Koordınatalyq jazyqtyqta ultymyzdyń qundy dúnıelerin keskindeý
Koordınatalyq jazyqtyqta ultymyzdyń qundy dúnıelerin keskindeý
Maǵan barlyq pánder unaıdy, biraq matematıka pánine degen qyzyǵýshylyǵym kóbirek boldy. Matematıka páni týraly kóp bilgim keldi. Maǵan matematıka jáne matematıkamen baılanysynyń bári unaıdy. Biz ne istesek te, barlyǵy matematıka men sabaqtasady. Matematıka grek tilinen qazaqshaǵa aýdarsaq, «bilim», «ǵylym» degen maǵynany bildiredi. Matematıka bizge ǵalamnyń kóptegen qupıalaryn ashýǵa kómektesedi. Biz matematıka degende tek sandar ǵana emes munda basqa da keremet nárseler az emes. Burynǵy kezden - aq matematıkanyń kómegimen kóptegen nebir keremetter jasaǵan: durys joldy tapqan jáne kúndi, aı men juldyzdardy baqylaý arqyly jyl mezgilderdiń aýysatyn ýaqytyn boljaǵan. Sonymen qatar Galıleıdiń «Álem matematıka tilimen beınelengen» degen sózderinen matematıkanyń qudirettiligin kórýge bolady. Matematıkanyń ár túrli qyr - syrlarymen tanysa otyryp, men koordınatalyq jazyqtyq taqyrybyna toqtalyp otyrmyn. Koordınatalar boıynda núkte salý arqyly sýret shyǵarý qyzyǵýshylyǵymdy týdyrdy. Meniń bul taqyrypty alyp otyrǵan birden - bir sebebim koordınatalar boıynda ózimizdiń ulttyq naqyshtaǵy qazaq halqynyń baspanasy kıiz úıdi jáne oıý órnekterin keskindeý. Sonymen qatar olardy basqa da kóptegen elderge tanytyp, qazaq eliniń mártebesin kóterý. Elime óz úlesimdi qosý. Ekinshiden biz tek matematıka páninde esep shyǵaryp ǵana qoımaı halqymyzdyń salt - dástúrin ádep ǵurpyn úıretý. Sonymen qatar matematıka sabaǵynda ulttyq salt - dástúrge, naqyshqa keltirilgen pedagogıka – psıhologıalyq turǵyda jazylǵan esepterdi qoldanýymyzǵa bolady.
Koordınatalyq jazyqtyq sanaq basy O núktesinde qıylysatyn ózara perpendıkýlár eki koordınatalyq túzý tik buryshty koordınatalar júıesin quraıdy. Sonda koordınatalar júıesi – sanaq basy ortaq, ózara perpendıkýlár eki koordınatalyq túzý. Sondyqtan muny tik buryshty koordınatalar dep ataıdy. Tik buryshty koordınatalar júıesi ornalasqan jazyqtyq dep atalady. «Koordınatalar» sózi latynnyń coordinatus - qazaqsha «rettelgen» degen sózinen alynǵan.
Koordınatalyq túzýler koordınatalyq oster dep atalady.
Gorızontal syzylǵan koordınatalyq absıssalar (Oh) osi dep atalady da, soldan ońǵa qaraı baǵyttalady. Vertıkal syzylǵan koordınatalyq túzý koordınatalar (Oý) osi dep atalady da, tómennen joǵary qaraı baǵyttalady.
Absıssalar osi men koordınatalar osiniń qıylysý núktesin koordınatalar basy dep ataıdy. Koordınatalar basy O árpimen belgilenedi. Bul latynsha origa -«bastalý» sóziniń birinshi árpinen alynǵan. Berilgen núkteniń absıssasy men ordınatasy núkteniń koordınatalary dep atalady. Koordınatalar oster jazyqtyq tórt bólikke bóledi. Olar shırekter dep atalady. Al osy koordınatalar júıesin alǵash oılap tapqan fransýz fılosofy jáne matematıgi Rene Dekart.
