InfoHub Logo

... meniń janymdy jadyratar onyń jaıdary júzi. Sonan soń ashshy aıtsyn, tushshy aıtsyn ár sózin sanap turyp, tastap-tastap sóıleıtin óleńge bergisiz mánerli tili, ashýyn bildirmeıtin, asyǵysty bilmeıtin ashyq daýysy.

* * *

Almatynyń asfálti baýyrdaı balqyp, aspany aınalyp jerge túsken qapyryǵynda aýzynda qolaqpandaı qulpy bar aǵash sandyǵymdy arqalap jettim-aý. Qala kórgenim de birinshi, poıyz kórgenim de birinshi, tipti esek kórgenim de birinshi. Altaıda týyp, Altaıda ósken soń ba, Alataý kóz aldymda joq, qudanyń qudireti, meniń esimde esektiń aqyrǵany qalypty.

Nıkolsk bazarynda myjyraıǵan bir qytaıdyń qyńyraıǵan kúrkesinen báteńkeniń baýyna quda túsip jatqanymda tý syrtymnan ańyraǵan daýystan shoshyp, jalt qarasam, áldebir tórt aıaqty aq tanaý qara páleket aýzyn apandaı ashyp eńkildep tur eken, sol neme jutyp qoıatyndaı bazardan satyr-sutyr qashyp shyqtym.

Almatyny maǵan esek tanystyrǵan soń kóńilim birtúrli qulazyp, jetimsirep qaldym. Aýylda bala da bolsań seni adam sanap, bir jerden tóbeń kórine qalsa: «Áı, qaıda barasyń, áı, qaıdan kelesiń?» dep toqtatyp alyp surap jatatyn, ózińniń qadyr-qasıetiń joq bolsa da baıaǵyda súıegine qyna shyǵyp ketken áke-shesheńdi esińe salyp músirker edi. Almatydaǵy adamdardyń bári bóten: balyq úlesten qur qalatyndaı bors-bors jelip bara jatqan, sol úlesten qur qalǵandaı keıip kele jatqan beımaza jurt, sende eshkimniń sharýasy joq, seniń eshkimge keregiń joq. Aıaq astynan eldi saǵynyp, oqýy qurysyn dep qaıtyp ketkim keldi. Biraq, qaltama qarajat salyp, meni oqýǵa jibergen ókimet. Ózgeden qoryqpasań da ókimetten qorqasyń. Oǵan qosa namys ta bar, pálensheniń sorly jetimi oqýǵa túse almaı qaıtypty dese... shynymdy aıtsam, ishimnen konkýrstan ótpeı qalsam eken degen oı da boldy.

Elýinshi jyldardyń basynda astananyń qazaǵy nekensaıaq, anda-sanda qazaqsha jazylǵan bir aýyz sózge kóziń tússe de jylap kóriskendeı bolasyń. Ýıgýrskaıa deıtuǵyn kósheniń qıylysyndaǵy Komsomolskaıa 102 degen úıden Ortalyq mýzeıdiń qarsy aldyndaǵy Sovetskaıa 20 deıtin ýnıversıtettiń bas ǵımaratyna jaıaý kelemin. Tramvaıǵa minýge qorqamyn: esigi jabylmaıtyn aǵash vagon saldyr-kúldir shapqylap kele jatyp qulap qalatyn sıaqty, onyń ústine óńkeı orys taǵy da kil bóten adamdar.

Eki qabat úıdiń kóleńkesinde aı baqqandaı aspanǵa qarap otyrmyn. Almatynyń aspany da bóten: bult ta joq, jylt ta joq, kún kózinen qýrap ketken sarǵysh kireýke. Aǵash arasynan yzdıǵan shirkeý dýlyǵasynyń shoshaıǵan shpıli de bóten. Menen basqanyń bári de ólip-talyp kitap kemirip jatyr. Saǵat onda qazaq ádebıetinen emtıhan bastalady. Spesperdmet degen osy desti, osydan súrinbeı ótken basqasynan qulamaıdy desti. Yntyrnat bergen kákir-shúkirdi tyǵyndaımyn dep sandyǵyma kitap ta sala shyqpappyn, ańyryp otyrǵanymdy art jaǵymnan bir nárse sart ete qalǵany. Atyp turǵanym sol edi, qas pen kózdiń arasynda shalbarymnyń artqy qaptaly jalbyrap tústi de qaldy. Tý syrtymdaǵy tereze hımfaktyń laboratorıasy eken, áldebir noıys bir saptaıaq kıslotany serpip jiberse kerek, áıteýir maıbókse aman, amandyǵyn qaıteıin, shalbarymnyń shalǵaıy borsyq soryp ketken kógendegi qozynyń quıryǵyndaı úńireıip, astananyń bóten jurtyn bir úrkitken...

