InfoHub Logo

Kóshpendiler. I kitap

Kóshpendiler. II kitap

QAHAR

BIRINSHI BÓLİM

I

Aı sáýlesi júdep, qyrqa ústi aq sholań tarta qulan ıektenip atyp kele jatqan tańmen birge shashaqty sasyr, túıe japyraǵy aralas, at qulaǵy kórinbeıtin kók shalǵyndy yldıdan qalyń kesh kórindi.

Azdan soń kógildir aspandy altyn sáýlesimen sharpı, qyzaryp kún de shyqty. Tóńirek sandyqtan sýyrǵan gaýhar tastaı jalt-jult oınap ǵajaıyp sáýletti túrge endi. Jaz ortasy aýǵan shaq edi. Dalanyń sánge bólengen kezi ótip, sulý ajary kemı bastaǵanymen, kún sáýlesine bókken jasyl shalǵyn semiz maldyń túgindeı qulpyryp tur. Qalyń shóp arasynan syńsyǵan qyp-qyzyl qoı búldirgeninen, sıyr búldirgeninen kóz tunady. Ábden saýmaldanyp saıaý bere bastaǵan qymyzdyq ta shoǵyrlana kezdesedi. Mezgili ótip bara jatqan qalyń balaýsa, kók shalǵynnyń hosh ıisi tańǵy kirshiksiz taza aýamen aralasyp muryndy jarady.

Kún sáýlesine shomylǵan keshtiń beti kúngeı tus. Kósh basynda teń ústine qyzyl ala masaty kilem jabylǵan kúlsary atan jetektegen, solǵyn reńdi kári shal. Astynda tobylǵy kúreń at, ústinde qońyr túıe jún shekpen, basynda tórt salaly pushpaq bórik. Onyń sońynan tizbektelgen attyly, túıeli qalyń kerýen. Keıbir qomdy túıelerde aǵarańdaǵan áıel kımeshekteri kórinedi. Shańyraq dońǵalaqty eki aıaq shıqyldaq arbalarda kempir-shal, bala-shaǵa... Qyz-kelinshek, bozbala at ústinde. Biraq bular ádettegideı án shyrqap, ázildese sóz qaǵysyp, birin-biri qýyp jaryspaıdy. Ún-túnsiz tunjyrap qalǵan. Kóshtiń oń jaǵynda qalyń jylqy. Qyrqany búıirleı tasyr-tusyr jiti basyp kele jatyr. Kósh sońynda qara mal, odan ári júre jaıylǵan qotan-qotan qoı-eshki.

Kósh júrisi shuǵyl. Pysqyrǵan jylqy, anda-sanda bozdaǵan túıe. Ústine qaýyrt kelip qalǵan mal tuıaǵynan sasyp, qıaq pen shı túbinen pyryldaı ushqan bódene men japalaq.

Asyǵa qımyldaǵan qyrýar el yldıdaǵy masaǵy kere qarys qalyń balqýraı kómkergen aıdyn kólge qaraı bettedi... Tań áletinen jaý qýǵandaı jóńkigen jurt bir jamanatty ańǵartqandaı. Olardy qorshaýǵa alyp sýyt kele jatqan soıyl-shoqpar ustaǵan júzden artyq er azamattar toby bar. Báriniń de astynda súmbildeı sáıgúlik júırik, shaıqala yrǵalǵan jorǵa. Tústeri sýyq. Shekpen-shapandarynyń etek-jeńi túrińki. Bulardyń ishinde qaıyńnyń bezindeı berik, qazan tastaı shombal, tórtpaq kelgen bireý erekshe kózge túsedi. Astynda esik pen terdeı, aı tabandy jaıma jal qara kók aıǵyr. Taqymynda kelte shoqpar, qaryna temir baýyrly qaıyń soıyl ilgen. Úlken ótkir qara kózdi, uzyn, qoıý qara murtty adam. Tańmen birge ashyla túsken qara sur júzi aq supydaı. Bul osy kóshtiń osy kóshtiń basshysy, Baıanaýyldaǵy Qarjastan shyqqan Aznabaı uly Seıten. Qazirgi beti Balqash kóliniń mańyndaǵy keń alqap. Al arǵy maqsaty osydan úsh jyl buryn Altyn, Altaı, Toqa, Ýaq rýlarynyń qyryq myń shańyraǵyn ertip Qoqan Handyǵy qaraýyndaǵy Syr boıyna ótip ketken Qasym tóreniń balalary Esengeldi, Sarjanǵa qosylý.

Seıtenmen úzeńgiles túksıgen qabaqty, kesken tomardaı kelte qara sur jigit keledi. Sary ala qynapty qısyq taban kelte qylysh taǵynǵan. Kisi óltirgen adamdaı túsi zárli. Bul Qýbet uly Ojar. Bir kezdegi barymtaǵa da, jaýǵa da qatar shapqan Seıtenniń úzeńgiles dosy. Sońǵy úsh-tórt jyl ishinde Aqmola aǵa sultany Qudaımendeniń Qońyrquljasynyń qasynda bolyp, jaqynda ǵana óz eline qaıtyp kelgen.

Mańyraǵan qoı, meńiregen sıyr, kisinegen jylqy únine dabyrlaı sóılegen adam daýsy qosylyp, tańerteńgi tabıǵattyń beıkúná tamyljyǵan shyrqyn buzyp, keń dalany basyna kóterdi. Jasyl quraq arasynda buıyǵyp jatqan top elik oryndarynan úrpıise túregelip, kól jaǵalaı zyta jóneldi... İninen jańa ǵana shyǵyp, tań namazyn oqyǵan molda tárizdi, shoqıyp otyryp alyp, shaqyldaı jónelgen semiz sýyr dabyrlaǵan únge sál qulaǵyn túrip tyńdaı qaldy da, kenet qalyń shı arasyna kirip joq boldy. Beımezgil kelgen jurttan seskengen kól ústindegi qus ý-shý, abyr-sabyr.

Kól jaǵasyna damyldaǵan kósh túıeniń qomyn almaı, qazan kóterip as ishpeı, sál tynystady da qaıta kóterildi. Sý mańaıy bir áýenge túsken kezde shombal qara Ojar qaıtadan Seıtenniń qasyna keldi. Astyndaǵy tórt aıaǵy teń jorǵa qara kóktiń tizginin tejeı túsip, keshe támámdaı almaı qalǵan áńgimesine qaıta kiristi.

— Ata meken Kókshetaýyn tastap, Qasym tóre nege Qoqan handyǵyna qaraı kóshti?— dedi ol sózin alystan qozǵap,— Qazaqta maqal bar emes pe «Bóten elde sultan bolǵanyńsha, óz elińde ultan bol» degen.

— Qasym tóre qaı jerde júrse de sultan,— dedi Seıten jaqtyrmaǵandaı alaıa qarap.— Búlik basy buzyqta degendeı, pále aq patshanyń Jylqy jylǵy ustabynan1 bastalǵan joq pa...

— Iá?

— Ustap degen atynyń ózinen rasynda jan shoshyrlyq... Aq patshanyń ýysynda ustaýǵa shyqqan zań eken sonyń ózi... Osy ustap boıynsha Orta júz segiz ókirge bólindi emes pe... Ár ókirge bir rýly eldiń on bes-jıyrma bolysy kiredi. Ár bolysta on-on eki aýyl. Ár aýyl Arqa jerinde, ózińe belgili, júz qaraly úı. Aýyldy úsh jylǵa jurt saılaǵan starshyn, al bolysty Shyńǵys tuqymynan shyqqan sultandar basqarady. Ókirge úsh jylǵa sultandar saılaǵan aǵa sultan ıe...

— Iapyrmaı, á, aq patsha ókirdi qazaqtyń aǵa sultandaryna basqartqandaǵy oıy: óz qotyryn ózi qasyp jatsyn degeni me eken?

Seıten aqyryn mysqyldaı kúldi.

— Ushqalaqtanbaı tura tur. Aq patsha qazaq isin ekige bólgen. Biri — aýyl arasyndaǵy jesir daýy, alys-beris sekildi kákir-shúkir. Muny aqsaqaldar men bıler ózi sheshsin degen. Ekinshisi — kisi ólimi, barymta, úkimet» - ke baǵynbaý tárizdi aýyr kúnálar. Muny aǵa sultan basqarǵan ókirlik pirkaz qaraıdy. Ókirlik pirkaz eki patsha qyzmetkeri jáne eki jylǵa saılanǵan eki qazaq jásıátirden2 quralady. Bulardyń sheshimin gúbirnalyq sot bekitedi. Onda birde-bir qazaq joq. Sóıtip bizdiń taǵdyrymyz báribir óz qoldarynda...

Seıten sál úndemeı qaldy. Shubyryp kele jatqan kóshke buryla bir kóz tastaı kúrsindi de, qaıtadan sóılep ketti.

— Sol ustapta: «qazaq Muhambet paıǵambardyń jolyn berik ustaǵan dinshil halyq emes, ony shoqyndyryp alý ońaı, tek aýylǵa ýákilder jiberilsin» delingen.

Ojar kúlgendeı bop tisin aqsıtty.

— Jáne ol ustapta eshkimdi zorlaý bolmasyn, árkim shoqynǵysy kelse, óz erkimen shoqynsyn degen de sóz bar ǵoı...

— Seıten atynyń basyn jedel tartyp aldy.

— Sen ony qaıdan bilesiń?

Ojar eki ushty jaýap qaıyrdy.

— El qulaǵy elý...

Seıten atyn tebinip qap, kenet qyzýlana sóılep ketti.

— Qasym tóre biz sekildi aqymaq emes edi. Arqa jerinde segiz ókirigtiń ne úshin qurylǵanyn bizden buryn túsindi. Toqa, Altyn, Altaı, Ýaqty ertip patsha quryǵy jetpeıtin Bestańbaly jerine qaraı kóshti. Biz qalyp qoıdyq. Qalǵanymyzdan ne taptyq? On jyldyń ishinde Taldy ózeniniń saǵasynda Qarqaraly ókirigi, Qyzyljar bekinisiniń janynda Kókshetaý ókirigi, Semeı bekinisiniń tusynda Aıakóz ókirigi, Omby qalasynan tómendeý Aqmola ókirigi, Jámish bekinisiniń qasynan Baıanaýyl ókirigi, Aman qaraǵaıdan joǵary Qusmuryn ókirigi, Ombynyń ońtústik salasynda Úshbulaq ókirigi quryldy. Búkil Arqa jerine temir tor jabyldy, endi tyrp etip kórshi! Qaramaǵyńdaǵy eliń túgil, týǵan inińniń balasyn arashalaýǵa kúshiń jetpeı qaldy.

Seıtenniń sońǵy sóziniń mánisi bar edi.

Batys Sibirdiń turǵyn jurty men jer aıdalyp barǵan adamdardyń arasynda áıel jynysynyń óte jetkiliksizdigin eske alyp, Birinshi Nıkolaı patsha 1825 jyly 11 fevral kúni, qazaqsha Taýyq jyly aqpan aıynyń on birinde Sibir general-gýbernatory men Orynbor soǵys gýbernatoryna Sibirmen shektes qazaq sekildi «buratana» ulttardyń jas qyz balalaryn qolǵa túsirýge jarlyq bergen. Bul jolda qandaı amal bolmasyn qoldanýǵa ruqsat etilgen. Satyp alýǵa da, aldap alýǵa da bolady delingen.

Osy jarlyq boıynsha qolǵa túsken qyz balalar shoqyndyrylyp, áıel jynysyna muqtaj semálarǵa tapsyrylýǵa tıisti. Asyrap alǵan adamdarǵa azyq-túlik retinde on bes jasqa tolǵanǵa deıin kómek kórsetilip, al qyz balalardy ákelgen kisige qolma-qol on bes som syılyq beriletin.

Mine osy jarlyq Seıtenniń týǵan inisi Taıjannyń jeti jasar qyzy Altynshashty da qarmaqqa túsirgen edi. Taıjan patshaǵa qarsy ereýil uıymdastyrǵany úshin bes jyl buryn Omby Ordans-Gaýze sotynyń úkimimen ólim jazasyna kesilgen. Onyń er jetip qalǵan úsh uly Sibirge Týrınskige aıdalǵan. Belgisiz adamdar beımálim jaqqa áketip bara jatqan aǵalarynyń sońynan qalmaı shyryldap júgirgen jeti jasar Altynshashty qaraýyl basy ofıser ıemdenip, Ombydaǵy bir sáýdegerge satqan-dy. Jas qyzdyń kórkine tań qalǵan Sibir korpýsynyń shtab bastyǵy general-maıor Fonderson ony álgi sáýdegerden qalap alady. Altynshashtan kóz jazyp qalǵan Seıten, úsh jyl ótkennen keıin onyń ákesin óltirýshilerdiń biri Fondersonnyń qolynda úı sypyrýshy bolyp júrgenin estıdi. İzdep Ombyǵa keledi. General-maıordyń saq kúzetshileri bóget bolyp Altynshashqa jolyǵa almaıdy. Táýekelge bel býyp, túnde Fondersonnyń úıine shabýyl jasap, tartyp áketem dep júrgeninde, general-gýbernator bilip qalyp, ózi ajaldan ázer qutylady. Seıtenniń qazirgi aıtyp kele jatqany osy bala jaıy. Bul onyń kóńilindegi aýyr jara. Eger alda-jalda osy jaraǵa bireý-mireý tıip ketse, Seıten ózin ózi ustaı almaıdy, bulqan-talqan ashýǵa beriledi. Biraq bu joly Seıten óıtpedi. Bir kezde qanjyǵalas serik bolǵanmenen, ol Ojardan azdap kúdiktenedi. «Adam syry — sandyq ishindegi qazyna. Onda altyn jatyr ma, baqyr jatyr ma, birden bilý qıyn. Kiltin izdeý kerek». Sondyqtan da ol endi Ojardan syr tarta sóıledi.

— Sol ustap boıynsha biz qazynaǵa júz qaradan bir qara jasaq tóleýge tıisti edik. Biraq sol zańnyń ezin kim durys qoldanyp júr? Aǵa sultandardyń maly jutqa ilekse — zeket tóle. Janaraldyń prıstaptyń úıi órtense — úlesińdi apar...

— Aq patshanyń salyq týraly qosymsha ámiri shyqty dep júrgenderi qaıda?— dedi Ojar túnere.

— Iá, shyqqany ras. Biraq odan qara qazaqqa qandaı paıda? Qoıan jyly mamyr aıynda patshanyń salyqtan bosatqan bes jyly ótkennen keıin, jańa jarlyq shyqty... Bul jarlyq boıynsha ókimet qyzmetinde júrgenderge, aǵa sultan, bolys, jásıátirlerge birtalaı jeńildik berildi. Olardyń biraz maldary salyqtan bosatyldy. Tek ózderine menshikti tóleńgitteri úshin ǵana salyq tóleıtin boldy. Bul jarlyqtan utqan Sámeke, Bókeı, Ýálı hannyń tuqymdary ǵana. Patsha aǵzamǵa jaqqan qyzmetteri úshin tóre tuqymnyń shańyraq ıe sultandary myń jylqy, myń jarym qara mal, myń jarym som aqshaǵa deıin ómir baqı jasaq tóleýden ada etildi.

— Joq, men patsha aǵzamnyń bul jarlyǵyn aıtyp kele jatqan joqpyn...

— Endi qaı jarlyǵyn?

— Jasaq tólenetin mal sany úsh jylda bir sanalǵanmen, jut jyly jasaqty tek qolda qalǵan malǵa tóleıdi dep júrgenderi qaıda?..

— Onyń ras. Biraq qazaqqa on iri qaradan bir tusaq tóledi ne, júz tusaqtan bir iri qara tóledi ne, báribir » emes pe? Baıqaımyn kómeıińde birdeme turǵan ispettes. Onda sen aq patshanyń bizge istegen jaqsylyǵy bolsa sony aıtshy?

— Kómeıimde qara halyqtyń muqtajyna qınalǵan zapyran tur,— dedi Ojar qabaǵyn túksıtip.— Odan bóten ne bolýshy edi mende!?

Seıten Ojarǵa jyly júzben qarady. «Men osydan beker kúmándenip kelem-aý. Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn demeı me qazaq, qanyna tartyp-aq kele jatyr-aý beıbaq. Ákesi Qýbet Qarjastyń bel balasy edi...»

— Áıtkenmen, qalaýyn tapsa qar janady,— dedi Ojar qaıtadan ún qatyp.— Aq patshanyń da tilin taba bilgen jón. Osydan eki jyl buryn kóktemde Qaraótkeldiń aǵa sultany Qudaımendeniń Qońyrquljasy qazaqtar balalarymyzdy sypaıǵa — soldatqa alady dep seskenetinin aryz etip Petrborǵa barǵanynda, patsha aǵzamnyń ózi qazaq jigitteri esh ýaqytta da sypaıǵa alynbaıdy dep buzaý terisine mórin basyp ýaǵdasyn jibergen joq pa?

«Osynyń ózi qaı soqpaqqa apara jatyr?»—dep Seıten taǵy da seziktene qaldy. Sóıtse de:

— Buzaý terisi emes, buzaý terisinen istelgen qaǵaz desetin. Qap-qalyń bolatyn, ózim kórgem,— dedi ol jaıbaraqat.— Sol qaǵazdan keıin aǵa sultan Qońyrquljanyń qadiri ulan-asyr ósti. Sonyń arqasy ǵoı bu kúni qalyń arǵyndy shashaý shyǵarmaı ustap otyrǵany. Úıirin bermes osyndaı bir marǵasqa aıǵyrlar bolatyn.— Seıten sál úndemeı qaldy da, kúrsine qaıta sóıledi,— jıyrma myń jylqy aıdaǵan Qudaımende balasy ondaı qaǵazdy alýdyń bir amalyn tapqan shyǵar. Biraq aq patsha ádiletti bolsa Qasym tóreniń aryzyn nege tyńdamapty?

— Qandaı aryzyn?

— Qasym tóre qazaq jerine bekinis salyp, pirkaz qurýdy toqtatýyn talap etip osydan on jyl buryn qaǵaz jazǵan joq pa? Odan ne shyqty? Jaýap berýdiń ornyna jerimizge ásker ústine ásker tókti. Aqmola, Aıakóz, Baıan» aýyl ókiriginiń kindik ortasyna Aqtaý bekinisin sala bastady. Bunysy endi búkil Arqany qandy sheńberime alamyn degeni emes pe? Osyny sezgen Qasym tere Qoqan handyǵyna qaraı aýysty ǵoı. Ondaǵy oıy Syr boıyndaǵy qalyń qazaqty Abylaıdyń aq týynyń astyna jınap, dini bir Qoqanmen tize qosyp jurtymyzdy tynysh, alańsyz etý emes pe edi.

— Biraq Qasym tóreniń ol oıynan ne shyqty?— Ojar mysqyldaı kúlgen tárizdi,— Tashkent qushbeginen Esengeldi men Sarjannyń aman qaıtýynyń ózi eki talaı...

1824, ıaǵnı qazaqsha Meshin jyly Kókshetaý prıkazy quryldy. Bul — aq patshanyń Abylaı urpaǵynyń ata mekenine aýyz salýy edi. Osy jyldan bastap Qasym tóre balasy Sarjan sultan qol jınap patsha áskeri men ustapty jaqtaıtyn Sámeke, Bókeı, Ýálı handardyń urpaqtaryna, Kókshetaýdyń aǵa sultany Qara Toqanyń Zilqarasyna qarsy kúres bastady. Keıde jeńip, keıde jeńilip, basynan san aıqasty ótkizedi. Aqyrynda Qoqan handyǵynyń qol astyna enip, 1834, ıaǵnı Jylqy jyly osy handyqtyń bas kúshi Tashkent qushbegi, tájiktiń Qalpy rýynan shyqqan Mámet Álimmen tize qosyp, qazaq jerin Rossıa ımperıasynan bólip almaq bolyp, alty myń áskermen Ulytaý óńirine keldi. Osy óńirge Qorǵan atty bekinis turǵyzyp, bizge qosylyńdar dep jan-jaǵyna jar salady, aǵa sultan, el bılegen aqsaqaldarǵa at shaptyrady. Bir jaǵynan shaǵyn-shaǵyn jasaq attandyryp, Qaraótkel, Kókshetaý jerindegi qalyń arǵyn elin shaba bastaıdy. Muny estigen Sibir gýbernatory Ulytaýǵa general-maıor Bronevskıı basqarǵan alty zeńbirekti! bir myń ásker jiberedi. Bronevskıı kóp keshikpeı Ulytaýǵa taıaıdy. Jaqyn qalǵan patsha áskerinen qoryqqan Tashkent kúshbegi Qorǵanǵa azǵantaı sarbazdaryn qaldyryp, Betpaqdalaǵa qaraı qashady. Al Qorǵan bekinisi kóp soǵyspaı Bronevskııge beriledi. Tashkent qushbegi Mámet Álim qazaq jerin Rossıa patshalyǵynan ońaı ala almaıtynyna kózi jetip, kúresti birden toqtatady. Odaqtasynyń mundaı opasyzdyǵyn kórgen Qasym tóre balalary endi Syr boıyndaǵy qazaqtardy jınap, Qoqan handyǵynyń yqpalynan qutylmaq bolady. Biraq Tashkent qushbegi buny sezbegensıdi, aq patshamen kúresýge qaıta qol jıamyz, keńeske balalaryńdy jiber deıdi Qasym tórege. Al ol qurylǵan qaqpandy ańǵarmaıdy, Tashkentke jıyrma jigitpen qolbasshy balalary Esengeldi men Sarjandy, shubyrtpaly Aǵybaı batyrdy, Sarjannyń jıyrma jasar balasy Erjandy jolǵa shyǵarady. Bulardyń Tashkentke ketkeni Arqaǵa da jetedi. Ojardyń aıtyp kele jatqany osy jáıt.

Seıten bul habardy buryn estise de, mysqyldaı sóılengen sózden bir sýyq kekesin ańǵaryp qaldy. Ojarǵa seskene qarady. Kenet esine osydan úsh kún buryn qoınynan julyp alyp tastaǵan shubar jylan tústi.

Aıdyn kóldi, jasyl beldi, qaraǵaı, qaıyń syńsyǵan qatpar-qatpar jartasty Baıanaýyldan attanǵan Seıten Qaramendi taýy etegin basyp, Balqashtyń teriskeı tumsyǵyndaǵy Myń araldyń batys jaǵyna ótpek edi. Osydan úsh kún buryn bular Qaramendi taýynyń shuraıly etegine jetken. Bir jetiden beri at ústinen túspegen Seıten, kósh ornyǵysymen, jan-jaǵy anyq kórinetin bir jartasty tóbeniń basyna shyǵyp, kóz shyrymyn aldyrmaq bolǵan. Uıyqtap ketken eken. Ústinen bir sýyq lep eskendeı sezindi. Kózin ashyp aldy. Eshteńe de kórinbeıdi. El jym-jyrt uıqyda. Aspanda kúmis aı ǵana aqyryn jyljıdy. Muny oıatqan ne? Seıten qozǵalmaı ún-túnsiz sol jatty. Sol mezette-aq keýde tusynda birdeme jybyrlaǵan sıaqtandy. Alaqanyn sál juma, oń qolyn keýdesine qoıyp uıyqtaıtyn ádeti bar edi. Kenet ash qarnyna sup-sýyq birdeńe tıdi. Seıten jylan ekenin birden sezdi. Qozǵalýǵa bolmaıdy. Taýly jerdiń jylany ýytty keledi. Jylan syrǵyp keýdesine taman kele jatyr. Mundaı sýyq, mundaı yzǵarly bolar ma! Talaı ajalǵa qarsy umtylǵan Seıten batyr, júregi attaı týlap demin ázer aldy. Baıaý syrǵyǵan jylan bir kezde Seıtenniń sol jumýly alaqanynyń arasyna basyn suqty. Laqa bas, bilekteı jýan, qaıraq tas tústes taý jylanynyń ezi. Eger saýsaǵynyń biri dir etse bitti, ýly tilin salyp alýy kámil. Endi jylan basyn alaqan qýysynan ótkizip, ári qaraı jyljı berdi. Sirá, tamaq tusyna kelip oralmaq. Seıten bala jasynan jylan-shaıannyń qorqyp kórgen emes. Mundaıdyń talaıyn tabanyna basyp ýly tilin sýyrǵany bar. Ádet qylǵan qoldyń bilekteı jýan jylannyń alqym tusynan qyshqashtaı bop qalaı jumyla qalǵanyn Seıten ony qoınynan alyp shyqqanda bir-aq bildi. Jylan ıretile, bulqyna bilegine oralǵanmen, kúshti qol alqymynan bir-eki ret mytyp-mytyp qysyp jiberdi de, bos búıendeı óleksesin solbań etkizip anandaı jerge top etkizdi.

«Mynaý Ojar da qoınyna kirgeli turǵan sondaı shubar jylan emes pe eken?» Ojar qansha shombal bolǵanmen Seıtenniń quryshtaı qatty qarýly qolynyń bir mytyǵanynan qalmaıdy. Bordaı opyrylyp at ústinen qulap túsedi.

Ojar Seıtenniń ashýly qabaǵynan bir sumdyqty sezdi me, jańaǵy ańǵyrt aıtyp qalǵan sózderin jýyp-shaıdy.

— Qoqan qushbegilerine sený qıyn. Jeńiltek áıel tárizdi, ózderiniń kóńil aýǵan jaǵyna qaraı jalt ete túsýleri op-ońaı... Esil erler ańǵaldyqpen mert bolyp júrmese netsin.

«Joq, Ojar baıaǵy Ojar. Munymen birge bir qaıyqqa minýge bolady». Seıten jan-jaǵyna oılana kóz tastady. Kún keshkirip qalǵan eken. Dala qumaıt topyraqtanyp, jaz ortasy aýyp sary balaqtana túsken taspa jońyshqa men jataǵan, sheńgel kezdese bastaǵan. Ár tusta oıdym-oıdym qalyń qaraǵaı kórinedi.

Kún sońǵy sáýlesin adyr ústine jaıyp salyp, meńireý dalany qyzǵylt sáýlege bólep, batýǵa aınalǵan.

Azdan soń kósh qalyń qopaly, kókpeńbek oıpatqa endi. Bul ara Qarjas rýynyń eń shalǵaı jaılaýy. Budan ári Balqash ólkesi, Sarysý alaby, Syr boıy bastalady. Samsaı kóshken jurt art jaqtarynda buldyraı qaraýytqan Arqa taýlaryna alańdaı bastady. Qazir kún batady, jabylǵan ymyrtpen birge týǵan ólkeniń eń sońǵy seleýiti de óshpek. Arttaryna burylyp qaraǵan saıyn júregine sýyq semser tıgeli turǵandaı kóńilge muń, kózge jas keldi. Alda ne kútip tur? Baqyt pa? Mıhnat pa?

Dál osy sátte batyp bara jatqan kúnmenen birge azaly, zarly ún estildi. Yldıǵa qaraı enteleı qulaǵan kóshtiń bir búıirinen, jal-quıryǵy kúzeýli taıǵa mingen, eki búıirin taıanyp alyp, «Elim-aı» ánin salǵan on tórt - on bes jasar qara tory qyz bala kórindi. Tabıǵat qınaǵan beıkúná eliktiń balasyndaı jylap keledi.

Kóshke ergen jurttyń kóńil kúıin dál shertkendiginen be, tiri pende onyń ánin buzar emes. Tómen qarap ýhleı beredi. Seıtennen «toqtat» degen buıryq bolmaǵan soń, jurt ándi muńaıa tyńdaýda. Qyz bala shyryldaı tolqıdy:

Týǵan jerdiń qıa almaı taý men tasyn,
Biz kelemiz tyıa almaı kózdiń jasyn,
Ne jazyp ek, jasaǵan, taptatardaı,
Kóringenge halqymnyń altyn basyn.
Arman etip jazylmas jan jarasyn,
Ata-meken tastadyq keń dalasyn.
Óz jerine syıa almaı barǵanynda
Ógeı elden, qaıran jurt, ne tabasyń?
Shyqpaı jatyp besikten qaıǵy toryp,
Sarǵaldaqtaı jańbyrsyz qalǵan solyp,
Qaıda barsań aldyńda Qorqyt kóri,
Nege týdyń baqytsyz halyq bolyp.

Qyz balanyń áni Seıtenniń kókiregin tyrnap jatqan tárizdi, qabaǵy salbyrap tunjyraı túsken. Eger án budan ári sozylsa sonaý artta qalyp bara jatqan týǵan jerine degen qasiretten júreginen qan tamshylaıtyndaı kórindi. Osy bir bulqan-talqan bolyp kelgen kúıikke shydaı almaǵan Seıten «toqtat!» dep qolyn kóterdi, qyz áni pyshaq keskendeı úzildi.

Endi kósh shubalańdamaı, aldy-artyn jıyp, kóldi yǵystaı taıap keledi... Aldarynda jazyq alań, odan ótse, arada qol sozym jerde ózderi qashyp bara jatqan ógeı ólke.

Seıten birdemeden seskengendeı atynyń basyn tartty. Aldynan kólmen qatarlasa sozylǵan qalyń qopa qamystyń ózderi bettegen kóz jeter-jetpes bir tusynan, áldene qarań ete túsken tárizdendi. Kózi qansha qyraǵy bolsa da ne ekenin anyq aıyra almady. Ań deıin dese, kisi boıy qamystan qalaı kórinedi? Adam deıin dese elsiz qalyń qopanyń arasynan ne tappaqshy? Ury-qary derlik, bul ara qara joldan shalǵaı... Álde bulardyń izin ańdyǵan jaý ma?

Seıtenniń kóńiline kúmán kirdi. Biraq Ojar ony bul kúdikten ada etti. Seıten kórgendi bu da kórgen eken.

— Seıteke,— dedi ol atyn tebinip taıaı túsip,— kóshti jınaqy ustamasa bolmas. Bul Myń aral qoınaýy qorqynyshty. Qaban da, jolbarys ta bar desetin. Jańa baıqadyńyz ba, áne bir tustan júgirgen qasqyrdy?..

— Men adam ba dep edim.

— Bul araǵa adam qaıdan kelsin. Men anyq kórdim. Qasqyr. Sirá qoıan qýyp júrgen bolýy kerek, sekire júgirgen túri soıqan.

— Qasqyr bolsa qasqyr shyǵar. Jassyń ǵoı, anyq kórgen bolsań...

Endi kósh burynǵysynan jınaqy júrdi. Soıyl, shoqpar ustaǵan qarýly jigitter jan-jaǵynan qorshap, mal bitkendi ortaǵa ala, shashaý shyǵarmaı, tutasa tústi. Tek tún ortasy aýǵan kezde, jaǵasy atty kisi kórinbes qalyń anaqýraıly Baskóldiń tusyna kelgende ǵana:

— Osy arada azyraq kóz shyrymyn aldyrsaq qaıter edi, Seıteke,— dedi Ojar.— Qatyn, bala, ábden qaljyrady, jigitterdiń de keıbireýlerin at soǵyp tastaǵanǵa uqsaıdy.

— Áli de júre tússek... Qonýǵa bir qaýipsiz alań tappasaq bolmas.

Kóshke bul óńir múlde beıtanys. Joldy qan-sólsiz sur betti, shiltıgen Sámen ǵana biledi. Jón kórsetip kele jatqan da sol.

Ol Ojarǵa bir kóz tastap, Seıtenge qarady.

— Mundaı jedel júriske jurt shydar emes. At shaldyrýǵa da osy ara durys. Budan ári shalǵyn azaıady da, qamys-qýraı kóbeıedi.

— Aıtqandaryń bolsyn...— Seıten ózi birinshi bop attan tústi.— Jurt tań syz bergenshe kóz shyrymyn alsyn... Al biz kezektese kúzetelik.

— Maqul.

Túıeler shegerilip, arbalar doǵarylyp, jurt dabyrlaı ornyǵa bastady.

Seıten janyna topyrlaı jınalǵan serikterine:

— Ár qaraýyl bir bıe saýymdaı ýaqyt kóshti aınala júredi. Alǵashqy kezek ózimdiki,— dedi.— Menimen birge qaısyń qalasyń?

— Men.

— Men.

— Men.

Zor deneli úsh jigit toptan bólindi.

— Sizden keıingi kezek meniki,— dedi Ojar.

— Jata ber. Bir tańǵa shydarmyn!

— Sizdiń árqashan da tyń bolǵanyńyz jón. Biz sekildi jastarǵa túngi kúzettiń ózi de bir qyzyq dáýren ǵoı.

Seıten jaýap bermedi. Jurtqa:

— Al uıyqtańdar!— dep, qaraýyl jigitterin ertip, bólinip shyǵa berdi.

Azdan soń jol soǵyp qaljyraǵan jurt qatty uıqyǵa ketti. Saıdyń tasyndaı er jigitter shoqparlaryn bastaryna jastanyp, soıyldaryn jandaryna jatqyzyp, júırikterin belbeýlerine baılap, kóshtiń ishine shashyraı oryn aldy. Ári-beriden soń ár jerden qoryldaǵan, pysyldaǵan dybystar estildi.

Dala typ-tynysh, tek anda-sanda lúp etip soqqan jelmen oınap úkili qýraı men qamys bastary shýyldaı jóneledi de, lezde tyna qalady. Oqtyn-oqtyn kól jaǵasyndaǵy áýpildektiń kúmpildegen úni men ógiz shaǵalanyń ókirgen aıqaıy estiledi. Kenet ash túlkiniń tyrnaǵyna ilikken japalaq jerge qulaǵan balanyń daýsyndaı shar etedi... Tuıaq serippeı tynym alǵan kósh. Ár jerde uıqy bilmes sıyrdyń múıizindeı qaqyraıǵan tórt kúzetshi... Bular da jantaıyp azyraq demderin alsa eshteńe etpeıtin sıaqty. Týǵan jerinen shubyra bezgen bıshara jurtqa Jetisý men Arqa túıisken elsiz aýlaqta kim tımek? Kim ańdıdy ony? Áıtse de, únsiz tún qurylǵan qaqpan tárizdi, eleń bolǵan jón...

Aı sáýlesi kemı, aspandaǵy juldyzdar birinen soń biri sónip, tań jaqyndaǵanda, Ojar qasyna Sámen men kósh qozǵalar aldynda qosylǵan kórshiles aýyldyń eki beıtanys jigitin ertip Seıtenniń qasyna keldi.

— Seıteke, tań da jaqyn... Azyraq kóz ilindirip alyńyzdar,— dedi ol.

«Sál tynyǵyp alǵan da teris emes, tynysh sekildi ǵoı, erteńgi jol da aýyr»,—dep oılady Seıten ishinen, Sóıtse.de:

— Jaraıdy, uıyqtamasam da belbeýimdi bosatyp, sál tynym alaıyn. Jigitter de sóıtsin,— dedi. Biraq ketip bara jatyp taǵy da toqtap azyraq kidirdi,— degenmen saq bolyńdar, kól mańynyń qamysy tym úreıli eken, qasqyr, qabannan ada emes shyǵar.

Ózi ózgelerden oqshaýlaý baryp, eki qolyn basyna jastanyp ún-túnsiz jata ketti...

Kúzettegi tórt jigit birinen biri kóz jazbaı kóshti aınala júr. Syrt beıneleri saq qulaq, jiti kóz qaraýyl tárizdi.

Seıtenniń qobaljyǵan kóńili ornyǵaıyn dedi. «Osylar sekildi, «sen tur, men ataıyn» er azamattary bar jurt qor bolar ma... Mundaı jaısańdaryńnyń mol jaralǵanyna qudaıǵa shúkir...»

Alty kúnnen beri «qýǵynshyǵa kezdesip, sońymnan ergen jurtty qyrǵynǵa ushyratpasam etti» dep qobaljı sharshaǵan kóńildiń ornyǵa bastaǵanynan ba, álde kópten beri at ústinen túspegen denesi talmaýsyrady ma, Seıten aspanda aqyryn júzgen aıǵa qarap jatyp uıyqtap ketti.

Dál osy kezde Ojar men Sámen kóshtiń aldyńǵy jaǵyndaǵy qalyń qamysty túbek tusynan aınala ótip bara jatqan-dy. Olardyń qulaǵyna qamys arasynan:

— Ojar, biz daıyn,— degen áldekimniń dirildeı sybyrlaǵan úni estildi.

Ojar kilt toqtap qaldy. Burylmastan:

— «Qaqpandy qoıa bilmegen qasasyn qaldyrar», ákeńniń aýzyn... Baǵana kún batarda bireýiń kózge túsip, Seıtenge eleń týǵyzdyńdar. Jańa ǵana jatty. Biz qazir ony baılaımyz. «Attan!» degen uran shyqqanda, qapy qalmańdar!..— dedi aqyryn ǵana.

Ol kóshti aınala júre berdi. Búıirden qosylǵan Sámenge:

— Qazir Seıtendi alamyz,— dedi.

— Oıaý jatqanda ma?!—Sámenniń úninen qorqynysh lebi ańǵaryldy.

— Endigi uıyqtap ketken shyǵar. Uıyqtamasa da alý kerek! Jaqyp, sen Saqypqa bar, shókken túıelerdi qalqalaı aıaq jaǵynan kelsin. Óziń qubyladan. Dybysyn shyǵartpaı basaıyq.

— Qup.

Seıten sergek uıyqtaıtyn. Ústinen qus ótse de oıanatyn. Sybyrdy sezip, ornynan atyp turmaqshy boldy. Biraq kenet ústin albastydaı basyp alqymynan qyshqashtaı jabysqan temir saýsaqtar únin shyǵartpady. Keýdesine mingen shoıyndaı aýyr shombal dene men eki qolyn ustaǵan eki balýan jigit buny tyrp etkizbedi. Áni-mine degenshe eki qoly artyna qyl shylbyrmen matalyp, aýzyna oramal tyǵyldy. Eki kózi sý qarańǵy bolyp baılandy. Seıtenniń kókeıinde: «Átteń! Átteń!» degen arman ǵana býlyǵa týlady.

— Bunyń kebini kıgizildi,— dedi ózine tanys kúńgirt daýys,— Sámen, sen osy arada bol. Al sender sarbazdarǵa jetińder. Belderine baılaǵan attardyń shylbyrlaryn kesińder, er-toqymdarynyń oń úzeńgilerin sheship alyńdar!

Seıten qyl shylbyrdy bilegine batyra bulqynyp-bulqynyp tústi. «Iapyrmaý, mynaý daýys kimdiki? Ojar ǵoı! Sorly júrek, beker ses bermegen ekensiń? Qap! Qap!» Ol azdan keıin óziniń jalǵyz qalǵanyn ańǵardy. «Joq jalǵyz emes shyǵarmyn. Jańa ǵana Ojar «Sámen, osy arada bol» degen joq pa edi? Sonda bul da jaý bolǵany ma? Shyqqyr kózim, neni kórgensiń!» Seıten aýǵa túsken mekiredeı jantalasa týlaı berdi.

Degenmen, jaý nıeti de óz degeninen shyǵa qoımaǵandaı. Uıqydaǵy sarbazdardyń teń jartysynyń attary bosatylyp, keıbireýleriniń oń úzeńgileri alynyp qalǵan kezde, túsinen shoshyp oıanǵan jas jigitterdiń biri sumdyqtyń bolǵanyn birden ańǵardy. Qarańdaǵan kisilerdi kórip:

— Jaý keldi! Jaý keldi! Attan! Attan! Seıten aǵa dep qulyndaǵy daýsy quraqqa shyǵyp jar saldy. Barymta, shabýylǵa úırengen jurt oryndarynan atyp-atyp turdy. Tań qylań berip qalǵan kez edi, qalyń qamystan qýǵynǵa jiberilgen qyryq-otyz salt atty sypaılar da shyǵa keldi. Shańq-shuńq etken bilte myltyqtyń daýsy estildi. Úrgen ıt, jylaǵan bala... Atylǵan myltyq... «A, qudaı, óziń saqta» dep úrikken, qoryqqan daýystar jan-jaqtan úreılene jamyraı, jańa ǵana uıqyda jatqan beıqam kósh azan-qazan boldy da qaldy. Kenet:

— Alǵa, jigitter!— degen qatty ún shyqty, Seıtenniń esik pen tórdeı toqpaq jaldy qara kók aıǵyryn oınata Ojar ózgeden bóline berdi. Basynda oramal, bilegin sybanyp alǵan. Qolynda jalań qylysh, shabatyn qasqyrdaı eki kózi ottaı jaınaıdy.

— Ólsek sháıitpiz, óltirsek báıitpiz,— dedi ol taǵy da kúshti daýyspen,— káne, erińder sońymnan!

— Ojar! Basta, Ojar!—dedi attaryna minip úlgirgen keı jigitter.

Ojardyń qasyna shoǵyrlana qalǵan, tastaı túıilgen shaǵyn top «A, qudaı», «Arýaq!», «Aıdabol!», «Qarjas!» dep birine biri urandasa jel berip, soıyldaryn kótere, qarsy jaqqa lap qoıdy. Aldarynda Ojar. Biraq ol qarsy shepke jeter-jetpesten atynyń jalyn qusha qulady.

Myltyqtyń sýyq únine úırene qoımaǵan esil erler, qolbasshylarynan aırylǵan soń bógetke kelip qarqyny basylǵan tolqyndaı, jaý shebine taıaı túsip shashyrana toqtady. Keıbireýleri attarynyń basyn buryp alyp, keıin qaraı shapty. Qylyshyn kóterip ústine tónip kelgen qýǵynshy jaǵynyń eki jaýyngerine, jerde domalap jatqan Ojar zekip:

— Túsińder attan, ıttiń balalary!—dedi.— Baılańdar tez meniń qolymdy! Aparyńdar tez Seıtenniń qasyna... Qalaǵa taıanǵanda bosatarsyńdar, elden shyqqansha birge ustańdar!

Ojardyń qolyn artyna baılap, ý-shý bolǵan jurttyń qaq ortasymen, bir shette turǵan Seıtenge apara jatqanda ol áldekimniń:

— Armanda kettińder-aý, qos arysym!—degen kúńirengen daýsyn estidi.

Ojar ańqaý eldiń betine qaraýǵa júzi shydamaı, aıaǵyn shalys basyp óte berdi... Talanǵan, shabylǵan kósh, júnin julǵan tyrnadaı bop bar sáninen aıyryldy. Endi keıin qaıtarylmaq boldy.

Sýyq myltyqty, kárli qylyshty ásker jasaǵyn basqaryp kelgen esaýl Lebedev ysqyra qamshysyn úıirip, qasqyr shapqan qoıdaı uılyǵyp qalǵan jurtty keń alańǵa jınady da, janynda turǵan Qońyrqulja aǵa sultannyń kishi balasy sary ala túımeli Shyńǵysqa jıren murtyn tikireıte ejireıip:

— Qaıda qashyp qutylmaq? Sura myna shaldan,— dedi baǵanaǵy kósh basqarǵan ınabatty aqsaqaldy kórsetip,— patsha aǵzam jarlyǵynan qutylý, ajaldan qutylýmen birdeı.

— Biz aıypty emespiz,— dep aqsaqal jaýap berip, tómen qarady.— Úıirden saıaq qana bólek jaıylady. Ózen qaıda quısa, tamshysy da sonda quıady.

Tilmash ashýlanyp qaldy. Sóıtse de syr bildirmeı:

— Altyn, Altaı, Toqa, Ýaq bosty dep sender de bosqylaryń keldi me? Azǵyrǵanǵa erip azaıyn dedińder me? Sarjan sultan tý kótergeli, jurt ta at ústinen bir túsken joq. Qansha aýyl qyrǵynǵa ushyrady. Toqtaıtyn ýaqyttaryń bolǵan joq pa, kileń esýas?

Shal aýyr kúrsindi.

— Jaqa óziń aıttyń ǵoı, Altyn, Altaı, Ýaq, Toqa ana jaqqa ketti dep. Synyqtan bótenniń bári juǵady ǵoı. Olardyń úlgisimen ózgeler de kıimin pishpesin qaıdan bilesińder?