Dekart Rene (1596 - 1650) fransýz ǵalymy, matematık, fızık jáne fızıolog. Rene Dekart fransýz dvoránynyń otbasynda týyp, ıezý - ıtterdiń La - Flesh kollegıasynda fızıka, matematıka, arıfmetıka, mehanıka, mýzykany tereńdetip oqydy. Myqty matematık retinde tanylǵan Dekart osy ǵylymnyń kómegimen búkil ǵylymdar júıesin, fılosofıany qaıta ózgertýdi armandady. Koordınatalar júıesin bylaı tapqan: kereýetinde jatyp shybynnyń ushqanyn baqylaǵan Rene Dekart bylaı paıymdaǵan: «Kez kelgen ýaqyt mezetinde shybynnyń ornalasqan ornyn qalaı túsindirýge bolady?». Ol keńistikteri ár shamasy úshin (ilgeri) keıin, joǵary (tómen), ońǵa (solǵa), úsh koordınatany (h, ý jáne z) paıdalanýǵa bolatynyn ashty.
Dekart sondaı - aq algebradaǵy shamalardy belgileý úshin alfavıttiń sońynan bastap áripterdi paıdalanǵan birinshi ǵalym bolǵan.
Erekshelikteri:
Saıasat máselelerine qyzyqpaǵan Dekart algebra, analıtıkalyq geometrıa, mehanıka máselelerin zertteýmen aınalysty jaryqtyń syný zańyn ashty, qannyń aınalýyn zerttedi psıhologıa men kosmogenıany, jáne árıne fılosofıany taldady. Belgili eńbekteri: «Birinshi fılosofıa týraly paıymdaýlar», «Fılosofıanyń alǵashqy bastaýlary», «Metod týraly oılar». Dekart adamnyń aqyl - oıyna kóbirek júgindi. Bekon jekeden jalpyǵa qaraı júrse, Dekart jalpydan jekege kóshti, onyń bul ereksheligi matematıkanyń oılaý tásilinen kórinedi. Óziniń matematıkalyq izdenisterin negizinde Rene Dekart jalpy ǵylymı tásil usyndy. Negizi sebep adamdar ǵylym jáne óner salasynda aqıqat uǵymdary emes, boljamdy kóbirek qoldanylady, sondyqtan basqa tásil kerek. Dekarttyń oıynsha, meılinshe dál oılardy usynýǵa tek matematıka qabiletti, sol osy ǵylymnyń tásilderin jańa fılosofıalyq júıe jasaý isinde qoldaný qajet.
Koordınatalar boıynda núkte salý
Biz osyndaı sýretterdi koordınatalar boıynda salýdy bilemiz. Al nege biz ózimizdiń ulttyq naqyshtaǵy dúnıelerimizdi sýrettemeımiz. Kıiz úı, oıý - órnek, dombyra, kebeje osylardy sýretteýdi qolǵa alyp otyrmyn.
Kıiz týyrlyqty qazaqpyz
Qazaqtyń baıyrǵy ulttyq baspanasy kıiz úı bolǵan, ony keıde kıiz úı, keıde qazaq úıi dep ataıdy. Qazaq úıleriniń úlken - kishiligin keregeler sanyna qaraı belgileıdi. Kıiz úılerdiń eki, úsh qanattan bastap on eki, on segiz, otyz qanatqa deıin jetetin úlkenderi bolǵan. Kıiz úılerdiń túrleri men ataýlary da kóp. Burynǵy han - sultandar men ataqty baılardyń úıleri 8 qanattan bastap 30 qanatqa deıin baratyn. Bulardy aq orda, altyn orda, altyn úzik dep ataǵan. Al ortasha sharýa men kedeı sharýalarǵa tán kıiz úılerdi alty qanat aq úı, boz úı, qońyr úı, qara úı, jaba salma, kóterme týyrlyqty, kúrke, qamsaý (shoshala), otaý, ıtarqa, jappa dep ataǵan.
Kıiz úı kerege, ýyq, shańyraq, syqyrlaýyq, tabaldyryq, mańdaısha, taıanysh sekildi negizgi bólikterden turady. Al keregeniń óziniń kóptegen ataýlary bar: keregeniń qanaty (tórt, bes, alty, segiz, toǵyz, on, on eki qanat), keregeniń basy, qasy, kózi, saǵanaǵy, aıaǵy, ıegi, kógi. Sol sıaqty shańyraqtyń, ýyqtyń, ár bólikteriniń kóptegen ataýlary bolady. Bulardy kıiz úıdiń súıegi deıdi.