... 1952 jyldyń tamyzynda, tańǵy saǵat onda meni Zekeńniń aldyna alǵash ret shalbarymnyń jyrtyǵyn alaqanymmen basyp kirgenmin. Stol basynda qaısarly qalyń shashyn sándep taraǵan kórkem jigit otyr eken, syptyǵyrdaı qara jigit terezege teris burylyp shylym shegip turdy. Qaımyǵyp kelip bılet aldym. Aýdıtorıada men sekildi tórt-bes mojantopaı, ortasynda jalǵyz qyz — Márıa Qaraqonaqova. Janasalap otyra bergenimde: «káne, kim daıyn?» degen daýys estildi. Bıletime qarasam biletin sıaqtymyn. Birinshi suraǵym — «Abaı jáne búgingi qazaq poezıasy». Nede bolsa osy jerden tezirek ketkim keldi. Shalbardyń jyrtyǵy ma, joq álde aýdıtorıanyń pysy basty ma, qaradaı qysylyp, besikten beri shyqpaǵan terim borap qoıa bergeni.

— Aǵaı, men daıynmyn, — dedim.

Kórkem jigit qadalyp bir qarady da: «kel, otyra ǵoı» dedi.

Alǵashqy sózim áli esimde. «Abaı kótergen bıikten qazaq poezıasynyń týyn ármen qaraı jyljytqan eshkim joq».

Kózińe qadalyp qaraıtyn ádeti eken, ekzamenator «tura tur» dep toqtatyp qoıdy da:

— Áı, beri kelshi, tyńdashy, myna bala ne dep otyr? — dep terezege teris qarap shylym shegip turǵan qara jigitti shaqyryp aldy.

Qarataı Quttybaev pa, joq álde Sársekeev pe, keıin de syptyǵyr qara jigittiń beınesin kóz aldyma elestete almadym. Álgi bir alǵashqy sózimdi maǵan qımaǵandaı, Zekeńniń tamsanysyn kópsingendeı selqos otyryp:

— Abaıdyń qandaı óleńin bilesiń? — dedi.

Yntyrnatta ósken basym, Qara shaldyń «ınternatta oqyp júr, talaı qazaq balasyn» sarnap berdim. Qara jigit: «taǵy da?» dedi. «Qazaǵym, qaıran elim, qaıran jurtym». Zekeń qasyndaǵy áriptesine qyrsyqty da, qalǵan eki suraǵymdy aıtqyzbaı «Emtıhan pashpyrtyna» «Otlıchno» degen baǵany qoıyp berdi de taǵy da kózime qadalyp otyryp:

— Aınalaıyn, qalǵan synaqtardan qulap qalyp júrme, sen oqıtyn bala ekensiń, — dedi.

Men esikti japqansha Zekeń kózimen shyǵaryp saldy. Jetimdikten jasyp qalǵan yntyrnattyń jabylyǵy ma, kókeıimde kilkip turǵan rahmetimdi de aıta almadym.

Bir nárseni qaryzǵa alyp ketkendeı esik aldynda Zekendi andyp keshke deıin otyrdym. Kúlmeıtin, qadalyp qaraıtyn sarǵyshtaý qońyr qoı kózben taǵy bir ushyrassam dep edim. Mynaý bóten jurttan bólek, janashyrlyǵy janarynda, ajary betinde turǵan kórkem jigitti taǵy da bir kórsem dep edim. 1965 jyly alǵash ret Máskeýde bolyp, segiz mıllıon bóten jurttyń ishinen Táken aǵamdy taýyp alǵanymda boıymdy osyndaı bir sezim bılep edi. Máskeý Máskeý ǵoı, al men bir sátte qabyrǵanyń ar jaǵynda otyrǵan Zekendi saǵynǵandaı boldym. Áıteýir ol maǵan Almatynyń qazaǵy emes sıaqty kórinip edi. Keıin bilsem Atyraýdan eken, Altaı men Atyraýdyń arasy qol sozym-aq ekenin sonda sezsem kerek.

