InfoHub Logo

Ánýar aǵamyz bir qyzmette omalyp otyrmaı dúnıeden jelip-jortyp ótken adam. Ol qyzmet izdemese de qyzmet ony izdegen. Ózine jaısyz bolsa da eline kerekti ózekti jerde otyrdy. Ómirde osyndaı bolady ózi. Bireýler jatpaı-turmaı orynnyń jaılysy men maılysyn, bılik aıtar taq izdese, bireýlerdi qoly-aıaqqa turǵyzbaı taqtyń ózi qýalap tabatyny bar. Ánekeń ókimetke sonshalyqty bir senimdi bolmasa da onyń fıgýra ekenin eskerip orynsyz qaldyrǵan joq.

Jalǵan patrıottar elim dep ezýi jyrtylǵansha aıǵaılap, eme-jemge kelgende inge tyǵylǵan sýyrdaı jaryq dúnıege tanaýynyń ushymen ǵana syǵalaıtyn ádeti. Qolyma qyzmet tıse qoparyp tastar edim dep, qoly jetpegen qyzmetti jorta mensinbegen bolady. Sonsoń da ótirik kúmpıip júrip, ósek jınaýmen ómiri ótedi. Ánekeń saıasatqa sıa da bilgen, saıasatty aldaı da bilgen, jeldiń ótine qaraı eskegin ázirlep otyratyn edi. Onyń aralaspaǵan isi joq. Kerekti de, kereksiz de naýqandardan tys qalmaı, sonyń bárinen de ultyna qajet birnárseni sharpyp qalýǵa tyrysty, solardyń bárinen de áleýmettik mán izdedi. Bir qyzyǵy, ony jek kórgender ol qandaı kresloǵa otyrsa da sony Ánekeńe qımaı talqan bolysty. «Lıteratýrnaıa gazetaǵa» tilshi bolyp edi: «óı, sodan basqa adam tabylmaı qaldy ma?!» desti. «Qazaq ádebıetine» redaktor bolyp edi: «oı, ol qazaqsha bir kitap oqymaıdy, bizdiń qaı muńymyzdy kúıtteıdi?!» desti. Jazýshylar Odaǵyna birinshi hatshy bolyp edi: «oı, ol jazýshy emes, jýrnalıs edi ǵoı!» desti. Deskender boldy. Sol boıda KSRO Joǵarǵy Keńesiniń tóraǵalyǵyna jetkende áldekimder kúıikten jarylyp ólerdeı bolǵan, áıteýir qudaı saqtap KSRO qulap tyndy. Ánekeń Máskeýden KSRO-ny qulatyp qaıtqan... 1973 jyly Almatyda Azıa jáne Afrıka jazýshylarynyń úshinshi konferensıasy ótti. Bul Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń tarıhyndaǵy asa mańyzdy mádenı, saıası oqıǵa boldy. Bir ǵana Azıa, Afrıka emes, dúnıe júzinen ataqty qalamgerler jınaldy. Qazaq degen el baryn, sol eldiń álem ádebıetine úles qosar ádebıeti baryp bilisti. Bir ókinishtisi, delegasıanyń sheteldik músheleri Ánýar Álimjanov, Oljas Súleımenov, Shyńǵys Aıtmatovtan basqa kópshilikti tanymaıtyn bolyp shyqty. Áýezovten basqany oqymaǵan da sıaqty. Tiri klasık sanalatyn keıbir aǵalarymyzdy olarǵa jelep júrip tanystyrǵan Ánekeń edi.