Úıdiń súıegin sámbi talynan jasaıdy. Halyq sámbi talyn syr taly, qaıyr taly, boz tal dep te ataıdy. Úıdiń súıegin jasaıtyn sheberdi “úıshi” deıdi.
Kıiz úıdi syrtqy kórinisine, kelbeti men kólemine qaraı aq úı, boz úı, qońyr úı t. b. attarymen ataıdy. Kıiz úılerdiń bulaı atalýy onyń syrtynan jabatyn kıizine tikeleı baılanysty. Mundaı japqyshty halyqta “týyrlyq” dep ataıdy. Týyrlyqty kıiz úı súıegine laıyqtap qurastyryp daıyndaıdy. Kıiz úıdiń týyrlyǵy biryńǵaı aq qoıdyń júninen basylǵan kıizden jasalsa ony “aq úı”, qońyr júnnen basylǵan kıizden jasalsa “qońyr úı” dep ataıdy.
Shańyraq. Shańyraq – kıiz úıdiń eń joǵarǵy bóligi. Onyń pishini kúmbez tárizdes olyqtardyń ushtaryn biriktirip ustap turady. Shańyraq birneshe bólshekterden turady:
Shańyraq
1 – toǵyn, ol shańyraqtyń negizi. Qatty aǵashtan jasalyp, órnekteledi. 2 – kúldireýish. Sámbi talynan ıilip jasalady. Ár ıinde 3 kúldireýishten 8 - ge deıin bolady. 3 – beriktik. Ol kúldireýishter ydyrap ketpeý úshin ornatylady, órnekteledi. 4 – shańyraqtyń kózi. Oǵan ýyqtyń qalamy kirip turady. Toǵyn men beriktikti shańyraqtyń ishki jaǵynan órnekteıdi.
Kıiz úı keregesi. Keregeni quraıtyn árbir aǵashty «jeli» deıdi. Jeliniń eń uzynyn keregeniń «erisi» (3) dep, odan qysqalaýyn «balashyq» (2), eń kishisin «saǵanaq» (1) dep ataıdy.
Kerege.
Sonda bir qanat kerege 14 eristen, 9 balashyqtan, 9 saǵanaqtan quralady. Jelilerdiń qıylysqanynan paıda bolǵan tordy «kóz» dep ataıdy. Al ony kólemine qaraı «jelkóz», «torkóz» dep eki túrge bóledi.
Iilgen ýyqtyń boıynda birneshe ataýly bólikter bar. Ýyqtyń keregege baılanatyn ushyn «doǵalaı» (1) deıdi. Doǵalaıdy tesip, qaıystan ýyqbaý (5) taǵady. Ýyqtyń ıilgen jerin ıyǵy (2) deıdi. Shańyraq pen ıyqtyń arasyn ýyqtyń qary (3) dep ataıdy. Al shańyraqtyń kózine qadaıtyn ushyn qalamy (4) dep ataıdy, ony tórt qyrly etip ushtaýdy qalamdaý deıdi, al ýyqbaý jipten esiledi. Ýyqtyń ıininiń ishki betin sheberler bederlep órnek salady nemese arnaıy órnektelgen súıek japsyrady.
Oıý - órnek
Meniń túsinigimde oıý - órnek degenimiz – dáldik, esep, teńdik, teńeý, úılesim, jarasym, sándik, kórkemdik, sáıkestik, tazalyq, náziktik, súıkimdilik, parasattylyq, jylylyq, sulýlyq, oılylyq, aqyldylyq, zerektik, kóńil osy múlikte oıý - órnek qoldanylmaıtyn bólshek joqtyń qasy. Oıý - órnekti jaqsy sanaly jasaý úshin aldymen paıdalanatyn materıaldy durys tańdaı bilý qajet, onyń oıý - yrǵaǵy men mólsherin, ıaǵnı oıýdyń zattyń betine túsýi men ornalasýyn naqty jobalaý qajet. Oıýdyń jaqsy shyǵýy oıýshynyń oı ushqyrlyǵynda, sheberligi men oıýdyń retin keltirip úılestire bilýinde. Qazaq ulttyq oıý - órneginiń birneshe ondaǵan ǵasyrlyq tarıhy bar.