Ol syptyǵyr qara jigitpen esikten qatar shyqty. Kórshidegi KazPI-diń aldyna deıin erip kelip qala berdim. Jaramsaqtyǵym joq edi, kózine túsip kólbeńdegim kelmedi. Qulaǵymda qalǵany: «aınalaıyn, sen oqıtyn bala ekensiń!». Jetim kóńilge osy da jetip jatyr edi.

Segiz pánnen emtıhan tapsyrdyq. İshinde konstıtýsıa men jaǵrapıa da bar. Orys tiliniń dıktantynan ǵana tórt aldym, basqasynyń bári bes. Jaǵrapıadan emtıhan alǵan, umytpasam, Qalıev degen aǵamyz: «qaraǵym-aı, judyryqtaı neme ekensiń, artynda kómekteseriń bolmasa, stıpendıamen kún kóre almaısyń — aý» dep ol da jany ashyǵan boldy. Biraq, maǵan qanat bolǵan Zekeńniń «aınalaıyny» edi.

Qosh, sonymen tizim de ilindi. Fılologıa fakúltetiniń jýrnalıser tobyna 25 stýdent qabyldaıdy eken, tizimniń sońynda Myńbaı İlesov tur. Men joqpyn. Baǵań qandaı edi desem, bir úshtigim bar, qalǵandary bes deıdi. Salyp-uryp emtıhan komısıasynyń jaýapty hatshysy Ibrashev degen kisige baraıyn. Alakóz ádemi jigit eken, betime bajyraıyp qarady da:

— Ý tebá net obshestvennyı harakterıstıkı, aıda marsh! — dep qýyp shyqty.

Jylaǵanym da joq, jubanǵanym da joq. Biraq denem muzdaı. Sony ǵana sezindim. Qaǵyp-soqqan tolqynmen foege shyqsam Zekeń tur eken. Qasynda uzyn boıly, aqaltekeniń rychagindeı moıny soraıǵan sazandaı appaq kelinshek, múmkin qyz bolar, maǵan kelinshekteý kóringen. Dál osy sátte qorlanǵanym sonshalyq, Zekeńniń kózine túspeı zyp ete qalaıyn dep edim, baǵyma shyǵar, meni baıqap qalyp:

— Iá, aınalaıyn, haliń qalaı, oqýǵa tústiń be? — dedi.

Sonda ǵana kózimnen jasym yrshyp ketti.

— Júr, rektorǵa baramyz, — dedi Zekeń jaǵdaıymdy túsingen soń.

Ekinshi etajǵa qolymnan jetelep shyqty. Rektordyń aldyndaǵy is hatshysy betiniń boıaýy bes qadaq uıǵyr qatyny qasynyń súrmesin qulaǵyna jetkizip otyr eken, shtýkatýrkasy synyp ketetindeı ezýin ǵana jybyrlatyp: «ishte kisi bar» dep jibermeı qoıdy. Bir aýyz iltıfatqa turmaıtyn jasandy kerbezdi kergitkisi kelmedi me, álde sharýasy boldy ma:

— Myna balany mindetti túrde kirgizetin bol, — dep meni sol qatynǵa tapsyrdy da Zekeń asyǵys shyǵyp ketti.

Tólegen Tájibaev symbatty kisi eken. Qaıdam, áıteýir maǵan jyly qaraǵan jurttyń bári kórkem sıaqty kórinetin. Emtıhan tapsyrǵan qaǵazymdy qarap shyqqan soń qońyraý basyp hatshysyn shaqyrdy da:

— Maǵan dereý Ibrashevti shaqyr! — dedi.

Ibrashev rektordan buryn bajyraıyp maǵan qarady. Sosyn rektorǵa:

— Bul balanyń minezdemesi joq, — dedi.