Konferensıa tek bireýdi bireý maqtaý emes, aıtys-tartys, dıskýssıaǵa ulasty: halyqaralyq jaǵdaıdan bastap, ádebıettegi ártúrli aǵym, saıası ıdeologıalyq sharpys ta biraz keńirdek qyzdyrdy. Kóp jaıttan biz beıhabar júrip álemdik ádebı aǵystyń bet-alysynan shettep qalǵan ekenbiz. Keńestik senzýra, komýnıstik ıdeologıa tuıyqqa tyǵyp tastaǵan jazýshylarymyz partıa, keńes ókimetin maqtaýdan asa almaı, áleýmettik problemalarǵa, ult qamyna barýǵa jasqanyp, ózimen-ózi qaınap, kúresin basyn ǵana sharlap, ánsheıin shańǵa shań qosqandaı jaıymyz bar eken. Sonyń áserinen shyǵar, eme-jemge kelgende joǵarydaǵy úsh jazýshymyzdan basqa bel sheship aıtysqa túser eshkim tabylmaǵan. Al shaldýar jastardy qaqpaılap, dodaǵa qospady. Oǵan kináli Jazýshylar Odaǵy emes, Ortalyq Komıtet, onan qaldy kóleńkesimen bolsa da ókshelep qalmaıtyn KGB edi.

Konferensıaǵa qatysýshylar Oljaspen ótken Táshkent konferensıasyndaǵy programmalyq sózinen tanys edi. Bul maqala retinde «Lıteratýrnaıa gazetinde» qysqartylyp basylǵan. Ánsheıinde de «komýnıstik jarǵydan» tysqary ketip, «artyq sóılep», biri shyndyqtyń betin qasyp sóılep, biri qazyp aıtatyn osy eı qaıratkerdi kelgen zıaly qaýymǵa kóldeneń tartqandaı boldyq. Bizben til qatysqysy kelgender de Ánekeń men Oljasty saǵalady, san suraqtaryna solardan ǵana jaýap kútti. Syrtta júrip, ádeıi sypaıylyq tanyttym degen keıbir aǵalarymyz ózderiniń pushaıman ekendigin seze turyp, sonysyn ótirik moıyndaǵysy kelmedi de ózinen basqanyń bedeline qyzǵanyshpen qarady, konferensıa bitisimen-aq keketý-muqatý qaıta bastaldy, baıaǵy sol sybyr-jybyr: «ózimizdiń at qoramyzdy tazalaı almaı turyp, basqanyń balshyǵynda nemiz bar edi?» degendeı uly jıynnyń mán-mazmunyn joqqa shyǵarǵysy keldi. Sondaǵy yqylyq atqyzyp turǵan qyjyly: «men qaıda qaldym?» dep shamyrqanysty. Bir Álimjanovty muqatý úshin Jazýshylar Odaǵynyń, qala berdi ókimettiń búkil azaby men eńbegin joqqa shyǵarǵysy kelgender de tabyldy. Eger osy naýqandy ózderi basqara qalǵanda qalaı sóıler edi?..

Ánekeń dúnıeniń tórt qubylasyn túgel sharlady. Sharlap júrip el sharýasyn túgendep júrdi. Oǵan halyqaralyq Nerý atyndaǵy syılyq bergende taǵy da: «Úndistanǵa Álimjanovtyń qaı eńbegi sińip edi?» dep kúńk ete qaldyq. Rasynda Úndistanǵa sińirgen eńbegi joq ta shyǵar, biraq Delı men Kalkýttanyń qudaıy qonaǵyndaı birneshe dúrkin baryp qaıtyp, óziniń qazaǵy jóninde, onyń tarıhy men mádenıeti jóninde leksıa oqıtynyn pende shirkin qaıdan bilsin. El men eldi jaqyndastyrýdyń ózi kez-kelgen dárýishtiń qolynan kele bermeıtin óner shyǵar.

Birde Ákim Tarazı ekeýmiz ony Máskeýde jalǵastyrdyq. Ádebıet ınstıtýtynyń jataqhanasyna bizdi ádeıi izdep kelipti. Kalkýttaǵa bara jatyr eken. Qolyńda qalaqtaı ǵana qobdısha, ishinde bir par ishkıim men syńar kóılek. Bar júgi osy. Men eki jyl oqýda jatqanmyn. Ákim joqty syltaýratyp meni izdep kelip jatqan. Umytpasam, dramatýrgterdiń semınary-aý deımin. Bir-birimizdi ańsaǵanda óstıtinimiz bar: Ákim «kroıka men shıteniń» kýrsyn da qur jibergen emes. Keıin Júmekeńdi izdep men de qylqıyp jetetin edim.