Atadan balaǵa, urpaqtan urpaqqa mura bolyp, únemi qoldanysta bolyp, damyp kele jatqan óner túri. Qazaq halqynyń turmysynda aǵashtan jasalǵan zattar óte kólemdi. Jazy - qysy paıdalanýǵa keletin «aǵash ýyqty, kıiz týyrlyqty» kıiz úı kıiz ben aǵashtyń óte kúrdeli úılesinen turady. Tigýge de, jınaýǵa da, alyp júrýge de óte qolaıly. Oıý - órnektiń qandaı túri bolsa da, ol – adam oıynyń jemisi. Oıý - órnek bir - birimen qabysyp, jymdasyp, esken arqandaı birigip turýy kerek. Ara jigi badyraıyp, úılespeı, olpy - solpy bolsa, oıý óziniń sánin, sulýlyǵyn, úılesimin tipti mazmunyn joǵaltýy múmkin. Qazaq oıý - órnegi qoshqar múıiz túrinen bastaý alatyndyqtan qandaı oıý túrin jasaǵanda da osy oıý túri basty kórinis tabýy qajet. Basy qoshqar múıiz oıýynan bastaý alǵan órnek damı kele neshe alýan túrge enip, ara jigi ár túrli oıý - órnektermen tolyǵa kele, úlken kúrdeli oıý túri shyǵady. Oıý tasy qoshqar múıiz bastaǵan órnek túrleri bir - birine úılese sán bere kele birigip, jymdasyp, baılanys pen sándik taýyp jasalatyn oıý túrin árlendire túsedi. Tabıǵattaǵy ásem gúl shoǵyryndaı oıý - órnekte óz sheberin tapsa, jarasyp, qulpyryp, kóz tartyp, kózge qýanysh, kóńilge jylylyq, ortaǵa ásemdik, sulýlyq shashyp turary anyq. Bizdiń ata - babalarymyz osyndaı óner túrin óziniń shyrqa shyńyna jetkize bilgen.
Mańǵystaý oblysy,
Beıneý aýdany, Boranqul selosy,
Qaraqum orta mektebiniń matematıka páni muǵalimi
Tetbenova Asem Danatarkyzy
Maǵan barlyq pánder unaıdy, biraq matematıka pánine degen qyzyǵýshylyǵym kóbirek boldy. Matematıka páni týraly kóp bilgim keldi. Maǵan matematıka jáne matematıkamen baılanysynyń bári unaıdy. Biz ne istesek te, barlyǵy matematıka men sabaqtasady. Matematıka grek tilinen qazaqshaǵa aýdarsaq, «bilim», «ǵylym» degen maǵynany bildiredi. Matematıka bizge ǵalamnyń kóptegen qupıalaryn ashýǵa kómektesedi. Biz matematıka degende tek sandar ǵana emes munda basqa da keremet nárseler az emes. Burynǵy kezden - aq matematıkanyń kómegimen kóptegen nebir keremetter jasaǵan: durys joldy tapqan jáne kúndi, aı men juldyzdardy baqylaý arqyly jyl mezgilderdiń aýysatyn ýaqytyn boljaǵan. Sonymen qatar Galıleıdiń «Álem matematıka tilimen beınelengen» degen sózderinen matematıkanyń qudirettiligin kórýge bolady. Matematıkanyń ár túrli qyr - syrlarymen tanysa otyryp, men koordınatalyq jazyqtyq taqyrybyna toqtalyp otyrmyn. Koordınatalar boıynda núkte salý arqyly sýret shyǵarý qyzyǵýshylyǵymdy týdyrdy. Meniń bul taqyrypty alyp otyrǵan birden - bir sebebim koordınatalar boıynda ózimizdiń ulttyq naqyshtaǵy qazaq halqynyń baspanasy kıiz úıdi jáne oıý órnekterin keskindeý. Sonymen qatar olardy basqa da kóptegen elderge tanytyp, qazaq eliniń mártebesin kóterý. Elime óz úlesimdi qosý. Ekinshiden biz tek matematıka páninde esep shyǵaryp ǵana qoımaı halqymyzdyń salt - dástúrin ádep ǵurpyn úıretý. Sonymen qatar matematıka sabaǵynda ulttyq salt - dástúrge, naqyshqa keltirilgen pedagogıka – psıhologıalyq turǵyda jazylǵan esepterdi qoldanýymyzǵa bolady.