— Sonda aq patshaǵa, aǵa sultandarǵa qoıar kinálaryń qandaı?

— Shyraǵym, el tynyshtyǵyn joǵaltqan bir alasapyran zaman bolyp ketti emes pe,— dedi aqsaqal ýhilep,— jyly-jyly sóılese jylan ininen shyǵady, qatty-qatty sóılese musylman dinnen shyǵady. Biz bir mal baqqan momyn elmiz. Aýyl ústinen atylǵan myltyq tek qana jylqyny úrkitpeıdi...

— Ol myltyqty atqyzdyryp júrgen ózderiń emesińder me?

— Sonda bizge qoı bolyp qyryl demeksiń be?

— Qolyńnan qoı bolýdan bóten kelmese, jaz jaıylymyńdy, qys qystaýyńdy bilip jaıyńa júrmeısiń be!?

— Jaıyma júrýge qoıyp tursyń ba?— Qarıa tilmashqa oqty kózimen qarady.— Qotan janyna qasqyr apanyn qazsa, qoıda ne es qalady? Sypaılarynyń shoshaıǵan myltyqtary jerime salynyp jatqan anaý bekinister sol qasqyrdyń apandary emes pe?

— Ózderiń únderińdi shyǵarmasańdar, olar da myltyqtaryn shoshaıtpaıdy.

— Al únimdi shyǵarsam she? Baýyzdaıyn dep jatqanda eshki ekesh eshki de baqyryp óledi. Sen bizge sol eshki qurly bolma degeniń be? Joq, shyraǵym, jerimizdi jyrtyp, ózenimizden balyǵyn aýlap júrgen mujyqqa qamshy kótergen bir de qazaq joq shyǵar. Al qylyshyn súıretip esikten kirip tór meniki degenderge...

— Iá, ondaılarǵa ne isteı alasyńdar? Qoldaryńnan keleri búgingideı bosqa qyrylý ma?

— Adal ólý de — abyroı.— Qarıa tilmashqa alar búrkitteı sustana kóz tastady.— Shyraǵym, aıaq alysyńdy baıqadym, sen óziń Ábilqaıyr, ne bolmasa Ýalıhannyń urpaqtarynyń birine uqsaısyń... Bas kespek bolsa da til kespek joq degen, bir suraıtyn sózim bar...

— Ne sóz?

— Ábilqaıyrǵa da, Ýálıge de patsha aǵzam handyqtarymen birge qundyz ishik, oqaly qoqyr, altyn baldaqty almas qylysh berdi. Qundyz ishik penen oqaly qoqyrdy berýi túsinikti, bekzadalar kısin degen shyǵar. Al qylyshyńa jón bolsyn? Ony kimniń basyna tóndirsin dep syılady?

— Patsha aǵzamnyń degenine kónbegenderdiń!

— Durysyńdy aıttyń, er jigit ekensiń. Biraq biz kóppiz ǵoı. Qara da bolsaq, qanymyz bir qazaqpyz. Ýálı men Ábilqaıyr urpaǵynyń bárimizdiń birdeı basymyzdy ala berýge qalaı júregi daýalaıdy?

Tilmashtyń aqshyl júzi kúp-kúreń bop ketti. Atalaryń qazaq halqynyń qanisher qara nıet jendeti dep turǵan osynaý til tartpas shaldy at baýyryna alýǵa da daıyn. Baǵanadan esaýl Lebedevke shaldyń sózin aýdarmaı qoıǵan. Endi shydaı almaı jińishke erinderi dir-dir etip:

— Esaýyl myrza,— dedi ashýyn basa almaı, orysshalap,— myna qara saqal, patsha aǵzamdy balaǵattap tur!..

— Ittiń balasy!—dedi esaýl qyzǵylt murty ashýlanǵan qanden kúshiktiń quıryǵyndaı dir-dir etip tikireıe qap.— Kórseteıin men buǵan patsha aǵzamǵa qalaı til tıgizýdi!— Ol atyn oınatyp Abzal aqsaqaldyń qasyna jetip bardy da, músindeı qozǵalmaı turǵan el aǵasyn buzaý tisti, qorǵasyn baýyrly tobylǵy qamshysymen dál basynan tartyp, tartyp jiberdi,— Má, saǵan! Má, saǵan! Patshaǵa til tıgizetin sabazsyń ǵoı!

Qulashtaı siltegen qamshy aýany keskilep «ys, ys» etedi. Qarttyń basynan qan josyp aǵa jóneldi, biraq Abzal jartastaı bolyp, ún shyǵarmastan qozǵalmaı tur.

Bul sumdyqty kórgen jurt shegin tartyp úrpıise qaldy. Endi urys kezinen de beter úreılengendeı. Biraq qylyshtaryn jalańdatyp turǵan soldattardy kórip, keıin japyryldy.

— Óltirdi ǵoı sorlyny!—degen áıeldiń ashshy daýsy shyqty.

Dala taǵy da tyna qaldy. Yzalana soqqan qalyń jurttyń júregin teńiz tolqyp, qaıyq qalqyp tyńdaǵandaı, bar álem kórgen sumdyǵynan shoshyp bulqan-talqan bolýǵa taıaý.

— Myna edireıgen mysyq murttyń urǵanyna ókinbeımin,— dedi Abzal shal betindegi qanyn súrtpeı,— sary ala túımeli sultan urpaǵy, qanym bir qazaǵym ediń, seniń arasha túspegenińe ókinemin.

Sóıdedi de Abzal eń aqyrǵy kúshin jıǵandaı ózderiniń kelgen jaǵyna qaraı aıaǵyn ilbı basyp júre berdi.

Jurt taǵy da sonyń sońynan erdi.

«El kózinshe shaldy beker urdy-aý myna esalań jasaýyl» dedi ishinen Ojar, kóp tebinse — jer silkinedi, qıanatty kózimen kórgen jurtty basý qıyn. Búgin Seıtenin ustasań, erteń basqa bireýin tabady. El bolyp birigip patshaǵa qarsy turýǵa tek ata salty, el dástúri bóget bolyp júrgen joq pa. Ár rýdyń, ár bolystyń óz kósemi bar. Birine biri kónbeıdi. Al báriniń basyn qosatyn kósem tabylsa ne bolmaq? Qazaq asaý jylqy tárizdi, kim úırete bilse, sony ǵana ıe tutady. Sondaı adamy tabylsa, myna jurt sońynan shubyra jónelýge daıyn...»

Bir arqanmen baılaýly turǵan Seıten men Ojardyń tusynan «qosh, qos arys!» dep shubyrǵan kóshtiń eń sońǵy shoǵyry óte berdi. Ojar taǵy da oılana qaldy. İshtegi qýanysh syrtqa shyǵýǵa daıyn tur.

«Meniń bulaı qolǵa túskenim durys boldy. Az ýaqyttyń qorlyǵy áli-aq umytylar. Al qıanatymdy bilse myna jurt...»

On shaqty sypaı kóshti aıdap, Baıanaýyl jaqqa ketti de, qalǵandary baılaýly Seıten men Ojardy alyp Ombyǵa tike tartty.

Bular úsh kúnnen keıin, Baıanaýyl okrýginiń Sibirmen shektes Tórtkól bolysynyń jerine jetti. Qaz-úıregi syńsyǵan, áli de shalǵyny qýrap sembegen bir aýylǵa kelip túnemek boldy. Bul osy mańnyń el aǵasy Bektas balasy Taımastyń aýly eken. Taımas uzyn boıly, deneli aq sary kisi. Qarjas rýyna jıen. Aıdalyp kele jatqan Seıten men Ojardy kórip aýyldyń quty qashyp, ábiger boldy da qaldy. Tústeri sýyq, qısyq qylyshty, shoshaıǵan myltyqty soldattar aýyl ústinen at oınatyp zárelerin ala tústi. Boıyn qorqynysh bılegenmen jurt ebin taýyp, Seıtenge kelip amandasyp jatyr. Kópten beri uıqy kórmegendiginen be Seıtenniń úlken qońyr kózderinde taýsylmas qaıǵy-sher kúlkildep tur. Eki qoly artyna myqtap baılaýly, ústindegi aq jibek mol kóıleginiń jaǵasy dal-dal, ár jerinde battıa jabysqan qyzyl qan... Qolǵa túskennen keıin urǵan bolýlary kerek, qomaqty julynǵan omyraýynyń ashyq jerinen keýdesiniń kók ala eti kórinedi.

Keshegi el-jurtynyń qamyn jep aq patshaǵa qarsy shyqqan adamnyń búgin mundaı sumdyqqa ushyraýy Taımastyń jan sezimin órtedi. Onyń mundaı kúıge túserdeı ne jazyǵy bar ekenin bilgisi keldi. «Barlyq aıyby jurtyna qamqor bolǵany ma? Aq patshanyń tegeýrinine kóngisi kelmegeni me? Eger bar kúnási sol bolsa onda mundaı músápirlikke ushyraıtyn jalǵyz Seıten ǵana ma? Ań da, qus ta óz inin, uıasyn qorǵaıdy. Adam nege óıtpeýi kerek? Óz mekenin, óz jerin nege qorymasqa? Sondaı bir ádil qylyǵyń úshin de aıyptysyń ba? Joq, aıypty emessiń».

Taımas Seıtenmen qansha sóıleskisi kelse de reti túspedi. Tutqyndy qalt etpeı kúzetken sypaılar jýytpady. Lebedev pen Shyńǵys ekeýi aýyl tóńiregine de, Ojar men Seıten jatqan úıge de saqshy qoıdy. Ózge sypaılaryn da alysqa uzattyrmaı sol mańaıdaǵy kórshi-qolańdardyń kúrke, lashyqtaryna ornalastyrdy.

Tún jyly edi. Lebedev Taımasqa óz úıiniń irgesine tósek salyp jatýǵa ruqsat etti.

Tún tastaı qarańǵy. Ústińnen túıe jún qalyń kórpe jaýyp qoıǵandaı tymyrsyq ystyq seziledi. Qobaljı tynyshtalǵan aýyl myzǵymas bir ólik tárizdi, tek anda-sanda qańtaryp sýytyp qoıǵan sypaı attarynyń pysqyrǵany men kúzetshilerdiń emis-emis kúbiri estiledi. Basyn shyrmaǵan alýan oı, qandy aıqasta qolǵa túsken mynaý Seıten men Ojardyń aıanyshty haldary mazalap, Taımas kóz ilmeı dóńbekshýmen boldy.

Kenet qulaǵyna bir kúızelgen, kúńirengen qońyr daýys keldi. Taımas tyńdaı qalyp edi, bul —«Elim-aı» áýenimen zar-óleń aıtyp jatqan Seıten ekenin bildi. Taımas tyna qaldy. Endi Seıten salǵan án sózderi aıqyn estildi.

Qosh aman bol, keń jaılaý, ósken jerim,
Qaıtqan qazdaı qalyń el kóshken jerim.
Esil qazaq eseıip el bola almaı,
It pen qusqa talanyp óshken jerim,—

dep kúńirenedi ol.

Seıten taǵy da aıtpaqshy edi, Ojardyń sál ashýly daýsy ony bólip jiberdi.

— Seıteke, ishke syımaı bara jatyr ma kúıigińiz?..

Seıten qolǵa túser sátte kózi kermese de, daýsyn shyramytyp, ezin baılaǵandardyń biri Ojar dep uqqan. Biraq onyń da mundaı kúıge túsip, ezimenen birge aıdalynyp kele jatqanyna tań qalyp ol oıynan qaıtqan. «Iapyrmaý, buǵan daýsy uqsas kim boldy eken!» dep basy qatqan. Áıtkenmen kúpti kóńil yryq bermedi, sóz tartyp syr ashqysy keldi. Endi ol alystan oraǵytyp sózge kirisken:

— Ojar, aıtylmaǵan ókpe — ishte jatqan Eskendirdiń qos múıizimen teń...

— Sher tarqatar ýaqyt bolar áli.

— Ýaqytymnyń bitýge aınalǵanyn bile tura, keketesiń ǵoı,— dep Seıten sál ashýlana kúlip aqyryn ǵana kúrsindi de sóılep ketti. — Boz torǵaıdaı kishkentaı bolǵanmen bıik ushar halqym bar edi, sol sorlyny bir quzǵyn ilip ketpesin dep, ana jyly jalǵyz baýyrym Taıjan aq patshaǵa qarsy jasaq qurǵanda sen de kelip qosylyp ediń...

Ojar jaýap qaıyrmady. Taıjannyń da qolǵa túsýine Ojardyń sebepker ekenin Seıten bilmeıtin. Sondyqtan «Jazyqsyz bolsa renjitpeıin» dep aqtaryla sóıledi.

— Jurtyń úshin jan pıda ete alaryńa sol kezde kózim jetken tárizdi edi. Qumbeldegi aýyldan bastap, kárli qylyshtyń qaharynan talaı eldi aman alyp qaldyńdar. Esińde me, jaý áskeri senderdi Qarajal buıratyndaǵy jylǵaǵa qýyp tyqqany? Sender onda Sarjan tóleńgitterin arǵy betke shyǵaryp kele jatqan edińder. Sen júzdigińmen kárli qylyshty eki kúndeı bógegen bolatynsyń.

Seıten sonaý bir alys kúndi esine túsirgendeı taǵy aqyryn kúrsindi.

— Basar jeriń kók muzǵa aınalyp, qatyn bitken Baıan taýynyń órleýine kıiz tósegen. Sol joly eki júzdeı shańyraqty qorǵap qaldyńdar... Átteń, dúnıe-aı, qıańqy qys qaharly kelip, baspanasyz jalań jurt sol jut jyly ajal tapty...

Ojarda áli ún joq. Seıtenniń sharshap-shaldyqqan daýsy endi tipti anyq estilgen:

— Sol joly edi ǵoı, Taıjan qolǵa túsip elim jazasyna buıyrylǵany... Seni de sypaılar ustap alatyn edi, aýyldyń elýge taıaý qyrshyn jasyn jolyńa qurban etip men arasha tústim... Aman alyp qaldyq. Kári tarlan qansha shabady, bizden soń jurtty sen tárizdi jastar basqarady dep senetin edim. Sondyqtan da o joly ózińdi kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtap qaldyq emes pe?— Seıten sál bógeldi de, Ojardyń jaýap qaıtarmaǵanyna qaramaı taǵy sóılep ketti:

— Sen jas ediń. Biraq asyl tastan, aqyl jastan, jurt bilmegendi sen biletinsiń. Búkil Qarjas elý kún ertegi etip bitire almas jáıtti, sen bir túnde aıtyp bere alatynsyń. Buryn dilmár ediń. Qazir kóshpeli eldiń tumshalaǵan buzaýyndaı úndemeıtin bolypsyń... Ólsem shaıt, óltirse qazy degen janmyn. Moınymda shyn qazaqtyń bir tamshy qany joq. Óz qolyńnan ajal tapsam, ókinbeımin, arym taza. Al seniń she?

Ojar aýnap túsip erine jaýap bergen:

— Meniń de...

Seıten úzilip qalǵan oıyna qaıta oraldy.

— Iá, sol joly men tiri qaldym. Biraq odan ne taptym? Jalǵyz baýyrymnan aıyryldym. El-jurtymdy talan-taraj etkizdim. Bar utqanym sol ma? Mine, sońymnan ergen jurt qalǵan joq pa taǵy totıyp?

Ojardyń shapshań qımylmen túregelip otyrǵanyn Taımas baıqap qaldy.

— Kórmes túıeni de kórmes,— degen onyń sál renjigen daýsyn estidi:— bar qazaqty ózińe balama... Sen aq patshaǵa qarsy shyqqanmen, ony qushaǵyn jaıyp qarsy alǵandar az ba? Olardyń upaıy túgel. Aý, sen ne aıtyp otyrsyń?

— Esitip jatqan joqsyń ba?— Ojar kekete kúldi,— álin bilmegen álek degen... Aıtshy káne, qolyńnan ne keldi?

Taımas qalshıa tyńdap qalǵan. «Iapyrmaý, myna Ojar ne deıdi? Júrek soǵysy bólek pe, qalaı?»

Seıten kenet kúńirene ún qatty:

Júregim bir sumdyqty sezip edi... Qatelespegen ekenmin ǵoı...

Taǵy da ekeýi ún-túnsiz tyna qaldy. Endi sózderi bitti ǵoı dep Taımas jastyqqa basyn qaıta qoıa bergende, Ojardyń ashýly daýsy shyqty:

- Qazir jer qorǵaıtyn zaman emes, jan qorǵaıtyn zaman... Taǵy qulandaı rý-rý bop jalpaq dalasynda shubyrǵan qalyń qazaq tý tigip el bolýdan qalǵan. Osyny nege túsinbeısińder.

- El bolýdy aq patsha jendetterinen úırenbeksiń ǵoı? — degen Seıtenniń yzaly kúlkisi ap-aıqyn jetti.

— Úırense nesi bar? Úırenem! Sen úırenbeımin deseń de, ol kúshpen úıretedi.

— Úıren, úıren...— dedi Seıten kekesin únmen.— Sen sekildiler barda olarǵa úıretý jeńilge túsedi.— Ol endi kúlkisin tyıa qoıdy.— Joq, Ojar, onyń bolmaıdy,— dedi,— sen qulan deıtin, men qyran deıtin, ekeýmizge birdeı ortaq qazaq degen jurtyń bar... Qarǵa balasyn appaǵym dep súıedi, kirpi balasyn jumsaǵym dep súıedi. Sen qazaǵyńdy nege jek kóresiń? Al men...

— Iá, sen? Aıt, aıt...

— Men ony halqym dep ardaqtaımyn. Sondyqtan ol úshin ajaldan da qoryqpaımyn,— dedi Seıten sózin jalǵaı,— Ata-anany tańdaýǵa bolmaıdy, týǵan halqyńdy da tańdaı almaısyń! Ony áljýaz de, taǵy de, biraq mańdaıymyzǵa jazylǵany sol halyq, men ony sen aıt; qan áljýaz qalpynda da jaqsy kórem. Kimde-kim sol qazaq degen qyrandy qanatyn kesip, jem-qusyna aınaldyrǵysy kelse, ol meniń qas jaýym, týǵan balam bolsa da ash tamaǵynan ala túsip, óz qolymmen baýyzdaýǵa barmyn.

Ojar taǵy da kekete suraǵan:

— Onda meni nege baýyzdamadyń?

Seıten kenet demi taýsylǵandaı álsiz jaýap bergen:

— Átteń, dúnıe, kesh bildim ǵoı!

— Jeńilgen adam qusaly bolatyn ádeti. Ókine ber, Seıten. Bul túnde ekeýmizden bóten sózimizdi estir jan joq, sondyqtan anyǵyn bilip ót. Men sender sekildi tulypqa móńirep bos júrgen jan emespin...

— Iá, endi túsindim, meni baılap bergen de eziń ediń ǵoı...

Ekeýi uzaq ýaqyt úndemeı qaldy. Álden keıin Seıten:

— Adamǵa myń jasasa da az bolatyn shyǵar, óıtkeni adam balasynda arman kóp qoı...— dep aýnap tústi:— Al men uzaq ómir suramaımyn. Shirkin-aı, bir sáttik qana erkindik berse!..

— Meni óltirý úshin be?

— Iá, seni. Elin, jerin, baýyrlas týǵandaryn satqan sen sekildi qan isherdi óz qolymmen baýyzdasam bul jalǵannan armansyz óter edim!

— Biraq ol armanyńnyń oryndalmaıtynyn óziń de bilesiń ǵoı, nesine taýsylasyń?

— Bar ókinishtiń ózi sonda ǵoı! Átteń, dúnıe-aı, seniń bizdi ustap bergenińdi bir qazaq bilse!..

— Úmitińdi úze ber. Qarańǵy túnge til bitpese, meniń syrym ózimmen birge kórime keter!..

Joq. Ojardyń syry ashylmaı qalǵan joq. Ony kútpegen jerden Taımas estidi...

Taımas zaty sabyrly jan. Sol túni qabyl-qubyl qımyldap Ojardan kek alýdy jón kórmedi. Qaptaǵan soldat turǵanda óziniń orynsyz mert bolatynyn da oılady. Jáne jurtyn taǵy da bir qandy ýaqıǵaǵa dýshar etkizermin dep qoryqty. Biraq Ojardyń sonaý jan túrshiger qylyǵy, bunyń da shyńyraý túbinde múlgip jatqan uıqyly-oıaý sezimin oıatty. Tynysh kóńilin álem-tapyryq etti. Seıten tárizdi el-jurtynyń tilegin arman etken aıaýly jannyń taǵdyryn esinen shyǵarmasqa ózine ózi ant berdi.

Tań ata kóp sypaılar Seıten men Ojardy birge matap taǵy da jolǵa shyqty. Ojardyń Seıtenmen nege birge baılanyp bara jatqanyn Taımas ábden uqsa da, túndegi áńgimeni estimegen pishin kórsetip, ekeýine birdeı:

— Qosh bolyńdar!—dep teris burylyp ketti. Anandaı jerge baryp kózinen tanadaı bop domalap-domalap ketken jasty jeńimen súrtti.

Bul Seıtenmen jaý kózinshe ashyq qoshtasa almaǵan dostyń kókiregindegi yza jasy edi. Taımas osy jasyn óle-ólgeninshe júreginde kek etip saqtamaq.

İİ

Shaǵyn kelgen Elek ózeni jylandaı sýmań qaǵyp tynbaı aǵyp jatyr. Keıde qamysty, keıde usaq taldy bolyp kómkeriletin qumaıt jaǵaǵa jas baladaı byldyrlap áldeneni aıtyp sylq-sylq kúledi. Osy ózenniń sonar basyna, Qandyaǵash tusyna qaptaǵan qalyń kósh kelip qondy. Bul Tilenshi balasy Jolaman batyr bastaǵan Tabyn rýynyń kóshi edi. Qatarlas qonǵandar Jaǵalbaıly, Shómekeı, Shekti aýyldary. Tabyn kóshi sonaý Elek ózeniniń Aq Jaıyqqa quıatyn jaǵasynan shyǵysqa qaraı órlep kele jatyr. Ózge rýlar búıirden nemese Jaıyqtyń joǵarǵy saǵasynan kelip qosylǵan.

Jolaman kóshi Seıten kóshine múlde uqsamaıdy. Kıgiz úıden bóten, shoqshıta tigilgen qarasha lashyqtar men aq shatyrlar kórinedi. Maldyń deni túıe men qoı. Úıir-úıir jylqy da bar. Bulardyń da keıpi ózgeshe. Alysqa talmaı shabatyn súmbil jaldy qazaqtyń myqty jylqysymen aralas qaz moıyn, sıdań aıaqty, kóterińki keýdeli túrikmenniń aqalteke, tekejaýmyt tuqymdastary da kózge túsedi. Kóshtiń, maldyń da sáni túıe. Shýdalary sala qulash jelkildegen qos órkeshti býralarmen birge or qoıandaı sıdıǵan jańa týǵan qulyndaı tyqyr júndi, araby qyzǵylt narlarmen aralas, ústine segiz qanat úı tıeseń de myńq etpeıtin lók tuqymdas arýanalar... Qoı-eshkiniń kópshiligi túbit júndi, arqar múıizdi teke, emshekteri kónekteı, mol saqaldy tuqyl eshki, toptan álsin-álsin bóline jaıylǵan bórte laq, jibek júndi sek...

Adamdarynyń kıimderi de Arqa óńirinikinen basqasha...

Bastaryna kıgenderi keýdelerine deıin jabatyn túıe jún dalbaǵaı, etek jaǵy aıbaltanyń júzindeı qaıqıyp kelgen áshekeılene kestelengen oqshıma qalpaq... Tymaqtary da bóten. Ústin barqytpen tystap, etegin terimen kómkergen kıiz. Shoshaıǵan tóbesiniń qulaq tusynan bastap joǵary qaraı alty salaly etip oqa ustaǵan. Jarǵaq shalbar, túıe jún shekpen, keń qulash etik, aq tańdaq arsha ne bolmasa tobylǵy tústes etip boıalǵan jumsaq tonnyń, sholaq sándi peshpentterdiń etek, óńirine oqalap zer salǵan...

Al áıelderiniń kıimi Arqa kıimderimen tektes. Oqaly qamzol, zerli shapan. Kámshat bórik, kúmis tizgen úkili sáýkele. Oqamen zerlegen, kúmis teńge qadaǵan jer súzgen mol qos etekti barqyt, bátes kóılek. Anda-sanda shetine shı barqyt tutqan, beli qynalǵan, jibin jińishke etip ıirgen shekpen qamzol, peshpent. Kúmis sholpy, altyn júzik, merýert alqa, som bilezik, sándi syrǵa — bári de búkil qazaq, áıelderine jarasty dúnıe. Degenmen, áıelderiniń de kıiminde ózgeshelikter bar. Kishi júzde kımeshek ornyna kúngeılik kıedi. Jas kelinshekter osy bir kestelengen sándi jaýlyqtyń keıde qulaq tusyna, tóbesine úki de taǵady. Al qyzdary Orta júzdiń qyzdaryndaı ash belin qynar kúmis belbeý, úkili taqıaǵa áýes emes.

Qalyń el bul araǵa keshe keshke taman kelip qonǵan, Túıeniń qomyn alyp, qos shatyrlar tigip eki-úsh kún tynyǵýdy uıǵarǵan.

Alys jolǵa túıeden góri qolaısyzyraq jylqy maly, kesheden beri, ózen jaǵasyndaǵy qýraı aralas kógal shep pen qyrqa betindegi jýsandy bozǵa toıynyp, tez-aq beli kóterilip qalǵan.

Bul kósh te jaıshylyqtaǵydaı serýendi kósh emes, dúrlikken, úreılengen, ata-meken keń jaılaýynan bosqan kósh. Oıdym-oıdym bolyp qonǵan aýyldardyń etek-jeńi jınaqty. Bulardy keshirgen jaıaý borsań, jeńil jelkem daý-shar emes, búkil Jaıyq pen Elek, Jem boıyn dúrliktirgen, elge kelgen zor apat. Er azamattary jaý basar júırikteriniń er-toqymyn almaı túnde qos mańaıynda ottatyp otyr. Áli jaýǵa túspegen jigitteri de beıqam bolmaıyq degendeı álsin-álsin kúnbatys jaqqa kózderin tigip, semserlerin qysa ustap qoıady. Al keıbir júrek jutqan batyrlary kúrke, lashyqtardyń qasynda jińishke naızaǵaı meńzeldes kógildir qurysh aldaspandaryn qamsyz qaıraýda... Jas balalarda da reń joq. Olar ádettegisindeı asyr salyp oınamaıdy, top-top bolyp jınalyp bular da áldeneni ózara sybyrlasa sóz etedi. Tobylǵy kúreń sulýlarynda da aqjarqyn beıne joq, ádettegideı súldeleri quryp bota kózderin kóńildesterine qadamaıdy. Qara sý sekildi tunjyraǵan aýyl ústine tóngen aýyr qaıǵyny tek anda-sanda syldyrlaǵan qyz sholpysynyń úni men kek aspanda tizbektele ushqan qaz-úırektiń suńqyly ǵana buzady.

Rasynda bul aýyldar sonaý kúnbatys jaqtan habar kútip typyrshýda edi. Sondyqtan er azamattar qubyla jaqqa jıi qaraıdy. Ásirese ana tóbe ústine jınalǵan qarttardyń ishindegi qapsaǵaı deneli, qara saqaldy, orta jasqa kelip qalǵan tulǵaly kisi degbirsiz otyr. Qubyla jaqqa qadalyp qalǵan. Onyń ústinde temir torly sholaq saýyt. Basynda temir tor dalbaǵaı. Saýytynyń jeńi shyntaǵyna ǵana jetedi. Bilegin ishine kıgen kók barqyt peshpentiniń jeńi jaýyp tur. Oıýlanǵan kók barqyt keń balaq shalbar. Aıaǵynda kúmistegen keń qonyshty saptama etik. Saýytyn yshqyrlanyp alǵan. Kúmis belbeýinde jez saǵaly, qynyna altyn jalatqan kók semser. Sol qolynyń shyntaǵyna ilgen bolat qalqan. Qazir qaýipsiz bir tynyshtyq shaq bolǵandyqtan shetine zer ustaǵan kók barqyt shapanyn ıyǵyna jamyla salǵan... Osy bir susty adamnyń aıbyndy túrinde qazir bir úlken qobaljý bar.

Bul — osy kóptiń qolbasshysy. Tabyn rýynyń bıi, myń jylqy aıdaǵan sultan Tilenshi uly Jolaman batyr edi.

Ol kenet qıadan qyzyl túlki kórgen búrkitteı, oqys qımylmen alǵa umtylyp baryp toqtady. Aǵyna sál qyzǵylt qan taraǵan úlken qyraǵy kózderin kókjıekke qadap tyrp etpeı melshıdi de qaldy. Ózge jurt ta solaı qaraı kóz jiberdi. Endi olar da Batys jaqtaǵy aq shańdaqty kórdi. Ári-beriden keıin sońynan shańǵa kóme syzylta shaýyp kele jatqan salt attyny báriniń de kózi shaldy.

Bul kezde altyn sáýlesin adyr, tóbeniń basynda jamyratyp kún de batyp ketken edi. Áıelder shaqpaq qýdan ot tutatyp qazan kótere bastaǵan. Kóshtiń ár jerine kók tútin kólbeı ushyp, jurttyń kóbi keshki jabdyqqa kirisken.

Tóbedegi shaǵyn toptyń kózine túsken salt attyny endi bar aýyl kórdi. Barlyq nazar shań shyqqan jaqqa aýdy.

Kóbiniń júzinde úmit nury oınap shyǵa kelgen. Keı kóńilde kúmán de bar. Ár tustan úmit, joramal aralas daýystar estile bastaǵan:

— O qudaı, jaqsylyqqa bolsa ıgedi!

— Aqsarbas, aqsarbas!

— Tym kúrt kele jatyr-aý!

— Artynan jaý qýǵandaı!

— Joq, qýanysh ákele jatqan jan tárizdi!

— Aýzyńa maı!

Astyndaǵy súlikteı jaraǵan qylań bedeýi qara terge malynǵan kisi Jolamandar turǵan tóbeniń etegine kelip toqtady. Alystan shapqan júırik eki búıiri solqyldap, oqtyn-oqtyn dem shyǵaryp, eki tanaýy jelp-jelp etedi. Ústinen shyqqan aq tańdaq kóbik jerge úlpildep, úzilip-úzilip túsedi. At ústindegi qara tory, jas qaıyńdaı berik, shymyr deneli jigit eki ıininen demin alady. Uzaq shabysqa shydamdy bolý úshin qara sanynan bastap keýdesine deıin bar denesin tutastyra qyl arqanmen aıqysh-uıqysh shandyp tastaǵan. Tek eki qoly ǵana bos. Erni kezerip, kún shalǵan qońyr júzin aqshańdaq sor topyraq japqan. Biraq otty kózderi ushqyn atyp jalt-jult etedi.

— Jarqynym-aý, jaqsylyq pa, jamandyq pa?—dep Jolaman elegize taıady.

— Jamandyq, kóke, jamandyq!—dedi jigit tili kúrmele ázer sóılep.—Bizdi qýyp Orynbordan qalyń ásker shyǵypty!

— O, toba...

— Ne qylmaısyń deıdi sonda bizge?

— Qaı tusta eken shyqqan qol?

Jolaman túnerip ketti.

— Bizdiń hatymyzdan ne habar bar?

— Ázir esh habar joq.

— Taǵy da baıaǵy ádetterine basqan eken ǵoı,— dep Jolaman jas jigitke qarady. Súmbideı sulý bedeýiniń ústinde qorǵasyn quıǵan qulja asyǵyndaı berik otyrǵan osynaý jas jigittiń symbatyna súısingendeı kózinde bir sáýle jalt etti de, kenet úrlep sóndirilgen bilte sham jaryǵyndaı joq boldy. Ol álgindegideı emes, ishki ahýalyn sabyrǵa jeńdirgendeı:

— Já, endi atyńnan tús, shańyńdy qaq,— dedi,— sosyn bárin tápteshtep aıtyp berersiń.— Jolaman janyndaǵy aqsaqaldarǵa buryldy. Sirá, bular el bastaǵan aqylgóı, izetti adamdary bolýy kerek.— Sýyq habar surqymyzdy qashyrar áleı bolmaı tura tursyn,— dedi ol. Endi onyń úni shıyrshyq atqan qajyrly shyqty,— keńesken jón.

— Iá, mundaıda ıek artpa jol tabar aqyl kerek.

— Ana, Shekti, Jaǵalbaıly, Shómekeılerdiń de jaqsylaryn shaqyrǵan abzal.

— Durys lebiz.

— Kóppen keńesip sheshken ton kelte bolmas.

— Qaırat, Qanat, sender ana Muqametáli, Taıman, Júsipqalı aqsaqaldarǵa habar berińder, Jetiqaraqshy shómishtene osy arada tabysaıyq.

— Maqul.

Egiz qozydaı tompıǵan eki bala jigit jurttan bólinip shyǵa berdi.

— Sirá, Úrker tarar kezde kóterilermiz,— dedi Jolaman qasyndaǵylarǵa,— tún qatar aldynda jurt kóz shyrymyn alsyn.

— Jón ǵoı.

— Shaı-sýlaryńdy iship qaıta oralyńdar. Qatyn-qalashtyń úreıi ushar, sýyq habardy bildirmeńder.

— Tabylǵan aqyl.

Aqsaqaldar taraı bastady. Jolaman habarshy jigitke:

— Baıtabyn, ájeńniń kózine kórin de meniń qasyma qaıtyp kel. Ákelgen habaryńnyń mán-jáıin tegis aıtyp berersiń,— dedi.

— Jaraıdy.

Jolaman jalǵyz qaldy. Ymyrt jabylyp tún qarańǵysy qoıýlana tústi. Alystaǵy kókjıek ústinen alaburtyp tabaqtaı bop qyzyl jalqyn aı kórindi. Jolamannyń ishin órtep bara jatqan qyp-qyzyl ashý shoǵyndaı. Sumdyq habar, el basyna tóngeli turǵan búlinshilik tómen tuqyrtyp jibergen Jolaman endi eńsesin basqan salmaqty keıin serpip tastaǵysy kelgendeı kenet boıyn jınap aldy.

— Ereýil atqa taǵy da er salatyn kún týdy,— dedi kúıine daýystap,— halyq kegine sýarylǵan aq semser júzi muqalmaı betimnen qaıtpaspyn.

Jolaman batyrdyń bulaısha sert berýiniń erekshe sebebi bar. Tabyn — asa baı rý emes. Kóp jyldan qonar kóli de, ushar kógi de Elektiń Aq Jaıyqqa quıar saǵasynan bastap, Ryn qumy men Úshózenniń malǵa jaıly, bıdaıyqty, bozdy shalqar jaǵasy bolatyn. Bul ara ejelden-aq qazaq jeri sanalatyn. Rossıa patshasynyń ana jyldardaǵy ruqsaty boıynsha Kishi júz Jaıyqtyń arǵy betinde de mal jaıyp, shóp shabýǵa erikti edi. Al 1810 jyldan beri qaraı bul jaı buzylyp, patsha úkimetiniń otarshylyq saıasaty Tabyn rýynyń ejelgi mekeni osy Elek boıyna da qol suǵýǵa kirisken. Elek soryndaǵy tuzdy Rossıaǵa jetkizetin jana jol salýdan bastalǵan áreket Jańa Elek pen Orynbordyń arasyna jıyrma toǵyz bekinis ornatýǵa deıin bardy. Birte-birte Úshózenniń boıy men Ryn qumynyń jaǵalyǵy da kazak-orystarǵa berildi. Bul aralarǵa bekinister, qalashyqtar salynyp, Tabyn rýy birtindep óziniń segiz myń sharshy shaqyrymdaı eń ońdy mal jaıatyn jerinen aıyryldy. Mine, osy oqıǵalar Jolaman batyrdyń atqa qonyp qalyń Tabyndy sońynan ertýine sebep boldy. Jolaman eń aldymen patsha ókimetinen jerin qan tógispeı tatý-tátti kelisimmen alýǵa nıettendi. Osy úmitpen ol 1822, ıaǵnı Jylqy jyly Orynbordyń áskerı gýbernatory Essenge ata-mekenimizdi qaıtaryp ber dep hat jazdy. Buǵan esh jaýap kelmedi. Essen jaýap ornyna qazaqtardy qumǵa qaraı syrǵyta túsý úshin esaýl Padýrovty bas etip arnaýly jasaq shyǵardy.

Azǵantaı adammen attanǵan Padýrov qolǵa tústi. Essenniń qylyǵyn qorlyq sanaǵan Jolaman Peterbýrgtaǵy Birinshi Aleksandr patshanyń ózine Ábilǵazynyń Árinǵazy sultany men Syrym batyrdyń balasy Júsipti ýákil etip jiberdi. Patsha bulardy qabyldamady, ári Peterbýrgten qaıta shyǵartpaı qoıdy.

Bir jyl ótkennen keıin Jolaman Essenge taǵy hat jazdy, óziniń ata-meken jeri jaıyndaǵy ótinishin aıta kelip, Árinǵazy men Júsipti, Orynbor túrmesinde jatqan Qundaq balasy Tólenbaıdy qoıa berse, esaýl Padýrovty bosatatynyn bildirdi. Bul hat ta jaýapsyz qaldy. Bir aı ótkennen keıin ábden kúıingen Jolaman Essenge úshinshi hatyn joldady... Áskerı gýbernator bul joly da jóndi jaýap bermedi, tek qolyndaǵy tutqyndardyń tóleýi dep úsh júz jıyrma jeti som aqsha jiberdi «jáne budan bylaı qaraı aramyzdaǵy kelissóz Serǵazy han arqyly júrgizilsin» dedi sol súlesoq qalpynda.

Bul qorlyqqa shydaı almaǵan Jolaman aqyrynda atqa qondy. Sońynan sarbazdaryn ertip, úsh jyl boıy Elek mańaıyna salynǵan bekinister men jańa ornap jatqan qalalardy shabýyldaýmen boldy.

Buǵan jaýap retinde patsha úkimeti jasaq ústine jasaq shyǵardy. Oq-dárili myltyq pen kók qurysh qylyshqa shydaı almaı Jolaman áskeri san jeńildi. Biraq týǵan jerdiń keń dalasy qorǵan bolǵan jigitter qashan da kóp shyǵynǵa ushyramaı qutylyp kete berdi.

Jaıyqtyń kúnshyǵys jaǵyna sheńgeldi qolyn mol suǵyp jelikken patsha úkimeti endi Or men Troısk qalasynyń arasyna jańa jol saldy. Osymen baılanysty Arǵyn, Alshyn, Qypshaq rýlarynyń on bes myń sharshy shaqyrymdaı eń shuraıly jerin basyp aldy. Bul rýlar endi keshegi óz jerinen búgin shóp shaýyp, mal ottatýǵa ruqsat alý úshin patsha qyzmetkerlerine kóp aqsha tóleıtin boldy. Mal qaıǵysy — jan qaıǵysy deıtin qazaq keń jaılaý, shalǵyndy dalasynan aırylyp, ne isterin bilmedi. Aqyrynda baryp Aq Jaıyq ózeni men Qaraótkel ortasyn jaılaǵan Arǵyn, Qypshaq, Alshyn, Naıman, Ýaq, Kereı rýlary aýyq-aýyq aq patsha otarshylyq saıasatyna qarsy ereýilge shyǵa bastady. Ásker turǵan bekinisterdi shaýyp, aq patshaǵa berilgen, Rossıa ımperıasynyń qol astyna kirip alǵan Bókeı, Ýálı, Sámeke tuqymdarynan shyqqan sultan-pravıtelderdiń aýyldaryn talady. Alaıda ózara baqastyq, báseke, alaýyzdyq sıaqty dert jaılaǵan bul rýlardyń qoqan-loqy ereýilderin, qazaq dalasynyń ár tusyna áskerli bekinis oratyp úlgirgen patsha gýbernatorlary basyp tastap otyrdy. Jaıyq ózeniniń kúnshyǵys jaǵyndaǵy Orta júz ben Kishi júz rýlary ótken jyly ǵana jappaı bas kótergen edi. Bul 1835, ıaǵnı Qoı jylǵy ereýil Qaraótkel men Jaıyq arasyndaǵy eń úlken ereýil boldy. Biraq bul kóterilis te nátıjesiz aıaqtaldy. Alaıda qol bastaǵan batyrlar endi jaýdy jeke shaýyp jeńe almaıtyndaryna kózderi jetti. Búkil qazaqtyń birigýi kerek ekenin túsindi. Biraq úsh júzdiń qazaǵyn tegis kim basqarmaq? Ár rý jeke otaý tigip ózi bı, ózi qoja bolǵysy keldi. Ortaq ógizden — ońasha buzaý. Bul ár rýdyń basta adamdaryna qolaıly. Sondyqtan olar endi biriktirýden góri bytyratýǵa qumar. Árıne, ár rýdan shyqqan alýan-alýan qol bastar batyr, top jarar sheshen bar, biraq bar rýdyń taqymy tolar, aqyly men erligine bas urar birde-bir kósemi joq. Qala berdi, ár júzdiń bas ıer batyry da joq. Batyr degenderi tek óz rýlary úshin ǵana. Mundaı jaǵdaıda bar qazaqtyń basyn kim qosady?

Kim tulǵasy bolady!? Sondyqtan da kóp jurt Aqtaban shubyryndydan soń qazaqty el etip qaıta kótergen Abylaıhannyń urpaqtaryna kezderin tigýde edi. Qalmaqtardyń betin qaıyrǵan soń, uzaq jyldar boıy, Orta júzdiń shyn mánisindegi ámirshisi bolyp kelgen Abylaıdy úsh júzdiń bas kóterer adamdary 1770 jyly aq kıizge kóterip han saılady. Biraq Ekinshi Ekaterına patsha óziniń 1778 jyly 24 maıda bergen Ýkazynda ony tek Orta júzdiń ǵana hany etip bekitti. Nege Abylaıdyń ótinishin qabyldamaǵany jaıynda osy Ýkazdy Orynbor gýbernatoryna joldanǵan sol jylǵy jıyrma birinshi sentábrdegi senat kollegıasynyń hatynda kórsetilgen. Onda bar qazaqty bir hanǵa bıletip, basyn qosýdyń qaýipti ekenin ashyp aıtqan. Taǵy osy hatta Abylaıdyń Rossıa ımperatoryna baǵynǵanyna patsha bekinisiniń birinde antyn bergennen keıin ǵana oǵan handyq gramotasy men qundyz ishik, túlki bórik, kúmis qylysh tapsyrylsyn delingen. Biraq Abylaı patshanyń bul talabyn oryndamady. Ýkazben tanysýǵa ózi kelmeı, aǵasy Jolbarysty jiberdi. Ol senderge baǵynamyn dep Rossıa men Qytaı ımperatorlaryn birdeı aldap, al shyn mánisinde Úlken Orda hany bolyp júre berdi. Biraq bul kezde Ábilhaıyr, Núráli urpaqtary basqarǵan elderdiń kóbi patshaǵa shyn baǵynǵan-dy. Al Abylaıhan ólgennen keıin 1782 jyly handyqqa onyń úlken balasy Ýálı bekitildi. Ol birden Rossıa patshasynyń otarshylyq saıasatyna moıynsundy. Al Abylaıdyń ózge urpaqtary, ásirese qalmaq áıelinen týǵan balasy Qasym tóre buǵan kónbegen-di. Abylaıdyń úsh júzdi birdeı aýzyna qaratqan handyq mártebesin kóksegen Qasym tóre, onyń úlken balalary Esenkeldi, Sarjan alys-julystan bir kún tyıylmaǵan... Qalyń buqara Shyńǵyshan urpaqtarynyń mundaı shermenin qaıdan bilsin, óziniń táýelsizdik tilegen, jerin qorǵaǵan kúresine Abylaı urpaqtarynyń ejelgi armany sáıkes kelip, basymyzdy osylar qosar degen úmitti kókeılerine tumardaı taqqan. Bul kezde patshanyń otarshylyq saıasaty shegine jetip, qazaq eliniń qaı tusynda bolsa da ereýilge shyqqandar toby kóbeıe túsken. Myń bulaq qosylsa ózen bolady. Basqara biler kisi bolsa myna rý-rý bop kóterilgen, táýelsizdigin ańsaǵan halyq bir týdyń astynda birikse, dúleı tolqyndy teńiz tárizdi ǵajaıyp kúshke aınalýy sózsiz. Al sol kúshti kim basqarady? Qasym tóre balalary sonaý Qarataý mańynda. Jáne qazir olardyń tasy órge domalaıtyndaı halde emes ekenin búkil Arqa, Jaıyq biledi. Qoqanmen til tabysar kún bar ma? Til tabysqan kúnniń ózinde onyń órisi uzaq bolaryna kim senedi? Byltyr jazdaǵy Tashkent qushbeginiń qylyǵy taǵy qaıtalanbasyna kimniń kózi jetken? Saýda adamynda pátýa joq, qazaq elin sadaqa etip, óz paıdasyn kózdep otyrǵan sonaý alystaǵy Qoqan hanyna sengenmen ne paıda? Senbegende ne isteý kerek? Rossıa patshalyǵymen biriktik degendi syltaý qylyp, el-jurtyn qanap jatqan qarǵa-quzǵyn sultandardyń jemi bolýǵa kóne beresiń be? Kónbeske shara bar ma? İsh qazandaı qaınaıdy, kúresýge dármen joq. Orǵa tirelgen jerimiz osy shyǵar. Endi aıaǵyńdy eppen baspasań omaqatqanyń.