— Aılap-jyldap osynda qalaı jatasyńdar? — dedi Ánekeń. — Ózim Máskeýde bir túnesem, erteńinde elge qarap ulımyn.

— Jıyrma bes jyl Táken aǵamyz da shydap júr ǵoı, — dedik.

— E, ol kisi osyndaǵy haltýrshıkterdi boqtaý úshin júredi de, — dep Ánekeń qarq bop kúldi. — İzdep baryp edim, sińbirýge murshasy joq, Sergeı Antonovty jetpis jeti atasyna deıin jiberip shahmat oınap otyr eken.

Qaltasynda 250 som aqsha ketip barady eken. Bylaı shyqqan soń bul qaǵaz túkke jaramaıdy, osynyń tóbesine sý quıyp qalyńdar, — dedi. Bar sharýasy osy. Quıdyq. «Aragvıdiń» qaltasyna. Tún ishinde jaıaý qaıttyq. Máskeýde bizden basqa eshkim joqtaı. Qazaqtan basqa dúnıede eshkim joqtaı. Samarqandy da biz salyppyz, Táshkeńdi de biz salyppyz, Tájmahaldy da biz salyppyz. Qazaq bolmaǵanda bul dúnıe sıvılızasıasyz qalǵandaı eken-aý!.. Ánekeń osynyń bárin qolmen qoıǵandaı dáleldedi. Múmkin, Kalkýttaǵa da osyny dáleldeý úshin bara jatqan shyǵar...

Erteńgisin shyǵaryp saldyq. Qalaqtaı qol jáshigine tórt bótelke orystyń araǵyn salyp berdik. Barǵan soń dos-jarandary dámetedi ǵoı dep. Rasynda Ánekeńnen bárimiz de bir nárse dámetip júretinbiz. Kóńilshektigi óz aldyna. Qurdasymyzdaı qaljyńdap, ózimizdi erkin ustaýshy edik. Túski úzilistiń kezinde qazdaı tizilip ekinshi qabattaǵy foege otyra qalamyz. Kabınetten birinshi hatshy shyǵady. Tura júgiremiz. Birimiz amandasqan bolyp qolyn ustaımyz, birimiz qaltasyn tintip, tıyn-tebenin saýyp qalamyz. Mundaıda Amantaı aıtatyn: «bizge ekstra, sosyn eki syra bolsa jetedi» dep... Ánekeń jasamystarmen de, jastarmen de jarasyp kete beretin. Saltanatta da júre biletin, saýdaılyqqa da ere biletin. Bul onyń qarapaıymdylyǵy ǵana emes, jaıdarlyǵy edi. Tektilikti de, tentektikti de mólshermen ustaǵan. Kerek jerine prınsıpshil, kerek jerinde ákesin óltirse de aldyna kelgen aıyptyny keshire salatyn. Jıyrma tórt adam qol qoıyp Ortalyq Komıtetke Ánekeńniń ústinen shaǵym túsirdi. Ondaǵy «ıdeologtar» da aǵamyzdy aıaıyn dep otyrǵan joq edi. Dımekeń arashalap alyp qaldy. Ánekeń aryzqoılarmen qudaıdyń qutty kúni qol alysyp, betpe-bet júrse de áı kápir dep saýsaǵyn shoshaıtsa naǵylsyn. Keshirimdiligi ǵana emes, aryzqoılarǵa toqtaý, aryzǵa tosqaýyl bolmaıtynyn jaqsy biletin. Jazýshylar Odaǵyna jańa basshy kelgen saıyn onyń ústinen shaǵym jazý ejelden dástúrge aınalǵan dert bolatyn. Sol tup-týra jıyrma tórt «professıonal» Ádı Sháripovtiń ústinen de shaǵym túsirgen. Odaqtyń shtatyn 250 adamǵa jetkizip, esiginen tórine deıin kilem tósetip, bosaǵasyna qos-qostan mashına baılap bergeni úshin, aqsaqal, kóksaqaldardyń kókiregine orden men medal taǵyp bergeni úshin aıtqan rahmetteri.