Koordınatalyq jazyqtyq sanaq basy O núktesinde qıylysatyn ózara perpendıkýlár eki koordınatalyq túzý tik buryshty koordınatalar júıesin quraıdy. Sonda koordınatalar júıesi – sanaq basy ortaq, ózara perpendıkýlár eki koordınatalyq túzý. Sondyqtan muny tik buryshty koordınatalar dep ataıdy. Tik buryshty koordınatalar júıesi ornalasqan jazyqtyq dep atalady. «Koordınatalar» sózi latynnyń coordinatus - qazaqsha «rettelgen» degen sózinen alynǵan.
Koordınatalyq túzýler koordınatalyq oster dep atalady.
Gorızontal syzylǵan koordınatalyq absıssalar (Oh) osi dep atalady da, soldan ońǵa qaraı baǵyttalady. Vertıkal syzylǵan koordınatalyq túzý koordınatalar (Oý) osi dep atalady da, tómennen joǵary qaraı baǵyttalady.
Absıssalar osi men koordınatalar osiniń qıylysý núktesin koordınatalar basy dep ataıdy. Koordınatalar basy O árpimen belgilenedi. Bul latynsha origa -«bastalý» sóziniń birinshi árpinen alynǵan. Berilgen núkteniń absıssasy men ordınatasy núkteniń koordınatalary dep atalady. Koordınatalar oster jazyqtyq tórt bólikke bóledi. Olar shırekter dep atalady. Al osy koordınatalar júıesin alǵash oılap tapqan fransýz fılosofy jáne matematıgi Rene Dekart.
Dekart Rene (1596 - 1650) fransýz ǵalymy, matematık, fızık jáne fızıolog. Rene Dekart fransýz dvoránynyń otbasynda týyp, ıezý - ıtterdiń La - Flesh kollegıasynda fızıka, matematıka, arıfmetıka, mehanıka, mýzykany tereńdetip oqydy. Myqty matematık retinde tanylǵan Dekart osy ǵylymnyń kómegimen búkil ǵylymdar júıesin, fılosofıany qaıta ózgertýdi armandady. Koordınatalar júıesin bylaı tapqan: kereýetinde jatyp shybynnyń ushqanyn baqylaǵan Rene Dekart bylaı paıymdaǵan: «Kez kelgen ýaqyt mezetinde shybynnyń ornalasqan ornyn qalaı túsindirýge bolady?». Ol keńistikteri ár shamasy úshin (ilgeri) keıin, joǵary (tómen), ońǵa (solǵa), úsh koordınatany (h, ý jáne z) paıdalanýǵa bolatynyn ashty.
Dekart sondaı - aq algebradaǵy shamalardy belgileý úshin alfavıttiń sońynan bastap áripterdi paıdalanǵan birinshi ǵalym bolǵan.
Erekshelikteri:
Saıasat máselelerine qyzyqpaǵan Dekart algebra, analıtıkalyq geometrıa, mehanıka máselelerin zertteýmen aınalysty jaryqtyń syný zańyn ashty, qannyń aınalýyn zerttedi psıhologıa men kosmogenıany, jáne árıne fılosofıany taldady. Belgili eńbekteri: «Birinshi fılosofıa týraly paıymdaýlar», «Fılosofıanyń alǵashqy bastaýlary», «Metod týraly oılar». Dekart adamnyń aqyl - oıyna kóbirek júgindi. Bekon jekeden jalpyǵa qaraı júrse, Dekart jalpydan jekege kóshti, onyń bul ereksheligi matematıkanyń oılaý tásilinen kórinedi. Óziniń matematıkalyq izdenisterin negizinde Rene Dekart jalpy ǵylymı tásil usyndy. Negizi sebep adamdar ǵylym jáne óner salasynda aqıqat uǵymdary emes, boljamdy kóbirek qoldanylady, sondyqtan basqa tásil kerek. Dekarttyń oıynsha, meılinshe dál oılardy usynýǵa tek matematıka qabiletti, sol osy ǵylymnyń tásilderin jańa fılosofıalyq júıe jasaý isinde qoldaný qajet.