Jolaman batyrdyń baǵanadan beri oıyn shyrmaǵan osylar. Ózi qatty sasqan kúıde... «Joq, bir jolyn tabý is-aq. Tappasqa bolmaıdy. Óıtkeni sońymnan ergen mynaý qalyń Tabynnyń taǵdyry úshin menen basqa kim jaýap bermek? Jón silteı almaıdy ekem, o basta-aq jurtty jel kótergen tolqyndaı uıqy-tuıqy etpeýim kerek edi».

Jolaman ári oılap, beri oılap bir sheshimge keldi... «Kóp qorqytady, tereń batyrady». Bar qazaqtyń basynyń birligi bizge qorǵan bola alady. Biraq ol ońaıǵa túse me? Qazaq sonda kimniń sońynan eredi? Elge tutqa bastysy kim? Abylaıdyń týyn kóterip jıyrma jyldan beri Sibir gýbernatorymen, Qońyrqulja, Zilqara aǵa sultandarmen alysqanda, Qasym tóre, Esenkeldi, Sarjannyń sońdarynan bar erte alǵandary Altyn, Toqa, Ýaq, Altaı rýlarynyń aýyldary ǵana! Al meniń sońymnan ergen Tabynnan basqa kim bar? Bar qazaqtan jurtqa tulǵa bolar bir batyr ul shyqpaǵany ma? Nege batyr ul? Aqylgóı sheshen bolsa da jetpeı me? Joq, qazaq qur dilmarǵa ermeıdi. Batyrlyqty súıer jaýynger halyq el basqarar aqyldylyǵy men jaý túsirer erligi bolmasa, basyn ımeıdi. Alty alashqa aıan ondaı kim bar? Osyndaı bir ul tabylsa, namys degendi bylaı qoıa turyp, ózi de onyń qol astyna kirýden tartynbas edi.

Aldynda qol bastaǵan ákesi men aǵalary bolǵandyqtan Kenesarynyń bul tusta bálendeı aty shyǵa qoımaǵan. Qazaqta ol kezde ne kóp batyr kóp, Kenesarynyń keıbir erligi aǵalary aıbarynyń tasasynda qala beretin. Sondyqtan Jolaman oǵan toqtamady. «Kim bar?» degen armandy suraǵyna jaýap taba almaı basy áńki-táńki boldy.

Dál osy sátte onyń janyna Baıtabyn keldi. Baı tabyn úlken apasynan týǵan Kishi júzdiń Esentemir rýyndaǵy jalǵyz jıeni edi. Janyndaı jaqsy kóretin. Áıtse de el qamyn oılaǵan Jolaman, qıyn-qystaý qaterli nar táýekel iske kóbinese Baıtabyndy jumsaıtyn. Óıtkeni Baıtabyn sheksiz batyr, epti, aılaker, Tapsyrǵan isti tap-tuınaqtaı etip oryndap qaıtady. Biraq ózgege syr bermegenmen, Jolaman da Baıtabyn oralǵansha janyn qoıarǵa jer tappaıtyn. Tek jalǵyz jıeni qaterli sapardan aman-esen kelgende ǵana baryn, jańbyrdan keıin ashylǵan aspandaı jadyrap sala beretin. Búgin de osyndaı halde edi. Baıtabyndy kórisimen kóńili kóterilip qýanyp qalǵan. Mine, endi janyna kelgen jıenin mańdaıynan ıiskedi.

— Sen oralǵansha myltyqtyń aýzynda turǵandaı boldym ǵoı.

Jaýynger bolyp qalǵan jas jigit naǵashysynyń áli de muny bala kórip mańdaıynan ıiskegeninen qysylyp:

— Túý, kóke-aı...— dedi kúlimsireı qyzaryp.

Jolaman boıyn tez jınap aldy.

— Shyqqan ásker kóp pe eken?

— Eki top. Biri — júzge taman kári qylysh. Elek boıymen joǵary kóterilip keledi. Báriniń moıynynda bir-bir karabin myltyq. Basqaryp kele jatqan qorjyndy Qara Býranyń ózi.

Qazaq at qoıýǵa qandaı sheber. Adamnyń boıyndaǵy bir jaqsylyǵyn, ne kemistigin taýyp alady da soǵan sáıkes ne mazaqtaıtyn, ne kekesin, nemese madaqtaıtyn bir at taba qoıady. Baıtabynnyń qorjyndy Qara Býra dep turǵany horýnjıı Karpov. Bul ózi zor deneli, keýde, bilekterin jún basqan ashýshań qara kisi. Árıne buǵan Qara Býra degen at durys keledi. Al qorjyndy degen sózdiń horýnjııden shyqqanyn qazaq áldeqashan umytqan. Sondyqtan qorjyn artyp júrmeıtin Qara Býrany nege qorjyndy deıtinderin ózderi de bilmeıdi. Sirá bular da rýǵa bólinetin shyǵar. Shubyrtpaly Aǵybaı degen tárizdi, bunyń da qorjyndy delinýi sodan bolar deıtin de qoıatyn.

Karabın myltyqtyń oqtaýy jyldam bolmaǵanmen, ol kezdegi eń myqty qarý. Jolaman sarbazdarynda bul myltyq atymen joq. Jigitterdiń qolynda soıyl shoqpar, sadaq. Tek keıbireýlerinde ǵana hıýa sheberleri istegen uzyn moıyn bilteli myltyq. Sondyqtan sarbazdardyń jaýmen qoıan qoltyq kelgenshe eń kóp paıdalanatyndary sadaq. Er basyna ilgen órnekti kıgiz jarǵaq qoramsalarda birneshe jebeler qatar tizilgen. Sap jaǵy ǵana kórinedi. Bas jaǵy tómende. Olardyń keıbireýleriniń ushtary jylan ýymen nemese aýsyl bolǵan sıyrdyń silekeıimen sýarylǵan. Qolmen ustaýǵa bolmaıdy. Bul jebeler tıgen jaýdyń tiri qalýy eki talaı. Ejelden sadaq tartyp úırengen qazaq, osy atamzamanǵy qarýmen de zeńbirek pen karabınǵa qarsy shyǵýyna qaraǵanda táýelsizdik armany ajaldan kúshti bolǵany da, áıtpese...

Jolaman aldaǵy aıqastyń qanshalyq qıynǵa túsetinin kúni buryn ańdap tur. Ol belindegi Qorasanda jasalǵan kók semserin sál qozǵap qoıdy da:

— Zeńbirekteri bar ma eken?— dedi.

— Joq, onysy joq.

— Munysy jaqsy eken.

— Biraq, kúkirt oq-dárisi kóp desedi. Ózim kóre almadym. Kórgen jigitter qos at jegilgen artqy arbada qara kıgizge oralǵan bir kúbi oq-dári bar degendi aıtady.

— Buny da eske alǵan jón. Bilteli myltyqty bir sarbazǵa tapsyrarmyz. Atary tek sol qara kıgizdi arba bolsyn.— Jolaman kenet birdeme esine túskendeı Baıtabynǵa buryla qarady.— Álgi aq kóz Jebireıili men mańqa Áleksaldysy kózge túspedi me?

Jolamannyń aq kóz Jebireıil, mańqa Áleksaldy dep turǵany Elek boıyndaǵy beketterdiń Gavrıllo, Aleksandr degen ýrádnıkteri. Ashýlanǵanda kózi aǵaryp ketetin Gavrıllo men murnynan myńqyldap sóıleıtin Aleksandr, Elek boıynyń qazaqtary arasynda belgili qan isher, tas minez qatal ýrádnıkter. Kópten beri qazaq ereýilshilerimen aıqasyp ádettengendikten, bular alańǵasarlaý Karpovten kóri dala urysynyń tásilin biledi. Elek mańymen ábden tanys. Aıla, qýlyqtary da bar. Ereýilshilermen keıde ıtjyǵys túsip júretin sumdar. Jolaman olardy sondyqtan da surap tur.

— Ekeýi de Serǵazy hannyń jasaqtarymen birge. Bular da júzge taman kisi. On shaqty ishteserleri bar, ózgelerinde qısyq qylysh, bolat ushty naıza. Bular bizge Úshózen toqyraýynan kep tımek.

— Amaldary aıqyn. Qyshqashtaı eki búıirden almaq qoı.

— Solaı tárizdi.

— Degenderi bolsa ıgi ed-ti!..— Jolaman kenet Baıtabynǵa tesile qarady,— Aqbókendi kóre aldyń ba?

Tegeýrindi jigit bul suraqtan ıyǵyn qara tas basqandaı, áp-sátte júdeı qaldy.

— Jj-joq...

Aqbóken Tabyn rýynyń bir momyn adamynyń jalǵyz qyzy. Besikten shyqpaı jatyp naǵashysy Jolaman ony Baıtabynǵa aıttyrǵan-dy. Ózi aqqýdyń kógildirindeı ádemi bolyp ósti. Mal baqqan ata-ananyń osy jalǵyzyna bir úlken asta Serǵazy hannyń kózi túsedi. Asta báıgeden kelgen Tabyn rýynyń aty shýly qara kók aqaltekesinen kóri, handy osy atqa shapqan segiz jasar búldirshindeı erke-shora qyz tań qaldyrady. Qyzdyń boı tulǵasy ózgeshe edi. Anaý-mynaý bala jigitter shydaı almaıtyn alys at jarysyna segiz jasar Aqbóken shydady. Qyz tanı biletin Serǵazynyń qyraǵy kózi osy sulý pishindi baldyrǵan jasty birden shalady. Túbi osy qyzdan bir ǵajaıyp kórikti, ne óneri asqan áıel shyǵatynyn aıtpaı uǵady. Sodan keıin baryp... as bitpeı han Aqbókenniń ákesine ózin tóleńgit etip alatynyn bildirip «bizdiń aýylǵa kósh» dedi. Han ámiri eki bolǵan ba, úsh-tórt kúnnen keıin momyn Jantemir Serǵazy aýylyna kóshti. Hanǵa tóleńgit bolǵan adamnyń óz betimen qyz berip, qyz alýǵa quqy joq. Bárin han sheshedi. Jantemir de osy saltty saqtap azyn-aýlaq alǵan qalyń malyn Jolamannyń týǵan apasy, Baıtabynnyń jesir qalǵan sheshesi Kúnkeıge qaıtyp bergen. Aýyldas bolyp, eziniń Baıtabynǵa aıttyrylǵanyn biletin Aqbóken oǵan degen otty sezimi oıanbasa da, birtúrli jyly tartyp, ishteı ony ózindik sanap, jaqsy kóre bastaǵan. Kenet taǵdyrynyń nege ózgergenin anyq túsinbese de, áıteýir bir sumdyqtyń bolǵanyn sezip, qımastyqpenen jylaı-jylaı kete barǵan.

Bul ýaqıǵa bir taıpy eldiń bıi, sultany Jolamanǵa qatty batqan. Ór kóńildi batyr, namysqa shaýyp óte qorlanǵan. Biraq amal ne, ish qazandaı qaınaǵanmen, er namysynan kóri el namysyn joqtar zamanda hanǵa qol jınap qarsy shyǵa almady. Áıtkenmen ishtegi yza óshpeıtin kekke aınalǵan. Jolaman batyrdyń Serǵazy hanǵa óte-móte óshigýiniń de bir sebebi osy edi.

Sóıtken Aqbóken úrip aýyzǵa salardaı asqan sulý qyz boldy. Júırik úıreter ójettigi de jurt aýzyndaǵy jyrǵa aınala bastaǵan. Ómir degen teńiz de, adam jelken qaıyq tárizdi, taǵdyr jeli aıdasa kezdespeı turmaıdy. Kishi júzdiń kóp rýlary keı jyldary bas qosyp qalǵan qan jaılaýlarda Baıtabyn men Aqbóken de úsh-tórt ret ushyrasqan. Bir kezdegi balalyq jyly sezim endi lapyldaǵan jalynǵa aınalǵan. Biraq jastar ashyq qaýyshyp kete almaǵan. Ekeýi osyndaı qaıǵy sheshilmegen óre-shórede júrgenderinde, Aqbóken on altyǵa jetti. Kári tarlan Serǵazy alystan boljaǵan eken. Búkil Jaıyq, Elek, Jem boıynyń jigitterine armanǵa teńelgen Aqbókendi Serǵazy hannyń ózi toqaldyqqa alady eken degen sybys bir kúni elge jaıyldy. Hannyń toqal alýy jurtqa bálendeı qaýeset habar emes, biraq osy sýyq sózden Baıtabyn bireý qoınyna jylan salyp jibergendeı yrshyp túsip, sendelip baryp jer baýyrlap jatyp aldy. Bul habardy estigen Jolaman Baıtabynnan qatty qınaldy. Yza men kek, qorlyq bári júregine bizdeı qadalyp, janyn qoıarǵa jer tapqyzbady. Úıinde jatqan jıenin shaqyryp aldy da jurt kózinshe:

— Bizge qarsy Orynbordan soldat shyqty degen sybys bar. Serǵazy tóbettiń aýlyna astyrtyn baryp qaıt, anyǵyn bil. Jáne bizdiń gýbernatorǵa jazǵan hatymyzdan ne derek bar eken, sony da surastyra kel,— dedi.

Jurt ketip, Baıtabyn ekeýi ońasha qalǵanda:

— Qarashyǵym, baqyt degen bir qońyr qaz, er jigit oǵan tuzaq sala ma, tor qura ma, ustaı bilýi kerek,— dep kúrsingen.— Sen qos qylańdy al da, Serǵazynyń aýlyna jet. Aqbóken kónse alyp qash, kónbeıtin túri bolsa... Serǵazy sumyraı qashan uzatyp almaqshy eken, sony bil, segiz júz jylqymdy qurban etsem de, aýylyn shaýyp, qudaı qosqan qalyńdyǵyńdy tal túste tartyp áperem.

Qos qylańy — Jolamannyń ushqan quspen jarysar bedeýleri edi. Baıtabyn jurt kózine túspes úshin, qasyna jigit ertpeı, sol túnde-aq júrip ketken. Serǵazy aýlyna jaqyndaǵanda, hannyń búgin-erteń Aqbókendi almaq bolyp jatqanyn estidi. Onyń ústine Jolaman aýlyn shabýǵa osydan úsh kún buryn eki jasaq shyqqanyn bildi. Bul jaqta endi aıaldasa aýlynyń qan bolatynyn túsindi. Aqbóken armany qanshama jaıyn jegenmen, el-jurtyn apatqa qımady. Qos qylańdy kezektete aýystyryp minip, keıin shapty. Bireýin zoryqtyryp jolǵa tastap, ekinshisimen jetken edi.

— Qalaı jolyǵa almadyń?—dedi Jolaman jıenin jubataıyn degen oımenen.

— Kóke, el qyrǵynǵa ushyraǵaly turǵanda,— dedi Baıtabyn júdeı,— óz keýdeme qadaǵan shóńgeni oılaǵym kelmedi.

— Aınalaıyn qulynym, el qamyn oılar azamattyń sózin aıtyp tursyń. Alaıda ózińe bekem bol, jazylmaıtyn jara joq...

— Joq, kóke, bul jara jazylmaıdy.

— Jazylmaıdy deısiń be? Túsinbeı keldim be, jarań tym aýyr eken. Jaraıdy, osy aıqastan saý shyqsaq, týrarmyz Serǵazynyń túndigin!..

Jetiqaraqshy shómishtene, jurt qorǵany aqsaqaldar da jınaldy. Bári dóń basynda dóńgelene otyryp keńeske kiristi. Jolaman bar jaıdy aıtyp berip, aqyl surady. Bıe saýymyndaı keńesip úlkender qaýymynyń sheshkeni mynaý boldy: Tabyn kóshine endi bul arada qalýǵa bolmaıdy, bala-shaǵany qyryp almas úshin, toq eter sheshimge kelgenshe qalyń el osydan kúnshilik jerdegi Muǵajar taýynyń batys salasyndaǵy ný jyńǵylǵa kóship, ázirge boı tasalaı turǵany jón. Qazir naıza ustaǵan myń sarbaz bar. Bes júzin saralap alyp jaýdy osy arada qarsy alý kerek. Al qalǵan bes júzi — zaman qandaı, zań qandaı,— jaý jasaǵy toryp aldarynan shyǵar bolsa, tótep berý úshin kóshpen birge attanýǵa tıis. Jolaman oıynsha soldattar osy araǵa tan ata jetýge tıisti. Múmkin at aýystyryp otyrsa túndeletip te kelip qalýlary ǵajap emes. Sondyqtan kósh qozǵalysymen jaýdy jańyldyrý úshin, on shaqty jigit ár jerge kóptegen ot jaǵyp, aýyl ázir qozǵala qoımaǵanyn ańǵartar jalǵan kórinis jasaýǵa osy arada qalǵany durys...

Osyndaı sheshimge kelgen aqsaqaldar ózderiniń kóshterine qaraı bettedi.

Jolaman men Baıtabyn jigitterin bólýge kiristi. Naıza ustaǵan, bilte myltyq asynǵan sarbazdar aldarynan sap-sap bolyp ótip jatty. Keıbireýleriniń arqalaryna tańǵan qalqandarynyń dóńgelek kúmis shuǵymdary aı sáýlesimen oınap jalt-jult etedi. Jolaman oń qolyn kótergen sap kóshke burylyp, sol qolyn kótergeni osy tóbeniń eteginde qalyp jatyr.

Bıe saýymy ótpeı, qalatyn jaýyngerler tańdalyp alynyp, kóshtiń aldy qozǵala bastady. Úreıli atústi ómirge daǵdylanǵan jurt, ún-túnsiz shubyryp kete bardy. Túıeniń bozdaǵany, anda-sanda uıqysynan shoshyp oıanǵan balalardyń jylaǵany, jylqynyń aýyq-aýyq pysqyrǵany, oqyranǵany estildi...

Kósh aıly túnde syrǵyp, buldyr belesten etip joq bolyp ketse de, aýyl áli de osy arada tárizdi. Dáıekshi jigitter jaqqan ottar jypyr-jypyr etedi. Qalyń aýyl osy araǵa jańa kelip qonyp as-sýyn daıyndap jatqanǵa uqsaıdy.

Jolaman qalǵan jaýyngerin ekige bólip, birin tapal qaraǵash toǵaıly oıpattaý kelgen saı boıyna ornalastyrdy. Ekinshi bólegin qyrqa tasasyna qaraı áketpek bolyp turǵanynda kenet belesti órleı shapqan at dúbirleri estildi. Sarbazdar elegize qaldy. Tynyq túnde shyqqan dybys qandaı úreıli! Ásirese dál qazirgideı jaý kútken shaqta.

Kóp keshikpeı kúngeı jaqtaǵy belesti baýyrlaı aı astynan bir top salt atty kórindi. Naıza, soıyldaryn kóldeneń ustaǵan. Bul Tabyn rýynyń salty. Ózderiniń arǵy betke qoıǵan ertáýil jigitteri eken. Olar ortalaryndaǵy bireýlerdi qorshaı shaýyp keledi. Áne-mine degenshe túngi dalany qaq jaryp batyrlar turǵan tóbege jetip qaldy. Iá, bulardyń qorshap kele jatqandary úsh salt atty. Túrleri de anyq kórine bastady. Bireýi qyz tárizdi. Al qalǵan ekeýiniń kıimderi tipti ózgeshe. Jaıyq qazaqtarynyń kıimine uqsamaıdy. Alasa tóbeli eki elideı-aq teri ustaǵan bórik, ústerinde mujyqtardyń kıetinderi tárizdi toqyma qara shekpen. Aıaqtarynda mási me, álde jińishke qonysh etik pe, aıyryp bolmaıdy. Kim bolsa da jat adamdar, úsheýiniń de qarý-jaraǵy joq. Attary da ábden boldyrǵan. Tek jan-jaǵyndaǵy jigitterdiń súıemeldeýiniń arqasynda ǵana kele jatqan tárizdi. Shapty degen qur ataǵy. Tóbe etegine jeter-jetpesten, dál bir saly sýǵa ketken adamdardaı, bastaryn jerge salbyratyp, tórt taǵandap tura qaldy. Gúrs etip qulap túsýi de ǵajap emes.

Ertáýilder bastyǵy alyp kelgenderiniń kim ekenin túsindirgenshe Baıtabyn:

— Iapyrmaý, mynaý Aqbóken emes pe,— dep daýystap jiberdi.

Qyz da tanydy.

— Baıtabynsyń ba?— Ol endi ózgelerge ıile sálem berdi,— Armysyzdar, aǵalar?

Jolaman jaýap qaıtardy.

— Barsyń ba, qaraǵym.

Rasynda da bul Aqbóken edi. Aqbóken dese aqbókendeı ádemi eken! At jaqtylaý kelgen aqshyl júzinde aı sáýlesi oınap, tostaǵandaı móldiregen bota kózderi túpsiz tuńǵıyq qara sýdaı tuna qalǵan. Kóterińki qos almaly keýdesi suńǵaq kelgen, appaq jumyr moınymen tutasa kóz tartady. Aq mańdaıyna úkili kámshat bórki, qypsha belime myqynyn oıa tikken qyzyl barqyt oqaly peshpenti jarasyp-aq tur. Ásirese kózge túseri, beldigine baılaǵan jibek jibi sheshilip ketip, arqasynan tómen qaraı jerge tógilgen qoıý qara shashy. Mundaı da uzyn shash bolady eken-aý! Toqpaqtaı bolyp órilip, úzeńgiden tómen at tirsegine deıin tóńkerile túsip tur.

— Qaraǵym, jol bolsyn,— dedi Jolaman.

— Qol bastaǵan kemeńger aǵa,— dedi Aqbóken taǵy da basyn ıip,— biz bir qara quzǵynnan shoshyp uıasyn tastap ushqan álsiz kógershin...

— Jigitter, arýdy attan túsirińder!— dep Jolaman ámir berdi.

Baıtabyn ózi baryp, qazaqtyń kóne salty ǵurpymen, Aqbókendi at ústinen jas baladaı etip bir qolymen myqynynan ustap, bir qolymen shalbarly qara sanyna tıgizer-tıgizbes etip kóterip lyp etkizip jerge qoıdy.

Aqbókenniń shashynyń keremettigin jurt endi kórdi. Naǵyz qara tolqyn tárizdi tógilip jerge tıip jatyr. Qyz shashyn bir qolymen ortań belinen ustap, ash beline oraı saldy. Ol endi ádepti únmen Jolamanǵa bastan keshken hıkaıasyn aıta bastady.

Janyndaǵy serikteri patsha qysymdarynan qashqan Áshirap, Dáýletshi degen bashqurt jigitteri eken. Serǵazynyń tóleńgit aýlynda bas panalap júredi. Osydan úsh kún buryn Serǵazy kúıeý jigit retinde uryn keledi. Hannyń nókerleri aýylda tyǵylyp júrgen Áshirap pen Dáýletshini ustap alyp, tańerteń Orynborǵa qaraýylmen júrgizbek bop, Jantemirdiń úıiniń janyndaǵy arbaǵa qyl shylbyrmen baılap qoıady. Bir-eki aıdan beri baýyrlaryndaı bolyp ketken qashqyn jastardy aýyldyń qyz, bozbalasy jaman aıaıdy. Biraq qoldarynan eshteńe kelmeıdi.

Tún ortasy aýǵan kezde qyzdyń jeńgeleri Serǵazyny Aqbókenniń otaýyna alyp keledi. Qazaq dástúrin múltiksiz oryndap, «kúıeý balaǵa» qalyńdyǵynyń qolyn ustatyp, alaryn alyp ketip qalady. Aýrý tazydaı ımıgen, qansyz-sólsiz qatyp qalǵan rabaısyz Serǵazydan qalaı qutylaryn bilmeı alasuryp otyrǵan Aqbókenge, tósekke jatar aldynda:

— Qanym keýip barady, bir jutym saýmalyń bar ma, boıjetken,— dep Serǵazy ázildegen bolady.

Aqbóken túregelip baryp, kórshi úıden syrly aıaqqa quıyp qymyz ákeledi. Kele jatyp, áneýkúni tisi aýyrǵanda basqan kúshálanyń bir bólegi qaltasynda ekeni esine túsedi. Oılanbastan sol kúsháláni alady da tostaǵannyń ishine tastaı salady. Búkil halyqqa búıideı tıetin, qatygez Serǵazyny ashý ústinde «ólmese ólem qapsyn» deıdi.

Ábden sýsaǵan Serǵazy qalyńdyǵynyń ózi oń qolymen bergen qymyzdy juta beredi. Syrly aıaqty bosatyp úf dep demin alyp, ekinshi bir syrly tostaǵandy syndyrmaq oıymen kıimin sheshpek bolady. Biraq qymyzǵa erigen kúshálá basyn aınaldyryp qustyra bastady. Qalyńdyǵyna barǵan hanzadanyń qyzyǵyn kórýge eshkimge ruqsat etilmegen, nókerleri biren-saran jelikken bala-shaǵany otaý mańynan baǵana qýyp jibergen. Ózderi de árirek baryp turǵan. Nókerler de tiri adam ǵoı, alpysqa taıap qalǵan qart on alty jasar qyzben, órge qaraı tas kótergen kisideı áýre bop jatqanda bular qalaı shydasyn, kúzetke sańyraý, dúleı bireýin tastap, ózgesi óz qamyn oılap tóleńgitterdiń altybaqannan qaıtqan qyz-kelinshekterin andyp ketip qalǵan.

Serǵazynyń halynyń qıyndaǵanyn kórip, Aqbóken Áshirap pen Dáýletshini kúzetip otyrǵan eki nókerge habar bergen. Sóıtip Serǵazy úı ishinde domalap, al álgi nókerler ne isterin bilmeı ábiger bolyp jatqanda, Aqbóken arbaǵa baılanǵan arqandy pyshaqpen kesip eki qashqyndy bosatyp alyp saıǵa túsip ketken. Saıda qyz ańdyp joǵalǵan nókerlerdiń jaıylyp júrgen ertteýli úsh atyn úsheýi minip alyp, qarańǵy túndi paıdalanyp Jolaman kóshiniń sońynan zytyp otyrady. Aqbóken Tabyn rýynyń qalaı qaraı kóshkenin buryn estigen. Bala jastan úırengen dalasy emes pe, durys taýypty.

— Átteń ne kerek, kúshálá az bolǵan sekildi,— dedi Aqbóken sózin aıaqtap,— men shyǵyp bara jatqanda Serǵazy kózin ashty...

Jolaman aqyryn basyn shaıqady.

— Serǵazy óshin áke-shesheńnen alady dep oılamadyń ba?

— Olardyń qandaı aıyby bar?

«Iá, olardyń qandaı aıyby bar? Biraq bul zaman aıypsyz jannyń aıypty bolatyn zamany emes pe? Áıtpese sońymyzdan qol shyǵarar bizdiń qandaı aıybymyz bar? Jerimizge, elimizge tıme degenimiz be?» Jolaman aýyr kúrsindi. Endi ol qatar turǵan dembelshe, myǵym bashqurt jigitterine buryldy.

— Sender endi qaıda barmaqsyńdar?—dedi.

— Eger alsańyz, sizdiń sarbazdaryńyzdyń qatarynda qalǵymyz keledi,— dedi qazaq tilin ábden bilip alǵan aq sary Áshirap.

Jolaman eki jigittiń betine synaı qarady.

— Qoldaryńnan ne keledi?

— Qurysh tabylsa zeńbirek quıa alamyz,— dedi baǵanadan beri úndemeı turǵan qalyń qabaqty qara tory Dáýletshi,— kendi topyraqtan qorǵasyn qorytyp oq ta jasaı alamyz.

— Ras aıtasyńdar ma?

— Ras bolǵanda qandaı! Buryn ekeýmiz de Oraldaǵy Dmıtrıevtiń qarý-jaraq zavodynda jumys istegenbiz.

— Jaqsy,— dedi Jolaman oıyn ashyp aıtpaı,— ázirge bizdiń kóshpen birge bolyńdar. Ózge jaǵdaıdy sońynan sóılesermiz,— bir jigitke burylyp,— jigitter, ana tusaýly attardy alyp, mynalardy bizdiń aýyldyń kóshine jetkizip sal,— dedi. Endi ol Aqbókenge kóz tastady,— qaraǵym, sen de ázirge bizdiń úıde bola tur.

— Maqul, aǵa.

Baıtabyn sál qozǵalyp:

— Kóke, bul kisilerdi men aparyp keleıin,— dedi.

— Bolady. Biraq tez oral.

— Qup.

Baıtabyn qaıtyp kelgennen keıin Jolaman sarbazdarynyń qalǵanyn ertip, aldyńǵy jaqtarynda sulaı sozylǵan belestiń ústine shyǵyp bekindi. Art jaqtarynda ár jerde jyltyldaǵan ot kórinedi, qalyń aýyl qonyp jatqan tárizdi. Aı sáýlesi júdeı, kúnshyǵystan tań bilinip kele jatqandaı...

Jolaman sarbazdaryn ábden jaıǵastyryp boldy. Kúngeıden Teristikke qaraı sozylǵan qatpar tasty, oıly-qyrly qyrqada eki júzdeı sarbazy ornalasqan. Jigitterdiń bári jerde jatyr, attary qyrqa tasasynda... Bul qyrqadan kúnshyǵysqa qaraı keń qushaqty saı ketedi. Jazǵyturym ony qýalaı shalshymaq sý aǵady. Túbi qumaıt, ýaq tas, jaǵasy sırek shı. Osy saı kúnshyǵystaǵy bir shaqyrymdaı jerdegi taram-taram jylǵaly qaraǵan, jyńǵyl qalyń bitken, oıdym-oıdym taldy oıpatqa baryp tireledi. Onda Jolamannyń eki júz jaýyngeri tur... Jolamannyń oıy: eń aldymen qorjyndy Qara Býra, aqkóz Jábireıil, Mańqa Áleksaldyǵa qarsy úsh júz sarbazymen aıqaspaq (onyń júzi ortadaǵy saı boıynda), sodan keıin eki jaq ábden qaljyrady-aý degen kezinde artynda tyǵylýly ushqyr atty eki júz jigitin jaýyp jibermek! Aldyńǵy shepti ózi, artqy shepti Baıtabyn basqarmaq. Óz tobynyń sarbazdary deni sadaqpen, birazy hıýa myltyqpen qarýlanǵan. Baıtabyn toby kileń soıyl, naıza, shoqparmen saılanǵan. Bul top jaýǵa atoı berip, qoıan-qoltyq shabýylǵa arnalǵan. Eki top baǵanaǵy Qanat, Qaırat degen egiz jigitter arqyly baılanys jasap turmaq...

— Suńqarlarym,— dedi Jolaman bir tizerlep otyryp,— ishtegi bolmashy jara dertke aınalǵan zaman boldy ǵoı. Qara bastyń qamyn jesek, dáýletim de, shen-shekpenim de bar, bir búıirge jantaıa keter edim. Óıtkende jerinen, eldik degen atynan aıyrǵaly turǵan qyrýar Tabynnyń qamyn kim jeıdi? Sol Tabyn dep atqa qondyq, sol Tabyn dep jan qıarmyz. Keshe Hıýa hanyna satylyp han degen ataqqa ıe bolyp, búgin taýly jerdiń qý túlkisindeı aq patshaǵa quıryǵyn jylmańdatyp astyna kirip otyrǵan Serǵazy ıttiń jigitteri men Essen janaraldyń soldattaryna kezdeskeli turmyz. Daýdy aqyl jeńedi, jaýdy batyl jeńedi.

— Sóz bar ma!—dep jigitter qozǵalyp qoıdy.

— Myltyq daýsy zor bolsa da bir-aq adamǵa tıedi. Bul zeńbirek emes. Al kele jatqan qoldyń zeńbiregi joq kórinedi.

— Onysy durys bolǵan eken.

— Karabin men ishteserdiń oqtalýynyń ózi bir qaýym ýaqyt. Al sadaq degenińiz...

— Ýa, bul shirkinniń nesin aıtasyń! Tek tarta bil.

— Eki týyp bir qalmaq joq, myltyqtyń daýsynan quttaryń qashpasyn, jaýǵa sadaqpen qan jutqyzyp alaıyq ta, sodan keıin naıza, soıylǵa jol bereıik. Ózderiń kórip tursyńdar, olar tek bizge jazyq jermen ǵana kele alady. Eń myqtaǵanda shı túpterin qalqan etedi. Sadaq oǵy ábden mazasyn alǵan kezde, men aq oramalymdy naıza basyna kóterermin. Sonda báriń birdeı atqa qonyńdar.

— Qup, batyr.

— Al endi oryndaryńa baryńdar. Anaý aq tastan bastap, myna shoq tobylǵyǵa deıin birińnen birin alystamaı qatarlasa jatyńdar. Táńiri jar bolsyn!

— Aıtqanyńyz kelsin!.. Olar da biz sekildi anadan týǵan bolar. Kórermiz!

— Ýa, alla, aqsarbas jolyńa!

Jigitter oryndaryna jete bergende, Jolamannyń qulaǵy taǵy bir dúbirdi shalyp qaldy. İntyǵa tyńdap edi, at dúbiri alystap bara jatqan sekildi. Jáne eki jaqtan shyqqan tárizdi me, qalaı. Biri aldyńǵy tusynan, al ekinshisi soltústikten...

Rasynda da Jolaman qatelesken joq-tyn. Baǵana kósh kózden joǵalǵan kezde, Karpov pen Serǵazy jasaqtarynyń ertáýilderi de jetken. Olar oıpatta jyltyraǵan kóp otty kórdi. Kósh osy jerde eken, endi bizden qutylmaıdy, jaryq túse tıisemiz dep qur alystan baqylaýmen boldy. Jasaqtaryna da osylaı habar berdi. Shuǵyl júrispen ábden qaljyrap kelgendikten jaý tań atqansha yldıdaǵy bulaq jaǵasynda attaryn shaldyryp, bir mezet kóz shyrymyn aldyryp alǵan soń, tynysh jatqan aýyldy tań sáriden baspaq boldy.

Jol soǵyp ábden qaljyraǵan ertáýilderi de kezektese tynyǵa bastady. Endi birazdan soń qulanıektene tań syz berdi. Olar sonda ǵana baryp ózderiniń aldanǵandaryn bildi. Sarbazdar bular jatqan jerden burystaý ornalasqandyqtan, qara-kúńgirt tańda qyrqanyń bergi qoınaýyndaǵy tusalǵan attardy kórmegen edi.

Jolaman jańaǵy dúbir jaý barlaýshylarynyń dúbiri ekenin aıtpaı túsindi. Ol endi qanyn ishine tartyp qatty da qaldy. Tań ábden atty. Kún de shyǵýǵa jaqyn ekenin sezip, bozańda bir top qara torǵaı ánge sala jóneldi. Oǵan shóp arasynda júgirgen bytpyldyqtyń da byryldaı shyqqan úni qosyldy. Aqseleýlene kógerip kele jatqan aspanda jem izdep qalyqtaǵan biren-saran qara lashyn, aq tuıǵyn da kórindi. Shyǵyp kele jatqan kúndi quttyqtap qustar án salyp, oǵan shegirtkelerdiń shyryldaǵany dem berip, jer-jıhan birtúrli ǵajaıyp shattyq únine bólendi... Bul shattyq qazirgi qan tógilgeli turǵan aıqastan múlde qannen-qapersiz, bar álemdi tek qana tynyshtyq, beıbitshilik qýanyshy áldılegen!

Azdan keıin qyzǵylt jalqynyn kókke atyp kún de shyqty. Dál osy mezette Jolamannyń qyraǵy kózi tómengi jaqtan toptanǵan salt attyny shaldy. Sirá kóshten aıyrylyp qaldyq, tez qýyp jeteıik degen ynta da bolýy kerek, olar úsh bólek bop jedel júrip keledi. Aldarynda sart etip qapqaly turǵan qaqpan bar ekenin sezbegen tárizdi. Jolamannyń da kútkeni osy edi.

— Jigitter, sadaqtaryńdy daıyndańdar,— dedi Jolaman,— tek taıamaı atpańdar!

Sypaılardyń jemge baılanǵan attary ońalyp qalǵan tárizdi, aýyzdyqtaryn kerip, bastaryn shulǵyp tastap, alǵa qaraı tarp-tarp umtylady. Kóterile túsken kún sáýlesimen shaǵylysyp sary ala qylysh, kók temir myltyq ushtary oqtyn-oqtyn jarq ete túsedi. Bul Karpov jasaǵy bolyp shyqty. Sholaq quıryq kúreń aıǵyr mingen horýnjıı aldynda kele jatyr. At ústinde qopaq-qopaq etedi, shynynda da ashýly qara býra tárizdi.

— Qara Býradan ózgesin kózdeńder,— dedi Jolaman.— Ol meniki!

Doly, bir sózge kelmeı tarpa bas salatyn Karpovke Jolaman asa kekti. Byltyrǵy bir urysta ol jalań qylyshpen uryp, oń qolyn jaralap ketken. Jazylǵany da jańada. Sondaǵy óshin qazir almaq.

Ásker sadaq oǵy jetetin jerge kelip qaldy. Jolaman bilteli myltyq pen semser jumsaýǵa úırenbegen. Urys qarýynyń ishindegi eń qolaıly kóretini shoqpar, soıyl. Naızany da sırek qoldanatyn. Al sadaq tartý qazaq batyrlarynyń úırenshikti óneri. Jolaman da sadaqty jaqsy tartady. Ol endi óziniń jas qaıynnyń búrtikti aǵashynan ıilip jasalǵan, adyrnasy toǵyz qabat túıe taspadan órilgen, «Qaıyń ajal» deıtin sadaǵyn qolyna aldy. Ushy oq jylannyń ýymen sýarylǵan, biz tumsyq «Taý teser» segiz qarys aq jebesin salyp, sol qolymen sadaq aǵashynyń jebemen túıisken jerinen aıqara ustap, adyrnany tarta bastady.

Kózdegen jeri Qara Býranyń ókpe tusy. Jaý jasaǵy úzeńgilerin sartyldata tebinip, attaryn aýyzdyǵymen alystyra kelip qaldy.

— Atyńdar!—dep buıryq berdi de, Jolaman sadaǵyn shirene tartyp jiberdi. Biraq sál keshikken eken, jebe enteleı umtylyp kele jatqan sholaq quıryq tor atymen Qara Býranyń aldyn kólegeıleı bergen jaı sypaılardyń birin jer qaptyrdy.

— Áttegen-aı!— dedi yzalanǵan Jolaman tepsinip qalyp.

Dál osy sátte jaý jasaǵyna sadaq oǵy qardaı jaýdy. Týra tartylǵan jebe keýdesine kirsh etken keıbireýleri attyń jalyn qushty, endi bireýleri ár jerden jeńil jaralanǵan sıaqty. Biren-saran bilte myltyqtyń da shańq-shuńq etken daýsy shyqty, ana bir qulaǵan soldat qorǵasyn pytyradan mert bolǵandaı, bozań shóptiń ústinde aýnap-aýnap tústi...

Oıda joqta jasalǵan shabýyl árqashan da qaýipti. Áp-sátte Karpov jasaǵynyń byt-shyty shyqty. Biraq soǵysqa úırengen tártipti soldattar Qara Býranyń ámirin tez oryndap, on shaqty óligin dalada qaldyryp, keıin shegindi de, sadaq oǵy jetpeıtin jerge kelip attarynan tústi. Endi olar qalyń shıdiń qorǵalaı, qatar túzep, myltyqtaryn bytyrlata atyp, jer baýyrlaı jyljyp, alǵa umtyldy.

Eki jaqtan oq qardaı borady. Myltyqtyń kúsheıe túsken gúrsili jer jaryp, sarbazdardyń qutyn qashyryp barady. Jolaman qatarynan talaı qyrshyn jas oqqa ushty. Biraq er júrekti jigitter ári-beriden soń myltyq daýystaryna da qulaqtary úırenip, taban tiresip atysa berdi. Ańdysyp atqan sadaq pen myltyq qoıa ma, eki jaqtan da adam shyǵyny kóbeıe tústi. Osyndaı qyzý urystyń ústinde kenet Jolamannyń oń qol jaǵynan:

— Oıbaı, kelip qaldy!—degen qatty daýys shyqty. Batyr jalt qaraǵanynda qıa tasty órmeleı, oq jeter jerge jetip qalǵan top áskerdi kórdi. Birden bildi, bul Serǵazy adamdarynyń jasaǵy. İshinde soldattary da bar, ana bir qaqyraıǵan qalpaqty aq kóz Jebireıil, ana bir jataǵan sarysy mańqa Áleksaldy. Jolaman birden tanydy, bári ózine tanys sumyraılar.

Qara Býramen atysyp jatyp, búıirden kelgen jasaqty ańǵarmaı qalǵan Jolaman endi tez qımyldady. «Kelip qaldy!» degen sózdi estip dir ete qalǵan jasaǵyna «Tez atqa qonyńdar!» dep, aq jalaý baılanǵan soıyldy basynan asyra álsin-álsin bylǵady. Bul Baıtabynǵa bergen ámiri edi. Sóıtkenshe bolǵan joq jyraly oıpattan eki júz ásker júırikterin oınata shyǵyp «Tabyn! Tabyn!», «Tilenshi! Tilenshi» dep urandaı at qoıdy.

Bul kezde Serǵazy jigitteri de bekinisip úlgergen-di. Oıpatta qaptap kele jatqan sarbazdarǵa myltyq pen sadaq aralas oq jaýdyrdy. Horýnjıı Karpovtyń áskeri shılerdi tasalap qyrqa basyna taıaı tústi. Biraq Jolaman toby kóp shyǵynǵa ushyramaı attaryna qonyp aldy. Endi bular Baıtabyn jasaǵyna qosyldy. Qyrqa tóbeniń basyna bekinip alǵan Serǵazy jigitteri men Karpov soldattary shydatar emes, amal joq Jolaman bytyraı at qoıǵan sarbazdaryn jınap, sap túzep shabýylǵa shyǵý úshin keıin sheginýge ámir berdi. Lapyldap shaýyp kele jatqan jigitter kózdi ashyp-jumǵansha attaryn buryp alyp jyraly oıpatqa kirip joq boldy.

