanatymen kóz tartqan ásem de ǵajaıyp qalalarymyzdyń bolǵanyn, olardyń eldigimizdiń qalyptasý jolynda úlken ról atqarǵanyn keıingi urpaqtarǵa jetkize bilýimiz kerek. Sol qalalardyń ornynan tabylǵan kez kelgen tarıhı jádiger ótkennen syr shertip, bir jaǵy taǵylym, ekinshi jaǵynan zamana shejiresine tereńdep boılaýymyzǵa múmkindik bermek. Sonymen qatar kóne shaharlardy zertteı túsý jolynda júıeli kózqaras qajet. Óıtkeni bul tarıhymyzdy taný, órkenıettik salt-sana bastaýlaryn bilip qana qoımaı, sodan taǵylym alý jolynda erekshe mańyzǵa ıe.

---