Koordınatalar boıynda núkte salý
Biz osyndaı sýretterdi koordınatalar boıynda salýdy bilemiz. Al nege biz ózimizdiń ulttyq naqyshtaǵy dúnıelerimizdi sýrettemeımiz. Kıiz úı, oıý - órnek, dombyra, kebeje osylardy sýretteýdi qolǵa alyp otyrmyn.
Kıiz týyrlyqty qazaqpyz
Qazaqtyń baıyrǵy ulttyq baspanasy kıiz úı bolǵan, ony keıde kıiz úı, keıde qazaq úıi dep ataıdy. Qazaq úıleriniń úlken - kishiligin keregeler sanyna qaraı belgileıdi. Kıiz úılerdiń eki, úsh qanattan bastap on eki, on segiz, otyz qanatqa deıin jetetin úlkenderi bolǵan. Kıiz úılerdiń túrleri men ataýlary da kóp. Burynǵy han - sultandar men ataqty baılardyń úıleri 8 qanattan bastap 30 qanatqa deıin baratyn. Bulardy aq orda, altyn orda, altyn úzik dep ataǵan. Al ortasha sharýa men kedeı sharýalarǵa tán kıiz úılerdi alty qanat aq úı, boz úı, qońyr úı, qara úı, jaba salma, kóterme týyrlyqty, kúrke, qamsaý (shoshala), otaý, ıtarqa, jappa dep ataǵan.
Kıiz úı kerege, ýyq, shańyraq, syqyrlaýyq, tabaldyryq, mańdaısha, taıanysh sekildi negizgi bólikterden turady. Al keregeniń óziniń kóptegen ataýlary bar: keregeniń qanaty (tórt, bes, alty, segiz, toǵyz, on, on eki qanat), keregeniń basy, qasy, kózi, saǵanaǵy, aıaǵy, ıegi, kógi. Sol sıaqty shańyraqtyń, ýyqtyń, ár bólikteriniń kóptegen ataýlary bolady. Bulardy kıiz úıdiń súıegi deıdi.
Úıdiń súıegin sámbi talynan jasaıdy. Halyq sámbi talyn syr taly, qaıyr taly, boz tal dep te ataıdy. Úıdiń súıegin jasaıtyn sheberdi “úıshi” deıdi.
Kıiz úıdi syrtqy kórinisine, kelbeti men kólemine qaraı aq úı, boz úı, qońyr úı t. b. attarymen ataıdy. Kıiz úılerdiń bulaı atalýy onyń syrtynan jabatyn kıizine tikeleı baılanysty. Mundaı japqyshty halyqta “týyrlyq” dep ataıdy. Týyrlyqty kıiz úı súıegine laıyqtap qurastyryp daıyndaıdy. Kıiz úıdiń týyrlyǵy biryńǵaı aq qoıdyń júninen basylǵan kıizden jasalsa ony “aq úı”, qońyr júnnen basylǵan kıizden jasalsa “qońyr úı” dep ataıdy.
Shańyraq. Shańyraq – kıiz úıdiń eń joǵarǵy bóligi. Onyń pishini kúmbez tárizdes olyqtardyń ushtaryn biriktirip ustap turady. Shańyraq birneshe bólshekterden turady:
Shańyraq
1 – toǵyn, ol shańyraqtyń negizi. Qatty aǵashtan jasalyp, órnekteledi. 2 – kúldireýish. Sámbi talynan ıilip jasalady. Ár ıinde 3 kúldireýishten 8 - ge deıin bolady. 3 – beriktik. Ol kúldireýishter ydyrap ketpeý úshin ornatylady, órnekteledi. 4 – shańyraqtyń kózi. Oǵan ýyqtyń qalamy kirip turady. Toǵyn men beriktikti shańyraqtyń ishki jaǵynan órnekteıdi.
Kıiz úı keregesi. Keregeni quraıtyn árbir aǵashty «jeli» deıdi. Jeliniń eń uzynyn keregeniń «erisi» (3) dep, odan qysqalaýyn «balashyq» (2), eń kishisin «saǵanaq» (1) dep ataıdy.
Kerege.
Sonda bir qanat kerege 14 eristen, 9 balashyqtan, 9 saǵanaqtan quralady. Jelilerdiń qıylysqanynan paıda bolǵan tordy «kóz» dep ataıdy. Al ony kólemine qaraı «jelkóz», «torkóz» dep eki túrge bóledi.