Sarbazdaryn sapqa turǵyzyp, Jolaman toby birneshe ret jaýǵa qarsy maıdanǵa shyqty. Biraq sál tynystyń arasynda myltyqtaryn qaıta oqtaýǵa múmkindik alǵan jaý jaǵy, qyrqa tóbelerdiń basynda otyryp alyp, bettettirmeıdi. Soıyl soǵar jerge jete almaı Tabyn jigitteri álsin-álsin keıin shegindi. Ár sheginiste bes-alty adamy oqqa ushty.

Soıylshylardyń urysqa degen ádettengen tásili bar. Lap bergen soıylshylar jubyn buzbaı jaý shebine tutas kirip, soıyldaryn ońdy-soldy siltep, qarqyndaryn báseńdetpesten, sol shapqan qalpynda qarsy shepti jaınap ótedi de, toqtamastan oraǵyta shaýyp, jubyn jazbaı taǵy lap qoıady. Mundaıda tasyǵan sýdaı qalyń qolǵa qandaı jaý bolsa da tótep bere almaıtyn. Soqqan quıyndaı shaýyp ótken topqa qarsy kele almaı qalatyn, al jaý keıin qaraı orala shapqan jigitteriniń sońynan túre tıiskenshe, Jolaman sarbazdarynyń aldyńǵy tobyn urysqa qaıta salatyn.

Kóp myltyqty jaý jaǵy, bıigirek bekiniste otyryp alyp, sol jaǵdaıǵa bir jetkizbedi. Bar qoldarynan kelgenderi, álsin-álsin shabýyldap, taıaı túsip sadaq atyp keıin sheginý boldy. Munda da biren-saran jaý oqqa ushady, biraq shabýylshy jaqtyń tastap ketetinderi kóbirekteý. Osyndaı birneshe aıqastan keıin, jaý jaǵy óziniń kúshiniń basym ekenine kózi jetti me, tegis atqa qondy. Biraq, oryn tepken adyr, tóbelerin tastamaı, bólektene toptalyp, oq jaýdyra berdi. Dál osy sátte Jolamannyń esine baǵanaǵy Baıtabyn aıtqan arbadaǵy oq-dári tústi. Sirá ol qyrqanyń arǵy betinde bolýy kerek. Eger sol kúbini kókke ushyrsa, oq-dárisiz qalǵan Qara Býra jasaǵynyń jeńilgeni. Betpe-bet soıylǵa túsýge soldattarda qaırat joǵy ózine málim.

— Baıtabyn, osy shabýylda baǵanaǵy arbanyń qaıda ekenin baıqap qal,— dedi Jolaman jıenine taǵy da jaý shebine at qoıarynda.

Jolaman analardyń da atqa qonǵanyn kórip tur, eger bular endi atoı salsa olardyń da qarsy shabatynyn biledi. Bul urys zańy. Osyny eskergen Jolaman qaıtadan uran tastap, sarbazdaryn bastap lap qoıdy. Bu jolǵy oıy taıap kelip, sadaq tartyp keıin sheginý emes, qarsy topty bir jaıpap ótý. Laqyldap kele jatqan qalyń sarbazǵa horýnjıı Karpovtyń atty áskerleri de qylyshtaryn jalańdatyp qarsy shyǵa shapty. Biraq Jolamannyń ádisimen tanys Gavrıllo men Aleksandr ýrádnıkter ózderiniń soldattaryn tyrp etkizbeı, ıt ústinen oq jaýdyryp oryndarynda tura berdi. Jolaman sarbazdary Karpov áskerlerin bir jaıpap ótip, qyrqany baýyrlaı oraǵyta keıin burylǵanynda, arbaly oq-dárini kóremin dep ózderi turǵan tóbeshikke shapqylaı kóterilgen Baıtabyndy qorshap qaldy.

Osy sátte qaıtadan sap túzemek bop keıin sheginip bara jatqan Jolamannyń qulaǵyna jaý qorshaýynda qalǵan Baıtabynnyń:

— Kóke, kóke!— dep aıqaılaǵan daýsy jetti.

Sarbazdarynyń kóbi jyńǵyldy oıpatqa kirip te úlgirgen edi. Sap túzep qaıta shapqansha Baıtabynnyń mert bolýy kámil. Al keıin shapsa óziniń saý qaıtary eki talaı. Osy kezde Baıtabynnyń:

— Qosh, qosh!— degen daýsy taǵy estildi.

Jolaman atynyń basyn qalaı keıin buryp alǵanyn ózi de sezbeı qaldy. «Arýaq! Arýaq», «Tilenshi! Tilenshi!» dep Baıtabynnyń daýsy shyqqan jaqqa astyndaǵy qamys qulaq, bota tirsek, talaı-talaı top jarǵan ataqty kúreńin quıyndata umtyldy. Batyrdyń uranyn estigen sarbazdary da attarynyń basyn buryp alyp «Jolaman! Jolaman!» dep keıin umtyldy.

Qustaı ushyp qyrqaǵa shyqqanda, eń aldymen kózine túskeni astyndaǵy kúreń bestisin bir orynda shyr kóbelek oınatyp, uzyn yrǵaqty qaraǵaı shoqparyn jaıpap sermep turǵan tula boıy tegis qan Baıtabyn boldy. Odan keıin Baıtabyndy tirideı qolǵa túsirmek bop jalǵyz arlandy qorshaǵan uıaly kókjaldardaı jalań qylyshtaryn oınatyp jıeniniń jan-jaǵynan tónip kelgen kóp soldatty kórdi.

Joq jerden paıda bolǵan batyrdyń túrinen shoshyp, abyrjyp qalǵan soldattardyń bir-ekeýin soıylmen qaǵyp túsirip, Baıtabynǵa «bas qamshyńdy atyńa!» dep Jolaman top jaryp qyrdy bókterleı óte berdi. Baıtabynnyń da bedeýi ala jóneldi. Qalǵan soldattar myltyqtaryn qaıta oqtap atqansha bular sarbazdaryn shubyrta jyńǵyl arasyna kirip te úlgirdi.

Tańerteńgi urystan beri jasaǵy ájeptáýir sırep qalǵanyn Jolaman endi ǵana anyq ańǵardy. Attary da boldyrǵandaı. Temirdi temirge sala berseń, ekeýiniń de júzi maıyspaı ma, sol tárizdi ajalǵa qarsy shabýylǵa shyǵa-shyǵa sarbazdardyń da betteri qaıtyp qalǵandaı. Jaýǵa endi salýǵa jasaǵynyń jarar emesin batyr anyq túsindi. Biraq sonda ne isteýi kerek? Jalǵyz jol — keıin sheginý me? Óıtken kúnde qashqan jaýǵa qatyn da er, qandaı bereke qalady?

Endi shabýylǵa qarsy jaǵy daıyndala bastady. Ózderiniń áli de tyń ekenin demeý etse kerek. Sap túzep, lek-legimen beri qaraı qozǵaldy. Sadaq oǵy jeter jerge deıin at qoıar emes. Ázirge qur sus kórsetip, dabylyn qaǵyp aqyryn syrǵyp keledi... Kezegen myltyq, jalańash qylyshtyń túsi qandaı zárli, Jolaman tobyndaǵy keıbireýler seskeneıin dedi. Biraq amal bar ma, «qoıandy qamys, erdi namys óltirgen», bular qarsy shyǵýǵa májbúr boldy.

Óshtesken eki jaq endi bir-birine qarsy turdy. Jolaman ishteı sezip keledi, kúsh júzden astam myltyǵy bar jaý jaǵynda. Olar soıyl urýǵa jetkizbeı jigitterdiń kóbin jaıratady. Áıtse de mundaı urysta kim ajaldan qoryqpasa sol jeńedi, áli de bolsa soıyl soǵar tórt júzge taıaý sarbazy bar, taǵy da bir ret aıqasyp kórgen jón, tek beldesýge jaǵdaı týsa jarar edi.

Eki jaq sadaq oǵy jeter mólsherge kelgen kezde kenet bir búıirden urandaǵan daýystar shyqty.

— Qara Qypshaq Qobylandy! Qobylandy!

— Dýlat! Dýlat!

Jolaman jalt qarap edi, oń jaq qaptaldan jaýyna qarsy aǵyzyp kele jatqan samsaǵan qoldy kórdi. Eń aldynda esik pen tórdeı ala aıaq kúreń mingen batyr, ústindegi saýyty kúnmen shaǵylysady, odan keıin boz atty bireý. Alǵashqysynyń qolynda soıyl, ekinshisiniń qolynda shoqpar. Boz attaǵysy sonaý toǵyz batpan shoqparyn taıaq siltegendeı úıiriltip oınap barady.

Aý, mynaý Qypshaq batyry Iman ǵoı!—dedi Jolaman,— astyndaǵy ala aıaǵy sonyki tárizdi.

— Iá, aıaq alysy soǵan uqsaıdy.

— Sońyndaǵysy baǵanaly Qaramendi!

— Bular qaıdan júr bu jaqta?!

Ózderine qaraı shapqan tóten qalyń qoldan seskenip patsha jasaǵy jalt buryldy. Buny kórip Jolaman toby da lap qoıdy.

Qysqa aıqasta jazym bolǵany, jaralysy bar júzge taıaý soldatyn shyǵyn etken patsha áskeri júzge jeter-jetpes soldatpen ázer qashyp qutyldy.

Urys bitkennen keıin sarbazdar qaza bolǵan soldattardy qumaıt erneýdiń borpyldaq topyraǵyn opyra qulatyp jardyń etegine kemdi. Ózderiniń júrýge jaramaıtyn jaraly serikteri men qaza bolǵan joldastarynyń súıekterin tórt soıyldy belbeýlerimen torlap, jaıma jasap jatqyzyp, ketken kóshtiń sońynan ala júrdi. Uzyn boıly, qapsaǵaı deneli, elýden asyp ketken Qypshaq batyry Dýlat uly Imannan Jolaman ótken jyly aq patshaǵa qarsy Or men Ulytaý ortasyndaǵy Arǵyn, Qypshaq, Naıman, Kereı, Alshyn rýlarynyń kóp aýlynyń ereýil kótergenin estidi. Al bıyl Torǵaı boıyna kóp ásker shyǵyp, Imannyń ýaqytsha Muǵajar taýynyń ishine sarbazdarymen tyǵyla turýǵa májbúr bolǵanyn bildi.

— Qazir Arqanyń kóp jerinde aq patshaǵa qarsy ereýilder jıilendi,— dedi Iman áńgimesin tujyra,— jaqynda jerime bekinis saldyń dep Baıanaýyldaǵy Aznabaıdyń Taıjan, Seıten atty balalary kóterildi. Átteń ne kerek, qos arlan mezgilsiz qolǵa tústi...

Al qastaryndaǵy balýan deneli, som bilekti, qara tory, qalyń murtty Qudaımendi batyrdyń bul jaqta qaıdan júrgenin Jolaman suraǵanda, Iman:

— Baǵanalydaǵy Jyryqtyń shonjary Sandybaıdyń Erdeni qalyńdyǵyn toqaldyqqa tartyp alyp, aýlyna Qara Keńgir men Sary Keńgirden qonys bermeı Sarysý jaqqa qýǵan soń, bizge kelip qosyldy,— dedi.

Sodan keıin Iman ózderiniń Muǵajar taýynda arqar atyp kún kórip júrip Tabyn rýyna soldat shyǵypty degen laqapty estip, bir kemege mingenniń taǵdyry bir degendeı, báriniń armany bir jerden túıisken soń, aǵaıyn basyna kún týǵan shaqta kómek berýge kelgenderin aıtty.

— Búgingi jaqsylyqtaryńdy ómirbaqı umytpaspyn,— dedi Jolaman qalyń qabaǵyn dúr kóterip.— Altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi, tórteý túgel bolsa tóbedegi keledi, degen osy. Úsh batyr tize qosyp edik, kók temirge oranǵan jaý shegindi.

Búkil Tabyn qan jylap, qara jamylyp bozdaqtaryn qoıyp, jetisin bergennen keıin úsh batyr qaıta keńesti... Endi rý-rý bolyp aq patshaǵa qarsy shyqqanmen murattaryna jete almaıtyndaryn áńgime etti. Eldigimizdi saqtaý úshin búkil qazaq bas qosyp, bir týdy kóterý aq patshaǵa berilgen sultandarmen shaıqasyp kelgen Qasym tóre balalarynan shyǵý kerek degen toqtamǵa keldi. Osy tilekti bildirý úshin sonaý Syr boıyndaǵy Qasym tóre aýlyna ázirge soqa bas, sodyr taıaq Qudaımendi batyrdyń sapar shegýin jón tapty.

Osylaı ýádelesken Iman batyr Qypshaq rýynyń basyn qosyp aq patshaǵa qarsy daıyndaý úshin, Muǵajar taýynda bas saýǵalap júrmeı, endi sarbazdarymen óz eline qaıtpaq boldy.

Ázirge jaý betin toıtarǵan Tabyn rýy bıyldyqqa osy Elek boıynyń joǵarǵy jaǵyn qystap shyqsyn delindi. Eger taǵy da soldat shyǵyp, kúresýge dármeni jetpeıtindeı halge ushyrasa, Torǵaı, İrǵyz ózenderiniń kúnshyǵys óńirine Qypshaq jerine kóshetin bop ýádelesti.

Iman batyr Qypshaq jerine qaraı Tabyn qozǵalsa, qushaq jaıyp qarsy alatynyn aıtty.

Úsh batyr osylaı serttesip aıyryldy. Biraq ár rýy ózine bir taıpy el sanalǵan, jerge tógilgen bıdaıdaı shashyraǵan qalyń qazaq, bir týdyń astyna jınala ma, jınalmaı ma, buǵan úsheýi de kúpti edi.

İİİ

Shym dýaldy, kúıgen kirpish meshitti, qalyń jemis aǵashyna bólengen Tashkent shahary búgin de ádettegideı ystyq. Aqyrǵan esek, shıqyldaǵan shańyraqtaı qos dóńgelekti arba, shań-shań keshelerdi qýalaı aqqan laı sýly aryqtar da kúndegideı. Naýan bazary da ejelgi qalpynda. Qatar-qatar tizilgen kúrke tárizdi kishkentaı dúkenderdiń aldyna jaıyp qoıǵan qyzyl-jasyldy jibekten, kók ala, sary ala, tógildire san túrli gúlmen, órnekpen áshekeılengen matadan kóz tunady. Taý-taý bolyp úıilgen, satýǵa arnalǵan órik, meıiz, hıýa máýesi, ferǵana almasy, qytaı jańǵaǵy... Erte pisken áńgelek, qara kók kúlábi, sary ala buqar qaýyndarynan aıaq alyp júrgisiz. Kúmis júzik, altyn bilezik soqqan usta, qolynda táspisi, aldynda tóselgen jaınamazyna tógilgen jemis tárizdi súıek qumalaqtary bar qoja-moldalar. Otqa kúıgen semiz ettiń ıisi múńkigen manǵal janynda búk túsken nashar kıimdi dárýish pen kálendár. Tek osylardyń ǵana júzderi solǵyn. Al ózge ala shapan kıip, aq sálde oraǵan ózbektiń qaısysynyń ıshan ekenin, qaısysynyń dıqan ekenin aıyryp bolar emes. Kimniń satýshy, kimniń alýshy ekenin de ajyratý qıyn. Munda bári de satylady, baıdyń ary da, jarlynyń maly da...

Bul qalada bári de ádettegideı, anaý bódene soǵystyrǵan top ta, áne, anaý qorqor tartyp, gedjak tyńdap otyrǵan myrzalar da... Bári de kúndegi saltynda. Naýan bazary da gý-gý, Tashkent kóshesi de shań-shań, aspan aınalyp jerge túserdeı kún de ystyq, kúıip tur.

Tek Mámet Álim ornyna bolǵan Tashkent qushbegi Begderbek rabatynda ǵana búgin bir ǵajaıyp ózgeris bar sekildi. Biraq, qushbeginiń bulbuldary saıraǵan, jupar ıisi ańqyǵan baý-baqshasynda, esik pen tórine deıin Irannyń jibek kilemi tóselgen, nemese qabyrǵalary Buqardyń gúli tógilgen sarǵylt jibegimen kómkerilgen saltanatty saraılarynda eshqandaı ózgeris joq.

Qoldan jasaǵan kúmis kólderinde de suńqyldap ún qosqan aqqý. Shyq monshaqty jasyl tókken baqshalarynda da saıraǵan bulbuldar. Móldir fontan sýlarynda da jýynǵan alqyzyl qyrmyzy gúlder...

Mundaǵy ózgeris tek saltanat saraıyndaǵy múrıt, sofy, ýázir, naıb bekzadalardyń júris-turystarynda, sóılegen sózderinde...

Joq, bular sóılemeıdi — sybyrlaıdy, júrmeıdi — qybyrlaıdy, aıaqtarynyń ushymen basyp únsiz qozǵalady. Júzderinde qobaljýdan kóri qorqynysh, bir-birine ashyq tildesýden góri, syr saqtaý basym. Onsyz da qupıaǵa toly qonaq saraıy — rabaty búgin burynǵysynan tylsym jumbaq qapasqa aınalǵan. Bir sát jańbyr aldynda túnere túsken jáıtke uqsaıdy. Qonaq saraıynyń mundaı kúıge túsýine sebep bolǵan ne eken?

Búgin túnde aı boıy ár kúni aıdaı sozylyp, ábden sary jambas bolyp qushbeginiń rabat saraıynda kútip jatqan Qasym tóreniń balalary Esengeldi, Sarjan men Shubyrtpaly Aǵybaı bastaǵan jıyrma jigittiń taǵdyry sheshilmek...

Jáne búgin Qoqan darýǵasy Láshkárdiń aqyly boıynsha qushbeginiń arnaýly shaqyrýymen úsh aq pilge shatyr tigip, kileń qara kók arǵymaq mingen, qasynda bir top eshik — aǵa, mýádzın, naıb, gedjaǵy bar Qoqan hany Mádelihan (Muǵamet Álim) kelgen. Bular qalaǵa kirgen kezde jurt shyrt uıqyda edi. Syz berip kele jatqan tańmen birge urylǵan dýtar, ishin tarta baryldaı shyqqan zýrna, tanbýr únderi búkil Tashkentti azan-qazan etti. Jurt jaý kelip qalǵan eken dep tósekterinen atyp turdy. Kelgen Qoqan hany ekenin bilgende jaý shabardan beter jantalasa esikterin tars bekitip úıdi-úıinde únsiz jatty.

Kún shyǵa qalanyń Mádelihan kirgen shetinen sál qıystaý qaqpadan ekinshi kósh kórindi. Bunda da tamasha saltanat bar. Jabyq kúımeli páýeskege kesem salyp úsh aqboz jekken, aldy-artynda naıza ustaǵan segiz salt atty nókeri bar kórikti kerýen. Bu da Tashkent qushbeginiń arnaýly qonaǵy. Uratóbe kentinde turatyn Om arhannan on alty jasynda qalǵan, qazir otyzǵa kelgen, búkil Orta Azıaǵa aty shyqqan, altyn aıdaı tolyqsyǵan sulý jesir hansha Hanpadshaıym, Mádelihannyń ógeı sheshesi.

Tashkent on segizinshi ǵasyrdyń ekinshi jartysynda, belgili Áptýar shaıqynyń kezinde úlken shaharǵa aınalǵan. Munda jibek toqý, altyn-kúmis zerleý, bylǵary ıleý, temir qorytý, araq-sharap qaınatý tárizdi kásipter gúldenip, qala búkil Orta Azıanyń Rossıa ımperıasymen, Qashqarıa, Indıamen qarym-qatynas saýda jasaıtyn kindigi bolǵan.

Tashkent kentiniń gúldeýimen qatar ony ózine baǵyndyrǵysy kelgender de kóbeıedi. Ásirese oǵan kózin tigetinder Buhar, Hıýa, on segizinshi ǵasyrdyń basynda paıda bolǵan Qoqan handary edi. On toǵyzynshy ǵasyrdyń basynda Omarhannyń aǵasy qanisher Álimhan, Áptýar shaıqynyń urpaǵy Júsip Qojany soǵysyp jeńip alady. Sodan bastap Tashkent Qoqan handyǵynyń baǵynyshty bir ýálaıaty bolyp qalady, biraq baǵynyshty degen aty bolmasa ony eshkim basa-kóktep bılemeıdi. Qoqan handyǵyna jatatyn Uly júzdiń bir bólek eli men Syrdarıanyń orta aǵysyndaǵy Shý, Sarysý ózenderiniń boıyndaǵy qazaq jerine salynǵan Aqmeshit, Jańaqorǵan, Jelek, Qamysqorǵan, Shymqorǵan, Qosqorǵan sekildi bekinis shaharlardyń bári Tashkent qushbeginiń qaramaǵynda qalady. Tek Tashkent qushbegi Qoqan hanyna jylyna eki júz myń teńge salyq tólep turady.

Bul salyqty Tashkent qushbegi bolǵan tájik Mámet Álim, ózbek Láshkár, Begderbek, Qypshaq Nurmuhamed ózderine baǵynyshty qazaqtardan on ese artyq etip óndirip alyp turdy. Bul jaǵyna kelgende ásirese osy kezdegi qushbegi Begderbekten asqan zulymy az-aq. Aqmeshit hakimi Jaqypbek arqyly Qoqan handyǵyna baǵynyshty qazaq aýyldarynyń qaqqanda qanyn, syqqanǵa sólin aldy.

Esengeldi men Sarjan sultandar Tashkentke kelgen shaqta onyń Mádelihan men Hanpadshaıym toqaldy shaqyrýynda da úlken káp bar. Biraq muny ázir ózinen bóten eshkim bilmeıdi.

Qushbegi syr saqtaı alatyn adam. Sondyqtan da rabat, dıýan saraılary qupıaǵa, yzǵary sýyq syrǵa toly edi.

Osy qupıa syr búgin eń bıik shegine jetkendeı. Sarjandardyń kelgenine aı bolsa da qushbegi kúnde bir syltaýmen olardy qabyldamady. Birese ańǵa ketedi. Birese úkim qurady. Birese syrqattanyp qalady. Mundaı qorlyqqa narazy Qasym tóre balalary qoldy bir siltep qaıtyp keteıin dese, ańdyǵan kóz aıaqtaryn typyr etkizer emes. Bulardyń munda órik, meıiz jep jatqan jatystary, qonaqtan kóri tutqyn saltyna jaqyn, Qazaq sultandary da ań-tań... Dos búıtpese kerek edi, al sonda Begderbek qas pa? Olaı bolsa, ótken jolǵy ýáde, bergen sertteri qaıda? Qas deýge qıyn. Sonda bulardy búıtip ustaýǵa qandaı sebep bar? Osylaı jumbaqqa sheshim taba almaı abyrjyǵan, qobaljyǵan qyr bekzadalary qushbeginiń bir ýázirinen jaqynda ǵana jaǵdaıdy bildi. Qushbegi Qoqan hanynyń kelýin kútýde eken, bar sharýany tórt kózderi túgel otyryp sóılespek kórinedi... Sol kútken Mádelihan da búgin kelip jetti. Qoqannan alysqa shyǵyp úırenbegen han, jol soǵyp ábden qaljyrap qalǵan eken, qazir áshekeıli dıýan saraıynyń ne bir saltanatty bólmesinde dem alyp jatyr. Keshke qushbegimen dıdarlaspaq. Sondyqtan da han tynyshtyǵyn buzbaıyq dep demderin ishine jutyp júrgen bir jurt... Qushbegi saraıynda ushqan shybynnyń yzyńy estilerdeı tynyshtyq. Ári qaýipti, qaterli tynyshtyq. Al Begderbek ózi kisi qabyldaıtyn shatyrynda. Hanmen dıdarlasar aldynda Qasym tere balalarynyń da oı-pikirlerin bilý kerek. Bularǵa degen sheshimi Esengeldi men Sarjandy shaqyrmastan buryn ózine áıgili bolǵanmen, qazir ózin ózi basqasha ustaýda. Qaıtkenmen de sultandar ázir eshteńeni sezbegeni jón...

Sondyqtan da Begderbek kúle qarap, jymıa sóıleıdi. Qazir ol súpige jabylǵan jibek túgi bir eli, qus mamyǵyndaı jumsaq, qyrmyzy qyzyl Buhar kileminiń ústine tóselgen alty qabat shaıy kórpede, aqqýdyń túbit júninen jasalǵan qos mamyq jastyqty shyntaqtaı jatyr. Sheti jibek kúlteli mol dastarqannyń ústi tolǵan taǵam, sharap, shárbat...

Begderbek alpysqa taıap qalǵan at jaqty, aqquba kelgen uzyn boıly kisi. Qan-sólsiz erinderi juqalań, qalyń qabaqtary tutasyp bitken, saqalynyń aǵy basym. Súzile qaraıtyn surǵylt kózderi ysyldaǵan jylan ispettes bir sýyqtyq tanytady. Beti kúlse de, kózi kúlmeıdi. Alpysty alqymdaǵanmen betinde ájim joq, tip-tik taıaq jutqandaı suńǵaq deneli. Qytaı jibegine malyna kıingen. Tek ıyǵynda ózbektiń kók ala sháıi shapany, basynda aq marjanmen kestelegen qara barqyt ala taqıasy. Aq jibek kóıleginiń ashyq omyraýynan keýdesiniń kók býyryl túgi shyǵyp túr. Uzyn aq saýsaqtary jyrtqysh qustyń tyrnaqtaryndaı álsin-álsin bir búrise jumylyp, bir jazylyp turady. Bilekteri de jún-jún... Qol álýeti bir túrli susty. Oń saýsaǵyna salǵan qyzyl altyn som júziginiń ústindegi jalpıta ornatqan jylan basyndaı qyzyl laǵyl tasy uıyǵan adam qanyna uqsaıdy. Aıaq jaǵynda túkti baltyrlaryn sıpap ýyzdaı appaq, qara kózdi on bir-on eki jasar patsha bala otyr. Bul da jibekke malyna kıingen. Qarsy, dastarqannyń bergi jaǵynda, maldastaryn quryp, qushbegine qaraı qalǵan Esengeldi men Sarjan.

Esengeldi etjeńdi kelgen, dóńgelek, qara tory júzdi, qoı kózdi adam. Shıyrylǵan sulý murtty. Sarjan suńǵaq boıly, qyzǵylt sary, ótkir kózdi, báıgege jaraǵan jylqy tárizdi, qatyp qalǵan, shapshań qımyldy kisi. Ekeýi de elýdi alqymdap tastaǵan. Esengeldi birer jas qana úlken tárizdi. Ekeýiniń basynda da ústin tórt salaly kógildir barqytpen ádiptegen, qyrdyń qyzyl túlkisiniń terisimen kómkerilgen, qandaı túrge bolsa da kórik berer Arqanyn, sulý bórki. Ústerinde — jaǵalaryna qara barqyt ustaǵan, jibin jińishke etip ıirgen appaq túıe jún shekpen, aıaqtarynda — jarǵaq mási, buttarynda — sala qulash balaqtary oıýlanǵan kek barqyt shalbar. Belderinde—altyn jalatqan qarys súıem kiseli, qaqtaǵan kúmis belbeý. Sarjannyń belindegi jez saqınaly kúmis qynda saby sary múıizden soǵylǵan segiz qarys aq semser. Esengeldiniń belbeýinde kishkentaı ǵana kúmis kezdik, aı múıiz, altynmen zerlegen arqar shaqsha... Janyndaǵy aǵasy Esengeldige qaraǵanda Sarjannyń jaýynger jan ekeni birden bilinedi. Ekeýiniń de kózinen qushbegin synaı qaraǵan ushqyn sóner emes. Otyrǵandaryna ájeptáýir mezgil bolsa da qoıylǵan taǵamnan áli tatyp alǵan joq.

Kisi syryna ákki bolǵan Begderbek te sultandardyń bul syńaıyn baıqap otyr.

— Alyńyzdar, alyńyzdar, — dedi ol ezý tartyp kúlgen bolyp, ana ekeýiniń ortasynda turǵan shyny turǵaýyshtaǵy qyz emshektenip súıirlene pisken júzimdi meńzeı.— Ózbektiń júzimi syı-qurmettiń basy.

— Raqmet...— Sarjan ernin jybyrlatty da qoıdy.

Sazaryp otyrǵan qonaqtarynyń kóńilin kótergisi kelgendeı qushbegi taǵy da ezý tartty.

— Bul júzim týraly qazaq pen ózbektiń arasyndaǵy qaljyńdy estigen bolarsyńdar.

— J... joq.— Bu joly Esengeldi ernin jybyrlatty.

— Estimeseńder aıtyp bereıin,— Begderbek áldekimdi mysqyldaı kúldi,— bir qazaq pen bir ózbek dos bolypty. Aýlyna kelgen ózbekti qazaq qoıyn soıyp, qymyzyn tosyp ábden syılapty. Joly túsip, qazaq shaharǵa kelse, ózbek dosy syı-qurmet kórsetip aldyna bir tegene júzim qoıypty. Buryn jemisti jemegen qazaq tańsyq kórip asaı bastapty. Qomaǵaı qazaqqa ne shydasyn, júzimniń taýsylyp bara jatqanyn ańǵarǵan sarań ózbek:

— Aldyńyzdaǵynyń atyn ıýzim deıdi, ony búıtip bir-birlep úzip jeıdi,— dep azdap jeýdiń kerek ekenin eskertedi.

Sonda qazaq:

— Iá, muny bizde júzim deıdi, bir jegende júzin jeıdi,— dep saýsaqtaryn sala túsipti.

Áńgime unaǵan Esengeldi men Sarjan sypaıylyq kórsetip ezý tartty.

Qonaqtarymnyń kóńilin kóterip boldym ǵoı degendeı Begderbek kenet qabaǵyn sál túksıtti de, sóziniń betin birden buryp áketti.

— Iá, áńgime buzaý emizer... degendeı, endi bitim-kelisimge kirisken jón bolar... Áneýgiden beri sizderdi qabyldamaı jatqanymyzdyń sebebin estigen shyǵarsyzdar. Hanzadany kútip edik... Ol kisi búgin keldi, qazir saýhat etip, dem alyp jatyr... Keshke menimen sóılespek... Qurmetti Mádelihanǵa barar aldynda sizderdiń de tilekterińizdi bilgim kelip edi.

— Bizdiń tilegimiz Mádelihanda emes, ózińizde ǵoı,— dedi Esengeldi baısaldy únmenen.

— Iá, sizderdiń tilekterińiz mende, al meniń tilegim Qoqan hanynda, sonda ne bolǵany? — Qushbegi appaq tisterin kórsete kúldi.— Allataǵala, dúnıeni dombyranyń pernesindeı, bir úndi bir únmen baılanystyra jaratsa amal ne? Aldıar taqsyrdyń ne aıtatynyn kim biledi?

Sarjan qabaǵyn shytty.

— Bul — bir sandyqtyń ishinde bir sandyq, onyń ishinde kúısandyqtyń kóbi ǵoı...

— Iá, sol kúı sandyqtyń kilti Qoqan hanynyń qolynda emes pe?— Begderbek te qabaǵyn shytty. Onyń qalyń qabaǵy jabylyp, qaıta ashyldy.— Qysyr sózdi qaıtemiz, odan da ne tileıtinińizdi aıtyńdar.

— Kimnen.

— Mádelihannan menen.

— Bizdiń tilek ózińizde, aldıar taqsyr qushbegi,— dedi Sarjan tikeleı,— tilek bireý-aq: sizderdiń bergen jaýyngerlerińizdiń qandaı erlik iske bara alatynyn biz ana jyly óz kózimizben kórdik qoı. Árıne aıdalada jatqan qazaq eli úshin ózbek aǵaıynǵa jan qıý ońaı emes. Sondyqtan qaramaǵyńyzdaǵy Syr boıyn, Qarataý, Saıram, Shý boıyn jaılaǵan Qypshaq, Qońyrat, Shymyr, Ysty, Sıqym, Syban, Janys aýyldarynan sarbaz jınap elimizdi, jerimizdi qorǵaýǵa múmkindik berińiz.

Jylqy jylǵy Arqaǵa Mámet Álim qushbegi qalyń áskerdi bastap baryp, ar jaǵynan patsha soldattary shyqqanda Tashkentke qaraı qashqanyn Sarjannyń sóz etip turǵany qushbegine unamady. Sol sebepten ol qalyń qabaǵyn qarys jaýyp Sarjanǵa túıilip otyr.

— Sonda ol kúsh kimge qarsy shyǵady?

— Aq patshaǵa, aldıar taqsyr qushbegi.

— Jalǵyz ǵana aq patshaǵa ma?

«Joq, mundaı kúsh jınalsa qazaqtar eń aldymen Qoqan handyǵyna qarsy shyǵady. Ony Begderbek jaqsy biledi. Óıtkeni Rossıa ımperıasynan góri bularǵa qazir Qoqan, Hıýa handyqtarynyń tegeýirini batyp otyr. Qushbegi muny da biledi. Iá, Rossıa ımperıasy ázirge qazaq jerine bekinisterin salyp, ókirikter arqyly birtindep óz yqpalyn taratyp jatyr. Al sońynan búkil qazaq jerin birjolata basyp almaq. Túbi óziniń menshigine tıetin el bolǵan soń, qazir birden salyq jaǵynan da qan qaqsatyp otyrǵan joq. Ol sondyqtan da bir myń segiz júz jıyrma ekinshi jylǵy ýstavy boıynsha Orta júz ókirikterinen alatyn mal salyqtaryn da jınaýdy keshiktirip keldi. Al Qoqan, Hıýa handyqtary bolsa, olar qazaqqa qandaı qıanat jasamady deseńshi! Bir ǵana Shymkent ýálaıatynan ózi ótken jyly seksen myń som kúmis aqshamen zeket alǵan joq pa. Al haraj salyǵynan keletin paıdany qaıda qoıasyń? On bes, jıyrma taqıp jer bir qosh bolady. Bir qoshtan jylyna orta eseppen elý bes put bıdaı haraj alynady. Sonda ár ýálaıattan eń kem degende qyryq myń kúmis aqshadaı paıda túsedi. Bul — bul ma, Muhambet paıǵambardyń dini boıynsha ár qyryq qoıdan bir qoı sadaqa alynatyn bolsa, biz ár úıden jylyna alty qoı sadaqa almaımyz ba? Al shópten, kemirden, sekseýilden alynatyn harajdardy qaıda qoıasyń! Haraj ben zeketten basqa da paıda az ba? Olar bekinisterdiń qabyrǵalaryn, qaqpalaryn jóndeýleri kerek. Qoqan bekteriniń baý-baqshasyn, salǵan qaýyn-qarbyzdaryn qarap, al soǵys bola qalsa, ózderiniń at-kóligimen, qarý-jaraǵymen tóleýsiz-qunsyz qyzmet isteýge mindetti.

Osy salmaqtyń bárin de qaramaǵymyzdaǵy qazaq aýyldary kóterip kele jatqan joq pa? Iá, kóterip keledi... Biraq únin shyǵarmaı júr me?

Buǵan:

Keli túbim dep alady,

Keýsenim dep alady.

Utyra zeket dep alady,

Qoshaq zeket dep alady.

Arqadan kelgen sor Naıman

Ań-tań bolyp qalady,—

dep Jankisi jyraýdyń Qoqan hany Álimge aıtqany aıǵaq emes pe?..

Osylardyń bárin Sarjan da, Begderbek te biledi. Sondaı qorlyqty bastan keshken qazaq ásker jınap basy qosylar jaǵdaı týsa eń aldymen aýyzdy Qoqanǵa salmaǵanda kimge salady? Búgingi kúnge deıin shydap kelse, onysy Qoqan Rossıa patshasyna qarsy járdem berer dep senip kelgeni. Túbi eń kúshti jaýy Rossıa patshasy ekenin Qasym tóre balalary biledi. Eger onyń otarlyǵynan qutyla alsa, Qoqan handyǵynan qutylýdy ońaı dep oılaıdy bular. Sondyqtan da járdem kútedi. Al Qoqan handyǵynyń bergen járdemi ana jylǵy... Mundaı járdemnen qazaqqa keler paıda joq. Endi bular bizsiz bastaryn qospaq. Joq, basyn biriktire alǵan dushpanyń qaıralǵan qylyshpen teń, abaılap ustamasań qolyńdy alyp túsedi. İshtegi shubar jylandy asyraýdyń qajeti joq, odan der kezinde arylǵan jón».

Sarjan suraqqa qarsy suraq qaıtardy.

— Álde siz bizdiń Rossıa patshalyǵymen urysqanymyzdy unatpaısyz ba?

— Beker úıdeısiz,— dedi sózin soza qushbegi.— Eger mynaý aq saqalym orystyń qanymen boıalsa armanym joq. Biraq qazir másele onda emes...

— Endi nede?

Begderbek Sarjanǵa kúlimsireı qarady.

— Qazaqta maqal bar emes pe... «Ózim asyraǵan kúshigim ózimdi qapty» degen?

Sarjan tunjyrap ketti.

— Qaı kúshik qaı kúshikti asyraǵanyn anyqtasaq netti.

Qushbegi burynǵysynan da kúlimsireı tústi.

— Qazaqta taǵy da bir maqal bar emes pe, dastarqan qasynda otyryp qonaq aıaǵyn alshaq kósilmes bolar degen?

— Iá, sózińiz durys, keı qonaq aıaǵy sonaý Sozaq, Saıram, Aqmeshitke deıin kósilip jatqan joq pa? Ondaı masyl qonaq, masyl aǵaıynǵa aıaǵyńdy tart deıtin, átteń dúnıe-aı, kúshtiń joǵy-aı!..

Begderbek Sarjandy sózinen ustady.

— Bas qosyp, kúsh jınaý degendegi maqsatyń sol eken ǵoı.

Qyzý qandy Sarjan abaısyzda ot basyp alǵanyn túsindi. Aıtylǵan sóz, atylǵan oqpen teń, qaıtyp alar dármen qaısy. Osy aǵattyǵynan ishteı yzalanyp, sazardy da qaldy. Al Begderbek bolsa jaýynyń túpki syryn ońaı ashqanyna máz bolyp, endi shyndap kúlimsiredi. «Bas qosyp kúsh alsa, ózińe tarpa bas salaıyn dep turǵan jaýdy qalaı bosatyp jiberýge bolady? Joq, keshirilgen jaý — eń qaýipti jaý».

— Aldıar taqsyr,— dedi endi Esengeldi sózge kirisip,— jerdi shuqylaı berseń shuńqyr bolady, deneńdi shuqylaı berseń jara túsedi... Elimizden, jerimizden aıyrylyp júrgende ne etesiz bizdiń janymyzǵa jara salyp? Rossıa patshasyna qarsy shyǵamyz dep sizben birge bir qaıyqqa minip edik, sol qaıyqtyń bir jaǵaǵa jetýi kerek te edi. Aıran suraı kelip, shelegińdi jasyrma degendeı, shyn oıymyzdy aıtaıyq. Tashkenttik ózbek aǵaıynǵa sonaý Saryarqanyń jerin qorǵa deý qıyn, al aq patshadan tartyp áper deý tipti orynsyz. Sybyrlap sóılegendi qudaı estimeı me, orys soldatyn jeńetin Qoqanda da kúsh joǵy ózińizge aıan. Sondyqtan bizdiń ótinishimiz...

— Jańaǵy Sarjan myrza aıtqan ǵoı?

— Iá, mal ashýy — jan ashýy, jer ashýy — el ashýy. Qazaq el bolyp bas qossa, kim biledi, bir kemerge jetip te qalar ma edi, qaıter edi... Aldıar taqsyr, jaraly jolbarys jarasyz jolbarystan er keledi. Biz qazir jaraly jolbaryspyz. Jaýymyzǵa aıamaı shabýymyz zańdy.

«Iá, men de senderdiń jaraly jolbarystaı pıǵyldaryńnan qorqamyn,— dedi ishinen Begderbek,— sondyqtan da senderdi temir shynjyrda ustaý eń tıimdi ádis».

Biraq Esengeldige ózgeshe suraq berdi.

— Jaraıdy, Qarataý, Shý, Syr boıynyń qazaqtarynyń basyn qosýǵa biz ruqsat bereıik delik. Sonda qoldaryńnan ne keledi? Ol kúsh tym jetkiliksiz emes pe?

Orta Syr, Shý, Sarysý qazaqtarynyń basyn qosýǵa sizder múmkindik berseńizder, Aıaq Syr, Aral teńizi, Ústirt, Mańǵystaý qazaqtarynyń bizben birigýine Hıýa hany qarsy bolmas degen úmitimiz bar. Hıýa handyǵynyń Rossıa ımperıasynan qorǵanys etetin aldyńǵy shebi qazaqtyń jeri emes pe?

On toǵyzynshy ǵasyrdyń bas kezinde, Muhamed Rahym hannyń tusynda Hıýa handyǵy úlken memleketke aınalǵan. Soltústikte Syrdarıanyń aralǵa quıatyn saǵasynan bastap Ońtústiktegi Aýǵanstan shekarasyna deıin osy handyqqa baǵynyshty bolatyn. Buǵan Muhamed Rahym men onyń ákesi Eltezer qazaqtyń alaýyzdyǵyn paıdalanyp, Syrdarıanyń aralǵa quıatyn saǵasyn, Aral teńiziniń mańaıyn, Ústirt, Mańǵystaýdy, sol jerlerde panalaıtyn Kishi júzdiń biraz rýyn ózine baǵyndyryp alǵan. Hıýa hanynyń qaramaǵyndaǵy qazaqtardyń kórgen kúni, Qoqan handyǵyndaǵy qazaqtardikinen de soraqy edi. Qıt etse qyryp-joıyp, baılap-matap Aýǵanstanǵa aparyp, qatynyn kúńdikke, erkegin quldyqqa satatyn. Bir ǵana myń segiz júz jıyrmasynshy Ulý jyly Hıýa hanynyń áskeri qazaq aýyldaryn shaýyp, júzdegen adamdaryn óltirip, alpys bes myń qoıyn on bes myń túıesin, jeti myń jylqysyn, myńǵa jýyq sulý degen qyz-kelinshekterin tartyp alyp ketken. Kishi júz aýyldary Hıýa handyǵyna qarsy talaı ret bas kótergen. Biraq jigeri qum bolyp, degenderine jete almaǵan.

Bir myń segiz júz jıyrma besinshi, Taýyq jyly Muhamed Rahym ólgennen keıin Hıýa hanynyń taǵyna onyń úlken balasy Allaqul otyrdy. Tabyndy basqaryp kelgen Aıshýaq uly Serǵazy sultan osy Allaqulǵa jalǵyz qyzyn berip, Hıýanyń qol astyna kirip, sonyń arqasynda Kishi júzdiń hany atalǵan.

Biraq bul kezde Rossıa patshalyǵy Hıýaǵa da kózin tige bastap edi. Óz handyǵyna qaýip tóngenin sezgen Allaqul eki memlekettiń ortasynda jatqan Ústirt, Mańǵystaý, Aral teńizi, Syrdarıanyń aıaq shenin jaılaǵan qazaq aýyldaryn Rossıa patshalyǵyna qarsy qoıyp, ózine qalqan etýdi kózdegen.

Esengeldiniń aıtyp otyrǵany osy ekenin qushbegi de túsinedi. Sóıtse de sultandardyń túpki syryn asha túseıin degen oımen:

— Jaraıdy, Qoqan hany men Hıýa hany qazaq aǵaıynnyń paıdasyn joqtap Uly júz ben Kishi júzge óz bastaryn qosyp jasaq jınaýǵa múmkindik bersin delik. Biraq bu da az kúsh qoı. Qazaqta san jaǵynan Orta júz basym. Bizdiń esebimizde Qaraótkel, Semeı, Torǵaı, Jaıyqtyń soltústik pen kúnshyǵys shebinde, azdaǵan Kishi júzdiń rýlaryn qosqanda bir mıllıon segiz júz myń jan bar. Tegis Orta júz deseńizder bolady. Al sol Orta júz qaıda qalady?