— Judyryqtaı balaǵa netken minezdeme? Munyń qaı minezi kimge kerek bolypty?!

— Jýrnalısıkanyń talaby sol, múmkin fılologıaǵa aýystyrarmyz?

— Joq, aýyspaıdy, jýrnalısıkada oqıdy!..

Meni qarsy aldyndaǵy kresloǵa otyrǵyzyp, jaýapty hatshyǵa oryn nusqamaǵan. Abajadaı stolǵa ıegim ilinbeı qaldy. Ibrashev shyǵyp ketken soń quddy meniń bar-joǵymdy bilip alǵandaı:

— Sandyǵyń bar ma edi? — dedi.

— Bar edi.

— Endeshe kázir esik aldyna mashına keledi, sandyǵyńdy al da sodan qalma. Jambyl aýdanyna eki aptaǵa jumysqa barasyń.

Bul hıkaıa munymen bitken joq. Eki kún ótkende Maıbulaqqa Ibrashevtan shapqynshy jetti, jany barda aıaǵynyń ushymen qaıtsyn depti. Salyp-uryp keleıin. Baıaǵy sol Ibrashev. Baıaǵy sol sózi:

— Slýshaı, ıa tebá ıasno skazal: ý tebá net obshestvennoı harakterıstıkı!

Kórgen jerde aýyl bar, taǵy da rektordy izdeıin. Kelinshek tańyrqap qarsy aldy.

— Taǵy keldiń be?

— Taǵy keldim.

— Baǵyń bar eken, ol kisi búgin shetelge júrip ketpek edi, aıaq astynan saparǵa shyqpaı qaldy. Tezirek kir.

Kirip bardym. Solaı da solaı dedim. Ol kisi bir japyraq qaǵazdy qolyma ustatty da Komsomol kóshesindegi 102 úıge barasyń dedi, sonda Asıa Alekseevna degen pildeı murtty qatyn bar, soǵan osy qaǵazdy beresiń dedi, bar da jat, jurt jumystan oralǵansha demal dedi.

Asıa Alekseevna shynynda pildeı eken, murty bary da ras. Bir matras, eki jastyq, eki tósenishti maǵan artty da úshinshi qabattaǵy atshaptyrym bir bólmege aparyp qamady.

Jalǵyz qaldym. Jalǵyzdyqtyń da rahaty bar eken. Alataýdyń bıigin birinshi ret baıqadym. Sonda ǵana: «ıapyr-aý, Zekeń bolmaǵanda Alataýdyń bıigin kóre almaı qaıtqandaı ekenmin-aý!» degen oı meni táýbemen tanystyrdy...

Meniń ustaz aldyndaǵy tapsyrǵan birinshi emtıhanym osylaı aıaqtalǵan. Keıin ol ádebıet teorıasynan sabaq berdi. Aýdıtorıaǵa alǵash kirip kelgende meni izdep kelgendeı qýanyp, ornymnan atyp turǵanymda Zekeń baıqamaǵan boldy. Bireýge istegen jaqsylyǵyna jaýap kútpeıtinin sonda sezip edim...

... «Qońyr kúz edi» povesimdi 1958 jyly «Lenınshil jas» gazetińde júrgende jazdym. Bir jyl ótkende Safýan aǵamyzǵa oqyp edim, unatpady. «Juldyz» jýrnalynda biraz jyl jatyp qaldy. Saıyn osy redaksıaǵa kelisimen redkollegıa múshelerine taratyp bergen eken. Rasyn aıtsam, men odan mundaı janashyrlyqty kútken joq edim. Óıtkeni onyń «Lenınshil jasqa» ákelgen birneshe áńgimelerin jaratpaı qaıtaryp bergenim bar. Meniń «balshyǵymdy» (Safýan aǵamyzdan qalǵan sóz) Zekeń túnimen oqyp shyǵypty da erteńgisin qoljazbany qolyna ustap kelip: «myna poves osy ýaqytqa deıin nege jatyr?» dese kerek. Ǵabdol aǵamyz ishindegi ólenderin syzyp tastaǵany bolmasa, bir ǵarpine tıispeı, Juban Moldaǵalıev qol qoıyp, áldebir materıaldyń obalyna qalyp jýrnaldyń kezekti sanyna jiberdi.