Iilgen ýyqtyń boıynda birneshe ataýly bólikter bar. Ýyqtyń keregege baılanatyn ushyn «doǵalaı» (1) deıdi. Doǵalaıdy tesip, qaıystan ýyqbaý (5) taǵady. Ýyqtyń ıilgen jerin ıyǵy (2) deıdi. Shańyraq pen ıyqtyń arasyn ýyqtyń qary (3) dep ataıdy. Al shańyraqtyń kózine qadaıtyn ushyn qalamy (4) dep ataıdy, ony tórt qyrly etip ushtaýdy qalamdaý deıdi, al ýyqbaý jipten esiledi. Ýyqtyń ıininiń ishki betin sheberler bederlep órnek salady nemese arnaıy órnektelgen súıek japsyrady.
Oıý - órnek
Meniń túsinigimde oıý - órnek degenimiz – dáldik, esep, teńdik, teńeý, úılesim, jarasym, sándik, kórkemdik, sáıkestik, tazalyq, náziktik, súıkimdilik, parasattylyq, jylylyq, sulýlyq, oılylyq, aqyldylyq, zerektik, kóńil osy múlikte oıý - órnek qoldanylmaıtyn bólshek joqtyń qasy. Oıý - órnekti jaqsy sanaly jasaý úshin aldymen paıdalanatyn materıaldy durys tańdaı bilý qajet, onyń oıý - yrǵaǵy men mólsherin, ıaǵnı oıýdyń zattyń betine túsýi men ornalasýyn naqty jobalaý qajet. Oıýdyń jaqsy shyǵýy oıýshynyń oı ushqyrlyǵynda, sheberligi men oıýdyń retin keltirip úılestire bilýinde. Qazaq ulttyq oıý - órneginiń birneshe ondaǵan ǵasyrlyq tarıhy bar.
Atadan balaǵa, urpaqtan urpaqqa mura bolyp, únemi qoldanysta bolyp, damyp kele jatqan óner túri. Qazaq halqynyń turmysynda aǵashtan jasalǵan zattar óte kólemdi. Jazy - qysy paıdalanýǵa keletin «aǵash ýyqty, kıiz týyrlyqty» kıiz úı kıiz ben aǵashtyń óte kúrdeli úılesinen turady. Tigýge de, jınaýǵa da, alyp júrýge de óte qolaıly. Oıý - órnektiń qandaı túri bolsa da, ol – adam oıynyń jemisi. Oıý - órnek bir - birimen qabysyp, jymdasyp, esken arqandaı birigip turýy kerek. Ara jigi badyraıyp, úılespeı, olpy - solpy bolsa, oıý óziniń sánin, sulýlyǵyn, úılesimin tipti mazmunyn joǵaltýy múmkin. Qazaq oıý - órnegi qoshqar múıiz túrinen bastaý alatyndyqtan qandaı oıý túrin jasaǵanda da osy oıý túri basty kórinis tabýy qajet. Basy qoshqar múıiz oıýynan bastaý alǵan órnek damı kele neshe alýan túrge enip, ara jigi ár túrli oıý - órnektermen tolyǵa kele, úlken kúrdeli oıý túri shyǵady. Oıý tasy qoshqar múıiz bastaǵan órnek túrleri bir - birine úılese sán bere kele birigip, jymdasyp, baılanys pen sándik taýyp jasalatyn oıý túrin árlendire túsedi. Tabıǵattaǵy ásem gúl shoǵyryndaı oıý - órnekte óz sheberin tapsa, jarasyp, qulpyryp, kóz tartyp, kózge qýanysh, kóńilge jylylyq, ortaǵa ásemdik, sulýlyq shashyp turary anyq. Bizdiń ata - babalarymyz osyndaı óner túrin óziniń shyrqa shyńyna jetkize bilgen.
Mańǵystaý oblysy,
Beıneý aýdany, Boranqul selosy,
Qaraqum orta mektebiniń matematıka páni muǵalimi
Tetbenova Asem Danatarkyzy
You Might Also Like
-
Uıymdastyrylǵan oqý qyzmetiniń tehnologıalyq kartasy № 1