— Kishi júz ben Uly júz basyn biriktirse Orta júz orta jolda qalmaıdy.— Esengeldi shyn oıyn aıtty,— Abylaı atamyzdyń úsh júzdiń basyn qosyp, aq týyn tikken jer emes pe, kúreske daıyn tur.

Qushbegi jymıa ezý tartty.

«Dámeleriń alysta eken! Árıne bar qazaqtyń basyn qostyryp qoısaq senderge Qoqan da, Hıýa da tótep bere almas. Rossıa aıdahary da ońaılyqpen juta almas. Joq, qymbatty sultandarym, biz sender oılaǵandaı aqymaq emespiz. Rossıa da, Qoqan da, Hıýa da senderdi maıshelpek etip asaı bergisi keledi. Oǵan qazaqtyń maly da, jeri de jetedi. Bizge senderdiń bir bolǵanyńnan alaýyz bolǵanyń tıimdi».

Alaıaq Begderbek bul oıyn taǵy da jasyryp, kúlimsiregen ústine kúlimsireı tústi.

— Buǵan Serǵazy han qalaı qaraıdy? Ortaq ógizden ońasha buzaý artyq demeı me? Búkil qazaqty biriktirgennen góri Kishi júzdi óziniń baýyryna basyp otyrǵanyn jaqsy kórse qaıtesińder? Onda Allaqul han qaıyn atasynyń sózin jerge tastaı ala ma?— Qushbegi qıqyldaı ótirik kúldi.— Ózi jas toqalyn jaqsy kóredi deıdi ǵoı. Keıde oımaqtaı dúnıeniń altyn aımaqtan da artyq quny bolatyn ádeti...

— Serǵazy Kishi júzdiń hany emes. Allaqul oǵan ondaı at bergenmen Serǵazyǵa tek Tabyn men Shekti rýlary ǵana baǵynady. Bunyń ózi eki ushty jáıt. Tabyn rýynyń kópshiligi qazir Jolaman sultannyń sońynda...

«Báse, ózim de oılap em, ózi qazaq bola tura bir taıpy el qalaı bir hanǵa baǵynyp júr dep... Jolaman degenderi de, osy Qasym tóre balalary sekildi, óz aldymyzǵa el bolamyz, han bolamyz dep kóksegen bireý shyǵar».

Biraq qushbegi Jolaman jaıyn tez umytty. Ol sózdi kenet kúlki-syqaq arnaǵa burdy.

— Ákesin bir taıpa elge han eterdeı Serǵazy myrzanyń qyzy qandaı edi? Basy altyn, arty kúmis pe eken?

Mundaı suraqqa jaýap berýdi ar kórip Esengeldi de, Sarjan da úndemedi. Bulardyń renjip qalǵanyn ańǵarmaǵandaı qushbegi kúlimsiregen qalpynda:

— Qazaq sultandary han bolýdyń jeńil ádisin tapqan eken,— dep qaljyńdaı tústi.— Múmkin Qasym tóreniń de sulý...

Sarjan qolyn semser sabyna qalaı aparǵanyn ańǵarmaı qaldy. Esengeldi sabyrly qımylmen Sarjannyń qaryn qysty. Begderbek surlanyp ketse de, eshteńe sezbegendeı kúlimsirep sózdi bóten jaqqa burdy.— Múmkin Qasym tóreniń Serǵazy sekildi handardy jaqtyrmaýynyń bóten de sebebi bar shyǵar. Qyzyn berip, handyqty satyp alý — sultandarǵa unasymdy is emes qoı.

«Joq, joq, dedi biraq, ol ishinen, kenet boıyn alyp ketken dirilin ázer basyp, bulardyń kózin tez qurtý kerek... ıapyrmaı, kisi qabyldaıtyn úıge qarýly adamdy kirgizdirmeýdi buryn qalaı oılamaǵanmyn? Buny budan bylaı qaraı qatty eske alý kerek eken. Kim biledi, ashý ústinde Sarjan sekildi bir noqaı...»

Qushbegi óziniń aǵat sóılep qalǵanyn birden ańǵardy. Namysqoı Sarjannyń oqys qımylynan ishteı jaman shoshydy. Endi ol budan ári sultandarmen áńgimelesýdiń esh qajeti joq dep tapty. Bári de aıqyn boldy. Tek sultandar ses alyp ketpesin dep burynǵysynan da beter kúlimsireı tústi.

— El qamyn oılaǵan er azamattardyń ashýyn da, ókpesin de túsine almasaq qalaı jurt bıleı alamyz?— dedi ol ana ekeýiniń betine ashyq júzben qarap,— Sarjan myrza, sizdiń kúıigińizge de túsinem, sol sebepti keıbir qyzba sózderińizdi de keshirem. Ózbek qazaqqa dos el. Dos bolmasa Mámet Álim qushbegi alty myń áskerin ertip Arqaǵa bara ma?— Ol endi uıalǵandaı jerge qarady,— qolynan kelmegen iske ol aıypty emes. Mámet Álimniń kúnásin keshirińder. Al sizderdiń tilekterińizdi búgin keshke han ıeme jetkizem.

— Eger hanzadasyz sheshilmeıtin bolsa,— dedi abaılap sóılep Esengeldi,— biz ózimiz de o kisimen dıdarlasamyz ba, qaıtemiz? Árıne, siz ruqsat etseńiz...

Bul sózge Begderbek qýanyp qalǵandaı ısharat kórsetti. «Ózderiniń tilegin paıdalaný kerek. Qaıtkenmen de bulardyń taǵdyryn búgin túnde sheshken jón».

Al sultandarǵa:

— Bularyń tabylǵan aqyl,— dedi.— Han ıeme sizderdi qabyldatýdy óz mindetime alaıyn. Tek o kisi erteń Qoqanǵa qaıta júrip ketedi. Sondyqtan búgin jolyǵyp qalǵandaryń jón. Múmkin han ıem sizderdi kesh shaqyryp qalar, jigitterińiz jata bersin, al ózderińiz uıyqtamaı menen habar kútińizder...

Tashkent qushbeginiń dýan saraıy qonaqtar jatatyn rabattan ájeptáýir qashyq bolatyn. Bul ekeýiniń ortasynda syńsyǵan jemis aǵashy, gúlder alańy tynbaı aqqan laıly sýly atjal jatyr.

Esengeldi men Sarjan Begderbekpen ázirge qosh aıtysyp dıýan saraıdan shyǵyp, qushbeginiń ishki, syrtqy esikterdegi kúzetterinen ótip, ózderi jatqan rabatyna betteı berip edi, olardy bir terektiń janynda shubyrtpaly Aǵybaı batyr men Sarjannyń on toǵyz jasar uly Erjan kútip tur eken. Erjan ákesine tartqan at jaqty, aqsary, taldyrmash kelgen bala jigit. Ákesinen góri kózi shegirleý, boıy shaǵyndaý. Arqa saldarynsha kıingen. Basynda úkili qundyz bórik, ústinde jibek belbeýmen qynalǵan oqaly mol jeńdi barqyt shapan men jarǵaq shalbar, aıaǵynda kúmis zerli bıik ókshe etik.

Shubyrtpaly Aǵybaı Qasym tóre balalarynyń sońynan ergen, kedeıden shyqqan batyr. Bıyl otyz tórtte, zor deneli, túkti qabaq, qara sur, shúńirek kóz kisi. Qoldary baqandaı uzyn, saýsaqtary anaý-mynaý adamdy mańdaıynan bir shertkende únsiz qatyratyndaı salaly, jup-jýan. Saqal-murttan ada derlik, tek ıek astynda seldir ǵana saqalsymaq birdeńe bar. Qurdasy Kenesarydan bastap úzeńgiles serikteriniń bári ony «kóse» dep ataıdy. Syrt beınesi yzbarly, bir kórgennen-aq kúsh ıesi ekeni tanylady.

Ústinde mol tigilgen qara shekpen. Basynda da túıe jún qara dalbaǵaı, butynda qara qulyn terisinen ılengen jarǵaq shalbar. Aıaǵynda keń qonysh saptama etik. Belinde tizesine tıetin qaıqy qara qylysh pen qap-qara bolat semser. Tek arqasyna únemi tańýly júretin bolat qalqany ǵana bozǵylt.

Aǵybaıdyń eń súıikti qarýy toǵyz býyndy, jez saqınaly jýan qaıyń naıza. Atqa mingende qulan terisinen buzaý tis etip órilgen qaıyspen qanjyǵasyna baılap alady. Al jaı júrgende qolyna ustaıdy. Bul naızasyn Aǵybaıdyń jaqsy kóretini sonshalyq, ol kúndiz qolynan bir túsirmeıdi, túnde basyna jastanyp jatady. Batyrdyń deneliligi sonshalyq, bıiktigi kishi-girim túıedeı, ataqty Aqylaǵyna mingende, esekke mingen ózbekteı, tizesi atynyń qoltyq tusyn soǵyp turady.

Ústi-basy qara qońyr, temir tor saýytty Aǵybaıdyń túsi orasan sýyq, sonaý shúńet kózder qaıtpas qaısarlyq, taýsylmas qaırat otyndaı janady. Qandaı júrekti jan bolsa da, Aǵybaıdy alǵash kórgeninde alpamsadaı yzbarly túrinen seskenbeı qalǵan emes. Al áldeqalaı túnde kezdesken adam, erteginiń dáýin kórgendeı júregi jarylyp kete jazdaıtyn. Onyń esinde batyr tún uıqysynan shoshyp oıatar bir qubyjyq sekildi ómirbaqı qalatyn.

Qarqaralydan shyqqan Aǵybaıdyń ákesi Oljabaı batyrǵa bir botaly túıe, jaýǵa miner bir at, balalaryna sút bolar jalǵyz sıyrdan bóten mal bitip kórgen emes. Al sheshesi Esil boıyndaǵy Taraqty rýynyń qyzy edi. Bu da adýyndy, batyr minezdi áıel bolatyn. Oljabaı balalary er jetpeı dúnıe saldy. Sheshesi Dámetken Aǵybaı, Manabaı, Tanabaı, Myńbaı atty tórt balamen jesir qaldy. Eń úlkeni Aǵybaı ol kezde onǵa jańa jetken. Balalarynyń attary kileń «baımen» bitse de Oljabaı dúnıe salǵanda bulardyń bar maly botaly jalǵyz qara ingen boldy. Joqshylyqtan bóten serigi joq qaıratty Dámetken, tórt balanyń qamy úshin, aǵaıynnyń bermesin kúshpen tartyp alýǵa kiristi. Qolyna soıyl ustap ózindeı kedeı adamdarymen birigip qarańǵy túnde baı aýyldardyń soıar soǵymyn barymta etti.

Balapan uıada ne kórse ushqanda sony iledi, osyndaı ójet ananyń baýlýynda qanattanǵan Aǵybaı da batyr bolyp ósti. On segiz jasynan Qasym tóre balalarynyń sońynan erdi. Otyz tórtke kelgenshe basynan talaı aıqasty ótkizdi. Qazir Aǵybaıdyń sýarylǵan kók temirdeı ábden pisip, meılinshe qaıralǵan kezi.

Esengeldi men Sarjan asyqpaı aıańdap ózderin qobaljı kútip turǵan Aǵybaı men Erjannyń qasyna keldi. Aǵybaı gúl baqshanyń ortasyna áldeqalaı tura qalǵan qara jartas tárizdi. Anandaıdan dóńkıe kózge túsedi. Sarjandar kele jatqan jaqqa tesile kóz tastaýyna qaraǵanda qobaljyp turǵany aıqyn. Biraq syrym syrtyna shyǵarmaı, ún-túnsiz qatyp qalǵan. Bular jaqyndaǵan kezde Erjan Esengeldige qarap:

— Kóke, sóılese aldyńdar ma?— dedi.

Esengeldi júre jaýap berdi.

— Sóılestik, qalqam... Endi Mádelihannyń ózimen dıdarlaspaqpyz...

Budan artyqty suraýǵa bolmaıdy. «Mádelihannyń ózimen dıdarlaspaqpyz» deýlerine qaraǵanda qushbegimen jóndi bátýaǵa kelmegen ǵoı dedi de qoıdy Erjan ishinen...

Rabatqa kelgennen keıin, ózderiniń jatar bólmelerine kirip alyp, aǵaly-inili eki sultan uzaq keńesti. Qushbegi qansha jyly sóılep shyǵaryp salǵanyna qaramastan, ekeýi de bir sumdyqty sezgen-di. Keńese kelip, «esiń barda elińdi tap» degen aqyldy eske alyp, Mádelihanmen sóıleskennen keıin, bir sát te keshikpeı elge júrip ketýdi uıǵardy. Jan alaıyn dep tursa da ishi-baýyryńa kirip jyly sóıleıtin ózbek bekteriniń saıqal ustamdylyǵy bularǵa da aıan. Begderbek jaıylyp tósek jazylyp jastyq bolǵan saıyn, aǵaıyndy sultandar seskene tústi. Biraq ózgelerdi shoshytpaıyq dep ózderiniń kúdikterin qastaryna ergen tóleńgitterine ashpady. Tek Aǵybaıdy ǵana shaqyryp ap:

— Batyr,— dedi Sarjan nege ekeni belgisiz kenet tolqyp ketip,— biz Mádelihannan oralǵansha Erjandy qasyńnan tastama. Jáne attaryńa saq bol, ózbek baqtashylary bóten jaqqa áketip júrmesin.

Jigitter minip kelgen attar kórshiles kerýen saraıdyń aýlasyna qoıylǵan-dy, al er-toqymdary osy rabattyń shyǵa berisindegi bir bólmege úıilgen. Baǵýshylar ózbek adamdary, tek tóleńgitter anda-sanda baryp qarap turatyn.

Aǵybaı Sarjannyń nege búı degenin saralap suramady. Jalǵyz-aq ishinen bir syrdy túıdi de:

— Qup bolady,— dep shyǵyp ketti.

Kún besinge taıap qalǵan. Bosqa sarylyp otyrmaıyn dep Esengeldi qalyń oıǵa shoma, qaltasynan táspıǵyn shyǵaryp, syrtyldatyp tarta bastady. Al Sarjan anandaı jerde jatqan kilem boqshantaıynan qol basyndaı qaıraǵyn alyp, belin sheshti de, qynabynan aq semserin sýyryp, qandy aıqas aldyndaǵydaı ádetimen ótkirlep qaıraýǵa kiristi.

...Esengeldi men Sarjan ketkennen keıin qushbegi uzaq ýaqyt ún-túnsiz otyrdy. Qansha oılanbaıyn dese de bolmaı-aq qoıdy. Sarjannyń baǵanaǵy semserine qolyn salǵan qımyly kóz aldyna elesteı berdi. Tipti kenet sol aq semser qynabynan jarq etip sýyrylyp kókiregine qadala túskeli turǵan tárizdenip ketedi. Qanisher adamnyń tegi qorqaq keledi. Begderbek qanisher de, qorqaq ta edi. Osy gúldene túsken dáýletti kentke qoly jetisimen Begderbek Aqmeshittiń hakimi Jaqypbekpen tize qosyp, eń aldymen Syr, Sozaq, Shý boıyndaǵy qazaq aýyldaryn burynǵydan da beter qysymnyń astyna aldy. Óziniń tas júrektigimen Mádelihanǵa unap, Qoqan hanynyń bas qolbasshysy dárejesine deıin kóterilmek oıy bar. Búgingi qımyldary sol kóterilýdiń alǵashqy satylary.

Al bul — Buhar hanynyń da Tashkenge kózin tikken kezi edi. Begderbek bolsa Buhar elinen qatyn alǵan. Onyń ústine bolashaq — jer astynan jik shyǵaryp, eki qulaǵy tik shyqqan Qoqanda emes, ejelgi kóne Buhar ámirliginde tárizdi. Begderbek muny da eske aldy. Sondyqtan sum qushbegi Mádelihandy jar basyna ıtere salýǵa daıyn, óıtkeni Qoqan hanynyń biraz minezi oǵan aıan... Ásirese qyzba, nápsi qumarlyq qasıetteri. Al Hanpadshaıym — áıel jynystysynyń kún men aıy. Ony kórse perishteniń de aq jolynan taıýy yqtımal. Adam Atanyń jumaqtan qýylýyna sebepker bolǵan Haýananyń kórki de osyndaı-aq shyǵar. Bir kórgen adamnyń Hanpadshaıymǵa qyzyqpaýy ekitalaı. Appaq qardaı aqshyl betin aýdaryp, tostaǵandaı qaraqat kózin kúlimdetip bir qaraǵanda, kóńildegi qaıǵysyn umytpas birde-bir erkek dúnıeden tabylmas.

Begderbek osy Hanpadshaıymnyń Mádelihanǵa toqal sheshe ekenin de eske aldy. Bar gáptiń ózi osynda edi. Nápsiqumar Mádelihan osy sulý toqal sheshesimen til tapsa, ekeý ara kúlki-qýanyshy jarassa... Árıne, olardyń syryn jasyrar tas qabyrǵalar bar. Biraq osy tas qabyrǵalar qushbeginiń arqasynda bolǵan oqıǵany Buhar ámirine jetkizse... Qushbeginiń bar armanynyń ózi sol emes pe! İslám dinin aıaqqa basyp, óz ákesiniń toqalymen kóńil qosqan kúnálini kim qorǵaı alady? Muhamed paıǵambardyń salǵan joly qatań. Mundaı hanǵa búkil İslám áýleti qarsy turady emes pe? Árıne qarsy turady... Sóıtip, Begderbek Buharaǵa Qoqandy jyǵyp bermeı me? Jyǵyp beredi. Osy eńbegi úshin Buhar ámiri de ony umytpas. Múmkin búkil Qoqandy bıleter?..

Begderbektiń Mádelihannyń kelýin asyǵa kútken tary da bir sebebi bar. Ol Qasym balalarynyń taǵdyrymen baılanysty. Árıne Qoqan hanynyń buǵan tikeleı qatynasy joq. Biraq bolǵaly turǵan qandy ýaqıǵany sonyń ámiri etip kórsetse qaıter edi? Saqtyqta qorlyq joq, eger bul istiń ózinen shyqqanyn Abylaıdyń kókjal urpaǵy bilip qalsa, áńgimeniń aıaǵy nege baryp soǵaryn kim biledi? Esengeldi men Sarjanǵa qadalar aq semser ózine qadalmasyna kim kepil? Abylaıdyń otyz bir ul, qyryq qyzynan taraǵan byqyp jatqan búkil urpaǵynyń qaharynan qalaı qutylyp kete alasyń? Kópten kim shyqpaıdy, olardan da bir Begderbektiń shyqpasyna kim kýá? Al eger kúnáni Mádelihanǵa aýdarsa, oǵan ne isteıdi? Tashkent qushbegindeı irgeles el emes, toǵyz taýdyń ar jaǵyndaǵy dáý úıi tárizdi, Qoqan hanynyń saltanat saraıynyń toǵyz esiginen ótip Mádelige jetkenshe kim bar, kim joq...

...Begderbek kúlimsiredi. Onyń esine baǵana Mádelihan men Hanpadshaıymǵa arnap bergen tańerteńgi qonaqasy tústi. Han men toqal sheshesi qushbeginiń jomart dastarqanynyń eki jaǵynan qarama-qarsy oryn alǵan.

Shaıdy Begderbek ózi quıǵan. Qushbegi usynǵan kógildir farfor keseni alyp Hanpadshaıym syńǵyrlaı kúldi.

— Muhamed Álim erkem, siz Qoqanǵa han bolǵanmen maǵan balasyz ǵoı,— dedi ol,— párenjemdi alyp otyrsam sóket kórmeısiz be?..

Han jaýabyn kútpeı Hanpadshaıym betinen párenjesin aldy. Qara bulttyń astynan jarqyrap kún shyqqandaı, el aýzynda ertegige aınalǵan Hanpadshaıymnyń kórkem aq júzi kórindi. Toqal sheshesiniń sulýlyǵyna tań qalǵan Mádelihannyń qolynan kesesi túsip ketti.

— Baıqa, tentegim,— dedi Hanpadshaıym Mádelihandy erkelete kúlip,— múbárák saýsaqtaryńyzdy kúıdirip almańyz...

Budan keıin Mádelihan shaı iship otyr ma, ý iship otyr ma ańǵarmaıtyn kúıge jetken, eki kózin almaı toqal sheshesine qaraı bergen.

Shaı quıyp otyrǵan qushbegi qaıdaǵy joq birdeńeni syltaý etip, dalaǵa shyǵyp ketip, qaıta oralǵanynda ońashada qalǵan ógeı balasy men toqal sheshesiniń arasyndaǵy tek qyraǵy kóz ǵana sezetin, bir tilsiz shattyqtyń paıda bolǵanyn ańǵarǵan...

Begderbek taǵy kúlimsiredi. Ózi qurǵan duzaqqa eki kógarshynnyń birdeı op-ońaı túskeli turǵanyna ol ishteı máz-meıram. «Báse, aqyldy adam qashan da bolsa aqymaqtan qutylý jolyn ońaı tappas pa! Buhar ámiri buǵan búkil Qoqandy bıletpegen kúnde de upaıyn túgel etpeı me! Qoqan hanyna jylyna tóleıtin jıyrma myń kúmis teńgeni, óz paıdasyna qaldyrsa murtyn balta kese me? Jıyrma myń jıyrma som emes qoı, alty ulyna jańadan alty shahar salmaı ma...»

Bul kezde kún de batyp ketti. Qushbegi jasyl baqshasynda shaqyrǵan kókek úni estildi. Baıǵus qus batqan kúnmen birge bireýdiń óshkeli turǵan baǵyn joqtaǵandaı tylsym bilmeı uzaq shaqyrdy.

Qushbegi kári belin ýqalaýǵa aıaq jaǵynda otyrǵan pasha balaǵa tún ortasy aýa kelýin ámir etti de, Mádelihannyń dem alyp jatqan bólmesine qaraı aıandady.

Mádelihan ábden tynyǵyp qapty. Kele jatqan túnmen birge ózin zor qýanysh kútip turǵandaı eki kózi kúlim-kúlim etedi. Qushbegini shaqyrǵaly otyr eken, bul kelisimen-aq ekeýi qupıa áńgimege kirisip ketti.

— Tentek tóre bastaǵan ereýilden keıin qazaq aýyldary únin óshirgen tárizdi edi,— dedi Begderbek óz qaramaǵyna jatatyn qazaqtardyń jalpy jaǵdaıyn sóıleı kelip,— al qazir Tashkent ýálaıatyn taǵy bir qaýipti qara bult qorshaǵaly tur. Bul búlikti basqarýǵa daıyndalyp jatqan — Qasym tóreniń balalary. Qandaı kesim aıtasyz?

Mádelihannyń ákesi Omarhan kezinde de aýyr salyq, orynsyz qıanatqa kóngisi kelmegen Syr, Sarysý, Shý boıynyń qazaqtary san ret bas kóterip ereýilge shyqqan. Sonyń eń úlkeni Tentek tóre atty kisi basqarǵan kóterilis boldy. Ol on eki myń atty sarbaz jınap alyp, Qoqan hanynyń qaramaǵyna enetin birneshe qalalardy alǵan. Tentek tóre Saıramdy bosatyp, sol jerge týyn tikken. Saıramǵa Shymkent, Áýlıeata qalalary qosylǵan. Bularǵa qarsy Omarhan qalyń qol shyǵarǵan. Tentek tóre áskerin ekige bólip, Saıram men Shymkentke bekinip alyp, uzaq soǵysqan. Aqyrynda azyq-túlikteri taýsylyp, amalsyz qarsylasýlaryn doǵarǵan. Omarhan láshkerleri jeńilgen eldi qanǵa boıap, mal-múlikterin talap oıyna kelgenderin istep, eki júzge taıaý adamdy darǵa tartqan. Saıram jerin qan sasytqan.

— Han ıem, aýrýyn jasyrǵan adam óledi. Shyqqaly turǵan búlik jaıly ashyq aıtqanymdy keshirińiz,— dedi qushbegi, hannyń úndemeı qalǵanyna renjise de syr bermeı.— Osy búlikten qutylýdyń bir-aq joly bar. Ol — kúni buryn qımyldap, ushqyn órtke aınalmaı turǵanda basý. Jáne aıamaı basý. Sizdiń qurmetti ákeńiz Omarhan Tentek tóreni qalaı úıretse, biz de Qasym tóreniń tentek soıyl balalaryn solaı úıretýimiz kerek.

Begderbektiń kóz aldyna Sarjannyń baǵanaǵy semserge umtylǵan oqys qımyly taǵy elestep ketti. Endi ol sol semser sýyrylmaı turyp qımyldap qalaıyn degendeı tym jiti sóıledi.

— Esengeldi men Sarjannyń basyn alý óz qolymnan da keledi. Biraq sizdiń ruqsatyńyzsyz áreket isteýge dátim barmady. Buzyq bolǵanmen olar da sizdiń handyǵyńyzǵa jatady ǵoı.

Han úndemedi.

Joq, han jaýap qaıyrýdan qorqyp otyrǵan joq, onyń oıy basqada. Qulaǵy anda-sanda shalyp qalǵan Tentek tóre, Qasym tóre... Esengeldi, Sarjan degen sózder tipti mıyna kirip te otyrǵan joq. «Ol tórelerde meniń qandaı sharýam bar? Báriniń qunyn qushbegi jylda beretin jıyrma myń teńge kúmis aqshamen kúni buryn tólep qoıǵan joq pa? Meıli ne istese o istesin, tipti sol tórelerdi pisirip jesin, qyńq desem qudaı soqsyn»... Qazir Mádelihannyń qıaly da, oıy da basqada. Onyń bar armany, bar kóńili sonaý jas toqal, bedeý sheshe Hanpadshaıymda!.. «Denesi de aq júzindeı appaq pa eken? Qos anary da qolǵa qatty, keýdege jumsaq pa eken? Iá, solaı shyǵar. Bala tappaǵan áıel ǵoı, áli eń qymbatty jeriniń tańy aıyrylmaǵany, anaý aq sháıi kóılek jasyra almaı turǵan jumyr sandarynan-aq ańǵarylmaı ma? Iapyrmaı, týǵan ákemniń keshegi jas toqaly týraly bylaı oılaýym kúná emes pe? Joq jurt kórmegen nárse kúná emes. Jurt kórmeıdi deımin-aý, qushbegi she? Bul sum bárinde sezip otyrǵan joq pa? Iá, sezip otyr. Biraq meni osy úshin shaqyrdy ǵoı? Sonda qandaı qýlyǵy bar? Toqal shesheme istegeli turǵan kúnám arqyly Esengeldi, Sarjan sultandardyń qanyn satyp almaq pa? Meıli. Janyńdy órtegen lázzatqa qaraǵanda aıdaladaǵy túıe jún shekpen kıgen qazaqtardyń basy nege turady? Báribir men de ólemin. Esengeldi men Sarjan da óledi. Ólim týraly emes, ómir týraly oılaǵan jón. Al Hanpadshaıym shyn ómir, shyn arman...»

Bular sóıleskeli birtalaı bolǵan. Tún ortasy da taıaý. Mádelihan birese Begderbek sózin tyńdaıdy, birese tátti qıalǵa ketip úndemeı uzaq otyrady.

— Han ıem, qandaı sheshim aıtasyz?— dedi qushbegi Mádelihannyń tátti oıyn buzǵysy kelmegendeı jádigóılene kúlimsireı sóılep.

«Qandaı sheshim? Iá, Mádelihan qandaı sheshimge toqtaýy kerek? Joq, Mádelihan o dúnıeniń kúnásin bu dúnıeniń qyzyǵyna aıyrbastaýǵa mindetti. Júrek sony ańsaıdy. Toqal shesheniń aq denesin búgin túnde qushý kerek. Kúıip-janyp bara jatqan nápsi tek sony tileıdi... Al tańerteń Qoqanǵa qaıtqany durys. Eki túnge qalýǵa bolmaıdy. Sezilip qalýy múmkin. Hanpadshaıym qushaǵy qansha qymbat bolǵanmen, han taǵy odan da qymbat. Árıne júregińdi órtep bara jatqan sýsynyńdy toqal sheshe qandyrsa, onyń kóńilin myqtap rıza etken jón. Dosy bar, dushpany bar, Tashkentke kelgen bos páýeskesin syı-qurmet, tartý-taralǵyǵa tıep jiberý durys. Biraq sarań qushbegi qansha múlik berer deısiń?» Kenet Mádelihannyń kózi kúlimdep ketti. «Arqa sultandary qashan da bolsa jomart keledi. Menimen jolyǵýǵa arnap shyqqan bolsa, ákelgen syı-qurmetteri de bar shyǵar. Sonyń baryn Hanpadshaıymǵa bergen jón. Han tek qushaqtaýǵa ǵana qumar emes ekenin bilsin!» Osy oıǵa bekingen Mádelihan endi Begderbekke qarady.

— Qasym tóreniń balalary Qoqan hanyna bastaryn syı ǵyp tartý úshin ǵana keldi me?— dedi.

Esengeldi men Sarjan qazaq eliniń dástúri boıynsha Tashkent qushbegine er-toqymy, júgen-quıysqany kúmis, jal-quıryǵy tógilgen, Arqadan kelgen toǵyz qara jorǵa, toǵyz boz jorǵa, ár er basyna baılanǵan toǵyz qara qundyz, toǵyz qońyr bulǵyn ákelgen. Arqanyń ańqaý batyrlary qyzyl tastap ıtti aldaǵandaı, osy bir kádeli syı-qurmetterimen ózderiniń túpki oıyn ótkizip ketpek bolǵan. Bulary aq maıdy baýyr qosyp asattyrǵandary. Biraq ákki tazy qyzyl túlkiniń qýlyǵyn alystan sezedi, sum qushbegi tartý-taralǵyny qýana alǵanmen, olarǵa tereń ordy qaza berdi. Sol oımen hannan sultandardyń ákelgen jorǵalaryn jasyryp qaldy.

— Qasym tóre balalary syı-qurmet kórsetpek turmaq, Qoqan hanynyń basyn olja etýden úmiti bolmasyn.

Toqal sheshege Arqa sultandarynyń syılyǵynan eshteńe tarta almaıtynyna renjip qalǵan han qolyn bir-aq siltedi.

— Ózderiniń bastaryn baǵalaı bilmegen sultandardyń quny joq ne isteseń sony iste, menen ruqsat.

— Buıryǵyńyzǵa bas ıem, aldıar hanym.

Mádelihan endi esineı kerildi.

— Tún ortasy aýyp bara ma, qalaı?..— Ol aldynda turǵan taǵamnan shuqylap birer túıir jedi de, kógildir júzim shárbatynan bir kesesin jutyp saldy,— búgingi áńgimemiz osymen bitsin...

— Qup, taqsyr,— han betine Begderbek búgindikke alǵashqy ret tikeleı qarady.— Han ıem, Hanpadshaıymnyń qonaq bólmesi qasyńyzda... Eki esik bir adyzda... Kúzetti eki esikke de qoıaıyn ba, álde tek adyzdyń syrtqy jaǵyna ǵana qoıaıyn ba?

Han oǵan synaı qarady.

— Ózińiz qaı jaǵyna qoıǵyńyz kelip edi?

Qushbegi kúlimsirep tómen qarady.

— Tek syrtyna ǵana...

Han da kúlimsiredi.

— Onda... Sizdiń aıtqanyńyz bolsyn.

Qushbegi endi basyn tómen ıdi.

— Senimińizge raqmet.

Mádelihan endi ózin ustaı almady. Qushbegimen keliskennen keıin, budan arǵy saqtyqtyń qajeti joq dep tapty. Ol birden Hanpadshaıym bólmesine qaraı bettedi.

Sulý toqal sheshesin kórgenshe asyqqan Mádelihan bul sátte óz nıetin aqyl eleginen ótkizbedi. Bul jelik alty jyl ótken soń qandaı qandy ýaqıǵaǵa aparyp soǵaryn oılamady.

Aıaǵyn asyǵa basyp syrly esikke qalaı taıap qalǵanyn bilmedi.

Al Begderbek bolsa Mádelihan ketisimen, bóten adyz arqyly jesir toqal jatqan bólmeniń tusyna keldi. Tek ózi ǵana biletin jasyryn tesik kózden aq mamyq tósekten aq qaıran sanyn jarq etkizip atyp turyp Hanpadshaıymnyń kirip kelgen Mádelihanǵa qushaǵyn jaıa qarsy júrgenin, ekeýiniń umar-jumar bola ketkenin kórdi de, tesikti qaıta japty.

Ol dál osy sátte Esengeldi men Sarjannyń ólimin Mádelihanǵa jaýyp, ózin Qasym tóreniń aldynda aıypsyz etip kórsete alatynyna sendi. Biraq bul qandy oqıǵa osy túnmen ǵana bitpedi. Láshkár men Begderbek qushbegi: «Seniń balalaryńnyń ajalyna biz aıypty emespiz, Mádelihan aıypty, kel ózara keliseıik» dep Qasym tóreni aldap shaqyrdy. Sozaqtaǵy Telikól jaǵasynda Láshkár óz qolymen basyn kesip Tashkentke alyp keldi. Bul qan tógis bir jyldan keıin boldy. Al qazir... Mádelihan men Qasym tóreniń balalarynyń birdeı qaqpanyna ilikkeli turǵanyna qushbegi meılinshe shattandy. Ol dym kórmegen adamdaı aıaǵyn asyqpaı basyp qonaq qabyldaıtyn úıge qaıtyp keldi. Begderbek ózin kútip otyrǵan jendetterge:

— Esengeldi men Sarjan myrzalardy han shaqyryp jatyr dep ertip kelińder,— dep ámir etti.— Biraq Sarjannyń belindegi semserdi kúni buryn alyńdar. Hanmen kezdeserde qarý taǵyp kirýge bolmaıdy deńder.

Jendetter kelgende Esengeldi, Sarjan, Aǵybaı, Erjan tórteýinen bóten jigitterdiń bári ózderine berilgen bólmelerinde uıyqtap qalǵan-dy. Han ámirin estip, Esengeldi men Sarjan kıine bastady. Belbeýine semserin taǵyp jatqan Sarjanǵa aq sáldeli, qatqan qara eshik-aǵa:

— Hanzadaǵa qarýmen kirýge bolmaıdy. Sondaı tártip bar,— dedi jaıbaraqat,—Tastap ketińiz... Qaıtyp kelgen soń taǵarsyz.

Eshik-aǵanyń «qaıtyp kelgen soń...» degen sózinen Sarjannyń kóńili sál ornyqsa da, ishteı, semserin shapanynyń astynan baǵana baılaı almaǵanyna jaman ókindi. Sultandardy árıne eshkim de tintpeıtin edi ǵoı, al alda-jalda qaýip týyp qalǵandaı kez bolsa, qandy júzdi almas semser eń jaqyn serik emes ıe...

Sarjan semserin balasyna usynyp:

— Belińe taǵyp al...— dedi de birdeńe aıtýǵa oqtalyp baryp kilt toqtady.

Bular dalaǵa shyqsa, aýlada taǵy alty adam tur eken. Bári de qarýly. Baǵanadan beri — ún-túnsiz júrgen Aǵybaı kenet birdemeden seskengendeı boldy. Jaý tıetinin jylqy ishindegi joryqqa minetin at eń aldymen sezedi deıdi qazaq, únemi aıqasta ósken Aǵybaı birdemeden seskendi me, ketip bara jatqan sultandarǵa:

— Biz de erip baraıyq,—dep sońdarynan júre tústi.

Biraq, eshik-aǵa aldyn kes-kestep:

— Han ıem, tek Esengeldi men Sarjan myrzalardy ǵana qabyldaıdy,— dedi taǵy da jaıbaraqat únmen,— ózgeleriń uıyqtaı berińder.

— Áı, sen óziń...— dep Aǵybaı anany qolymen keıin syrǵytyp tastap, sultandardyń sońynan júre berem degende, Erjan qarynan ustaı aldy da:

— Han buıryǵy solaı bolsa, jamandasyp qaıtesiz, Aǵybaı aǵa,— dedi qobaljyp turǵandaryn jendetterge sezdirgisi kelmeı,— odan da at jaqty sholyp qaıtalyq.

Aǵybaı bógelip qaldy. Analar uzap kete bardy. Batyr tisin qaırap tur. Nege ekenin ózi de bilmeıdi, bir mezet anaý Esengeldi men Sarjan myrzalardy qorshap ketip bara jatqan aq sáldeli, qanjar asynǵan adamdardy qýyp jetip, semserin ońdy-soldy siltep, bastaryn qaǵyp alǵysy keldi.

Zaty momyn Aǵybaıǵa mundaı ashý qaıdan paıda boldy, ózi de bilmeıdi. Kenet kóz aldyna baıaǵyda ótken bir alys ýaqıǵa elestedi.

Ákesi ólgen jyly qys qatty boldy. Tórt balamen qalǵan Dámetkenniń bar kún kóreri súti bulaqtaı botaly ingen. Bir kúni, úskirik soǵyp turǵanda, ol kezdegi Qarqaraly aǵa sýltany Táýke uly Jamantaıdyń shabarmandary kelip, Oljabaı úsh jyldan beri aq patshaǵa shańyraq salyǵyn tólemepti dep jalǵyz ingendi botasynan aıyryp tal túste alyp ketti. Daladaǵy úskirikten de jaman aqyrǵan, qylysh asynǵan kileń qanypezerlerge jesir áıelmen tórt jetim bala ne isteı alady, jylaı-syqtaı qala bergen.

Ómirde Aǵybaıǵa degen eń aýyr syn sodan keıin bastalǵan. Enesinen aıyrylǵan jas bota bozdasa, eń úlkeni segizge kelgen Manabaı, Tanabaı, Myńbaı úsheýi botanyń janyna baryp qosa bozdaıdy.

Tórt beısharanyń daýsynan Aǵybaıdyń saı-súıegi syrqyraıdy. Solardyń kóz jasyn kórmeıin dep úıden dalaǵa qashady.

Mundaıda azapqa shydaı almaǵan Dámetken bir kúni Aǵybaıǵa:

— Qalqam, myna tórteýin búıtip eńiretip qoımaıyq,— dedi.— Botany soıyp alaıyq, balalarǵa az kún qorek bolsyn, kúzgi jalǵyz taıynshanyń eti taýsylýǵa aınaldy.

Úsh kishkentaı balasy uıyqtaǵan kezde, Dámetken aýyz úıge botany jyǵyp, tórt aıaǵyn baılap, Aǵybaıdyń qolyna úlken lek pyshaqty berin:

— Qulynym, obaly aq patsha men Jamantaıǵa baýyzdaı ǵoı,— dep, óz qolymen baýyzdatqan botanyń ajalyn kórgisi kelmeı úıden shyǵyp ketti.

Aǵybaı pyshaqty alyp botanyń janyna bardy. Biraq botanyń móldiregen kózine kózi túsip ketip edi, al káni baýyzdaýǵa qoly barsaıshy!

Álden ýaqytta «baýyzdadyń ba, qulynym!» dep úıge kirgen sheshesine ol:

— Apa, erteń soıaıyqshy, beıshara bir kún bolsa da júre tursyn,— dedi.

— Jaraıdy, qalqam,— dep Dámetken kózine kelip qalǵan jasyn qolynyń syrtymen súrtti.

Aǵybaı botany erteńinde de baýyzdaı almady.

Sóıtken Aǵybaı, tipti beıtanys, jazyqtary bary-joǵyn bilmeıtin, sonaý ketip bara jatqan jasaýyl jigitterdiń bastaryn shaýyp tastamaq. Bul qaıdan kelgen qanqumarlyq, jaýyzdyq?

Joq, Aǵybaı tabıǵatynan mundaı bolyp jaratylmaǵan. Ony jaýdy aıamastyqqa da, erlikke de úıretken ózine istegen qıanat.

Sol jalǵyz túıelerin alyp ketken kúnnen bastap «shańyraq salyǵyn» salǵan aq patsha men sol «shańyraq salyǵy» úshin jalǵyz túıelerin shabarmandaryna aldyrtyp, jas botasyn bozdatqan Jamantaı sultanǵa degen óshpendilik on úsh jasar bala jigittiń júregine qara qan bop qatqan. Sol óshpendilik Jamantaı men aq patshaǵa qarsy Sarjan tobyna ákep qosty muny. Sol óshpendilik sansyz aıqastarǵa aralastyryp jaýyna raqymsyz bolýdy úıretti. Mine bir kezde jas botany baýyzdaýǵa qoly kóterilmegen Aǵybaı, qazir sonaý top adamdy qyryp salýǵa bar. Olar óz eliniń jaýy. Al elge jaý Aǵybaıǵa da jaý. Ondaılardy baýyzdaýǵa Shubyrtpalydan shyqqan tas júrek batyrdyń qoly dirildemeıdi.

Erjan oıǵa berilip ketken Aǵybaıdyń jeńinen aqyryn tartyp:

— Aǵybaı aǵa, attardy bir sholyp qaıtaıyq,— dedi.

Bular jylqy jaqqa burylǵan kezde, segiz jendettiń qamaýyndaǵy Esengeldi men Sarjan qonaq qabyldaıtyn bólmege kire berdi. Tórde táspi tartyp turǵan qushbegine bastaryn ıe sálem berdi. Dál osy sátte sultandardyń eki jaǵynda turǵan eki jendettiń jalańash ótkir qylyshtary jarq etip joǵary kóterildi de, syr etip tómen aqty. Tómen ıilgen eki bas kóterilmesten domalap jerge tústi. Bastarynan aıyrylǵan eki dene eki-úsh attap baryp sylq qulady. Eki-úsh attap baryp aýnaqshyp baryp tyndy.

— El bolyp bas qosýdy kóksep júrgenderińde, óz bastaryńnan aıyryldyńdar ma, sabazdarym,— dep qushbegi kekete kúldi. Sóıtti de jerde jatqan Esengeldi men Sarjannyń bastary men denelerin kórsetip: — bir-ekeýin mynalaryn zyndanǵa aparyp tastańdar! Al qalǵandaryń uıyqtap jatqan jigitterin jaıǵastyryńdar,— dedi.

Top jendet ár bólmede alty adamnan jatqan úsh bólmeniń birinen soń birine kirip on segiz jigitti qoısha baýyzdap shyqty. Tek Aǵybaı men Erjan aman qaldy. Olardyń baǵyna jendetter at qora jaǵyna barmady. Eshik-aǵa syrtqy esikti kúzetip turǵan mosqaldaý kelgen jasaýyldy shaqyryp alyp:

— Sen baryp álgi ekeýine «sultandar keldi» dep habar ber dedi.

Ózderi esik aldynda kútip qaldy. Qarýly Aǵybaımen keń aýlada kezdesýge júreksindi.

Mosqal adam erte kezde qazaq arasynan Qoqan handyǵyna satylyp kelgen qul bolatyn. Aǵybaıdy baýyr tartyp, jasyryn bir-eki ret tildesip te qalǵan. Ol kórshi aýlaǵa barysymen Aǵybaıǵa bolǵan ýaqıǵanyń bárin aıtty. «Alysqanmen qur qaza bolasyńdar, tez attaryńa minip qashyńdar» dedi. Endigi aıqastyń orynsyz ekenin túsingen batyr jendettermen uryspaq bop qylyshyn sýyryp alyp julqynǵan Erjandy erkine qoımaı sońynan ertip, attarǵa jaıdaq mine sap aýladan shyǵa berdi.. Uıqysynan shoshyp oıanyp, shylbyryna jabysqan kúzetshi jigitti, tomardaı aıaǵymen teýip jiberip, shalqasynan túsirdi.