Dál sol kezde Jazýshylar Odaǵynda jas jazýshylardyń keńesi ótken. Sol jıynda Zekeń sózin «Qońyr kúz ediden» bastap, «bul kúz emes, shybynsyz jaz ǵoı!» dep aıaqtaǵany esimde. Zekeńniń osy sózin «Qazaq ádebıeti» shyǵarmaı jarıalap jiberdi. Qoljazbany jurttan buryn oqyǵandardyń biri Asqar edi:

— Tórt jyl jatqan «balshyǵyńnyń» taǵdyryn bir túnde sheship berdi, saǵan osydan artyq ne kerek, eń qurysa rahmetińdi aıtsaı, — dedi.

Men Zekeńniń qasyna bara almadym. Zekeń meni baıqamaǵan boldy. Kókeıimde kilkip turǵan rahmetimdi taǵy da aıta almadym. Bireýdiń arýaǵyn kóterip tastasa, sol adamnyń qasynan aýlaǵyraq júretin Zekeńniń ádetin osy joly taǵy da ańǵardym. «Ulyǵa kishilik kerek, kishige kisilik kerek» deıtin naqyldy jıi aıtatyn aǵamyz, kishige aıtqan aqylyn aldymen ózinen bastaıtyn bolar.

Maqala jarıalanyp ketti. Poves joq. Bireýdiń aty estilse eleńdep otyratyn ádebı qaýym jarıalanbaǵan dúnıeni japa-tarmaǵaı izdeı bastady. Muqatqysy kelgen bireý bolsa, Qabdolov qaryndasyn súırep jatyr der edi. Átteń, olar Altaı men Atyraýdyń arasy qol sozym- aq jer ekenin bilmeı qaldy. Biraq, keıin aıtatyndar da tabyldy... Bul meniń ustazǵa tapsyrǵan ekinshi emtıhanym edi.

... Perishte bolmasa, aıaǵy salbyrap aspannan túsken eshkim joq. Sofylyq bolmasa, jer basyp júrgen pendege perishtelikti jazǵan emes. Alla men arýaqtan soń árkimniń jaǵalaıtyn bir aǵasy bar shyǵar. Tek ashqaraqtyq, aram nıet bolmasa, aramtamaq masyl bolmasa. Aǵany aǵalamasa, aǵany jaǵalamasa keıingige qasıet kimnen qonbaq? Alla men arýaqtan soń qazaqty qazaq qylǵan aǵaıynshylyq emes pe edi. Pende bolǵan soń anda-sanda aǵaıyn arasynan júgirip ótetin pendeshilik te keshirimdi.

Alpysynshy jyldardyń basynda sonaý astanadan adasyp kelgen «abstraksıonızm men formalızmge qarsy kúres» deıtuǵyn naýqan «jylymyq» tusynda eptep kózi ashylyp qalǵan jastarǵa búıideı tıdi. Mezgil-mezgil urpaq pen urpaq dánekerin kesip tastap otyratyn zálim saıasattyń ejelgi dástúri ekenin bizder keıinnen túsindik. Jazýshylar Odaǵynda kúnde jıyn, gazet-jýrnaldyń betteri qyp-qyzyl aıqaı. Ádebıettiń bedelin ustap júrgen keıbir aqsaqaldarymyz ben aǵalarymyz mezgil-mezgil qazaqtyń shańyraǵyn shaıqap turatyn zaman úskirigi qaıta soqty dep qaldy ma, zapylyqpen bolsa da keıingi inilerin balaǵynan alyp laqtyrdy. «Bulardy qyltanaqtap kele jatqanda qyrqyp tastaý kerek» degender de boldy. «1961» degen poemanyń avtoryn «býrjýazıashyl ultshyl» degenin radıodan qulaǵymyzben estidik. Bul aıyp qalam ustaǵandardyń bárine taǵyla jazdap baryp toqtaǵan. Bul aıyp keshegi «Alash» azamattaryna tańylǵan prıgovor ekenin búgin bilip otyrmyz.

