InfoHub Logo

Bári de sol Máshhúr Júsip shyǵarmalaryna qumarlyqtan bastaldy. Qolyma túsken Máshhúr shyǵarmalaryn oqyp tanysqan saıyn azdy-kópti túıgen oıymdy qaǵaz betine túsirýge tyrystym. Sol tanymdyq dúnıelerimdi birtindep gazet-jýrnaldarǵa usyndym.

Solardyń biri «Abaı men Máshhúr Júsiptiń partıaǵa kózqarasy» atty maqalam jańadan shyǵa bastaǵan respýblıkalyq «Ulaǵat» jýrnalynyń №1-sanynda jaryq kórýi kóńilimdi qýanyshqa bóledi. Máshekeńniń eńbegin shamam jetkenshe oqyp-zerdeleýge, oqyrmanmen oı bólisýge yntalandyra tústi.

Sol tusta S.Toraıǵyrov atyndaǵy Pavlodar memlekettik ýnıversıtetindegi Máshhúrtaný ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy (munan ári ortalyq) jumys isteıtinin estip bildim. Ortalyq dırektory fılologıa ǵylymdarynyń doktory, belgili Máshhúrtanýshy Aıtmuhanbet Turyshev myrza ornynda eken, jyly qarsy aldy. Ortalyqtyń atqarǵan, atqarmaq jumystaryna az-kem toqtalǵan ol:

– Ákelgen materıaldaryńyzdy tastap ketińiz. Ózińiz aıtqandaı jiligi tatyp jatsa, alda shyǵatyn  kitapshasyna iliktiremiz.

– Rahmet. Jaramasa renish joq, –dep esikke bettedim. Sodan kúnder ótip jatty. Birde kelsem, Aıekeń issaparǵa ketken eken. Qabyldaý bólmesindegi qyz: «Birtalaı avtorlardyń materıaldaryn baspaǵa daıyndap qoıǵan ek, sizdi qaraıyn,» – dep áldebir qaǵazǵa úńildi. Álden soń: «Barsyz, ata»,- dedi. Sóıtip,  alǵash ret jazǵan materıaldarym ýnıversıtet shyǵarǵan jınaqqa  ilikti.

Endi Aıekeńmen telefon arqyly jıi keńesip turatyn boldym. Ol kisiniń aqyl-keńesteri meniń Máshekeńniń eńbegin tanyp-bilýime, pikir túıindeýime, jalpy, aqyn jaıly maǵulmatymnyń arta túsýine erekshe yqpal etti.

Men endi Máshhúr eńbekterin qalyń oqyrmandarǵa jetkizý jolynda kóshbastaýshy aqynnyń nemeresi fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Qýandyq Pazylynyń Ǵulama jóninde jazǵan maqalalaryn taýyp alyp oqı bastadym.

Birneshe ret ǵalymnyń leksıalaryn, baıandamalaryn tyńdaý baqytyna ıe boldym. 2008 jyly Máshhúr Júsip Kópeıulynyń 150 - jyldyǵy merekesine oraı  S.Toraıǵyrov atyndaǵy ýnıversıtette ótkizilgen merekelik sharalardyń birinde Máshhúr Júsip jaıly atalǵan oqý ornynyń «Kereký» baspasy jaryqqa shyǵarǵan kitaptar tanystyryldy. Ústel ústinde aldymda jatqan kitaptardyń birine qol sozyp, paraqtaı bastadym.

Sol sátte qarsy maǵan qasymda otyrǵandar aldaryndaǵy kitapty sómkelerine salyp jatty. Tipti keıbiri meniń aldymdaǵy kitaptarǵa qol soza bastaǵanyn baıqap qaldym. Sol sát jan ushyra qımyldap, aldymdaǵy kitaptardy sómkeme salyp úlgerdim. Sóıtip, oıda - joqta Sh.Ýálıhanov atyndaǵy gýmanıtarlyq ǵylymdar salasyndaǵy memlekettik syılyqtyń ıegeri, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Aıtmuhanbet Qasymbaıuly Turyshev myrzanyń Máshhúr Júsip shyǵarmalaryndaǵy zattyq mádenıet, rýhanı mádenıet, mıfologıalyq mádenıet leksıkasy, metrologıkalyq termınder, etnomádenı aspektisi máseleleri qarastyrylǵan 5 - tomdyq taza ǵylymı tilde jazylǵan monografıalardy erinbeı  jalyqpaı oqyp shyqtym.

Árıne, joǵaryda aty atalǵan mol dúnıeni tolyq meńgerý ǵylymǵa talasy joq men sıaqty qatardaǵy qarapaıym oqyrmanǵa ońaıǵa soqqan joq. Alaıda meni ǵalymnyń qazaq ádebıeti men tilin saqtaýǵa damytýǵa Máshekeńniń qosqan úlesin jeke-dara qarastyrmaı, ony Dýlat, Abaı, Shákárim eńbekterimen shendestire, salystyra qaraýy, sóıte otyryp Abaı men Máshhúr Júsip Kópeev arasyndaǵy shyǵarmashylyq baılanysty dáleldeýge kúsh jumsaýy qatty qyzyqtyrǵan edi.

"Máshhúr Júsip Kópeev shyǵarmalarynyń etnomádenı aspektisi» atty eńbeginiń 5- tomyndaǵy Turyshevtiń Baıan óńirinde dinniń tarıhy atty shaǵyn maqalasyn Máshekeńniń jazbasynda Baıanaýyl qalasynda turyp jatqan ahonnan Musa myrzanyń 49 - jasynda «Muhtasar», «Luqaıany» oqyp dáris alǵanyn, Musa, Sekerbaı bastaǵan Súıindiktiń jasy - kárisi dinniń órkendeýine kóp eńbek sińirgenin atap baıandaıdy.

Bul Máshekeń týyp - ósken óńirde ıslam dininiń qalaı tamyr tartyp, qanat jaıǵanyn zerttep bilemdeýshilerge taptyrmaıtyn derek ekeni talassyz. Al zertteýshi Turyshev atalǵan áńgimeniń ón boıynan qazaqtyń baıyrǵy sózderi terip alyp tańdaǵan.

Ol jádigerdiń tili jatyq deı kelip, qoı jyly, jut, shahar rýhanı-etnomádenı leksıka; qý meshin, jalǵan dúnıe jurt aldyna túsip, erteńnen keshke deıin, qazan ottan túspeıdi - turaqty tirkester: Ǵazız Halfe, Mýrat, Muǵjıza, dıýana, zikir –dinı leksıkalar: qasyq qoı, sısa, qurt, sarymaı, qaryn put kıiz, shapan, qazan, qazy - qarta ,omyrtqa sháınek, dorba - zattyq mádenıet: perzentteri, ıslam, basqalary etler, keremetteri.

Hám bas yqylastylyǵy - shaǵataılyq ádebı norma; ekenine nazar aýdarady. Ǵalym eńbegindegi osy mysaldardy túgin qaldyrmaı kóshirýimizdiń sebebi onyń Máshhúr Júsip shyǵarmalarynyń tilin onyń ishinde etnomádenı leksıkanyń qaınar kózin qanshalyqty anyqtalǵanyna kóz jetkizý edi. «Erden ıman qutylǵan ba» demekshi ǵalym Turyshevtyń  kózdegen bıiginen kóringenine kúmán joq.

Sonan sońǵy bir aıta keter jaıt, zertteýshi Máshhúr Júsiptiń tolysyp- jetilýine aýyz ádebıeti, ıslam dáýiri ádebıeti, shyǵystyń klasıkalyq ádebıeti, qazaqtyń jańa poezıa úlgisin mazmunymen máni jaǵynan sapaly qasıetke ıe bolǵan aqyn jyraýlar muralary, orys (eýropa)mádenıet úlgisi ekenin alǵa tartady.

Iá, bul atalǵan jaılardyń Allanyń ólsheýsiz syıy, kóregendigin, kóripkel áýlıeligi, ózgelerden erekshe jan joqtylyǵy Máshhúr Júsip Kópeıulynyń qazaq ádebıetindegi «Dara qubylys» bolyp tanylýyna negiz qalaǵany sózsiz.

Mine, osy syndy atalmysh monografıalyq eńbekterdiń avtory Máshhúrtaný ǵylymı- praktıkalyq ortalyǵyn 10 - jyl basqaryp, Máshhúr Júsip Kópeıuly shyǵarmalarynyń 20 - tomyn shyǵarýǵa atsalysqan Aıtmuhanbet baýyrymyz 60 - tyń asqaryna kóterilgen tusta alar asýyń, shyǵar shyńyń bıik bolsyn, áýlıeniń arýaǵy qoldasyn demekpiz.

 

Aıtmuhambet Qasymbaıuly Turyshevqa

Qazaq úshin júregi - ot, jany-jalyn,

Álimsaqtan ata-salt bary málim.

Pmý-diń jaqsylary, jaısańdary,

60-qa kelip qapty qara shalyń.

 

Ol ózi birińe aǵa, birińe ini,

Áý bastan aýyzǵa alar Máshhúr piri.

Máshekeń arýaǵy qoldaǵan jan,

Birtalaı qadaý-qadaý is bitirdi.

 

Bes tomdyq monografıa men biletin,

Máshekeńniń somdaǵan til sýretin.

Sodan da Aıekeńe den qoıǵanmyn,

Qolǵa alyp oqyǵanda alǵash betin.

 

Máshhúrdi tanýshy kóp, biz de biri,

Shalqyǵan ár júrekte Máshhúr nury.

Áıtse de Aıekeńniń orny bólek,

Máshhúrdi tanýshynyń bul bir dúri.

 

Kelisken kemel oıy tas baılamy,

Zil batpan oıyn túıer kóp oılary.

Al tili kimge bolsyn túsinikti,

Sanama á, degennen shym boılady.

 

Opyr - aý, shashý nege shashpaısyńdar,

Ánge sap, bıge nege baspaısyńdar?

Shyn ǵalym kúnde alpysqa kelmesi anyq,

Shattyqtan nege shalqyp taspaısyńdar?!

Syıynyp bir Allaǵa pendelikten,

Tym qurysa synyq súıem qashqaısyńdar.

 

Qazaq úshin, júregi-ot, jany-jalyn,

Álimsaqtan ata-salt bary málim.

Pendelikten boıyńdy aýlaq ustap

Adaldyqtyń aq týyn kóter, janym.

Súleımen Baıazıtov

---