IV

Kúnshyǵys jaqty synyq taǵadaı qorshaı kómkergen kári Qarataý alystan qaraqoshqyldanyp kórinedi. Keı tustary at jaldy, túıe órkeshtenip ırelendep jatyr. Seldir bý, jeńil tumannan ada, ashyq aspanmen aımalasqan qatpar tasty qyrqa, adyr ústi kógildir tartady. Keshki zaýal shaq. Aqyrǵy sáýlesin jartas basynda oınatyp, kún de batyp barady. Qarataýdyń batys jaq eńisinde ıin tiresken qalyń aýyl otyr. Aralary, urys kezindegideı, jaqyn. Qyz emshektenip qatar kelgen jaqpar tasty qos adyrdyń qoınaýynan bulqyp atyp móldir sýly jińishke ózen aǵyp jatyr. Osy ózenniń saǵasyn quldılaı alqaqotan qonǵan aýyldyń ústinen byqsı janǵan shala tezektiń tútini kókke kóteriledi. Kól jaǵasyna óleń qýa qonǵan kóp aýyldyń bireýi ǵana kileń aq úıden. Ózgeleriniń deni kónetoz bozǵylt, qarasha úı, tozyǵy jetken lashyq, kúrkeler... Syrt kórinisterine qarap bálendeı baı dep aıtý da qıyn. Keshki jaıylystary birimen biri qosylyp ketken ár aýyldyń tusynda oıdym-oıdym túıe, qara mal. Tek kógildir dalaǵa burań-burań shımaı salyp aqqan jińishke ózen boıynda sonaý tómendegi jaltyraǵan kel jaǵasynda shashyraǵan tas tárizdi jamyratyp jibergen qozylarmen birge birtalaı qoı-eshki kórinedi. Odan ári Qarataý qoınaýyna qaraı bozań, qylań tústi úıir-úıir jylqy ala-qula bolyp erip barady. Kóbi jaraý, qulyndy jylqy az. Shamasy olar alystaǵy jaıylymda tárizdi. Al mynaý qulyn-taılary aýyq-aýyq búıirden bóline shapqan shaǵyn jylqy saýynǵa arnaı aýyl mańyna ustalǵan tárizdi. Soıyl, quryq ustaǵan on shaqty jylqyshynyń anda-sanda qur-qurlaǵan aıqaıy tynyq keshte sampyldap estiledi.

Bul eki jyl buryn ata-meken Qarataý qoınaýyna, osy jaqta qalǵan Qońyrat, Qypshaq rýlary men Bestańbaly jerine kóship kelgen Qasym tóre men Alty, Toqa, Altaı, Ýaq aýyldary edi. Sonaý ortadaǵy bozańynan aqshyly basym elý úı Qasym tóreniń aýly. Abylaıhannyń bel balasynyń biri bolǵanymen Qasym tóre asqan shonjar emes, sondyqtan bul mańda órgen maldyń da qarasy ońaı-aq kózge túsedi. Ýaq, Toqa, Alty da Arǵynnyń ózge rýlaryna qaraǵanda shaǵyn aýqatty rýlar. Onyń ústine Arqanyń kók shalǵynyna úırengen mal, Qarataýdyń shı men kókpek aralasqan bozańyn jersinbeı, bálendeı órbip, ósip kete almaǵan.

Osy aýyldardyń Qazyqurt jaǵyndaǵy bir bıik tóbe basynda bir adam tur. Qoı-qozysy mańyrap, balalary jylap azan-qazan bolyp jatqan yldıdaǵy jurttan qashyp shyqqandaı.

Sonaý kóz ushynda noqattaı bolyp kóringen kók tuıǵyndaı qıaly áldeqaıda alystap ketken.

Bul — orta boıly, keń jaýryn, aryqtaý taramys deneli, jataǵan kelgen at jaqty sary sur kisi. Sál qyzǵylt tartqan qyran kezdi, jýan balýan moıyndy. Ashyq júzine jarasa bitken sál kelteleý qyr murnynyń astynda shaǵyn ǵana murty bar. Qoıý shoqsha saqaly súp-súıir. Saqal-murty kúńgirt sary. Basynda jarǵaq tysty qundyz tymaq, qara maqpal jeńil qundyz ishiginiń syrtynan bozǵylt túıe jún shekpen jamylǵan. Aıaǵynda atqa minýge yńǵaılanyp tigilgen orta qonysh kók salmen órnektelgen saptama etik. Otyrǵan otyrysynda, turǵan turysynda iltıpattyq pen tákapparlyq qatar ańǵarylady. Sál shegir tartqan ótkir qyraǵy kózi qaraǵanda adamnyń tý syrtynan ótkendeı. Sarań qımyly, jumyla bitken jińishke erinderi, az sóılep, kóp tyńdaıtyn adamdy sezdiredi. Eger tulǵasyna, kóńil raıyna qarasań ishinde tunyp jatqan úlken aqyl, bulqynyp syrtqa shyqqysy kelgen jiger baryn uǵasyń.

Bul Abylaıhannyń nemeresi, Qasym tóreniń ortanshy uly Kenesary edi.

Kenesary osy tóbege shyqqaly edáýir mezgil ótken. Ol qazir qalyń oıda. Esine keshegi Nysanbaı jyrshynyń sózi túse berdi. El aralaǵan ári synshy, ári jyrshy Nysanbaı aqyn, aq kıgizge maldasyn quryp otyryp ap, Qasym tóreniń aldynda Shyńǵys shejiresiniń biraz jerin qıssa etip aıtyp bergen.

Ol monǵoldarmen irgeles Keróleń, Onon ózenderiniń boıynda keship júrgen Kereı rýynyń qalaısha Shyńǵyshannyń alǵashqy jemi bolǵanyn kúńirene jyr etti. Bir mezet Orhon, Om, Ertis ózenderiniń jaǵasyndaǵy Naıman, odan tómen, osy kúngi Saryarqanyń soltústigi men batys óńirin jaılaǵan Alshyn, Qypshaq rýlarynyń Shyńǵyshanǵa qalaı baǵynǵanyn jeldirte ótti. Sodan keıin Arǵyn, Naıman, Kereı, Qypshaq, Qońyrat, Alshyn sıaqty beldi rýlardyń Shyńǵyshannyń úlken balasy Joshynyń Ulysyna baǵynyp, Batýhannyń Altyn Ordasynyń negizin qalasqanyn, Saryarqa men Edil, Jaıyq boıyn erkin jaılaǵanyn bir sholyp ketti. Jetisýdaǵy Úısin, Dýlat, Jalaıyr rýlarynyń Jaǵataı urpaqtarynyń ıeligine qalǵanym da jyr etip ótti.

Endi Nysanbaı jyrshy qaraǵaıly kári dombyrasyn ekpindete uryp Jaǵataı men Joshy urpaqtary nesheme júz jyl boıy osy ushy-qıyry joq keń dalany bılegenin maqtan etti. Alaıda birimen biri handyqqa, baqqa, jerge talasyp rásýa bop, Altyn Orda ydyraǵannan soń Joshydan shyqqan Kereı, Jánibek sultandar Shý boıynda álimsaqtan beri kele jatqan Arǵyn, Qypshaq, Úısin tárizdi, kóne taıpalarǵa birte-birte Ýaq, Taraqty, Kereı, Naıman, Qońyrat, Dýlat, Jalaıyr, Bestańbaly sekildi túrki tildes rýlardy qosyp qazaq handyǵyn qurǵanyn madaq etti. Sodan keıin Jánibektiń balasy Qasym hannyń kezinde qazaqtyń aıbyndy el bolǵanyn bir maqtanysh etip bergen. Nysanbaı jyrshy sál dem alyp shejirege qaıta kóshken. Bul joly Qasym hannan soń qazaqtar az ýaq taǵy da byj-tyj bolyp kelip, tek Haqnazar kezinde ǵana qaıtadan bas qosyp, irgeli el bolǵanyn, Táýekel, Esim, Áz Táýke handardyń tusynda tasy órge domalaǵan, syrt dushpandar shenime kele almaǵan aıbyndy memleketke aınalǵanyn kózi ot shasha otyryp jyrǵa qosty. Keń baıtaq jerdi alyp jatqan úsh júzden quralǵan eldiń aýyzbirligi kúshti bolǵanyn, únemi bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp otyrǵanyn dáripteı kele:

Arǵyn bolsań Altaı bol,

Naıman bolsań Mataı bol,

Alshyn bolsań Adaı bol,

Bul úsheýi bolmasań,

Qaısysy bolsań, sonysy bol,

Meıliń qudaı bol!—

dep qazaq eliniń eń jaýynger rýlaryn shashpaýlaryn kókke kótere bir shyrqap, osy birlestik Táýke han ólisimen taǵy buzylǵanyn, ár taıpa sultandary handyqqa talasyp eldiń shyrqyn ketirgenin aıtyp berdi.

Sodan keıin Nysanbaı jyrshy qaraǵaıly kári dombyrasyn eńkildete jylatyp, ile-shala Qarataý men Shý, Sarysý men Syr boıyn jaılaǵan qalyń qazaqty qalaı Jońǵar hany Syban Raptan shaýyp, «Aqtaban shubyryndy— alqa kól sulamaǵa» ushyraǵanyn maqam etti.

Uly júz ben Kishi júzdiń kóp aýyldarynyń Aral men Atyraý teńiziniń jaǵasyna, al Orta júzdiń Esil, Nura, Tobyl ózenderiniń joǵarǵy salasyna kóshkenin ádeıi toqtaı aıtyp ketti. Aldymen Kishi júzdiń hany Ábilhaıyrdyń, bir jyldan keıin Orta júzdiń hany Sámekeniń Rossıa patshasyna baǵynǵanyn, sonan «Aqtaban shubyryndydan» otyz úsh jyl ótkennen keıin Qytaı patshasy bir mıllıonǵa taıaý qalmaqty qyryp Jońǵar handyǵyn qurtqanyn bir málim etti. Osy shaqta Naıman, Kereı rýlary burynǵy óziniń ata-meken jeri Tarbaǵataı taýy men Qara Ertis boıyna kóship ketkenin maqum áýenine sala zarlana qaldy.

Osydan soń Nysanbaı jyrshy ár júzdiń áıgili handary Ábilmámbet, Baraq, Nuralylarǵa qysqa-qysqa sóz tastap, úsh júzdiń basyn qosý jolynda kúresken, keıin Abylaı degen atpen han bolǵan Ábilmansurǵa toqtaǵan.

Ábilmansurǵa kelgende Nysanbaı jyrshynyń eki kózi ottaı jaınap, kúre tamyry bileýdeı bop, keń tamaǵy torǵaı jutqan qýraı jylannyń kómeıindeı isinip ketti. Dombyrasyn báıge atyna shapqandaı sabalaı uryp, jyr shýmaǵyn qushaq-qushaq laqtyrdy. Endi Nysanbaı dombyrasyn laqtyra oınatyp, Abylaıdyń Qoqanǵa qarsy shyqqanyn, Saıram, Áziret, Shymkent, Sozaq sekildi jeti qalasyn alyp, Tashkentti qalaı baǵyndyrǵanyn, ózine ses kórsetken qyrǵyzdyń qalyń qoldy manaptaryn Qyzylsý, Shámsi ózenderiniń Shýǵa quıatyn saǵasynda kezdesip, «Jáıil qyrǵyny» dep atalatyn urysta qalaı jeńgenin aıtqanda eki kózi qantalap, qoıanǵa túsken búrkitteı shańqyldaı serpip, tipti doldanyp ketti. Ábilmámbet sultannyń esiginde júrgennen bastap, torǵaýytqa kórsetken erligi men el basqarar aqyldylyǵy arqasynda Orta júzge han ataǵyna ıe bolǵanyn jyr etkeninde shabar býradaı tipti qutyrynyp aldy. Aqyn endi alpysqa kelgen Abylaıdy úsh júzden shyqqan óńsheń qasqa men jaısańdarynyń sheshimi boıynsha Telikóldiń jaǵasynda jurt aq kıizge kóterip Úlken han saılaǵanyn tolǵaǵanda tóbesi kókke tıgendeı eki kózi jaınap ketti. Biraq Rossıa qatyn patshasy qazaq eliniń basyn biriktirýdiń qaýipti ekenin oılap tek ólerinen eki jyl buryn ǵana ony Orta júzge han etip ýkaz bergenine bir toqtap, sol Abylaıdyń jetpiske kelgenshe yńǵaıyna qaraı birese Rossıa patshasyna, birese Qytaı bogdahanyna ıkem kórsetip, Túrkistannan bastap Esil, Nura boıyna deıin kóshken qalyń qazaqtyń erkindiligin joǵalttyrmaı el ǵyp saqtap ótkenin taǵy da bir alýan jyr ǵyp shyrqatty.

Báıgege shapqan júırikteı, jyr jelisinen mańdaı teri burshaqtap aqqan Nysanbaı aqyn, bir mezet Abylaıǵa Atyǵaı — Qaraýyl rýlary alty qyzyn berip, onyń ústine Abylaı qaraqalpaqtan bir, qalmaqtan bir qyz alyp, olardan otyz bir ul, qyryq qyz kórgenin asa bir asqan jyr etip tolǵatty.

Daýsy qarlyǵyp boldyrýǵa aınalǵan Nysanbaı tek el jatarda ǵana Abylaıdyń qaraqalpaq áıelinen týǵan Ýálıdiń Rossıaǵa qol shoqpar bolyp ketkenin, qalmaq qatynynan týǵan Qasym tóreniń áke jolyn qýyp, qazaqtyń basyn qosamyn dep báıek bolyp júrgenin madaqtaı kelip, kenet oqshaý otyrǵan Kenesaryǵa qaraı:

Abylaı joly aýyr jol:

Batyr Kene, bilip qoı,

Abylaıdaı berik bol,

Alam deseń abyroı, -

dep uzaq jyryn bitirgen.

Úıdegi jurt jetpiske jýyqtaǵan Qasym tóreniń betine qarap tyna qalǵan. Óıtkeni mundaı sóz tóre bar jerde dástúr boıynsha tek qolbasshyǵa ǵana aıtylatyn. Al Qasym tóreniń sońynan ergen áskerdiń qolbasshysy Sarjan sultan, Kenesarynyń erligi men aılakerligi jurtqa qansha aıan bolsa da, dańqymen ázirge o tek batyr degen atqa ǵana ıe edi. Aldynda aǵalary bolǵandyqtan ózi de «qoldy men basqaraıyn» degen oıdan aýlaq-ty. Nysanbaı jurttan asqan synshy. Buny osy otyrǵandardyń bári de biledi. Nysanbaı qasıeti Qasymǵa da aıan...

Qasym tóre joldy ázirge Sarjan men Esengeldige bergenmen túbi Abylaı jolyn alyp júrer ortanshy ýly Kenesary men kishi balasy Naýryzbaı bolar dep te úmittenetin. Nysanbaı sóziniń óz oıynan shyqqanyna ol ishteı «qatelespegen ekem, men ańǵarǵandy synshy aqyn da ańǵarǵan eken» dep oılady. Biraq ózine samsaı qaraǵan kózdi baıqamaǵandaı, dombyrasyn qasyna qoıyp terin súrtip jatqan Nysanbaıǵa:

— Kóp jasa, aqsańdaq júırigim,— dedi,— kóńilimizdi bir kóterip tastadyń ǵoı.

Qasym tóre Esengeldi menen Sarjannan bir aıdan beri habar ala almaı ishi biteý jaraǵa toly edi. Sýyq habar sýmańdap áp-sátte-aq taraıdy ǵoı. Esh jamanattyń estilmeýi Sarjan men Esengeldi cay degendeı jubanysh beretin.

Qasym tóreniń oqys atalǵan Kenesarynyń atyn hosh kórgendeı bolýy ortanshy ulyna úlken senim artatynyn tanytty. Jurt ta muny ańǵarsa kerek.

Qazir Kenesary osy jaılardy álsin-álsin tarazyǵa salýda. Árıne, qazir atasy Abylaı hannyń zamany emes. Ol kezde Rossıa patshasynyń áskeri de Aq Jaıyqtyń arǵy betinde bolatyn. Qart Qojaq shejireshiniń bala kúninde, Abylaı atań han bolar jyly Qyzyljar qorǵany, odan jıyrma bes jyl buryn Eski Semeı, sol jyldary Qaraótkel, Baıanaýyl, Qarqaraly bekinisteri salyndy dep otyratyny áli esinde.

Kenesary batyr qazaqtardyń óz táýelsizdiginen aırylýynyń eń basty sebebi —«ortaq ógizden ońasha buzaý artyq» dep qaraıtyn el aǵalarynyń aýyz birligi joqtyǵynan dep biletin. Sol qazaqtyń basyn qosýǵa bola ma? degen suraqqa ózi de jaýap bere almaıtyn.

Tek sońǵy kezde ǵana bir jaýaptyń ushyǵyn tapqan tárizdi.

Ol ushyq Abylaı atasynyń zamany men qazirgi el jaǵdaıynda jatqan sekildi.

Abylaıdyń tusynda Rossıa patshasy Saryarqany tóńirektep bekinis salǵany bolmasa, bálendeı ishine kire qoımaǵan-dy. Sondyqtan atasy Abylaı birese Rossıany emindirip, birese Qytaıdy dámlendirip eki ortada bostandyǵyn saqtap júre bergen. Al qazir qazaqta ondaı múmkinshilik joq. Bir jaǵynan ábden oryn teýip alǵan patsha áskeri bolsa, ekinshi jaǵynan qazaq jerinin búkil ońtústigi men Syr boıyn basyp alǵan Qoqan men Atyraý, Aral tusynan Ústirt, Mańǵystaýǵa deıin ókimin júrgizgen Hıýa handyqtary tur. Abylaı kezindegiden qazir qazaq eliniń basyn qosýdyń qıyndyǵy da, jeńildigi de osynda dep túsinedi Kenesary.

Ashynǵan jolbarys ajaldan shoshynbaıdy. Qazir qazaqtyń qalyń buqarasy osy ashynǵan jolbarys tárizdi. Úsh jaqtan birdeı qadalǵan naıza, qazaqty da oıatqandaı. Keshe sonaý Ulytaýdan Qudaımendi batyr kelgen. Ol Jolaman men Iman batyrdyń sálemdemesin ákelip, qazir Saryarqanyń qaı qıyrynda bolsa da aq patshaǵa qarsy shyǵatyn jurttyń kóp ekenin aıtqan. Bastaıtyn jan bolsa eretin jurt bar degen. Al Sarysý, Shý, Syr boıy qazaqtarynyń da kúıi belgili, uran salyp, tý kóterseń sońyńnan erýge daıyn. Hıýa hanynyń qıanatyna shydamaǵan Adaı, Tama, Tabyn, Shómekeı, Jappas, Shekti rýlary naızalaryn jalańdatyp, qam jutyp ol otyr.

Qazir bas kóterýge eń bir qolaıly kez. Qıanat janyn jegen buqara qýraǵan shóp tárizdi, ot tıse boldy-aq lap etip búkil Saryarqany, Syr boıyn, Jaıyq, Mańǵystaý, Ústirt dalasyn alyp ketýi ǵajap emes.

Abylaı hannyń qaı qatynynan taraǵan urpaǵyn alsań da, tastaı berik, uıymshyl. Ásirese Qasym tóre uly-qyzy: Esengeldi, Sarjan, Kúshik, Musa, Kenesary, Naýryzbaı, Ábilǵazy, Kenesarynyń apasy batyr Bopaı, olardyń balalary Qudaımendi, Erjan, Isa, Qoshqarbaı, Ábilpeıiz. Qasymnyń inisi Daıyrdyń balalary Táti, Áti, Satybaldy, onyń balasy Qaldybaı, bári ózen qaıda quısa, tamshy da sonda quıady degendeı, úlkeni qaıda bastasa, ózgesi sońynan erýge bar. Naǵyz bir uıaly kókjal qasqyrlar toby dersiń. Tek atalas Kúshik qana bozókpeleý. Ákesiniń aıtqanyna tek qatigez baýyrlarynan qoryqqanynan ǵana kónetindeı. Bir bıeden ala da týady, qula da týady, bir shirigen jumyrtqa kimdi búldirer deısiń deıdi ishinen Kenesary.

Aǵa aldyna túsý Qasym tere balalarynyń arasyndaǵy dástúr emes, sóıtse de aǵalary Sarjan men Esengeldiniń qylyǵyna Kenesary túsinbeıdi. «Nesine Tashkent qushbegisiniń aldyna baryp tize búkpek? Qas dushpannan tilenip ne tabady olar? Qastyń aty qas, seniń dos emes ekenińdi Tashkent qushbegi bilmeı me, basyńdy ıme. Odan da óz keregińdi óziń kók naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen tartyp al. Sonda ǵana jaýyń senimenen sanasady, al qolyńdy jaıyp, tize búkseń, seni ol qul sanaıdy. Quldyń tilegin kim oryndaǵan? Joq, bılik ózime tıer bolsa, bunyń birin de istemeımin. Ne bolsa da dushpandarymmen alysyp ólemin. Aǵalaryma da sony aıtam... Tek ózderi cay qaıtsa eken!»

Kenesary taǵy da oıǵa shomdy.

«Abylaıdyń jolyn qýý — búkil qazaqtyń basyn qosyp, úsh júzdi bıleý degen sóz.

Úsh júzdi bıleý — sultan ataýlyny aıaǵyna jyǵyltyp, Ábilhaıyr, Sámeke, Nuraly, Bókeı, Serǵazy, Ýálı urpaqtaryn ózine tabyndyryp, barlyq qazaqty aýzyńa qaratý. Úsh júzdiń balasyn qoıdaı órgizip, qozydaı kógendeý. Sonda ǵana Abylaı hannyń qalmaq áıeli Hochadan órbigen urpaqtarynyń ejelgi armany oryndalady. Qazaq eliniń jaýdan jerin, erkindigin qorǵaý men Úsh júzge Qasym tóre balalarynyń úkimin júrgizý — qazir bir tilek, bir maqsat. Al osy tilek, osy maqsattyń oryndalýyna eń qolaıly kezeń búgingi kezeń. Óziniń táýelsizdigin qorǵaýǵa kóterilgeli turǵan halyq, eger bastaı bilseń handyqty, Úsh júzdi bıleýdi saǵan ezi alyp bergeli turǵan joq pa?!»

«Budan bylaı qaraı mundaı sátti kezeń týmaýy múmkin. Rossıa patshasy, Qoqan, Hıýa handyqtary tárizdi jaýlarymyz halyqtyń eńsesin myqtap turyp bir túsirip tastasa, qyzba qandy qazaq qaıtadan bas kótere almaıdy.

Joq, búgingi kún — eń qolaıly kún. Táýekel ne bolsa da aıqasty bastaý kerek! Biraq aıqasty qaı tustan bastaǵan jón?! Úsh dushpannyń qaısysynyń bizge salǵaly turǵan shyrǵysy berik, eń aldymen sony úzý kerek!»

Kenesary endi qabaǵy qars jabylyp, eziniń qoıǵan suraǵyna sheshim izdep oı teńizine birjolata súńgidi. «Qoqan men Hıýa handary meılinshe tas júrek, jeńilseń qanǵa boıaıdy, qaramaǵyndaǵy azǵantaı qazaqty túgelimen qyryp tastaýdan taıynbaıdy. Al Rossıa patshasy ondaı emes. Keıbir qanisher sheneýnekteri bolmasa, qalyń buqarany aty-jóni joq qyra bermeıdi. Oqqa baılap, Sibir aıdasa tek betke shyǵar jaqsylaryn ǵana aıdaıdy. Úlken jurt sóıtip qashan da keń peıilin tanytpaı qalmaıdy. Al Qoqan, Hıýa handyqtary she? Bular qorqaý qasqyr tárizdi. Jan ketip óleksege aınalsań, ólekseńdi de talaı beredi. Tek qoryqqandaryn ǵana syılaıdy. Olarǵa boı kóterip, kúsh jınaǵanda ǵana tıisý kerek. Eger áldeqalaı ondaı kún týsa aıanyp qalýǵa bolmaıdy. Qoqan men Hıýa ózderi qyrǵan on myńdaı er azamat úshin jaýap bersin. Aýǵanstanǵa, Persıaǵa kúńdikke satqan qazaqtyń qyz-qatyndarynyń qarǵysynyń azabyn tartsyn.

Kenesarynyń soǵysty eń aldymen Rossıa patshalyǵymen bastaýdy qalap alýyna basqa da sebepteri joq emes. Patsha soldattarynyń bekinis, zeńbirek, karabın shtýserleri bolsa, qazaqtyń dalıǵan jalpaq dalasy bar. Eger tyǵylar jyńǵyl, jyqpyl saıy kóp bolsa, qyr qoıanyn arlan tazy da ustaı almaıdy. Arqanyń jeri mol, bir sheti Qarqaralydan Aq Jaıyqqa, ekinshi sheti Qyzyljardan Betpaqdalaǵa deıin sozylyp jatyr. Qalaı oıyssań da jer jetedi, tek úzeńgiń berik, qaıtpas qajyryń bolsyn. Al zeńbirek súıretken patsha áskeriniń mundaı múmkinshiligi joq. Onyń ústine Orta júz kóp el. Bárin birdeı kótere almasań da, sońyńnan eretinder tabylady. Álin jetpeı qýǵynǵa túser kún týsa, batyrlyqty qurmet tuta biletin qazaq, keıbir ishindegi ázázili bolmasa, kórer kezge ustap bermeıdi. En, bolmasa Abylaı hannyń arýaǵyn syılaıdy. Al Qoqan men Hıýa jerinde bundaı jaǵdaı joq. Syr boıy, Ústirt, Mańǵystaý, Aral mańyndaǵy kóship júrgen qazaqtardyń shyntýaıtqa kelgende basyn qosý ońaı is emes. Qoqan, Hıýa handaryn jeńý úshin Jetisý, Alataý, Qaraqalpaq óńirindegi aǵaıyndardyń da bas kóterýi kerek. Oǵan sený qıyn. Úısin, Dýlat, Alataýdy jaılaǵan kóp qyrǵyz, Aral boıyn meken etken Qaraqalpaq seniń sózińdi sóılep, joǵyńdy joqtaı ma? Óz oshaǵynyń basy aman bolsa, seniń qan tókkenińde nesi bar. Qoqan, Hıýa handarynyń da kúshtiligi osynda jatqan joq pa, olar kimniń júreginiń qalaı soǵatynyn biledi. Qyrǵyz, qazaq, qaraqalpaq birigip bas qospaıtynyn sezedi. Búkil Jetisýdy alyp jatqan Úısin, Dýlat ta dushpanyńmen shyn beldesip qalǵanyńda senen bólinip jaýǵa tastap ketýi de múmkin...

Joq, olarǵa senýge bolmaıdy. Úısin, Dýlat, Qyrǵyz, Qaraqalpaq óz basyna Orta júz ben Kishi júzdiń aýyr jaǵdaıy tússe ǵana atqa qonady. Al onyń ber jaǵynda olardan ne úmit, ne qaıyr!

Kenesarynyń Arqaǵa oralǵysy kelýine taǵy da bir sebep bar. Ol — kek. Sámeke, Bókeı, Ýálı tuqymdarynan shyqqan aǵa sultandardy Qasym balalary órtep jiberýge bar. Bul eskiden kele jatqan eski eges, el bıligine talasýdan shyqqan baqastyq. Ásirese Qasym balalarynyń óshi Qudaımendiniń Qońyrquljasynda, Ýálıdiń balasy Shyńǵys pen onyń sheshesi Aıǵanymda, Bókeı tuqymynan shyqqan Táýkeniń Jamantaı, Qusbegi men Jantóreniń Ahmeti men Arystanynda. Bul aǵa sultandar Kenesarynyń da eń aıamas jaýlary. Balyq basynan shirıdi, qazaq jerin aq patshaǵa berip otyrǵan osy aǵa sultandar dep kektenedi Kenesary.

Eger Arqaǵa barsa, eń aldymen osylardyń aýylyn shaýyp, ejelden kele jatqan eregestiń bir túıinin sheshpek. Qyzyn kúń, balasyn qul qylyp, tabanyna bir salmaq. Onsyz ábden qansyrap alǵan kóńil jubanar emes.

Biraq olar Kenesaryǵa ońaılyqpen boı bere me? Olardyń da sońynan ergen qyrýar el bar. Qoldarynda qarý-jaraqty júzdegen jasaǵy, sarbazdary tur. Onyń ústine qol ustasqan aq patsha áskerleri de qastarynda, Kenesarynyń bir tirelgeni eń aldymen osy aǵa sultandar men patsha áskeriniń arasyna shı júgirtip kórý.

Shamasy kelse Sibir men Orynbor gýbernatorlaryn ózimen sanasatyn etip alý.

Ol úshin Kenesary barysymen soǵys ashpaıdy. Aldymen gýbernatorlarmen til tabý jolyn izdeıdi. Óziniń birneshe tilegin qaǵaz júzinde aldaryna qoıady. Eger gýbernatorlar sol tilekterdi qabyldasa, Qońyrqulja, Ahmet, Jamantaılardyń sońynan ergen jurt ta bunymen sanasatyn bolady. Ondaı jaǵdaıda, alty basty aıdahar bolsa da Qońyrqulja, Ahmetterden ósh alý ońaıǵa túsedi.

Árıne, onymen Kenesary súıek tıgen tóbetteı upaıym túgel dep óz betine ketpeıdi. Abylaı atasynyń jolyn qýyp úsh júzdiń hany atanbaı toqtamaıdy. Eń bolmaǵan kúnde ata taǵyn alyp, Orta júzdi bıleıdi. Sondyqtan bir tilekten keıin bir tilek talap etiledi, báribir óz degenine jetpeı qoımaıdy.

Al general-gýbernatorlar alǵashqy qoıǵan tilekterin qabyl etpese ne isteıdi? Onda sheshingen sýdan taıynbaıdy, soǵys ashady. Jáne ol soǵysty eń qas jaýy Qońyrquljanyń aýylyn shabýdan, Qońyrqulja prıkazy Qaraótkel bekinisin alýdan bastaıdy.

Abylaıdyń aldynda ǵana Orta júz han kótergen qyryq myń jylqy aıdaǵan Sámekeniń urpaqtary Qudaımendi balalary dese, Kenesary uıqysynan shoshyp oıanady. Aǵa sultan Qońyrqulja men Kenesary arasynda tek qana ejelden kele jatqan el bıleý, qonys tebýden týǵan ata daýy emes, bastary kórge kirgenshe keshirilmeıtin ýyty qanǵa sińgen óshpendik bar. Sol óshpendik, keshirilmes qastyqtyń endi aq patsha men qazaq eliniń arasyndaǵy úlken saıasatqa da yqpaly tımek. Kenesary ornynan túregelip, sál ersili-qarsyly júrdi de, qaıtadan oı shýmaǵyn tize berdi.

«Handyqqa talasýdyń eki joly bar. Ony san aıqastan ótken Kenesary jaqsy biledi. Biri saǵan han bıligin áperem degen halyqtyń artynda turyp basqara bilý. Ekinshisi sońynan ergen qoldyń aldynda júrip erligińmen ózińe tartyp alý.

Handyqqa júz ben júz, rý men rý talassa, jurttyń art jaǵynda turyp eldi qyrǵynǵa aıdap salyp, aqyl-aılamen, zulymdyq-jaýyzdyqpen muratqa jetýge bolady. Al búgingi talastaı, qalyń buqaranyń táýelsizdigin qorǵaý armany men seniń jurt bıligin qolǵa alam degen kókeıkesti tilegiń ushtasyp jatqanda, sońyńnan ergen qoldyń artynda emes, aldyna shyǵý qajet. Sonda ǵana saǵan qara halyq senedi, sońyńnan eredi. Buqara óz basyńnyń qamy úshin emes, halqyń úshin alysyp júrgenińdi kózben kórgeni jón. Sóıtken kúnde ǵana, armanyńa jetesiń. Halyq ózi armanyńa jetkizedi».

Osyndaı sheshimge kelgen Kenesary, kenet tizesin búgip belindegi Isfaǵan sheberi soqqan narkeskenin sýyryp alyp, qylshyldaǵan sýyq júzinen súıdi.

— Anadan qorqaq bolyp týmap edim,— dedi kenet daýsy dirildep ketip,— armanyma jetkenshe qorqaqtyq bildirsem óz qanymdy ózim isheıin, osy sertime, túsi sýyq narkesken, sen kýá bol!

Ol narkeskenin qynyna salyp, endi kóterile berem degende, art jaǵynan syńǵyrlaı shyqqan áıel daýsy estildi.

— Tórem-aý, namaz oqyp jatyrsyń ba?

Báıbishesi Kúnimjan ekenin Kenesary qaramastan tanydy. Túregelip, tizesin qaqty da, qarsy júrdi.

— Jáı ásheıin, semserdi tasqa salyp dúzin synap jatyr edim.

— Qas bolatty jaý júregine salyp synamas pa?

— Onyń da jón.

Kenesary áıeliniń sózine rıza bolyp qaldy.

Kúnimjan bıyl jıyrma altyǵa shyqqan. Oımaq aýyz, qumaı kóz, qara torynyń sulýy. Eki bala tapqanyna qaramastan, suńǵaq boıyna jarasqan tip-tik qos jumyryqtaı qos anary altyn jambyly alqasyn tyrsyldata kerip, ash beli úzilip keterdeı talyp, myqynynan tómengi býra sandy bóksesin meılinshe aıqyndap tur. Ústinde shytyrma aq jibek kóılek, kógildir torqa oqaly qamzol, onyń syrtynan shetin qundyzben ádiptegen dúrıa qyzyl shapan, basynda aq merýert órgen, altyn teńgeleri kózine túse salbyraǵan qyzyl barqyt sáýkele. Syrtynan aq torǵyn shálini kómildire jamylǵan. Qulaǵyna taqqan úsh býyndy syrǵalary men arqasyna tógile túsken toqpaqtaı qalyń shashynyń ushyndaǵy tórt qatar sholpysy patshanyń, kileń bir somdyq altyn aqshasynan qıystyrylǵan. Batyrdyń aldynda ózin-ózi qymsynbaı ustaýy, bylq-sylq basyp qasyna burala kelýi, erke báıbishe ekenin ańǵartady.

Rasynda da «jazyǵy qatyn demeseń, qyzdan artyq saldyǵy» dep Júsip qoja aqyn aıtqandaı. Kúnimjan Kenesaryǵa aqylymen de, sulýlyǵymen de ábden unaǵan áıeli. Shyqqan tórkini de Qasym tóreden saltanaty men baılyǵy kem emes, arǵynnyń shonjarlarynyń biri Álke Baıdaly tuqymy.

Mynaý ústindegi torqa, dúrıa kıimderi men altyn bilezik, altyn sholpy, altyn júziktiń bári de kelinshek bop túskende osy tórkin bergen jasaýy.

Kenesary men Qońyrquljanyń bitispes qas-jaý bolýlarynyń da bir sebebi osy Kúnimjanda...

Kenesarynyń batyr atanyp, ataǵy Saryarqaǵa jańa jaıyla bastaǵan kezi edi. Ulytaýdy jaılaǵan Jyryq rýynyń baıy Sandybaıdyń Erdeni osy óńirge pravıtel bolyp taǵaıyndalyp, at shaptyrylyp, balýan beldesken úlken toı bolǵan. Osy toıǵa bir top jigitpen Kenesary da kelgen. Ondaǵysy tar jol taıǵaq kún týyp, Kókshetaýda bekinis salynyp, kóńil qobaljı bastaǵan soń, Ulytaý mańyn bir sholyp qaıtý edi. Alty alashtyń alǵashqy basyn qosqan handarynyń biri Alashahan da osy jerde qaıtys bolǵan. Uly Joshy han da osy tusqa qoıylǵan, Ulytaýmen irgeles Kishitaýdyń basynda Edige batyrdyń da qabiri bar, Aqmeshit áýlıe de osy arada jatyr. Ulytaý qazaq eliniń atameken kindigi. Buny kórýdi Kenesary da ózine paryz sanaıtyn. Báıgede soıylǵa at jyǵylyp, kókparda kisi ólgen ulan-asyr osy toıdan qaıtyp kele jatyp, Arǵynnyń Altaı, Tortýyl rýlary jaılap otyrǵan Terisaqqan ózenine kelip, azyraq at shaldyrýǵa attarynan túse-túse qalǵan. Astyndaǵy sáıgúlik júırigin atqosshysyna berip, Kenesary qalyń taldy jaǵaǵa barǵan. Tań aldynda ǵana jańbyr jaýyp ótken-di. Syńsyǵan tal arasy tymyrsyq búk eken. Kenesary pysynap ketip, azyraq salqyndap alaıyn dep syldyrap jatqan sýǵa taıaǵanynda shaǵyn kelgen Terisaqqannyń bergi aǵymynda kók tolqynmen oınap júzip júrgen eki qyzdy kórdi. Aýyl kóship jatqan kez, sirá kóshjónekeı shomylyp alǵysy kelgen tárizdi, kıimderi men shiderlep qańtaryp qoıǵan attary arǵy bette. Kenesary alǵashqyda aıdalada paıda bolǵan bular periniń qyzdary shyǵar dep oılap qalǵan. Ásirese aldyńǵy qyz bir adamnyń aýzynyń sýy quryǵandaı sulý kóringen. Qamshynyń tilindeı etip órilgen qos burymy kók tolqynmen oınap jylandaı ıreńdep, symbatty denesi, sý astynda aq sazandaı bulyqsyp, eriksiz kózin tartyp áketken. Tek arǵy bettegi attary men úıýli turǵan kıimderin kórgende ǵana Kenesary esin jınaı bastaǵan.

— Arsyńdar ma, arýlar?— degen ol qyzdardyń arǵy jaǵaǵa qaraı burylǵanyn kórip, ketip qalady eken dep qorqyp.

Aldyńǵy tana kóz japalaq sary qyz «Oıbaı, kótek!»—dep daýystap jiberip, sýdy eki aıaǵymen sabalaı arǵy betke qaraı júze jóneldi de, sońǵy qara torysy moınyn buryp keıin qarap, jaǵada turǵan Kenesaryny kórip toqtap qalǵan. Túregelip júzip, tek sýdan basyn shyǵaryp:

— Bar bolarsyz, myrza,— dep sálem bergen.

Sóıtkenshe jaǵaǵa Kenesarynyń joldastary da kelgen. Ádettegi qaljyń-ázil bastalǵan. Ash denesin jigitterge kórsetip sýdan shyǵýǵa uıalyp turǵan qyzdar, jaǵadaǵy Kenesary ekenin estip, ne qylaryn bilmeı sasqan. Kenesary toby ázil-qaljyńy aralas, eger tilegimizdi oryndamasańdar, qazir arǵy betke ótip, kıim-keshekterińdi alyp ketemiz dep qorqytqan.

Qyzdar «aǵataılap» ketýlerin surap jalynǵan. Qaljyń qumar jelókpe jigitter ózderiniń tilegin oryndamaı ketpeıtinderin aıtyp turyp alǵan. Sý soryp ábden jaýraǵan qyzdar, bulardyń ketpeıtinine ábden kózderi jetken soń, jigitterdiń ne tileıtinderin bilgisi kelgen. Qara tory sulýy Kenesaryǵa qarap:

— Myrza, sonda siz menen ne qalaısyz?—degen.

— Qalaǵanym kıyn bolsa da sózińde turasyń ba, qaryndas?

— Sózimde turmaıtyn qatyn emespin, aıta ber.

Qyz aýzynan shyqqan «qatyn emespin» degen sózdi Kenesary óz maǵynasynda túsindi. Kenet júregi alyp-ushyp, kolǵa túsken torǵaıdaı typyrshı jóneldi...

— Qatyn bolmasań... Jaraıdy, biz keteıik. Tek sońymyzdan qýyp jetińder. Qalaýymdy sosyn aıtaıyn. Ýáde me?

— Ýáde!

Kenesary toby ózen jaǵalaı kete barǵan. Azdan keıin qyzdar bulardy qýyp jetken. On alty - on jeti jasar ýyzdaı eki jas qyzdyń sýyq júristi beıtanys top jigittiń qastaryna qoryqpaı kelgenderine Kenesary tań qalǵan. Jáne bergen ýádelerinde turyp aldap ketpegenderine razy bolǵan. Osy kezdesýden bastap Kenesary men Kúnimjan birin-biri qatty unatqan. Jańa týǵan aıdaı tolyqsyǵan arqanyń jas sulýy Kenesaryǵa birden qulap túsken. Shólmek kúnde synbaıdy, bir-aq synady. Sol túnde bir shólmek syndy. Jurttan aýlaq dóńgelengen qaraǵan túbinde dalanyń ójet qyzy batyrdyń bir tilegin oryndady.

Kúnimjan ókinbedi, óıtkeni osydan eki jyl buryn qos qatynynyń ústine toqaldyqqa almaq bop sasyq qurt, buzaý tumsyq Qońyrqulja quda túsip, úsh úıir qara kók jorǵany qalyń malyna tólep ketken. Onyń ústine Qaraqoıyn Qashyrlyǵa el jaılaýǵa shyqqan shaqta uryn kelem dep jaqynda habar bergen.

Tańerteńine Terisaqqannyń oıpattaý jaǵasyna qonǵan Baıbolat aqsaqaldyń aýylyna Kúnimjan men japalaq sary qyzdy ertken Kenesary nókerlerimen kelip tústi. Kúnimjannyń osy túnde Kenesary batyrmen kóńil qosyp shyqqanyn eń aldymen jeńgeleri, odan sheshesi estip, sýyq habar birte-birte jylandaı jyljyp Baıbolat aqsaqaldyń ózine baryp jetken. Abylaıdyń arýaǵynan Qasym tóreniń qaharynan seskenip, ne isteýdi bilmeı, onyń ústine abyroıy aırandaı tógilgen qyzynyń kúıigi de arqasyna aıazdaı batyp otyrǵan Baıbolat aqsaqalǵa Kenesary kóp keshikpeı «Kúnimjandy maǵan bersin» dep kisi salǵan.

Baıbolat aqsaqal bul tilekti shuǵyl aqylǵa sap, qolma-qol sheshimin aıtqan:

— Úsh júzge han bolǵan Abylaı atasyna Arǵynnyń Qaraýyl, Atyǵaı rýlary alty qyzyn bergende, sol Abylaıdyń batyr nemeresine bizdiń jalǵyz qyzdy qımaǵanymyz bolmas, alsyn,— degen.

Bir apta ótkennen keıin Álke Baıdaly, Aqqoshqar Saıdaly bop úsh bozdy kósem jekken kúmistegen qara páýeskemen, jasaý artqan toǵyz nardy bir kósh etip Kúnimjandy yrǵaltyp-jyrǵaltyp Kókshetaýdaǵy Qasym tóreniń aýlyna uzatqan.

Muny estigen Qońyrqulja namystanyp bulqan-talqan bolǵan. Jasaq jiberip Baıbolat aýylyn shaýyp alýǵa da oqtalǵan. Áıtse de, baılyǵy ózinen artyq Arǵynnyń shonjar rýy Álke Baıdalymen janjaldasýǵa batpaǵan. O basta Kúnimjandy toqaldyqqa suraǵanda da Qońyrqulja tek qatyn sanyn kóbeıtpek emes, Arqanyń osy shynjyr balaq shubar tós rýymen jaqyndaspaq oıy da bolatyn, al sol oıdyń buzylǵanyna qatty qynjylsa da, taıpa rýly eldi ózine jaý etýdiń qaterli ekenin uqty. Sondyqtan Baıbolatqa bergen qalyń malyna úsh toǵyz aıybyn qosyp aldy da, upaıym túgel degendeı, kókirektegi yzany ishke túıip qala berdi.

Biraq Qońyrqulja endi Qasym balalaryna ábden óshigip aldy. Ebin taýyp, ezýin qalaı jyram dep júrgende Kóksheden Jabaıy ózeniniń saǵasynda otyrǵan Taraqty eline uzatylyp bara jatqan Sarjannyń úlken qyzy Kúnikeıge jasaǵymen kezdesip, ony bir tún ıemdenip qoıa bergen. Aǵa sultan Qońyrqulja men Qasym tóre balalarynyń arasyndaǵy osy bir namys yzasy endi bir-birine máńgi keshpes qandy kekke aınalǵan. Baq talasy, jer talasy, rý talasy, ar talasy, qatyn talasy bári kelip, ábden shıelenisken qyl túıin bolyp qatyp qalǵan.