Zekeń trıbýnaǵa shyqqan joq. Gazet-jýrnal betterin jaýyp tastady. Biraq jastardyń arasynan ketpedi. Eshkimge ishin aldyrǵan joq. «Qazaq ádebıetiniń» Óner bóliminde otyrǵan kezim edi, jorta esik kózinen ótip bara jatqan bolyp:

— «Áı Qalıhan, beri kelshi» dedi. — Osy ekeýmizdiń tize túıistirip shaı ishpegenimizge kóp boldy-aý, júrshi, — dedi.

Tórt kvartaldy qorshap jatqan SK-nyń turǵyn úıin «Shanhaı» desetin. Zekeń osy «Shanhaıda» turady. Sáýle jeńgemizdiń shaıy burqyldap, máıi móldirep tur eken. Aǵamyz aıdaladaǵy bir anekdottardy aıtyp, kóńildi otyrǵan sekildi edi. Biraq, meni aıdalaǵa ádeıi alyp qashyp otyrǵanyn ishim sezdi. «Qyltanaqtap kele jatqanda qyrqylýǵa tıistiniń» biri — «Qońyr kúz edi». Jazǵan men, ony kóre qoıǵan Zekeń. İshten shyqqan shubar jylany bolmasa da, jetektegi kúshigin qyńsylatyp bireý sabap jatqandaı shamyrqanyp, tamaǵyna áldekim túkirip ketkendeı shimirkenip júrgenin sonda sezdim.

Qonaq bólmeden holǵa shyqtyq. Holda otyryp ońashada kaıf boldyq. Ońashada tyrs etpeı otyryp bir-birimizdi úndemeı túsindik. Tek keterde ǵana Zekeń shyǵaryp salyp turyp:

— Sabyrlyq kerek, ýaqyt óter, bári de sabasyna túsedi, — dedi.

... Ýaqyt zymyrap ótip jatty. Bári de sabasyna túsken sıaqty edi. Biraq jasym elýden asyp, alǵashqy júzdesýden soń qyryq jyl ótkende ustazyma taǵy bir emtıhan tapsyramyn dep oılaǵan joq edim...

... Alǵashqy týrda tizimnen túsip qala jazdappyn. Ekinshi týrda eki adam qarsy bolypty. Úshinshi týrda otyz úsh adamnyń ishinde bir aǵamyz jalǵyz ózi óltire synap, bul shyǵarma báıge berýge jaramaıdy dep jatyp alypty. Báıgege túsken «Aqsý jer jánnaty» edi. Estigen qulaqta jazyq joq, ótirik aıtsa obalym solarda, súıinshi suraǵan júrı músheleri: «eki Zeınolla (Serikqalıev pen Qabdolov) jalańash qolmen ot kósep, shyryldap jatqan jerinen sýyryp aldy» desti. Menen buryn, menen beter qýanǵan marqum Oralhan edi: «Egemendi eldiń alǵashqy laýreaty boldyńyz. Aldymen Zekeńe alǵys aıtyńyz!» dedi.

Zekeń menen qashty. Men qýmadym. Kókeıime kilkip turǵan alǵysymdy taǵy da aıta almadym...

... Ýaqyt zymyrap ótip jatyr. Jas jasamys tartyp, kekse kemelden asyp ketti. Qazaq mádenıetiniń tórindegi biraz aǵalarymyz baqıǵa attandy, keıingilerdiń kóńilinde bolmasa, tuǵyrdaǵy oryndary ıen qaldy. Olardan sońǵy «jetimder áýletiniń» de tóbesi sırep, qazaq ádebıetiniń tarıhyna kire bastapty. Ótkenniń kóbi saǵynysh. Kózden ketkenderdi bylaı qoıǵanda, kún saıyn kóz aldymyzda júrgen aǵalarymyzdyń ózi de saǵynysh. Sol saǵynyshtyń biri Áýezov. Zekeń «Meniń Áýezovym» depti. Áýezov búkil álemge ortaq. Zekeń sol ortaq saǵynyshty aıtypty.

Alpysqa kelsem de aldymda aǵalarym turǵanda men áli jastyq dáýrenimdi umyta almaspyn!..

---