Ánekeń kópshil edi. Kóptiń ortasynda júrse kóńildi edi. Syr jasyrmaıtyn. Bireýdi jeke shaqyryp sybyrlaýdy, bireýdiń jurttan jasyrǵan sybyryn jeke tyńdaýdy jaqtyrmaıtyn. Óz basym odaqta 24 jyl úzilissiz qyzmet istegende Ánekeńniń, Jubahańnyń, Oljastyń, Qaldarbektiń aldyn kórdim. Solardyń ishinde eshýaqytta daýys kótermeıtin, birde bir qyzmetkerge aýyr sóz aıtyp, syrtynan bolsa da ǵaıbat jasamaıtyn Ánekeń bolatyn. Jumasyna bir dúrkin sekretarıat májilisi ótedi, qandaı bir jaýapty sharalar bolmasyn, sonyń ózinde de ázil-qaljyńnan jigitterdiń ezýi jıylmaıtyn. Aldaǵy jumaǵa árqaısymyz mindet bólesemiz. Birde Sáýkeń men Amantaıǵa áldebir mekemege baryp, áldebir sharýany tyndyryp qaıtý tapsyrylǵan. Amantaı: «oı, táıiri, ony biz qatyramyz ǵoı!» dedi. Qatyramyz dep júrgende qaperlerinen shyǵyp ketken bolar, kelesi sekretarıatta ekeýi de joq bolyp shyqty. Bireýler, ekeýi de barda otyrǵan desti. Ánekeń qoldy-aıaqty qyzdardyń birin jumsap edi, qaıtyp kep:

— Sáýkeń mas bolyp úıine ketip qapty, Amantaı áli júr, — dedi.

Jigitter qyrylyp qapty. Kúlkiden es jıǵan soń Ánekeń álgi mekemege telefon shaldy da bar sharýany bir mınýtta bitire saldy. Aldy keń edi, áneý tapsyrma ne boldy dep Sáýkeńnen de, Amantaıdan da qaıtyp suraǵan emes.

Kózi taıǵan soń búginde Muqaǵalıǵa qamqorshy kóbeıdi. Kózin kórmegender estelik aıtyp, atyn estimegender esse jazatyndy da shyǵardy. Solardyń kópshiligi — zamany zaýal boldy, qurdastary qıanat jasap, sheni barlar shetqaqpaı qyldy degendi ertegi -jyrdaı bozdatady. Tyńdap otyrsań, oqyp otyrsań — Muqaǵalı áýlıe bolǵan syńaıly. Muqaǵalı da pende, ol da et pen súıekten jaralǵan. Onyń boıyndaǵy bar kemshilikti ýaqyt pen onyń zamandastaryna jabatyndaı ne zor qysty? Kezinde: «oıbaı, Muqaǵalı kele jatyr!» degende sham jaryǵynan shoshynǵan taraqandardaı tym-tyraqaı qasha jóneletin jigitterdiń búginde «Muqaǵalıym!» dep jylaǵysy kep otyratynyna tańym bar. Óziniń urynshaqtyǵynan tartqany bolmasa, ıisi qazaq Muqaǵalıdy renjitken de, ókpeletken de emes. Kóziniń tirisinde úlgermegeni bolmasa, onyń jaryq kórmegen shyǵarmasy kemde-kem. Kún saıyn shyǵyp jatatyn gazet-jýrnaldardy aıtpaǵanda, eki jylda bir, tipti jyl saıyn da kitaptary oqýshy qolyna jetip jatty. Zamandastarynyń ishinde qalamaqyny aqyndarmen talasyp tapqandardyń biri de Muqaǵalı bolatyn.