Muny tek almas semser, ótkir qylysh qana kesip bere alatynyn eki jaq ta jaqsy bilýshi edi.

Osy talastyń bas sebepkeri Kúnimjan sulý shyqqan jeri de, túsken jeri de myqty bolǵan soń ózin-ózi tym erkin ustaıtyn. Kúıeýine de aıtqanyn istetetin, meılinshe erke...

Kúnimjan qazaq áıelderiniń salty boıynsha Kenesaryny kúıeýim, erim demeı tek «tórem» dep qana ataıdy. Bunysy bir jaǵy kúıeýiniń tóre tuqymynan ekenin dáripteý bolsa, ekinshi jaǵynan «tórem» dep ózine bıliginiń mol ekenin eskertip erkeletýi edi. Sol ádeti boıynsha ol:

— Tórem, sen Qudaımendi batyrdyń atama estirtken sumdyǵynan habardarsyń ba?— dedi sál júdeı.

— Joq, qandaı sumdyq?..

— Aznabaıdyń balalaryn bilesiń ǵoı...

— Qaı Aznabaı? Baıanaýyldaǵy Qarjas Aznabaı ma, álde ózimizdiń Kókshedegi Aqsary Aznabaı ma?..

— Qarjas Aznabaı. Biz Arqadan keshpeı turyp Taıjan degen balasyn patshaǵa qarsy shyqtyń dep Ombyda atyp óltirip edi ǵoı, sonyń aǵasy Seıten batyrdy da óltiripti...

— Topyraǵy torqa bolsyn. Esil er erte ketken eken! Meniń ajalym Qońyrquljadan keledi deýshi edi. Sol ıttiń óshpendiliginen mert boldy ma eken?..

— Iá, solaı kórinedi. Aznabaı aýlymen Balqashqa qaraı kóship kele jatqanda, Myń Aral tóńireginde Qońyrquljanyń álgi shoqynǵan kishi balasy jol kórsetip ákelgen ásker qarsy shyǵyp ustapty...

Kenesarynyń kúlgindengen sarǵysh túsi qara qońyrlanyp ketti.

— Qyrylǵandary kóp pe eken?

— Qarsylasýǵa múmkindikteri bolmapty. Oıda-joqta qolǵa túsken kórinedi. Bir-eki jigit soıylǵa jyǵylypty.

— Topyraqtaryń torqa bolsyn, esil azamattar. Arqaǵa oralar kún týsa alarmyz áli óshterin.

— Seıtenmen birge Qýbettiń Ojaryn da ustapty. Ol sol Ombyda abaqtyda jatqan kórinedi.

— Qaı Ojar? Ana Qońyrquljanyń shabarmany Ojar ma? Ol Aznabaı aýlynan at quıryǵyn keskendeı edi ǵoı?

— Qońyrquljamen kelise almaı, Qaraótkelden qaıtyp óz eline barypty. Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn degendeı, qanyna tartqan ǵoı. Jer-sýynan aıyrylǵan Qarjastyń qaıǵysy jeńip Seıtenge qaıta qosylǵan eken.

— Bir kórgem... Qaısar, ıilimge kelmeıtin jigit tárizdi edi. Qıanat ony da durys jolǵa salǵan eken. Áttegene-aı, ol beısharany da ıtjekkenge aıdaıdy ǵoı.

Dál osy kezde bulardyń janyna Naýryzbaı keldi. Bul jıyrma ekige jańa shyqqan kelbetti jigit. Bir áke, bir shesheden týsa da, bitimi Kenesaryǵa múlde uqsamaıdy. Suńǵaq boıly, eki ıyǵyna eki kisi mingendeı qulash jaýryn, tip-tik kelgen, at jaqty, eki betinen qany tamǵan aqquba tústi. Muryn, kóz, qas-qabaqtary qazaq jigitterinikinen kóri mol pishilgen, tanadaı jaltyraǵan sopaqtaý kelgen úlken qońyr kózderi adamǵa iltıpatpen qaraıdy. Qyzyldy-jasyldy merýert órilgen aıdary samaı tusynan salbyrap túsip tur. Jańa tebindegi kele jatqan qońyr murtty. Basynda qyzyl barqytpen tystaǵan qundyz bórki, ústinde quıyrshyqtary men tyrnaqty aıaqtary salbyraǵan qara qasqa kúzen ishik. İshiginiń jaǵasyna, jeńine, shetine qara qońyr qundyz ustaǵan. Belindegi kúmis belbeýine bylǵary qyndy selebe taqqan.

Naýryzbaı urysqa da osy kıimimen shyǵatyn. Bilegine deıin sybanyp túrip alǵan oń qolynda baýyry qorǵasyn, bes batpan zildeı aýyr qara naızasyn týdaı kótere ustap, astyndaǵy sarǵylt qylshyqty aqboz atyn oınaqtata «Abylaılap!» shapqanda, jan qarsy kele almaıtyn. Jáne zildeı qara naızamen eshkimdi qos qoldap shanshyp kórgen emes. Oń qolynda tórt jigittiń kúshi bar deıtin jurt. Naýryzbaı asqan naızager, zamanynda bul soǵys qarýynan ózine para-par keletin jan kezdestirmegen. Jáne jaýǵa shapqanda qabaǵy qars jabylyp, júzinde erekshe qahar paıda bolatyn. Al jaıshylyqta Naýryzbaıdan aq jarqyn jan joq. Ol mundaıda ári ánshi, ári ázilqoı. Al qazir Naýryzbaıdyń qalyń qabaǵynan qynjylǵan reń baıqalady. Kózi tereńdeı, qas-qabaǵy kirtıe qalǵan.

Oǵan sebebi de bar edi.

Naýryzbaı sońǵy kezde ózi týyp ósken Kókshetaý týraly kóp oılaıtyn bolǵan. Mundaı kezderinde Arqanyń jasyl shalǵyndy, kók maısaly dalasy, jaqpar-jaqpar quz tasty, ón boıy órbı bitken qalyń qaraǵaı basqan túıe órkesh shaǵyn taýlary, kók tolqyny jar kemerin tynbaı soǵyp jatqan shalqar kólderi, mol sýly ózenderi onyń kóz aldynda elesteıtin. Kenet Býrabaıdyń kóz jasyndaı kógildir tolqyny shýlaǵandaı, kerege qanat qyran búrkit qalyqtaı ushqan Oqjetpestiń basynda oınaǵan erke jel jylaǵandaı, dymqyl ıisi ańqyǵan Kenesary úńgiri kúńirengendeı qulaǵyna bir qaıǵyly ún keletin. Sol ún ózin shaqyrǵandaı bolatyn. Naýryzbaı mundaı kezinde kóktem sánin, jubaıy ánin ańsaǵan jyl qusyndaı, ishi-baýyry eljireı, týyp-ósken Kókshetaýyn saǵynatyn. Óıtkeni asyr salǵan balalyq shaǵy, jigit bolyp mahabbat degenniń ne ekenin bilgen alǵashqy baqytty túni, bári de osy Kóksheniń kógildir qushaǵynda ótken. Naýryzbaıǵa Kókshe degen qur ǵana týǵan jer emes. Ol keıde óziniń jyl qusy bolyp jaratylmaǵanyna ókinetin. Eger jyl qusy bolsa sol Kóksheni ár kóktemde bir sharlap ushpas pa edi! Mundaıda Naýryzbaıdyń júregi ýdaı ashyp, janyn qoıarǵa jer taba almaıdy. Sol baqyttan, sol qýanyshynan aıyrǵan sonaý temir kıgen dushpandarymen alysa túskisi keledi. Átteń ne kerek, Naýryzbaı da bir, tuǵyrda turǵan bala búrkit te bir, usharǵa qanaty bar, biraq aıaǵyndaǵy jibek baý jibermeıdi, qur qaırat mezep shańq-shańq shaqyrýǵa ǵana dármeni keledi.

Qarataýdyń jyńǵyly men baıalyshy Kóksheniń tobylǵysy men qaraǵanyna jetpes, bozy menen kódesi, jupar ańqyǵan kók shalǵynyna para-par kelmes. Sonda nege júr bular Syrdyń surǵylt dalasynda? Jan saqtaý ma, álde handyq pa kóksegenderi? Eger jer kegi bolsa, talaspaı ma sol jer úshin sol týǵan jerdiń ózinde? Syrda júrip Arqany qalaı almaq? Naýryzbaı osy jáıtterdi oılasa, eshteńege túsinbeıdi. Ákesi Qasym tóre, aǵalary Esengeldi, Sarjannyń bul jóninde ustaǵan joly oǵan jumbaq.

Naýryzbaıǵa myń Qoqan handyǵynan Saryarqasynyń bir jaılaýy artyq. Osy qaıǵy keshe Qudaımendi batyr kelgennen beri tipti údeı tústi. Qazirgi qabaǵynyń qatýyna da sebep osy. Aǵa, jeńgesiniń tóbe ústinde ońasha turǵanyn kórip, sóılesýge ádeıi kelgen. Naýryzbaıdyń reńinen kóńiliniń qapaly ekenin ańǵarǵan Kúnimjan oǵan kúle qarap:

— Kishi tórem, neden júdeı qalǵansyń?— dedi,— bir jeriń aýyrǵannan saýmysyń?

Naýryzbaı qapalana jaýap qaıyrdy.

— Aýrý ekenim ras, jeńeshe... Janym aýyrady, kókiregim aýyrady, júregim aýyrady...

İnisiniń nemen dertti ekenin kópten beri sezetin Kenesary úndegen joq. Kúnimjan endi jiger bere sóıledi.

— Qara bulttan kún de shyǵar, bul aýrýlardan aıyǵar zamanyń da keler.

— Qashan?!

— Ony júırik attyń shabysy, er jigittiń namysy biledi.

— Namysqa shabar alysymyz bolyp tur ma? Biz qazir apan-apanǵa kelip tyǵylǵan bóri tárizdimiz. Qansha bári bolsań da, tyǵylǵan jeriń qur túkpir...

Kenesary kenet inisine qarady.

— Apannan atylǵan bóri jaýyna qaýipti ekenin bilmeıtin be ediń? Qol-aıaǵyńdy baýyryńa jınap atylýǵa daıyndala ber, Naýanjan...

— Joq, Kene aǵa, apanynan bóri tek ajalyna ǵana atylady.

— Keıde jaýyn da mert etpeı me?

— Maǵan ondaı ıt-jyǵystyń keregi joq,— Naýryzbaı aǵasyna kishilik minez kórsete aqyryn sóıledi,— maǵan jaýymdy ańdyp basar Kóksheniń yńǵyl-jyńǵyl jartasy, sońymnan jel de qýyp jete almas ushy-qıyry joq Arqanyń keń dalasy kerek.

Kenesary inisiniń ózimen pikirles ekenin buryn da biletin, bu joly da oılaǵan jerinen shyqqan soń ishteı qýanyp qaldy. Sóıtse de qatty minezine salyp:

— Uıasynan erte ushqan qyran tez qartaıady,— dedi,— aldynda aǵalaryń barda jol tańdamaı tura tur.

Naýryzbaı Kenesaryny ózge aǵalarynan artyq syılaıtyn, sondyqtan qarsy sózge kelmeı:

— Quba-qup,— dep tómen qarady.

Dál osy kezde kúnshyǵys tustaǵy belesten oıdaǵy aýylǵa qaraı kóterilgen shań kórindi. Ári-beriden soń taý ishinen eki salt atty sytylyp shyqty.

Qyraǵy kóz Kenesary tesile qarady da:

— Oıpyrmaı, mynaý Aǵybaı bolmasa etti,— dedi kenet qobaljı,— astyndaǵysy Aqylaq tárizdi...

Naýryzbaı da tesile qarady.

— Ie, Aǵybaı kókem! Al janyndaǵysy kim? At jalyna jabysqan túri Erjanǵa uqsaıdy.

— Iá, solar.

Sóıtkenshe quıyndata shapqan eki atty jetip te qaldy. Endi olardyń «oı baýyrymdaǵan» aıqaıy da estildi.

Kenesary sazarǵan qalpynan qozǵalǵan joq. Naýryzbaı men Kúnimjan shydaı almaı kele jatqandarǵa qarsy júgirdi.

Aǵybaı pushpaǵyna deıin terge batqan atynan qarǵyp túsip, belbeýin moınyna salyp, qazaqtyń jamandyqty estirtetin kóne dástúri boıynsha, eki qolyn kókke kótere, tizerleı otyryp aǵyl-tegil jylaǵan qalpy sýyq habardy estirtti.

— Batyr Kene, qos bozdaǵymyzdan aıyryldyq, on segiz asyldan aıyryldyq. Tashkent qushbegi qolynan Esengeldi, Sarjan aǵalaryń qaza tapty. Qyrshyn jigitterimizdi de tegis baýyzdady.

Kenesarynyń túri kúreńitip, erni bozaryp ketti.

— Qashan? Qalaısha?

Aǵybaı betinen sorǵalaǵan jasyn súrtpesten, aýyzy kemseńdeı:

— Osydan eki kún buryn. Jaýyz qushbegi bizdi aldap shaqyrǵan eken, Mádelihan kelgen kúni túnde Esengeldi men Sarjan sultandy dıýan saraıyna shaqyrtyp aldy. Senderdiń Qoqan handyǵyna qarsy shyǵatyn oılaryń bar eken dep bastaryn aldyrtypty. Erjan ekeýmiz tórelerdiń jarlyǵy boıynsha kerýen saraı aýlasyndaǵy attardy qaraýǵa ketkenimizde rabatta uıyqtap jatqan ózge jigitterdi jendetteri kelip baýyzdapty. Biz ázer qutyldyq.

Álsirep qalǵan Erjandy Naýryzbaı men Kúnimjan súıep turǵan. Sýyq habardy estisimen Kúnimjan basyndaǵy úkili sáýkelesi men kúlgin torǵyn shálisin julyp alyp, qara shashyn jaıa, eki belin taıanyp joqtaý aıta jóneldi.

Qapyda ketti qos arlan,

Jaý sózine bos nanyp.

Aıamady qas dushpan

Batyryp qanǵa kek alyp...

Jamandyq habar soqqan jelmen birdeı, ip-lezde bul sumdyqty barlyq aýyldar da estidi. Shashtaryn julyp, betterin tyrnap bozdaǵan ana, egil-tegil eńiregen bala, úı-úıdiń qasynda joqtaý aıtyp toptanǵan qatyn-qalash, kóziniń jasyn súrtip kúrsingen shaldar, ashýly kózderi ottaı jaınap kijingen jigitter. Oıpatta otyrǵan bar aýyl kól ústinde typ-tynysh júzip júrgen qaz-úırekke ıtelgi tıgendeı áp-sátte azan-qazan boldy da qaldy.

Qandy ýaqıǵa ábigeri tek erteńine tań atyp kele jatqanda ǵana basyldy. Aǵybaıdan Esengeldi, Sarjan qalaı qaza tapqanyn tolyq estigen Qasym tóre bir túnniń ishinde ý ishkendeı bop júdep shyqty. Úlken muryndy sarǵylt júzi kógildir tartyp, qoıý qyzǵylt saqaly qyraý basqandaı bozaryp, jaıshylyqta qandy balaq qasqyrdyń kózindeı bileýlene qyzaryp turatyn shegir kózderi kenet jasyp aǵara túsken. Jetpiske kelse de, tip-tik qapsaǵaı denesi aıdalada jel ótinde ósken jalǵyz aǵashtaı tez-aq búkireıe qalǵan. Bul keıin «Naýbaı — Hanshaıym» qıssasynda:

Qasym han ózgelerden asyp týǵan,

Kóńilin dushpandardyń basyp týǵan.

Qarnynda anasynyń qan sheńgeldep,

Qyzarǵan eki kózin ashyp týǵan, —

dep besiginen qanqumarlyǵy, aıaýsyzdyǵy dáriptelgen, aýzynan jalyny shyqqan sotqar, urda-jyq, qatigez Qasym tóre emes. Ilengen terideı jumsaryp, ústindegi júni ýys-ýys túsip qyzyl shaqa bolǵan kóterem qoıdaı álsiz kári-qurtań shal. Tek kózinde ǵana yza, ashý qaldyǵy bar.

Ol sáske kóterile Kenesary, Naýryzbaı, Aǵybaıdy jáne aýlynda qonyp jatqan Qudaımendi batyrdy shaqyryp aldy.

Az ýaqyt úndemeı otyryp basyn kóterdi.

— Jas kezimde, eser kezimde Kókshetaýdy mekendegen taǵy aq býrany sadaqpen atyp óltirip edim. Bul qylyǵymdy estigen aýzy dýaly aqsaqaldar «Shyraǵym, Abylaıdyń aq býrasy Kókshetaýdyń ıesi edi, kıesi uryp júrmese netsin!»— dep edi. Kókshetaýymnan aıyrylǵanymdy sol qylyǵymnan kórýshi edim. Esengeldim men Sarjanymdy da sol aq býranyń kıesi atty ma? Olaı bolsa alla taǵala jolyńa aqsarbas aıtyp, moınyma burshaq salyp tileımin: qaharyńdy, ózge balalarymnan aýlaq et!..

Qasym tóre kókke kótergen qolyn tómen túsirip uzaq ýaqyt otyryp aldy. Ózge jurtta da ún joq. Tek «Aqsarbas! Aqsarbas!» dep ishterinen kúbirleıdi. Álden ýaqytta baryp Qasym tóre basyn qaıta keterdi. Kenet kózinde sónip bara jatqan ottyń qyzylyndaı bir álsiz ushqyn paıda boldy.

— Qyran qartaıyp ólmeıdi, qaıǵyryp óledi,— deıtin edi Buqar jyraý. Sol kúı maǵan da jetken eken. Ne bolsa sony aıtyp kettim bilem.— Kenet ol boıyn jınap aldy.— Endigi kezek seniki,— dedi ol Kenesaryǵa qarap, sodan soń alaqanyn jaıyp batasyn berdi,— áýmın!

Qasym tóre túregelip, kúmis qyndy sapysyn belinen sheship Kenesarynyń aldyna qoıdy da, keregege súıeýli turǵan kıik múıiz mosysy bar, bilteli quldyr mamaı túrke myltyqty alyp:

— Bes júz qadamnan jańylmaı tıetin ákem Abylaı hannan qalǵan mura edi. Ózge aǵańa bermeı kelip edim, endi saǵan berdim. Ie bol,—dedi.

Qasym tóreniń bunysy endigi bılik sende, qoldy, Kenesary, sen basqar degeni edi.

Kenesary myltyqty janynda turǵan Naýryzbaıǵa berip, bir tizerledi de, qynynan qylshyldaǵan sapyny sýyryp alyp mańdaıyna tıgizdi.

— Osy sapynyń almas júzindeı dushpandarymdy aıamasqa ant etemin.

Qasym tóre taǵy da bir tilegin aıtty.

— Eki aǵań men on segiz tóleńgittiń kegin qaıtar. Búkil Qoqan handyǵyna shamań kelmegenmen, Tashkentti alýǵa kúshiń jetedi. Erteń sarbazdaryńdy jına. Arǵy atań Táýekel handaı Tashkenttiń shańyraǵyn ortasyna túsir. Sonda men rıza!

Kenesary basyn tómen ıdi.

— Tashkentten alatyn kekti Tashkentten bastaý kerek pe, álde bóten joly bar ma, aqylǵa sap erteń jaýabyn bereıik.

— Meıliń.

Kenesary sol kúni óziniń on eki qanat aq ordasyna Aǵybaı, Naýryzbaı, Qudaımendi batyrlar men Nysanbaı jyrshyny shaqyryp alyp uzaq keńesti. Erteńine janyna úsh batyrdy ertip Qasym tórege keldi.

«Tashkentti shap» dep ashý ústinde aıtyp qaldym ba, eger Syr, Shý, Sarysý boıynyń er azamattary ermese, az ǵana Altaı, Toqa, Alshyn, Ýaq rýlarynyń Tashkentti alýǵa kúshi jete me dep, Qasym tóre de aq mamyq tóseginiń ústinde túni boıy kirpik qaqpaı dóńbekship shyqqan. Kenesarylardyń kelgenin estip, búk túsip jatqan jerinen basyn kóterdi.

— Kóke,— dedi Kenesary ákesiniń aldyna tizesin búgip, basyn ıip,—«Kóppen keńesip pishken ton kelte bolmas» degendeı biz aqylǵa salyp, Tashkentti shabýǵa áli erte dep taptyq.

— Sonda ne istemeksińder?

— Kúz túspeı Kókshetaýǵa kóshkendi jón kórdik.

Qasym «Kókshetaýǵa nege kóshesińder?» dep suramady. Basyn shaıqap úndemeı uzaq otyrdy da, álden ýaqytta baryp:

— Bóltirikterin qaldyrǵan qasqyrdyń apanyna ańshylar árdaıym qaqpan qurady. Kókshetaýda bizdi kútken úlken qater bar, ol ara endi senderge qonys bolmaıdy,— dedi,— Arqaǵa keshken jón, onda da Ulytaýǵa... Úsh júzdiń qaq ortasy, biri bolmasa birine ıek artýǵa qolaıly.

— Ulytaý—Baǵanaly jeri. Patshadan shen alǵan Sandybaıdyń Erden, Dúzeni qonys bermese qaıtemiz? Kelmeı jatyp taǵy da soıyl, shoqpar qaqtyǵystyramyz ba?

— Iá, óziń búlinip kele jatyp, tynysh jatqan elge búlik salsań, seni jurt búıiden kem kórmeıdi,— Qasym aýyr kúrsindi.— Sonda Abylaıdyń aq týyn kótergen Saryarqadan endi bizge barar taý, basar jer qalmaǵany ma?

Úıge kirgennen beri úndemeı otyrǵan Qudaımendi batyr tizesin búkti.

— Sandybaı tuqymynan jaqsylyq kútýge bolmaıdy,— dedi ol — Eger kóshse Terisaqqan boıyna, Qaraqoıyn Qashyrlyǵa kóshken jón. Bizge ergen oı Altaı azamattary bolsa, ol ara Janaıdar, Tólebaı batyrlar shyqqan qyr Altaıynyń jeri. Týys týysty tabady. Jáne Arǵynnyń ardager rýy Abylaı hannyń urpaǵyna bir qysqa qonys berýi kúmánsiz. Al jaz shyǵa Ulytaý tóńireginen oryn tepken kelisimdi. Sandybaıdyń qos bórisi Erden, Dúzeninen Ulytaý, Kishitaý mańyn, Qarakeńgir, Sarykeńgir boıyn berse qolynan, bermese jolynan, alty qarys azýlaryn kók quryshpen tilgilep otyryp tartyp alý kerek.

— Bul tabylǵan aqyl,— dedi Qasym,— Terisaqqannan Kúnimjan kelininiń tórkin jurty da alys emes.

— Onda Qaraqoıyn Qashyrlyǵa kúni buryn shabarman jiberip habarlasqan jón bolar,— dedi Kenesary.

Qasym ıek qaqty.

— Bu da tabylǵan aqyl.

Qaraqoıyn Qashyrlyny jaılaǵan qyr Altaıy elimen sóılesýge qos atpen Qudaımendi batyrdyń ózi júrmek boldy. Qalǵan jurt Tashkent qushbeginiń qolynan qaza tapqan uldarynyń jetisin berisimen Arqaǵa qaraı kóshýdi ýádelesti. Er azamattar, shal-kempir, bala-shaǵa týyp ósken cap dalasyn saǵynyp-aq qalǵan eken. Bul habarlardy qýana maquldady. Kesheden beri elegizip júrgen jastar endi belderin bekem býyp, at quıryǵyn túıip alys saparǵa daıyndala bastady. Qoramsaqtarynan eki qyrly ótkir ushty saýyt buzar, tórt qyrly qozyjaýyryn jebelerin alyp, tartylar jerine jańadan kúshigenniń qoılyq júni, tazqaranyń taılaq júni dep atalatyn kúshigen men tazqaranyń qaýyrsyndaryn qondyrdy. Al keıbireýleri bolat ushty qos qulash qaıyń naızalarynyń ushtaryn ótkir qaırap, at quıryǵynan jasalǵan shashaq taǵyp jatyr. Baǵzy bireýler belindegi súıek sapty buıda pyshaqtaryn qylshyldata qaırap, bóten qarýlary bolmaǵandyqtan jýandyǵy bilekteı saı boıyna bitken tapal qaraǵaıdyń túzýlerin taýyp alyp, jumyr túbirimen sýyryp, kespeltek shoqpar jasaýǵa kirisken. Arqa jerine qaıtqanmen de tynyshtyq bolmaıdy degendeı jaýǵa arnalyp jóndelgen qarý-jaraq, alys jolǵa dep daıyndalǵan er-toqym, júgen-quıysqan miner at...

Qarataý qoınaýyndaǵy aýyl bitken qaza bolǵan sultandardyń jetisin berisimen birden kóterildi. Qaıtqan qazdaı tirkelip, syńsyp kóship bara jatqan jurttyń tý syrtynan qarap dóń basynda Kenesary tur. Bir tileginiń oryndalǵanyna ishteı qýansa da, aldymyzda qandaı kún bar dep qobaljyǵandaı...

Qalyń el eki aptadan keıin Betpaqdalany kókteı ótip, Sarysýdyń qumǵa sińip joq bolar etegindegi Qyzyl jyńǵylda otyrǵan Bátesh aýylyna jetken kezde aldarynan Altaıdyń júrek jutqan batyry, atalary Seńgirbaı, Januzaq Abylaıdyń úzeńgiles serikteri bolǵan. Sońynan Jeke batyr atanǵan, Tólebaı qarsy shyqty. Qastarynda el bıleýshi eki-úsh aqsaqaly men on shaqty soıyl kótergen jigitteri bar. Astaryndaǵy jupyny attary men ústerindegi eltiri tymaq, túıe shekpen, siri etik, bulardyń kedeı aýyldan ekenin ańǵartady. Tólebaı batyrdyń da kıgeni bálendeı máz emes, áıtse de ol erekshe kózge túsedi.

Tólebaı kóldeneńi men uzyndyǵy birdeı tórtpaq kelgen, qoıý qara murty qulaǵyna deıin jetken úlken qara kózdi, qara sur adam. Taqymyndaǵy buzaý tis shoqpary da ózindeı shombal, astyndaǵy mingen qara kók aty da uzaq shabysty, oshaq tuıaq, tórt taǵan, qulash keýdeli, jalpaq jaıaly myqty qazaqy jylqy.

Tólebaı batyr Kenesary tobymen kóshten uryn kezdesip, Arqaǵa qaıtqan aǵaıyndy qushaq jaıa qarsy alatyndaryn bildirdi.

Kósh qozǵalǵaly kóńili qobaljyp kele jatqan Kenesarynyń endi eńsesi kóterile bastady.

EKINSHI BÓLIM

İ

Kún sáýlesi túndikten tógile tússe de, Qaraótkeldiń aǵa sultany Qońyrqulja áli turǵan joq. Aq mamyq qus tósektiń ústinde qos jastyqqa kómilip qalyń oıǵa ketkeli kóp bolǵan. Bir mezet Qońyrqulja aýnap túsip shalqasynan jatty. Endi moıyldaı qap-qara kishkentaı kózderi dál tusyndaǵy syrly ýyqqa qadalyp, mysyqtyń murtyndaı túksıgen sırek qasy edireıe qaldy. Qamshynyń alaqanyndaı jalpaq kelte murny pysyldap, kebejedeı jýan qarny dem alǵan saıyn kóterile túsip yrq-yrq etedi. Salpy erindi aýzyn qısańdata shaınaǵanda sarshunaqtyń quıryǵyndaı jińishke uzyn murty edireń-edireń ete qalady. Bul jatqany kishi toqaly Zeıneptiń jeti qanat aq otaýy. Úı ishi saltanatty: jerge tógildire tóselgen qyrmyzy qyzyl túkti kilem, tórde qyzyldy-jasyldy qańyltyrmen órnektelgen áshekeıli qos sandyqtyń ústine keregeni sirestire jınaǵan sháıi kórpe, qus jastyq... Esikke taman oıýly syrly kebeje, eki jaq bosaǵada sándik úshin ilip qoıǵan toǵyz qara qundyz, toǵyz qara túlki. Tabaldyryqta qara qylshyqty eki qasqyr terisi jatyr...

Aǵa sultan qazir kóılek-dambalshań. Dambalynyń keń balaǵy tizesine deıin túrilgen. Yshqyry men kóıleginiń salpyldaǵan eteginiń ár jerinde keýip qalǵan qan kórinedi. Oǵan qymsynar Qońyrqulja joq, tyshqan kózin keıde jumyp, keıde ashyp qalyń oıǵa shomýda.

Aǵa sultannyń aıaq janynda onyń búıendeı jýan júndi jup-jumyr baltyryn sıpap, byltyr ǵana túsken, torqa men jibekke malynǵan búldirshindeı jap-jas, bókseli, tyǵyrshyq keýdeli, kishi toqaly Zeınep otyr.

Ol kúmis júzik, altyn saqına salǵan myrtyqtaý saýsaqtarymen baıynyń borpyl bulshyq etti baltyryn shymshı ýqalaıdy. Shymshıdy degen qur aty, bir jerin aýyrtyp almaıyn degendeı jáı ásheıin buraı sıpaıdy. Betinde ne qýanysh, ne renish belgisi joq, bir tamyry búlk etpeı tunjyrap qalǵan. Tek naızadaı súıir uzyn kirpikterin kóterip, Qońyr tóreniń etegi men yshqyryndaǵy qanǵa kógen kózi túsip ketkende ǵana, barqyt qabaǵy sál shytynap, pisken búldirgendeı tompıǵan erinderi burtıa qalady. Biraq jas toqalynyń qandaı kúıde otyrǵanyna kóńil aýdarar Qońyrqulja joq, shytyrman oıǵa shomyp ketken.

«Abylaı urpaqtarynan meniń nem kem, deıdi ol ishinen, ataǵym ba, baǵym ba, dáýletim be? Olar sıaqty men de Shyńǵys hannyń áýletimin. Uly babam orta júzdiń hany Sámekege qyryq myń jylqy bitken. Budan júz jyl astam buryn Kishi júzdiń hany Ábilhaıyr Rossıa patshasyna baǵynam dep hat jazǵanda sol jyly Orta júzdiń hany meniń atam Sámeke de hat jazǵan. Tek patshanyń qaramaǵyma aldym degen Ýkazy shyqqansha dúnıe saldy... Orta júz sodan keıin baryp Túrkistannan kelgen Sabalaqqa — Ábilmansurǵa aýǵan joq pa? Óz ákem Qudaımendi sultanǵa da otyz myń qara kók pen kúreń bitti emes pe... Ábilmansurmen handyqqa talasýǵa qýaty jetpese oǵan ol aıypty ma? Meniń ákem Qudaımendi qabylan bolsa, Ábilmansur — Abylaı aıdahar edi. Aıdahardyń qabylandy jeńýi ǵajap pa? Biraq Abylaı aıdahar bolsa da Qudaımendi qabylandy juta almady. Sámeke hannyń urpaǵy dep Omby general-gýbernatory únemi arasha tústi. Sonyń arqasynda ata meken jerimizdi de, qaramaǵyndaǵy qalyń arǵyndy da Qudaımendi eshkimge bergen emes-ti.

Baq degen kúıkentaı quspen para-par, qaı jerde jem bolsa, soǵan qonady. Ákeme bitpegen dáreje maǵan bitti. Búkil Qaraótkelge aǵa sultan bop Abylaıdyń balalary emes, myna men, Qudaımendiniń Qońyrquljasy saılandym! Al dáýlet deseń, meniń dáýletim kimnen kem? Jıyrma myń qylań men baranym bar. Tek salyqty az tóleý úshin qaǵazǵa on eki myń dep kórsetkem. Segiz myń jylqymdy jasyryp qaldym. Búkil Rossıanyń qazynasyn ıemdengen patsha aǵzamǵa segiz myńnan túser paıda maqtaǵanda bir kúngi saltanatty qonaǵasyna jeter. Al maǵan... Seksen jylqy segiz aýyldyń ıgi jaqsysyn satyp alýǵa jaraıdy».

«Áńgime seksen jylqyda emes, eldi bıleı bilýde ǵoı.

Meniń qyzmetime aq patsha da, Omby general-gýbernatory da rıza. Al halyq she? Halyq degen bir keshshe jas bala, ony aldaı alsań bolǵany, sońyńnan ere beredi... Meniń sol qasıetim ǵoı, osy ýaqytqa deıin jurtty ýysymnan shyǵarmaı kelgenim?»

Qońyrqulja buqara aldynda óziniń qadirin kóteretin isterin oıyna túsirgeli syqsıta jumǵan kózin ashyp aldy. Júzinde tákapparlyq paıda boldy. Kenet kózi aıaq jaǵynda otyrǵan toqalyna túsip ketti. «Qalaı qyzyqpassyń, dedi ol ishinen, ábden pisken búldirgendeı ǵoı myna toqaldyń túri... Bala tappaǵandyqtan ba eken, dene bitimi áli byltyrǵy jańa túsken qalpyndaǵysyndaı. Tek bóksesi shyǵyńqyrap, keýdesi kóterilińkiregen be, qalaı... Túnde meniń ketip qalǵanyma ókpelegendeı de keıip bar ǵoı ózinde... Oı, táıiri, qatyn ókpesi bıe saýymǵa jete me, baýyryńa basyp, bir ýmashtasań... Álde sony kútip otyr ma?.. Onda...» Qońyrquljanyń boıynda qyzý sezim kenet jarq ete tústi de, áp-sátte sóne qaldy. «Iá-ıá, dedi ol taǵy da ishinen, men jurtqa az jaqsylyq istedim be? 1834, Jylqy jyly Mamyr aıynyń on toǵyzynda-aq patshadan buzaý terisine mór bastyryp, qazaqtan soldat almaımyn degen ant qaǵazyn ákelgenimdi bylaı qoıǵanda, patsha aǵzamnyń meniń ótinishim boıynsha bıylǵy Taýyq jyly Kókek aıynyń besinde jibergen Ýkazynyń ózi ne turady?!»

Ótken Meshin jylǵy qys qatty bolyp, Balqashtyń arǵy betinde malyn aıdaýǵa kóship kele jatqan Kenesarydan jasqanyp, Arqada tebinge qalǵan Aqmola ókiriginiń júz qyryq myńdaı qarasy shóp jetpeı jutqa ushyraǵan. Onyń ústine aqpan — qańtarda Tashkent qushbegisiniń qaraqshylary júdep otyrǵan biraz aýyldy shaýyp, Esil, Nura qazaqtarynyń sharýashylyǵy ábden kúızelgen.

Jańa ýstav boıynsha Aqmola ókirigi qazaqtary osy bıylǵy Taýyq jylynan bastap jasaq tóleýge tıisti bolatyn. Jurttyń kúıin kórgen Qońyrqulja, salyq jınaý qıyndyǵynan qashyp, bar halyqtyń atynan salyqty Kókshetaý, Qarqaraly ókirikterimen qatarlasa, eki jyldan keıin tóleýdi ótinip qaǵaz jazǵan. Bul qaǵazben qosa keshki serýenine minsin dep Birinshi Nıkolaı patshanyń ózine arnap moıny qýdaı ıilgen alty aqboz arǵymaq jibergen.

Arǵymaqtyń sulýlyǵyna rıza bolǵan patsha, Aqmola ókiriginiń qazaqtary qyrqynshy jylǵa deıin salyqtan bosatylsyn degen arnaýly Ýkazyn shyǵarǵan. Bul Ýkaz júdep qalǵan jurttyń kóńilin kóterýmen qatar aǵa sultan Qońyrquljaǵa ózge sultan, bılerdiń aldynda úlken abyroı ápergen. Qońyrquljanyń osal kisi emes ekenin ózge jurt ta túsingen. Buryn qyńyr qarap júrgen keıbir aýyldar endi qara sýyqtan yqtaǵan kóterem qozy-laqtaı Qońyrquljanyń qoltyǵyna kire túsken. Aǵa sultannyń mindet etip otyrǵany osy jaıt.

«Iapyrmaı, dedi taǵy da ishinen Qońyrqulja, ótken jylǵy qystyń orasan qatty bolǵany esine túsip, qystyń osyndaı bolaryn esepshi Jarqulaq qart aıtqanda nege qulaq qoımadym? Qara maldy alysqa aıdaı almaǵanmen, jylqyny Baıanaýyl jaǵyna ótkizip jiberýge bolatyn edi ǵoı. Esepshi Jarqulaq qart aldyna malta tárizdi ózen jaǵasynyń jyltyr sur tastaryn jáıip qoıyp: «Mine kórdińiz be, aǵa sultan dep edi ǵoı, eger de Maýsym men Qarasha aılarynda Mergen Qaýys juldyzy men Egiz Zaýza juldyzy qatarlasa kórinse qys aýyr bolady. Qazir Qarasha, Maýsymda Mergen men Egiz qatar kórinip otyr. Sen Tuıaqtyń qyzy Qaınysany alar jyly da osyndaı bolǵan. Ol jyly Jylan edi ǵoı, qazir Meshin... Mundaı aýyr qatań qys otyz jylda bir soǵady. Qapy qalma degen edi ǵoı. Artynan jaýyrynshy Dákir bilgir de meńsiz qara qoıdyń otqa kúıdirgen qý jaýyrynynyń syzyqtaryna qaraı otyryp, «jeti halyqtyń taǵdyryn, sol jeti halyqty basqaratyn jeti patshanyń ajalyn, kúni buryn boljaı alatyn qara basty qara qoıdyń qý jaýyryny aıtýyna qaraǵanda bıylǵy jyl Meshin jyly, Meshin jyly kúni qaharǵan, borany aqyrǵan aýyr jyl, — bıyl jut jyly bolar» degen.

Qońyrqulja murtynan kúldi. «Jarqulaq esepshi men Dákir jaýyrynshynyń tilin almaǵanym qandaı durys boldy. Olardyń degenin istep, jylqyny taý tasalaǵan shyǵystaǵy elge aıdaǵanymda, el mundaı apatqa ushyrap, patsha Ýkazy shyǵyp, abyroıym kóterilmes edi ǵoı. Jaratqan alla bunyńa da shúkir, júz qyryq myń mal qyrylsa, bıylǵy jyly júz qyryq myń tól týar. Al jurt kózinshe qadirimdi kóteretin mundaı patsha aǵzam Ýkazy ár jylda shyǵa bermes. Bul ataq — meniń abyroıyma taǵylǵan bir jańa altyn teńge emes pe».

Qońyrquljanyń qabaǵy kenet tikireıe qaldy. «Apat demekshi, apat kele jatqan tárizdi ǵoı, aılaker bolsań, qutylyp kórshi endi osy apattan?!»

«Iá, shesheleriniń jatyrynan naıza ustap týǵan, Abylaıdyń qandy balaq urpaqtary bir jaǵynan bastary alynyp jatsa da, táýbe eter emes.

Begderbek qushbegi byltyr Esengeldi men Sarjandy óltirse, bıyl Láshkár parýanshy aldap shaqyryp Qasym tóreniń óziniń basyn aldy. Al biraq budan keıin toqtaǵan qaısy bar? Jaralanǵan qasqyrdaı Qasymnyń Kenesary, Naýryzbaıy tipti doldanyp alǵan joq pa? Byltyr bes júz úı bolyp el shetine kelgennen beri keń dalany kúńirentip jatyr. Bulardyń jetkeni ózge elge qyrsyq bolyp tıdi-aq qoı. Patshaǵa qarsy shyǵýdy osy jurt Qasym balalarynan úırenedi, osy ýaqytqa deıin keıbir qoqan-loqysy bolmasa, negizinde tynysh jatqan qalyń Arǵynnyń arasyna da iritki myqtap túsken sekildi. Ózi de shyǵýǵa taıaý turǵan kóz edi degendeı, Kenesarynyń qaıtqany kesir boldy. Qazirdiń ózinde Aqmola ókiriginiń Baıdaly, Qoılybaı — Shaǵyr, Janaı — Qalqaman, Temesh, Tynaly bolystary bas kóterip otyrǵan joq pa? Oǵan sonaý Aznabaı balalary shoq salyp ketken Qarjas rýyn, Bektastyń Taımasy jel berip otyrǵan Tórtqara aýyldaryn, Qarqaraly ókiriginiń atqa qona bastaǵan Jeńbaı — Shańshaq, Qara — Aqtymbet, Qorsyn — Kerneı, Qoıanshy — Taǵaı bolystaryn, alty júz otyz bes úı qyrǵyzdy, byltyrdan beri ereýildep atqa mingen Kishi júzdiń Tabyn, Tama, Jaǵalbaıly, Alshyn, Jappas, Shekti, Tórtqara rýlaryn, Dýlattyń Imany jeliktirip otyrǵan Torǵaı boıynyń qalyń Qypshaǵyn qossań ne boldy? Rossıa patshalyǵymen shektesken jerdiń bári qazir lapyldap janǵan órt tárizdi. Buǵan Aqmola ókiriginiń Qypshaǵy men Kereıi de qosylady degen sybys bar. Sonda bu jurt qaıda barmaq? Búkil Arqany qalyń órtke aınaldyrmaq pa? Sol órttiń kórigi bıyl Ulytaý mańyna, Qaraqoıyn, Qashyrlyǵa kóship kelgen Kenesary. Jer daýyn, salyq daýyn paıdalanyp qalyń qazaqty patshaǵa qarsy óshiktire túspeı. Jurttyń óshigýi ásirese myna Aqtaý bekinisi salyna bastaǵannan beri tym órshı túsken tárizdi. Aqtaý bekinisiniń salynýyn da Kenesary óz paıdasyna jaratpaq, oǵan múmkindigi de bar: Aqtaý, Qarqaraly, Aqmola, Aıagóz ókirikteriniń toǵysqan jerinde tur. Jáne onyń bolashaqta atqarar boryshy da zor...»

Aqtaý bekinisiniń nege salynyp jatqanyn esine túsireıin degendeı Qońyrqulja bas jaǵyndaǵy kilem boqshantaıyna qolyn sozyp qyzyl safán muqabadan qalyńdyǵy bir eli, eki basty samuryq qustyń sýreti salynǵan qaǵaz aldy. Bul osy jyly on besinshi Maýsym kúni Birinshi Nıkolaı patsha qol qoıǵan Aqtaý bekinisin salý jónindegi jarlyq edi. Qońyrqulja kóz júgirtip oqı bastady:

«Omby oblysyna jatatyn syrt okrýgterdiń Aqtaý degen jerinde bekinis salynsyn. Bul bekinistiń bastyǵy-komendanty etilip polkovnık ne podpolkovnık shenindegi adam taǵaıyndalsyn. Komendant mynandaı mindetter atqarsyn:

Aqmola, Qarqaraly, Aıagóz okrýgteriniń ishki tynyshtyǵyn baqylasyn.

Osy úsh okrýg aýyldary ońtústiktegi Betpaqdalaǵa deıin kóshkeninde, solardyń qorǵanshysy bolsyn.

Shekarany únemi baqylap tursyn. Qazaqtardy shekaradan ári qaraı bóten jaqqa ótkizbesin. Basqa jurtty da shekaradan beri qaraı kirgizbesin.

Osy úsh okrýgtiń jerimen kóshken kerýendi ury-qarydan, shapqynshylardan qorǵasyn.

Osy tórt mindetti oryndaý úshin joǵarǵy aty atalǵan úsh okrýgtiń áskerleri Aqtaý komendantyna baǵynatyn bolsyn. Jáne komendantqa bizdiń bekinisterimizge, ne qolastymyzdaǵy qazaq aýyldaryna shabýyl jasaıtyn qastar tabylsa, ony Shý ózeniniń boıyna deıin qýyp, qarý qoldanyp tyıym salýǵa ruqsat etilsin».

Qońyrqulja Ýkazdy oqyp shyǵyp, onyń mańyzyna jete túsineıin degendeı sál úndemeı jatty. Azdan keıin ǵana baryp taǵy da sál kúlimsiredi «Asyqpańdar. Tek osy Aqtaý bekinisi salynyp bolsyn. Sonda kórermiz qaısyńnyń qalaı tyrp etkenderińdi!»

Janynda otyrǵan toqalyn Qońyrqulja adamǵa sanar emes, Ýkazǵa rıza bolyp ketip, qos basty samuryq qus salynǵan jerin shóp etkizip súıip aldy da ornyna qoıdy. Endi osy Ýkazben birge Omby general-gýbernatoryna jazǵan patshanyń ekinshi jarlyǵyn oqýǵa kiristi. «Aqtaý bekinisine shirkeý salynsyn. Shirkeýde bir pop, eki dákon, bir kúzetshi ustaýǵa ruqsat etilsin. Poptyń jyldyq jalaqysy myń som bolsyn, múrıtterge, dákondarǵa alpys somnan, kúzetshige — toǵyz som elý tıyn jylyna jalaqy berilsin. Al popqa, Aqmola, Qarqaraly, Aıagóz prıkazdary boıynsha jolǵa shyqqanynda, zańǵa sáıkes jol quny tólensin jáne odan bóten araq-sharap sekildi kerekterine jylyna taǵy eki júz elý som aqsha qosylsyn».

Qońyrquljanyń murty uıqydan oıanyp kerilgen mysyqtyń quıryǵyndaı tikireıe qaldy. «Bul qalaı, dedi ol taǵy da ishinen, Abylaıhan Qaldan Serenniń Sharsha degen balasyn óltirip, endi orys patshalyǵyna baǵynam dep Tuǵym degen balasyn jibergeninde, qatyn patsha oǵan handyq qurmet qaǵazymen, jylyna úsh júz som aqsha, eki júz put un tólenip tursyn degen jarlyq bergen edi ǵoı, al myna popqa... Iá, sonda qalaı bolǵany? Patsha aǵzamnyń qazir baıyǵany ma, álde úsh júzdiń hany sanalǵan Abylaıǵa jylyna úsh júz som tólep kóńilin ózine aýdarmaq bolǵanda, bar qazaqtyń bostandyǵyn bir poptyń jalaqysy qurly kórmegeni me?»...

Qońyrqulja óz oıynan ózi shoshyp ketti. «Túfa, túfa» dedi patsha aǵzam úsh júz som túgil, búkil qazaqty bosqa nege almaıdy? Qyńq desem janym shyqsyn. Tek Qudaımendi tuqymyn kóleńkesimen qorǵaı júrse bolǵany! Iá, ıá, kóleńkeńnen aınalaıyn aq patsha, seniń jaqsylyǵyń az tıdi me? Men de sol jaqsylyǵyńdy aqtap júrgen joqpyn ba? Qolymnan kelgenin aıaǵan jerim bar ma? Omby oblysynyń bastyǵy general Talyzınnyń buıryǵy boıynsha, Kenesary jaǵyna shyqpaq bolǵan rýlarǵa qasyma úsh sultan ertip ózim bardym, kóshpeńder dedim. Talyzınnyń jurtty qorqytqan, úrkitken, mańdaıynan sıpap aldaǵan qaǵazdaryn da tarattym, tipti bolmaǵan soń ereýildi elge Omby oblysynyń musylman meshitiniń basy Gabdyrahman uǵly Muhammed Sharıf ımamdy da shaqyrttym, biraq kóterilisti basý meniń mańdaıyma jazylmasa ne isteımin. Aq patshaǵa qarsy jelikken qazaq Naýryzdaǵy shabynǵan býra tárizdi, maýqyn baspaı, betinen qaıtpaıdy. Qoı deseń ózińe qarsy umtylady. Kenesary otyrǵan eldiń ortasyna barýǵa, maǵan da jan kerek, báleli tesikke barmaǵymdy tyǵyp ne jynym bar, bar qoldan kelgenim sol boldy.

Al Kenesary degenińiz kekilikti ilýge ákki bolǵan kezquıryq tárizdi, sotqar ákesi men tentek aǵalarynyń sońynan júrip ábden shynyǵyp alǵan, urysqa birden kirip ketpeı, Chırıkov esaýl sekildiler basqarǵan kishkentaı jasaqtardy qaǵyp tastap, kúsh jınaýda...

Omby general-gýbernatoryna «Esil, Nura, Aqtaý, Ortaý, Qarqaraly, Qazylyq, Jarqaıyń, Obaǵan, Tobyl, Qusmuryn, Qarqaralydan Jaıyqqa deıin ata-babamyzdyń jeri edi, sender solardy tartyp alyp, bekinis salyp jatyrsyńdar. Mal baǵyp, kún kóretin bizge de jer kerek»,— dep álsin-álsin hat jazyp, jurtty dúrliktire túsýde. Aqtaý bekinisi salynady degennen beri tipti óshigip aldy. Qan tógispeıik, Aqtaý bekinisin salmańdar deıdi. Al atameken Kókshetaýy men Qaraótkeldiń arasyna ornatylǵan beketterge maza berýdi qoıdy...

Biraq aq patshaǵa Kenesary kim? Aı dalada ulyǵan bir ash qasqyr. Jazǵan hattaryna jaýap qaıtarmaq túgil osy hatty ákelgen adamdardyń ózin ustap alyp shetinen Sibirge aıdaýda. Al sonda Kenesary ne istemek? Bizde jazyq joq, ótindik, qulaqqa ilmedi, al endi atqa qonaıyq dep qalyń buqarany kótermek... Sondyqtan da jerinen aıyrylyp aq patshadan túńilgen jurt Kenesaryǵa qosylýda. Omby generaldary muny nege túsinbeıdi? Kóktemde kóterilgen darıa túgil kishkentaı ózen de bir kúni sheńberinen shyǵyp tasıdy. Al Omby bastyqtary qalyń qol shyǵaryp, Kenesary kúsheımeı turǵanda, qyryp salýdyń ornyna, bizdiń ózimizge ereýildi toqtat, nemese tyń tyńda dep buıryq berýden basqany bilmeıdi».

Qońyrqulja kilem boqshantaıǵa taǵy da qolyn sozdy. Bir qaǵazdy alyp tesile oqydy. Bul polkovnık Talyzınnyń eń sońǵy jarlyǵy edi. «Osy jarlyqty alysymen kóterilgen aýyldardyń maqsatyn bilý qajet, raılarynan qaıtpasa, qan jutqyzyp basý úshin jıyrma tórt saǵattyń ishinde sol aýyldarǵa ózińniń balalaryńdy jiberýińizdi aqyrǵy ret buıyramyn. Bul jarlyqty siz buljytpaı oryndaýǵa tıistisiz»,— degen sózdi oqyp shyqty.

Qońyrquljanyń onsyz da qara qońyr júzi endi tipti qoshqyldanyp ketti. Qaraótkel bekinisindegi báıbishesi Qaınısanyń úıinen ádeıilep arnap toqalynyń aýlyna da osy jarlyqtyń álegimen kelgen. Aǵa sultannyń Ombydaǵy kadet korpýsynda oqyp júrgen Jánádil, Shyńǵys degen eki balasy bar. Qońyrqulja bulardy patsha qyzmeti úshin qaýip-qaterli Kenesary aýyldaryna jibermek túgil, ajdahanyń apanyna da jumsaýǵa shimirikpeıdi, tek... balalary aıtqanyn oryndaı ma, gáp sonda. Jánádil úlken báıbishesi Qaınısadan, Shyńǵys ekinshi áıeli, Ýálıhannyń nemeresi Aqqaǵazdan týǵan. Jánádil ynjyq, qorqaq, birdeńege berilse tez at quıryǵyn kese almaıtyn bosań. Al Shyńǵys shash al dese bas alatyn qatal, ári ójet, ári batyl. Jánádil salpy aýyz qara. Shyńǵys naǵashy jurtyna tartqan aqsary, shegir kóz. Tóre tuqymynyń janjalshyl, ur da jyq mineziniń bári de boıyna bitken. Jastyǵyna qaramastan el arasyndaǵy daý-janjalǵa da aralasa bastaǵan. Byltyr esaýl Lebedev Balqash kóliniń tusynda kóship bara jatqan Seıtendi qolǵa túsirgende tilmash bolyp barǵan da osy Shyńǵys. Al Jánádilde bul jigerdiń biri de joq. Bir bıeden ala da, qula da týady degen mine osy. Aǵa sultan eki balasyn da jek kóredi. Óz qolymen ajalǵa aıdap salýǵa bar, biraq tórkinderi myqty, adýyndy áıelderinen ǵana ımenip júr...

Qońyrquljanyń kózi qaıtadan jas toqalyna tústi. Bul joly baǵanaǵydaı emes, shúńireıgen kishkentaı kóziniń túbinde bir qıapat ashý oınaı jóneldi. Jas toqalynyń betine tesile qarap, iship-jep barady. «Mynaý tyǵyrshyq tós, bólek bókse kimdi bolsa da qyzyqtyrar... Osy sulý toqaly balasy Shyńǵyspen kóńildes degendi báıbishesi Qaınısa kópten beri qulaq-qaǵys etetin. Aq qaǵazdy jek kóretin, kúndes qatynnyń sheri ǵoı dep Qońyrqulja bul sózge bálendeı kóńil qoımaıtyn. Alaıda toqalynyń qasyna bir jansyzyn tyńǵa qoıǵan. Sol jansyzy jaqynda munyń ósek emes, shyn ekenin aıtqan. Bul sýyq habardy estigen shaqta qansha bulqan-talqan bolyp ashýlanǵanmen, ósh alýǵa kelgende aılaqor, úndemeı bas salatyn sabyrly aǵa sultan tabanda shý shyǵarmaı «tura tur bálem!» dep ishten tynǵan da qoıǵan. Sóıtip yzaǵa únsiz janyp júrgeninde ekinshi bir sumdyqty taǵy estigen. Úlken balasy Jánádil osy kishi toqalynyń aýlyndaǵy bir tóleńgittiń qyzyna ǵashyq eken. Qyz da muny jaqsy kóredi-mis. «Eger ákem aıttyryp bermese, osy qyzdy naǵashym aýlyna nemese Ombyǵa alyp qasham»,— deıtin kórinedi Jánádil...

Bul habardy estigende Qońyrqulja tipti kúıip ketti. Aǵa sultannyń balasy qarashynyń qyzyn almaq degen ne sumdyq! Qońyrqulja kishi sheshesiniń qoınyna baryp júrgen Shyńǵysqa da mundaı ashýlanyp kórgen joq, al bul joly... Jánádildi jedel shaqyrtyp aldyrtty da:

— Seniń qarashynyń qyzy, Ábdiýaqıt tóleńgittiń Kúmisin alam degeniń ras pa?— dedi eki kózi qantalap.

Jaıshylyqtaǵy ynjyq, qorqaq Jánádil sirá Kúmisti shyn jaqsy kóretin bolýy kerek, kútpegen jerden tabandylyq kórsetti. Ákesine tike qaraı almasa da, qyzǵa bergen ýádesinen taımady.

— Ras.

— Al sen búkil Ulytaý, Qara Keńgir, Sary Keńgirdiń qojasy Erdenniń kishi qyzyn saǵan aıttyrǵanymdy bilmeısiń be?

— Bilemin. Ol qyzdy Shyńǵys alsyn...

— Eı, ne maltańdy ezip tursyń óziń? «Shyńǵys alsynyń» qalaı?! Qatyndy saǵan aıttyramyn da, alatyn Shyńǵys bolǵany ma?

Jánádil tómen qarap mińgirledi.

— Ákesiniń jas toqalyna barǵanda, aǵasynyń qalyńdyǵyn ala almaı ma?.. Alsyn. Men Kúmisten bóten eshkimdi almaımyn. Aldyrmasań baýyzdalyp ólemin.

Qońyrqulja kúıip ketti. Jánádildi bas salyp tepkileıin dese, Zeınep pen Shyńǵystyń arasyn jurtqa jaıar dep qoryqty. Ashýdan ózin ózi ázer ustap:

— Shyq úıden!—deýge ǵana murshasy jetti.

Osydan keıin tósek tartyp úsh kún jatyp aldy. Qalyń oıǵa shomdy. Sheshimge de keldi. «Zeınep pen Shyńǵystyń arasy jurtqa taramasyn. Aǵaıyn-týǵan estise abyroıymnyń aırandaı tógilgeni. Bul ekeýiniń tartar jazasyn tek ózim ǵana bilýim kerek. Al Jánádildi qarashynyń qyzy Kúmisten alystatqan aqyl. Sandybaıdyń Erdeni ózimmen terezesi teń shonjar. Onymen qudandal bolý — on eki qanat aq ordama taǵy da bir jańa tireý qosyldy degen sóz. Naǵashysy Tuıaqbaı qaradan shyqqan qyńyr edi, kórdiń be jıeniniń qalaı qaraı tartqanyn? Qaıtken kúnde de Kúmisten ajyratý ádisin tabý qajet, naǵashysy sekildi toń moıyn ıt aıtqanǵa kónbese...»

Búkil Qaraótkeldi bir shybyqpen aıdaǵan Qońyrqulja óz basyna túsken aýyrtpalyqtan osylaı kúbideı isinip, ne isterin bilmeı júrgeninde, Talyzınnyń álgi haty kelgen.

Qońyrqulja qýanyp qaldy. «Aý, týǵan balalaryńdy kórer kózge ajalǵa aıdaǵanyń ba, degen ishteı suraqqa:—úsh júz birdeı madaqtaǵan Abylaı ózin Hıýa hanynyń quldyǵynan alyp qashyp, eline aman-esen ákelgen Oraz quldy er jetken kezinde «Basymnan ótken qashqyndyq, quldyq qaraly kúnimniń kýási bolady»,— dep óz qolymen baýyzdaǵan joq pa edi?! Jamandyq isińniń aıǵaǵy bolar adam tiri júrýge tıisti emes. Bul saltty Abylaı balalary berik ustaǵanda Sámeke hannyń urpaǵy nege qashady? Aǵa sultan Qońyrqulja óziniń toqal sheshesiniń qoınyna barǵan balasy Shyńǵysty erlik kórseter syn saparǵa jumsaýy kúná ma?»—dep myrs-myrs kúlgen.

Endi osy sheshimin aıtpaq bop izdetkeninde, Omby kadet korpýsynan jazǵy demalystaryna kelgen Jánádil de, Shyńǵys ta aýlynda bolmaı shyqqan. Kenet boıyn qyzǵanshaqtyq ashý bılegen Qońyrqulja olardy izdetip shaqyrtyp alýǵa shydaı almaı, qasyna on bes baskeser nókerin ertip, óziniń áli túneıtin kezegi jetpegen jas toqalynyń aýlyna túsip ketken. Biraq Jánádil men Shyńǵys munda da bolmaı shyqqan. Sirá ákeleriniń kele jatqanyn estip, kórshi aýylǵa ketip qalǵan tárizdi. Bir nókerine «taýyp ákelińder» dep buıyryp, ózi toqalynyń úıine túsken. Mezgilsiz kelgen baıynyń túksıgen qabaǵynan Zeınep seskene qalsa da syr bermegen. Sulý denesiniń erkekterge aldymen kózge túsetin erekshe jerlerin kúzgi semirgen toqty qoıdaı ádeıi bultyldata, kózin jerden bir almaı, aıaǵyn ushynan basyp qyzmet istegen. Jas baǵlannyń tez pisken etin tutasymen bir ózi jep, bir shara qymyz iship yqylyq ata bastaǵan Qońyrqulja qyrmyzy qyzyl túlkideı qulpyryp ózinen áldeneni dámetip montıyp otyrǵan toqalǵa sonda ǵana qaraǵan. Jegen eti men ishken qymyzy boıǵa tarap, denesin kenet bir alýan qyzý sezim bıleı jónelse de, «toqalym, seniń kóńilińdi sońynan tabarmyn» dep dalaǵa shyqqan. El jata bastaǵan kez edi. Jánádil men Shyńǵys áli kelmegen eken. Qońyrquljany bóten oı bılegen.

— Ábdiýaqıt tóleńgittiń úıi qaısy?— dedi ol qasynda turǵan nókerine.

— Mynaý shetki qarasha úı.

Qońyrqulja eshkimge til qatpaı sol úıge qaraı júre bergen. Aǵa sultannyń izin basyp ony kúzetip júrgen top nókeri de sońynan ergen.

Qońyrqulja «Assalaýmaǵalaıkúm» dep kirip kelgende, eń aldymen qarasha úıdiń dál ortasynda qyp-qyzyl bop jaınaǵan tobylǵy shoǵyn kerdi. Odan keıin qara kóleńke úıdiń oń jaǵynda qurama kórpeniń ústinde shashynyń ushyn erip otyrǵan boı jete bastaǵan jas qyzǵa kózi tústi. Bóten jan joq. Beısaýat kelgen aǵa sultandy tanyp qyz ne isterin bilmeı typyrlaǵan da qalǵan.

— Ábdiýaqıt qaıda?— dedi aǵa sultan, qyz betine súısine qarap.

Qyz burynǵydan da sasa túsken.

— Álgi kórshi aýyldaǵy naǵashym úıi shaqyryp edi... Kishi balasyn súndettetedi eken. Apam ekeýi soǵan ketken... Kóp keshikpeı kelip qalar...

— Á-á... Atyń kim?

— Kúmis...

Sheshim tabanda kelgen. Qońyrqulja minezine ákki bolǵan nókerler úıden shyǵyp ketken.

Aǵa sultan qyzǵa qaıta qaraǵan. Kúmis dese kúmis eken. Mańdaıy qaqtaǵan kúmisteı keń, ózi jumyrtqadaı appaq, sazdy jerge bitken sary aǵashtaı suńǵaq boıly, ýyljyǵan bir keremet. «Jánádil de tekke qumartyp júrgen joq eken!»— dedi ishinen kenet boıy balqyp ketken Qońyrqulja, sóıtti de syrtyna jamyla salǵan qara pushpaq ishigin ıyǵynan silkip túsirip, kóıleksheń qaldy da, sabadaı keń jarǵaq shalbarynyń aýyn sheship jatyp, Kúmiske qarap:

— Balam, ana bir kesedegi sýsyndy beri ákelshi,— dedi.

Ańshy qýyp jetken eliktiń laǵyndaı záresi ushyp, tostaǵandaı kózi sharasynan shyǵa jazdaı jaýtańdaǵan Kúmis bir sátte dalaǵa qasha jónelgisi de keldi, biraq syrtynan esikti ustap turǵan jigitterdi ańǵaryp, «eshteńe ete qoımas. Sýsyn surap otyr ǵoı...»—dep dirildegen býynyn ázer basyp, maıysa túregelip aıaq jaǵynda turǵan saýmal quıylǵan, qańyltyr symmen shandyǵan eski keseni ustap, arbaǵan jylanǵa taıaǵan torǵaıdaı, Qońyrquljaǵa jaqyndaı berdi.

— Minekeıińiz...

Sol-aq eken Qońyrqulja Kúmistiń aq bileginen shap berip ustaı aldy da, ózine tartyp aldy. Qyzdyń tek «oıbaı» degen daýsy ǵana shyqty. Ar jaǵynda jaǵaltaıdy ilgen qara búrkitteı Qońyrqulja Kúmisti qozǵaltpastan baldyrǵan jas denesin shókken býrasha alpamsadaı keń baýyrynyń astyna alyp, áli ábden qatpaǵan qabyrǵasyn syndyrardaı qysa, ýmashtaı jóneldi...

Qansha bulqynǵanmen aýzyn keýdesimen tunshyqtyrǵan alyp kúsh qoıa ma, azdan keıin Kúmis talyqsyp ketti. Biraq aǵa sultan oǵan qaraǵan joq. Elýge kelse de, áli kúshi qaıtpaǵan, baǵlan qozy eti men ýyz qymyzǵa toıynǵan Qońyrqulja endi jas Kúmistiń abyroıyn qyzyl qan etip aǵyzdy.

Qońyrqulja maýqyn basyp, mańdaı terin súrtip jatqan kezinde syrttan:

— Sultan, qaıtesiz qyzýlanyp, sizge kirýge bolmaıdy, onda aǵa sultannyń ózi bar,— degen bas nókeriniń daýsyn esitti. Qońyrqulja balasy Jánádildiń kelgenin bildi.

Dúleı kúshke qarsy tura almaı aq júzin móldir jasy jýyp talmaýsyrap jatqan «jas ıisti» taǵy da bıe saýym mezgil áýreleı, aǵa sultan álden ýaqytta ornynan turdy.

— Ákesi qatyn qylǵan qyzǵa úılensin endi Jánádil!— dep esineı kúldi de, ishigin ıyǵyna ilip, jarǵaq shalbaryn qoltyqtaı úıden shyǵyp ketken.

Toqalynyń otaýyna jaqyndaı berip, anandaı jerde, kógen qasynda eki betin qolymen basyp, eki ıyǵy bir kóterilip, bir túsip únsiz jylap otyrǵan Jánádildi kórdi. Qaıyrylyp qaraǵan da joq. «Ákeńniń toqalyna inińniń barǵanyn betime salyq etetin sabazsyń ǵoı, al endi ne aıtar ekensiń?»— dedi ol kúbirlep, óziniń týǵan balasyn tabalaı, sóıtti de aq otaýǵa betteı bergen.

Bir nókeri sońynan asyǵa qýyp kelip:

— Aldıar aǵa sultan, áke-sheshesin qaıtemiz, kórshi aýyldan kele jatqan betinde qol-aıaqtaryn baılap saıda ustap turmyz?—dep edi, Qońyrqulja:

— Qoıa berińder,— dedi de aq otaýǵa kirip joq bolǵan.

Qońyrqulja shańyraqtan túsken kún sáýlesinen betin sál árirek qozǵady da, qaıtadan toqalyna qarady. Odan betin aýdaryp bosaǵaǵa kóz tastady. Bosaǵada keregege jibek búldirgisinen ilingen segiz qarys, órimi qos saýsaqty yrǵaı sapty qamshy tur.

Óz balańmen oınas bolatyn patshaǵarsyń ǵoı, alsam qaıter edi ana qamshynyń astyna, dep oılady ol bir sátte. Biraq ol oıynan tez qaıtty. Zeınep osal jerdiń qyzy emes. Qarqaraly aǵa sýltany Jamantaıdyń kenje qaryndasy. Bu da Táýke sultannyń qyzy. Sultan qyzyn urýǵa dástúr joq. Unamasa, nemese dám-tuzdary jaraspastaı kektesse sultandar ǵuryp boıynsha ondaı áıeldi uzatyp ákelgenindeı, bir kósh etip yrǵaltyp-jyrǵaltyp tórkinine aparyp salýy kerek. Kúnásin óz ákesi tartqyzady. «Iá, bul qamshy saǵan emes, bótenderge arnalǵan, anaý qorǵasyn symdy tórt taspa, osy Qońyrquljanyń óz qolymen-aq talaı qul men kúńniń arqasynda oınaǵan».

Aǵa sultan qaıtadan toqalynyń betine kóz tastady. Tań ata Qońyrqulja úıge kirgeninde Zeınep, uıyqtamaı kútip jatyr eken. Toqalǵa nápsiqumar sezimmen kóńil qosqan júırik dónendeı Shyńǵystan góri azban jylqydaı aýyr deneli Qońyrquljanyń jóni bólek tárizdi. Aǵa sultan tórge kelip jantaıyp kózi ilegip ketkenshe, Zeınep bolyskeı kereýetti saqyrlatyp, «janyma kelseıshi» dep shaqyrǵandaı álsin-álsin dóńbekshı bergen. Bir shapsa uzaq shabatyn ábden qaljyraǵan kári mástek, jas baıtaldyń oınaǵysy kelgenin bilse de, sharshaǵandyqtan jastyqqa basy tıisimen qor ete qalǵan. Sodan sáske kezinde kózin ashsa, aıaq jaǵynda toqaly otyr eken. Yzaly jastan bulaýlanǵan eki kózi Kúmistiń abyroıy qan bop qatqan Qońyrqulja kóıleginiń etegine qadalǵan....

Qońyrqulja qymsynar emes. «Ózińniń kóp istegenińniń biri ǵoı meniń túndegi bozbalashylyǵym»,— dep qandy eteginen ımenbesten júndi baltyrly aıaǵyn sozyp:

— Ýqala,— degen. Sodan qaıtyp til qatqan joq. Al Zeınep sol sáskeden kún kóterilip, túske taıaǵanǵa deıin áli qozǵalmaı otyr. Uzyn jibek kirpikterin anda-sanda bir kóterip, qara kózderin Qońyrquljanyń kindik tusynan tómen bir qadap qoıady da, qabaǵyn sál shyta kóıleginiń etegine aýdarady. Aqyryn ǵana kúrsingendeı bop demin alady da baıynyń júndi jýan baltyryn qaıtadan ýqalaı túsedi.

Qońyrqulja tynyǵyp qalǵan eken. Áli de bolsa birdemeni dámetip mólıip otyrǵan toqaldy kenet aıap ketti.

— Qamzolyńdy sheship, ana esiktiń tıegin salyp kel,— dedi Qońyrqulja ózi yńǵaılana berip. Qýanyp ketken jas toqal ornynan asyǵa turyp yrǵala basyp baryp esiktiń tıegin saldy. Dál osy kezde syrt jaqtan bireý esikti tartty. Zeınep bosaǵadan syǵalap jiberdi de:

— Sultanym, Shyńǵys pen Jánádil,— dedi,—ashaıyn ba?

— Jandary shyǵyp ketpes, kúte turar, óziń beri kel...

Toqaldyń upaıy túgendelip bolǵannan keıin, álden ýaqytta baryp, esik ashylyp, úıge Shyńǵys pen Jánádil kirdi. Tústeri solǵyn. Ásirese Jánádil. Eki urty sýalyp, kózi kirtıip, bir túnniń ishinde súzekten turǵandaı ilmıip qalǵan. Kúnáni ákesi emes, ózi istegendeı, Qońyrquljanyń betine qaraı almady, basy tómen salbyrap ketken. «Báse, naǵashyńa tartqan boz ókpe bolarsyń deýshi edim, daýys kóterýge jarar túriń joq qoı. Kúmistiń de endi mańaıynan júrmessiń»,— dedi ishinen aǵa sultan. Jánádil rasynda da ákesiniń aıtqanyndaı boz ókpe, bosań bel, jigersiz jigit edi. Bar mahabbatyn túnde jylap taýysqandaı Kúmisten de kúder úzgen, ákege de qarsy sóz aıtar dármeni joq, qazirgi turysy qajyrsyz, saly sýǵa ketken adamnyń keıpi edi.

Al Shyńǵys bolsa sýsyny qana ýmashtalǵan toqal sheshesiniń jaırańdaǵan túrin kórip, janjaldyń jeńil bitkenin túsindi. «Tatýlasqan ekensińder. Báse, qara nıetti kári qorqaý, júzge istegen qıanatynyń ózine qaıtarylǵan birin keshirse kerek etti. Endi ákeden keler qaýip joq».

Ákesiniń syryn osy kúnge deıin anyq túsinbegen Shyńǵys, onyń balasyna ólmeı keshpes kek saqtap qalǵanyn qaıdan bilsin!

Qońyrqulja boqshantaıynan Talyzınnyń buıryǵyn qaıta alyp, balalaryna oqyp berdi de:

— Sender aq patshanyń ofıserlerisińder. Buıryqty oryndaý — boryshtaryń. Árqaısyń júz sypaıdan alyp, ereýil kótergen elderge júrińder. Aıtqandaryńa kónse kóshken jurtty keıin qaıtaryńdar, kónbese bastaryna aqyr zaman ornatyńdar,— dedi.

— Eger kúshimiz jetpese qaıtemiz?— dedi ákesiniń sóz tórkinin ańǵaryp qalǵan Shyńǵys,— Kenesary sultan osal jaý emes.

— Aq patsha ofıseriniń sózi emes aıtyp turǵanyń, qarǵam. Qudaımendi urpaǵynyń atyna kir keltirmeńder!—dedi aǵa sultan kelte qaıyryp.

Kórer kózge ólimge aıdap salǵanynan Shyńǵys qatigez ákeniń óz kúnásin keshpegenin uqty. Aǵa sultanǵa endi sóz qaıtarmaı eki balasy ún-túnsiz úıden shyǵyp ketti.

Azdan keıin olardyń Qaraótkel bekinisine qaraı shaýyp bara jatqan dúbiri estildi.

Qońyrqulja sál tyńdap turdy da:

— Qashanǵy toqal sheshesiniń etegine jabysa beredi, Shyńǵysqa da ózin kórseter mezgil jetti,— dedi.

Zeıneptiń júregi muzdaı bop ketti. «Bárin de biledi eken. Mezgilsiz kelgeniniń de sebebi sol boldy. Anaý etegine jabysqan qan da sonyń esebi eken. Qaramaǵynda kisi joqtaı, týǵan balalaryn ólimge aıdap salýy da sonyń óshi. Kókjal bolsań osyndaı bol».

Kári tarlan Qońyrquljaǵa Zeınep súısine qarady. Aıypty ekeni esine túsip ketip, aıaǵyna jyǵylyp keshirim suraǵysy da keldi. Biraq ony istemedi, áıel bolsa da túbi Bókeıhannyń urpaǵy ekenin umytpady. Sol sazarǵan qalpynda:

— Al Jánádildiń jazyǵy ne?— dep surady.

— Jazyǵy balasy men sheshesiniń qylmysyn biledi. Jáne sultan basyn qarashynyń qyzyna qor etpek boldy.

— Bárine de túsindim. Endi meni tórkinime qashan aparyp tastaısyń?

— Balany ózim taptyrdym, ózim jazalaımyn. Al qatyndy qyryq toǵyz tólep satyp alǵam, qalyń malymnyń quny qaıtpaı bostan-bosqa nege aparyp salamyn?— dedi qabaǵyn túksıte, sóıtti de sál jibip,— qymyzyń bolsa ákelshi, shóldep kettim,— dep teris buryldy.

«Aram qoldan qalaı adal qymyz ishýge dáti barady»,— dep Zeınep sál tań qalyp turdy da, ózin-ózi jubatty: «Jaraıdy, han tuqymynda budan da soraqy kúnálar bolǵan. Ózi keshse, maǵan ne sor?»

Ol endi jorǵalaı basyp, bosaǵada turǵan kúmis pispekti qara sabaǵa qaraı bettedi.

Osy kezde úıge bireý kirdi.

— Assalaýmaǵaleıkúm.

Qońyrqulja sálem bergen adamnyń betine buryla qarady da, kenet júzi jylyp sala berdi.

— Aý, Ojar sabazsyń ba?

— Iá, aǵa sultan, ózimin.

— Jarqynym-aý, tirimisiń, qaıdan júrsiń? Joǵary shyq.

— Ombydan. Jáne jalǵyz emespin,— dedi Ojar tórge taman otyryp jatyp.

— Qasyńda kim bar?

— Qatynym.

— Kimniń qyzy?

— Taıjannyń.

— Qaı Taıjan? Álgi patshaǵa qarsy shyǵyp atylǵan... Aznabaıdyń Taıjany emes pe?

— Iá, sol kisiniń qyzy...

— Onda qyz bar ma edi?

— Ózi ustalǵanda... Altynshash degen qyzy qalǵan eken. Taıjannyń úı-ishin Týrınge aıdaǵanda Ombynyń bir baı saýdageri sol Altynshashty satyp alyp, general Fondersonǵa tartý etipti... Bıyl on altyǵa shyqty.

— Áńgime sende eken ǵoı!.. Iá, sen oǵan qalaı úılenip júrsiń?.. Ózi qaıda... Úıge nege kir demeısiń...

— Kórshi aýylda... Qalaı úılengenim uzaq jyr...

Ojar qymyz sapyryp jatqan Zeınep jaqqa kóz tastady da, sózin tyıa qoıdy. Aǵa sultan birden túsinip áıeline:

— Toqal-aı, syrtqa shyǵyp qonaqqa shaı qoıǵyz, qoı soıdyr...— dedi.

Zeınep: «Menen jasyrasyńdar ǵoı syrlaryńdy»,— degendeı kekete ezý tartty da úıden shyǵyp ketti.

Ojar Seıtenmen qalaı serik bolǵanyn, ony qalaı ustap bergenin, óziniń tutqyn bolyp nege birge júrgenin bastan-aıaq baıandap berdi de:

— Ombyǵa barǵan soń da eki jetideı abaqtyda jatýǵa týra keldi.— Seıtendi bólek, meni bólek «sottamaq» boldy,— dep kúldi.— Bir kúni Fondersonnyń ezi keldi. General degendi jaqyn jerden buryn kim kórgen, sary ala túımeli, qaıqıǵan jıren murtty, túsi sýyq kisi eken. Seıten men Taıjandy ustap bergenime raqmet aıtyp, ne tilegiń bar, sura dedi... Ombyǵa byltyr bir jármeńkege kelgenimde Altynshashty kórgenim bar... Sonda aýzymnan silekeıim aǵyp qumar bop ketkem. Táýekel dep generalǵa: «Maǵan qatyndyqqa esiginde júrgen qyrǵyz qyzyn berseń bolady»,—dedim.

— Jıyrma besinshi jylǵy zań boıynsha qyzdyń kimge tıem dese de óz erki. Bizdiń zorlaýǵa haqymyz joq,— dedi general.— Qyz kónse...

«Baıqaımyn generaldyń Altynshashty maǵan berer túri kórinbeıdi. Zańdy ózderi qoldan jasap alyp júrgen joq pa... Temir torly abaqtysy bar qala túgil, jalpaq jatqan qazaq jeriniń ózinde de qyzdyń erkin kim suraǵan. Áıtse de men:

— Qyzdy kóndirýdiń mindetin ózim alaıyn,— dedim.

Generaldyń kózi sharadaı bolyp ketti.

— Ákesin ustap bergen adamǵa ol qalaı kónedi?— dedi.

— O jaǵyn ózime jiberińiz,— dedim.

General aıtqan sózin qaıtyp ala almady. «Jaraıdy» dedi.

Buryn bizde kúzette júrgen bir shoqyndy tatar ýrádnıginen estigem: «Fonderson úıindegi malaı qyz sizdi eki-úsh ret surady. Eger tamaq bersem tapsyrasyń ba?»— deıdi degen.

Árıne, ákesiniń aǵasymen birge abaqtyǵa túsken soń meni solardyń adamy eken dep oılap júrgenin birden uqtym. Jemin sezse jıyrylǵan kirpi baýyryn jazady, azyraq aqsha berip, álgi ýrádnıkten meni qyzben bir jolyqtyrýyn suradym. Óz dinin satqan ýrádnık, patsha qyzmetin de satty, bir kezekte turǵan kúni Altynshashty maǵan ákep jolyqtyrdy. Qyz kisendeýli Seıten ekeýmizdi general úıiniń janynan abaqtyǵa aıdap apara jatqanda kórgen eken. Jany ashyp túnimen jylap shyǵypty. Baıqaımyn, shet jaqta óskenmen, óz týmalastary dese úzip janyn beretin túri bar. Onyń ústine men oǵan eliniń azattyǵy úshin kúresip júrgen bir batyr jigit bop kóringen tárizdimin. Qysqasy, biz shý degennen til taptyq. Sóıtip, bir-eki kezdeskennen keıin, ekeýmiz qol ustasyp elge qashpaq boldyq.

«Bizdiń osylaı ýádeleskenimizdi Fondersonǵa aıtyp edim, ol shý degende jaman ashýlandy. Bóltirikti qansha asyrasań da toǵaıyn ańsaıdy» degen osy dep bir sátte Altynshashty jazalamaq ta boldy. Degenmen aqyldy adam ǵoı, azdan keıin sabasyna túsip «Seniń munyń durys eken. Altynshashty alyp elińe jet... Halqynyń azattyǵy úshin kúresken kisiniń qyzyn alyp qashyp kelseń, saǵan jurtyń sózsiz senim kórsetedi. Al bizge qazaq arasynda, ásirese Kenesary jigitteriniń arasynda sendeı jansyz kóz-qulaǵymyz bolǵany óte qajet»,— dedi. Sóıtip men qazir Altynshashty qatyn etip alyp, Kenesarynyń aýlyna bara jatyrmyn,— dedi sózin aıaqtap Ojar.

Qońyrqulja rıza bolyp qarq-qarq kúldi.

— Jigit bolsań mine osyndaı bol! Qoı da aman, qasqyr da toq, qatyn da bar.

Ojar tómen qarap kúlimsiregendeı ezý tartty.

— Zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal degen ǵoı bizdiki.

— Degenmen eki kemeniń quıryǵyn ustaǵan sýǵa ketedi, saq bol. Ásirese Kenesary aýlynda... Sultannyń kózi qyraǵy, qate bassań birden sezedi. Jáne ol aýylda jalǵyz ǵana Kenesary emes qoı.

— Qasymnyń urpaǵynan basqa qasynda taǵy kimder bar eken, habardarsyz ba?..

— Qazir kóp jurt solaı qaraı bet burýda ǵoı. Jaqynda sol jaqtan beri ótken bir málish sáýdegerinen estidim, ataqty batyrlardan búgin tańda Shubyrtpaly Aǵybaı, Altaı Tólebaı, Bestańbaly Buqarbaı, Baǵanaly Qudaımendi, Qypshaq Iman bar kórinedi, al Tabyn rýynyń batyry Tilenshiniń Jolamany biz de sendermen birgemiz dep jaqynda Baıtabyn degen jas batyry men Serǵazy han toqaldyqqa alaıyn dep júrgen Aqbóken atty batyr qyzdy jiberipti...

— Qatyn qutyrǵan zaman boldy ǵoı osy kez... Syrymbet qyrqasynan baıyn, malyn tastap alty balasymen Kenesarynyń qaryndasy Bopaı da baryp qosyldy degen de ras pa?

— Ras. Qasymnyń uldary arlan qasqyr bolsa, qyzdary qanshyq bári emes pe. Bopaı qazir qolyna naıza alyp bir top jigitterdi basqarady desedi. Kúıeý jurty, Ýálı hannyń aýylyn shabamyn dep tisin qaırap júrgen kórinedi.

— Bopaı kelip aǵasynyń tobyna qosylsa Janaıdar batyr da so jerde deseńizshi...

— Nege?

— Janaıdar men Bopaı jas kezderinde Qozy Kórpesh pen Baıan sulýdaı bolǵan joq pa edi? Tek Qasym tóre Janaıdardy qara qazaq dep Bopaıdy oǵan bermegen. Alty bala tapsa da Bopaı Janaıdar dese ishken asyn jerge qoıady degen ósek bar. Ekeýiniń basy Kenesary ordasynda qosylǵan bolar.

Óziń ana jyly Baıgóbektiń asynda kórgenim bar, aǵasy tárizdi kózinen qahar shashqan aq sary qatyn eken. Astyna boz jorǵa minip alyp saıysqa tústi. Birde-bir erkek shydatpap edi...— Ojar birdeme oıyna túskendeı Qońyrquljaǵa buryla qarady,— jańaǵy aıtqan batyrlaryńyzdyń bári, Jolaman sultannan ózgesi, kileń ashyq keýde, jalań tós kedeı sarbazdar eken... El bılegen baı, manaptan eshkimniń aty estilmeı me?

— Malymdy shaýyp alar dep qoryqqan júz-júz elý shańyraqty Shormannyń Musasy, Jaqyptyń Elemesi, Asylǵazynyń Babataıy sekildi myńdy aıdaǵan azǵantaı baılar bolmasa, el aǵalary «túbi qalaı bolady» dep artyn kútip otyrǵan tárizdi ǵoı. Ázirge qosylǵandar Qarqaraly ókiriginen Qazynyń Qudaımendisi men Baıanaýyl ókiriginen Bektastyń Taımasy. Qazynyń Qudaımendisi patsha úkimetine burynnan narazy. Ana jyly ony bolystyqtan túsirgen. Al Bektastyń Taımasy...

— Bektastyń Taımasy deısiz be?— dedi Ojar sál qobaljı.— Iapyrmaı...

— Nege shoshydyń? Qastasqan jeriń bar ma edi?

— Joq... Degenmen...— Ojar syryn aıtar-aıtpasyn bilmeı sál otyrdy da, sózin qaıtadan bastady.— Taımastyń Kenesary qasynda bolýy... Maǵan qaýip týǵyzyp otyr,— dedi ol kúbirleı,— byltyr Seıten ekeýmizdi ustap Ombyǵa apara jatqanda bizdiń toqtaǵan aýylymyz tek osy Taımas aýly ǵana boldy. Birdememdi sezip qaldy ma dep kúdiktenetin edim...

— Basqadan kúdigiń bolmasa Taımastan ázirge qoryqpaı-aq qoı... Ol osydan bir apta buryn Jolaman men Iman aýyldaryna júrip ketipti. Jurt yńǵaıyna qaraı Yrǵyz ben Torǵaıdan da ári barady desedi. Shamasy Kenesary ereýiline Aq Jaıyq, Or boıynyń aýyldaryn da qospaq nıetteri bar tárizdi. Taımas o jaqtan kúzsiz qaıta almaıdy. Balta kóterilgenshe, aǵash jal tabady degendeı, sen de tiri jansyń ǵoı, oǵan deıin senimge kirersiń.— Qońyrqulja yrqyldaı kúldi.— Taqa bolmaı bara jatsa «adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqan soń» dep qatynyńdy aldyńa tartyp, moınyńdy usyna berersiń. Ózi usynǵan moıyndy qylysh kespeıdi.

— Taımas alysta bolsa... jón eken. Bóten bálendeı qaýiptenerim joq. Ombyǵa jetkennen keıin, Seıtendi atqanǵa sheıin tiri janǵa jolyqtyrǵan joq. Ekeýmizdiń aramyzdaǵy syrdy ol ózimen o dúnıege birge alyp ketti. Oǵan meniń kózim kámil jetedi.— Ojardyń qaıtadan eńsesi kóterildi,— ázirge Kenesarynyń qasyna tek aq patsha jerin tartyp alǵan rýlar ǵana shoǵyrlanyp jatqandaı ǵoı. Mundaı jaǵdaıda astyndaǵy oty kúshti bolsa, qazan tez qaınaǵanmen tez sýalatyn edi...

— Áı, bilmeımin,— dedi Qońyrqulja,— bu jolǵy kóterilis ózge ýaqyttaǵydaı lap etip janyp, sóne qalatyn jalynǵa uqsamaıdy. Kenesarynyń osynshama qol jınap úndemeýinen seskenem. Jáne qasynda jalǵyz qazaq emes, basqa ulttan shyqqan aqylshylary da bar deıdi jurt. Bu da eske alatyn jáıt.

— Qoıyńyzshy?

— Iá, jıyrma shaqty orys pen bashqurt jigitteri bir top desedi. İshterinde zeńbirek ata biletinderi, oq-dári jasaı alatyndary da bar kórinedi... Bas aqylshylarynyń biri dep Buqaraǵa syımaǵan Sıdaq qoja men óz elinde ereýil istep aıdalyp kelgen bolyskeı ofıser Júsip degen bireýdi aıtady tyńshylar. Kileń qaraqshy bas qosqan tárizdi.

— Iapyrmaı á... Jaqsy,— dedi kenet Ojar bir sheshimge kelgenin bildirip,— ne bolsa da barǵan soń kórermin... Al endi jumys tártibin sóıleseıik. Omby sizge Kenesary ordasynda ne bolyp jatqanyn habarlap turýdy tapsyrdy.

— Habardy qalaı bermeksiń?

— Seıtendi ustasqan Sámen, Jaqyp, Saqyp degen senimdi eki-úsh jigitim bar. Olar qazir Kenesary jasaǵynda. Habar solar arqyly bolady.

— Kelgen jigitterdiń seniki ekenin qaıdan bilem?— Qońyrqulja taǵy yrqyldaı kúldi,— kóp qoıdyń ishindegi tartylǵan qoshqar sekildi kózge túsetin bir belgisi bola ma?

— Belgi bireý-aq, sizge kelgende myna belbeýdiń oń jaǵynda turatyn quty, oqshantaı, qyny sol jaