InfoHub Logo

Bul bir súıkimsiz aýla.

Maqshardaı kúńirenip, azynap turatyn yzǵarǵa túrshigip kirip, shyqqanda qýtynnan qutylǵandaı ýh dep kókiregińdi zorǵa bosatasyń. Shyqpaı qalǵandar qanshama. Qazaqtyń talaı marqasqalary osy aýladan baqıǵa jol shekken... Keshe ǵana qasynda jaırańdap júrgen dos-jarandy tastaı máıithananyń tas taqtasyna salyp qoıyp, jamanǵa sózin qımaǵan, jaqsydan qushaǵyn jımaǵan arystaı azamattardyń súıegin arýlap turyp úpsiz aryzdasqanbyz.

Bul bir súıkimsiz ǵımarat.

Jyndyhananyń sımvolyndaı tońǵaq tústi sary boıaýmen boıap tastaǵan úıdi torǵa qamaǵan taǵydaı shyr aınalyp, ersili-qarsyly sendelgen jurt emeýrinmen ǵana amandasyp, áıtpese kórmegen bolysyp óte shyǵady. Báriniń kózinde muń, báriniń kóńilinde bir ýaıym, elegizý: Alataýdyń muzartyna qarap kúrsinedi, etektegi munarta qarap ernin qymqyrady. Bular bir-birin jubatýmen sharshaǵan jandar, birin-biri músirkep, endi birin-biri aldaǵandaı bet kórsetýden qashqaqtaıdy.

Tońǵaq tústi sary ǵımarattyń en-tańbasy — Mınıstrler Keńesiniń aýrýhanasy — keshe ǵana yǵaı men syǵaılar qaldym dep, karta oınap, kartaǵa qaqalyp yńyranyp jatatyn edi, búginde mármárdan saraı tigip otaý shyqqan soń sertke daýa izdep kelip yńyrsyp jatatyndarǵa tastap ketken. Maqsharda fánıden ketkisi kelmegender de bar, baqıǵa ótkisi kelmegender de bar.

— Osylaı boldy, baýyrym, — dedi, úni alystan, kómeı túkpirinen estildi. — Sen anaý esikke deıin erip barshy, — dedi.

Qos qatyn Kemel aǵany reanımasıaǵa alyp bara jatyr eken. Syqyrlaýyq qolarba júrgisi kelmeı sarnap qoıa berdi. Sary tońǵaq úıdiń shabaq jutqan jaıynnyń jelbezegindeı jalp-julp etken qaýsyrma esigine jolaǵysy joq. Kúnqaǵar astyna kire bergende:

— Povernıte mená lısom k lúdám, — dedi.

Kók aspannyń kúmbezin tesip jiberetindeı tuńǵıyqqa tik qadaldy. Tuńǵıyq tarta bastaǵan qos janaryna kók aspannyń kirshiksiz álemin sıǵyza almaı qınalǵan sıaqty edi. «Osylaı boldy, baýyrym» degendi bul joly ishteı aıtqanyn shyńyraýǵa batyp bara jatqan qarashyǵynan ańǵaryp edim. Qos qatyn qolarbany «jaıynnyń jelbezeginen» ıterip kirgizgende júregim shym-shym etip shanshyp alyp edi...

... Ál-Farabı atyndaǵy shyǵarmashylyq úıi jazýshy deıtuǵyn juraǵatqa tórjaılaý sıaqty qyzyǵy da, shyjyǵy da mol, aǵanyń ázilin de, shalanyń áýmeserligin de kótergen qut meken edi. Áldekim qatynymen kerise qalsa da qashyp baryp, qaıyn jurtyna kelgendeı, shylǵaýyn julyǵynan súıretip júrgeni esinde joq, jaǵasyn jaılaýǵa jiberil jatyp alatyn. Ánsheıinde úıde otyryp, aıdaladaǵy áriptesin jamandap, ishteı ursysqan beıbaq munda ushyrasqanda jyl kórispegendeı jylap tabysatynyn qaıtersiń. Taıaq tastamdaǵy kolhozda aıranyn aptap, qoıyn qurttap masaırap jatatyn Qanapıa-Appaq shyǵarmashylyq úıin Mekkedeı saǵynatyny bar-dy. Osy úıde ini aǵanyń qadirin sezip, aǵa ininiń baryn bildi.

Biz Kemel aǵany Qartqojaq deýshi edik. Qartqa laıyq mindetsiz jomarttyǵy, batyrǵa laıyq ańǵaldyǵy, jaspen de, jasamyspen de til tabysa biletin jaıdarlyǵy óz aldyna, jigitke de laıyq bir qylyǵyn ańǵaryp qalǵan edik.

Birinshi qabattaǵy qos bılárdtyń mekeni qashanda lyqa: oıyn qumarlar shar qýyp, odan maqurymdary aıtaqqa jınalady, áıtpese ádeıi ázil jarystyrýǵa keledi. Bosaǵany attaǵandar bopsalap bolsa da bir aýyz óleń shyǵarmasa — aıyp. Búginginiń aýyz ádebıeti osynda týyp, barshanyń ezýinde el qydyryp jóneledi. Anda-sanda boıyna baryp japsyrǵan laqsa kempirdeı álem-jálem bop shampannyń qaraker bótelkesi kirip ketedi, keıde sylanyp-sıpanǵan shtýkatýrly kempirleý kelinshekteı konáktiń sypaıy sylqymy da syǵalap qoıatyny bar. Bas tóreshi — Ǵabeń. Qaq tórde miz baqpaı otyryp alyp, oıynshynyń minin, oıynnyń olpy-solpysyn sıgaret tútinniń ar jaǵynda otyryp-aq qalt jibermeı qaǵyp alady.

Týrnır. Ǵabeń atyndaǵy týrnır, Sáýkeń atyndaǵy týrnır, Safýan atyndaǵy týrnır, Kemel atyndaǵy týrnır... Sponsorlary ózderi. Báıge narqy 500 som. Oryn sany úsheý. Artynda fýrsheti bar. Ázil-ospaǵy jáne bar.

Ala kóleńkede Alqarakók kele qalypty (Serikqalıev). Ǵabeń taqtadaǵy sharlardyń arpalysyn aspannan andyp otyrǵan qalpy:

— Zeınollamysyń? — dedi moıyn burmastan. — Demalýǵa keldiń be?

— Joq, qyzyq kóreıin dep...

— Qap, obal bolǵan eken, — dep Ǵabeń bir tynystap aldy. — Sen qyzyǵatyn bul jerde seksennen asqan jalǵyz jeńgeńnen basqa qyz joq, — dedi.

Kemel aǵa kúlemin dep Ákimge bes upaı aıyp tólep qoıdy. Barlardyń shálkezdiginen de mal jıǵan Ákim máz bop qaldy. Alqarakók jan-jaǵyna alaqtap:

— Súláımániń joq qoı, — dedi.

— Asqar joǵaryda Vagner ekeýi «Qudaılardyń ajalyn» aza tutyp jatqan bolar, — dedi Ǵabeń.

Asqardyń bul úıge Vagnerdi ertip kelgeni de ras. Joǵaryda Mosart pen Vagner, tómende shardyń shańqyly, foede shahmattyń shaıqasy. Bir kúni Sımashko men Skalkovskıı qyzylsheke bop qala jazdady. Shahmattan edáýir saýaty bar Skalkovskıı: «Men seniń pashaq-pashaǵyńdy shyǵaramyn!» depti. Sımashko: «eki evreıdiń qaısysy utsa báribir emes pe!» depti. Skalkovskıı: «ottapsyń, men polskıı evreımin!» depti. Sımashko: «vot gad, polskıı ıreı sovetskıı evreıden artyq pa eken?!» depti. — Men somoletten Berlındi bombalap júrgende, sen ıntendant bólimine tyǵylyp jatqansyń!» — dep partnerin shahmat maqtasymen qonjıtyp-aq jiberse kerek.

Kemel aǵa ertendi-kesh bılárdtan shyqpaıtyn. Bir dúrkin ınfarkten soń bir aıaq, bir qoly sozalań tartqan, qybyr da qamshy dep sol eki erinshekke damyl bermeı, kúnine jıyrma bes shaqyrymdy stoldy aınalyp úrip taýysatyn edi. Partneri Ákim ekeýmiz. Basqa jurttyń oıynyn jaqtyrmaıdy. Basqa jurt lázzat úshin emes, utamyn dep oınaıdy. Kemel aǵaǵa utqany da, utylǵany da bir.

— Jigitter, buǵan da tyqnıka kerek, tyqnıka! — dep otyratyn Ǵabeń.

Sol «tyqnıka» Kemel aǵanyń sáni edi. Saqany tyǵyp qoıyp, ózgege de, ózine de barer jasap alyp, shardyń shekesi oıylyp ketetindeı bappen ǵana túrtip, uıanyń aýzynda qap ketken tasty eshýaqytta urmaıtyn, eńbeksiz dúnıeni enshileýden qashatyn. Ylǵı da túski asqa bir saǵat qalǵanda Ákim ekeýmizdi bılárdqa shaqyryp, on mınýt qalǵanda:

— Bizdiń úıge baryp shyǵalyqshy, — deıtuǵyn.

Táken aǵa bólmesin «tam» deıtuǵyn, Kemel aǵa «úı» deıtuǵyn. Táken aǵanyń «tamynda» bir kıip tastaǵan kóılek, byltyr sheship tastaǵan shulyq, ortasyn oıyp, tanaýdy bir burap tastap ózi otyratyn. Kemel aǵanyń «úıinde» qoramsaǵa tizgen patrondaı ıismaıdyń qutylary, ortasynda qashanda tyǵynyn qalpaqsha kıip konáktiń shıshasy qazdıyp otyratyn. Beli qyldyryqtaı rúmkaǵa jıyrma bes gramnan artyq syımaıdy, jıyrsa bes gramnan artyq Kemel aǵa da quımaıdy. Muny as aldyndaǵy aýyz shaıqaý deıtuǵynbyz. Ǵabeńniń Joıysqa aıtatyn «pıáńkeshtigi» emes, ózinshe bir rıtýal.

Osyndaı bir rıtýaldyń kezinde Kemel aǵa jymıyp Ákim ekeýmizge kezek qarady. Jymıyp turyp aqyry Ákimdi tańdady.

— Maǵan eptegen tıyn-teben kerek bop tur, erteńge deıin, — dedi. — Otyz jyl boıy kórmeı ketken dosym bar edi, adresin «Lenınskaıa smena» kóshesinen taýyp aldym, — dedi. Maǵan bir býma gúl kerek, maǵan bir shısha konák kerek, onyń jeteginde bir shampan bolýǵa kerek.

Sonymen Kemel aǵa ketti. Shashty oshaǵannyń maıymen sylady, jaǵany ıismaımen shylady, moıyndy galstýkpen qynady.

... Bılárd bólmesiniń bir qabyrǵasy tutasymen áınek. Kelgen-ketkendi sanap alamyz. Artynyp kele me, tartynyp kele me, alshań basyp kele me, adasyp basyp kele me — bári alaqanda. «Áne keledi máshıne, máne keledi máshıne, tıegeni Qazyna» — dep Beken turady. «Qaltańa tıyn tússe tynyshtyǵyń ketedi» — dep Qazyna onyń bir aptalyq jemin biraq ákelip tastap ketedi. Bir aptaǵa shydaıtyn Beken be, erteńgisin-aq qaıqaıyp tartyp bara jatady.

Tompaıyp Kemel aǵa kele jatyr eken. Kemel aǵa ekeni ras bolsa bılárdqa bir soqpaı ketpeıdi. Kelgenshe bir shýmaq ázil daıyn bolsyn dep Ákim ámir bergen. Táıiri, ázilge áli kelmeıtin pende bar ma:

Qartqojaq jaý-jaraǵyń saılap aldyń, Saılap ap jaý-jaraǵyń qaıda bardyń? Osydan qyryq jyl buryn dos edi dep, Bardyń da bir laqsany aımaladyń!..

Kemekeń ashýlana ma dep avtorlyqty Safýan aǵamyzǵa ıterip edik, «qylyǵy bútin qyz bolmasa, men ázildespeımin ǵoı» dep ol kisi kónbedi. Sheraǵańa jaýyp edik, «meniń Ákimnen basqaǵa aýzym júrmeıdi»dep at-tonyn ala qashty. Kemel aǵa Ákim ekeýmizge kezek qarap, aqyry meni tańdady da jymıyp qana ezý tartty, tyq-tyq kúldi. Kóńildi eken:

— Bizdiń úıge kirip shyǵalyqshy, — dedi.

Sonymen Kemel aǵa Qartqojaq atanyp ketsin. Aqjúnis kim dep inileri suraǵan joq. Qaljyńǵa jaýap, ázilge ýáj aıtpaıtyn Kemekeń bir nárseniń jumbaǵyn surap jatpaıtyn, jasyrar syry joq, jalbaqtap bireýge ishin shashpaıtyn jigit aǵasy kisi jatyrqap kórgen emes. Kez-kelgen ortaǵa bildirmeı kirip, jaıbaraqat sińisip kete beretin. «Men pálenshemin» dep kókirek qaǵatyndardan tabıǵaty bólek, bireýdiń ornyna talaspaıtyn, óz ornyn bireýge bermeıtin, kishipeıildilik pen namysty teń ustaǵan ıbaly jan edi. Biraz jyl Jazýshylar Odaǵynda ádebı qyzmetshi bolyp qyzmet istedi. Buryn sırek kórsek te týa qurdas bolǵandaı qaljyńymyz jarasyp kete bardy. Detektıv janry men áskerı-patrıottyq seksıany basqarýshy edi.

— Jigitter, men ishki ister mınıstrligine kettim, — deıtuǵyn.

Barǵan saıyn bir znachok taǵyp qaıtady, tipti bolmasa bir japyraq gramota alyp keledi. Jigitter ony keý-keýlep júrip jýdyrady. Tártipke úırenip qalǵan aǵamyz jumys aıaǵyna deıin kúttirip qoıatyny bar. Bizge eń qıyny osy edi. Ásirese Ramzaı birde toqtap qalatyn, birde bezektep ozyp ketetin toqpaqtaı saǵatyn silkilep áýrege túsetin. Dánigip alǵan qýlar biraz ýaqyt Kemekeńniń qaltasyn kórmeı qalsa:

— Kemel aǵa, siz osy búgin ishki ister mınıstrligine barmaıtyn ba edińiz? - — deıdi.

Atamyz jymıyp ezý tartady da tyq-tyq kúlip:

— Barsam baryp qaıtaıynshy, — dep qozǵala bastaıdy.

Árıne, ol kúni biz jyrǵap qalamyz.

Birde gramota alyp keldi. Kórgennen kózaqy alatyn Ákim jyrtıyp qarap otyr edi, bylaı shyǵa berip meniń qulaǵyma:

— Áı, Qalaǵa, Kemekeńniń álgi gramotasy byltyrǵy jylǵy eken, — dep sybyrlaı qoıǵany.

Ótken ǵasirdiki bolsa da aǵamyzǵa dán razy edik. Yndyny kepken inileriniń kóńilin aýlap, áńgime-dúkenge ermek taýyp bergenniń ózi qanshalyq! Ásirese jaz aılarynda kúnge qarap alyp: «Oıpyr-aý áli sıyr sáske eken ǵoı, uıalmaı úıge qaıtyp baramyz?» deıtuǵyn Kemekeńniń biz úshin erý bop úıine baryp, sandyqtaǵy eski gramotasy men tıyn-teben alyp qaıtqanyn bilmeı de qalatyn. Jazýshylardyń jalǵyz «jaýy» úıdegi jary. Solardan jasqanyp, artyq-aýysyn shkaftaǵy kitap arasyna tyqpyshtaı júretin ádeti. Osy Amantaı Sataev arhıvin bes saǵat aqtaryp zorǵa tapqan jıyrma bes somyn kúrekteı alaqanynyń dóńbekteı saýsaqtarynyń jyqpylyna jasyryp, artynan umytyp ketip shiritip alǵany bar.

Detektıv emes pe, Kemel aǵanyń aıaq astynan oılap taba qoıatyn «komandırovkasy» da bolyp turatyn. Qazaqstannyń Reseıge qosylǵanyna 250 jyl tolyp qalypty dep bir top qalamgerdi Kegen aýdanyna ertip bardy. İshteı kóńiline unamasa da jigitter jelpinip qalsyn degeni de. Aýdannyń sharýashylyǵyn túgel aralap, qystyń kózi qyraýda qarǵa aýnaǵan túlkideı qulpyryp qaıtqanymyz bar edi. Sol joly meniń «sýyr bórikti sypyra jyraý» atanyp, Syraǵańnyń aýzyna da ilikkenime de Kemekeń sebepker bolǵan...

... Ala jazdaıǵy aptaptan aǵashtar da sharshap qalǵan. Japyraqtar óreden shashalyp túsken sary irimshikteı aıaq astynda taptalyp jatyr. Shyǵarmashylyq úı júdep, mal tuıaǵynan tozǵan sary jurttaı qulazyp otyr. Kúnqaǵar kepeshtiń astynda el kóshse de etegin kótermeıtin Ákim, onyń shashpaýyna bola qula torpaqtyń ishek-qarnyn shuqylap men júrmin, álden ýaqytta sómkesin ustap Kemel aǵamyz shyqty. Balqash aýdanyna bara jatyr eken. Serigi, umytpasam, Bek Toǵysbaev. Aǵamyz kúmiljidi.

— Jigitter, júr deýge qaımyǵyp turmyn, — dedi. — Bizdiń eldiń qonaqjaılyǵy qoıannyń qaljasyndaı edi, tanymasty syılamas ádeti jáne bar, senderdi alyp baryp, artynan uıalyp qalam ba...

Jolasharyn jasap shyǵaryp salyp edik, kóńilsiz oraldy. Syr bildirgen joq. Bul onyń sońǵy sapary edi. Elimen qoshtasyp qaıtqany shyǵar...

... Qos qatyn qolarbany shabaq jutqan jaıynnyń jelbezegindeı jalp-jalp etken qaýsyrma esikten ıetin kirgizgende júregim shym-shym ete qalyp edi. Qulaǵymda: «povernıte mená lısom k lúdám!» degen daýsy qaldy. Kóz aldymda kók aspannyń kirshiksiz álemin qos janaryna sıǵyza almaı qınalǵan qarashyǵy qaldy.

Sol kúni Kemel aǵa dúnıe saldy...

---