«Jazýshy» baspasy bir kezde Odaqtyń birinshi qabatynda edi. Muqaǵalı kasadan qalamaqy alyp shyqqan. Artynan qýa jetken zaıyby kele- sala onyń qaltasyna jarmasty. Ashýlanǵan aqyn: «saǵan keregi men emes, mynaý ǵoı!» dep qaltasyndaǵysyn shashyp jibergende tas edenniń ústi kúzgi japyraq búrkegen kól betindeı jypyrlap shyǵa keldi. Jeńgemiz eńbektep júrip jınap áketip edi. Erteńinde Muqaǵalı monshaǵa túser bir teńgelik bılettiń qunyn, bir istik shashlyqpen bir saptaıaq syranyń pulyn joldastarynan surap alǵan... Estelik jazýshylar ylǵı da Muqaǵalıdyń qasynda júrmegen shyǵar-aý. Azamattyń qaıǵy-qasiretine tek qana ortasy men zamany kináli emes shyǵar...

Muny aıtyp otyrǵanym... bir kezde Ánýar Álimjanov Muqaǵalıdy Jazýshylar Odaǵynyń músheliginen shyǵaryp jiberip qorlady deýshiler de bar. Ótirik. Ánekeńniń kezinde Muqaǵalı Odaqtan shyǵarylǵan emes. Biraq osyndaı bir ósektiń bolǵany ras. Oǵan sebep...

Muqaǵalı Odaqqa qyzyp kelse, Ánekeńniń esigin teýip kirip, jón-josyqsyz balaǵattap ketetin ádeti edi. Kisi otyr ma, joq pa, oǵan qaramaıdy. Tamam jurttyń kózinshe. Osyndaı bir «soıqandyqtan» soń sekretarıatta sóz boldy. Muqaǵalıdy múshelikten shyǵaralyq degen pikirdiń bolǵany da ras. Toqtatqan Ánekeńniń ózi edi. Bir jylǵa deıin kútelik, oǵan deıin beıbastyqtyǵy da basylar degen. Ol kezde múshelikten shyǵarý Máskeýdiń qolynda. Oǵan kerekti dokýmentterdi jiberý meniń qolymda. Óıtkeni, men qabyldaý komısıasynyń jaýapty hatshysy edim. Muqaǵalıǵa qarsy bir árip túrtilgen joq. Máskeýge eshqandaı qaǵaz jóneltilgen joq. Ánekeńniń kezinde Muqaǵalıdyń múshelik bıletin tartyp alǵan da eshkim joq. Budan keıin ony sóz qylǵan da eshkim joq. Ánekeńe deıin basqa jurttyń ony qalaı septegenin qaıdan bileıin.

Aldymyzdaǵy aǵalardan jastarǵa jaqyn bolǵan da, janashyr bolǵan da Ánekeń edi. Árkimdi jetektep júrý mindeti emes, jetektegen tazynyń túlki almaıtyny da belgili. Syrttaı qamqorlyǵy, nasıhaty, jat pen dosqa jetkizer jaqsy ınformasıasynyń ózi qanshalyq. Saıynnan bastap Tólenge deıin, ortasynda Oralhany bar — bizdiń aty-jónimizdi Ortalyq basylymdardaǵy maqalalarynan qaldyrǵan joq. Ol bireýdi toptan bólip qaramaıtyn, toptap qaraıtyn, ádebıetimizdiń bolashaǵy dep, bolashaq ádebıetimizdiń kelbetin bizdiń toptama portretimizden tanıtyn, bárimizdi erekshe mise turatyn.

Ol alpys jasyn toılamaı qoıǵan Qarlyǵashtyń eline de ókpelegen joq. Zamandastarynan jyly sóz estimese de ókpelegen joq. Onyń ókpeleýge de ýaqyty bolǵan joq. Ol ómirge ókpelemeı ketken jan...

---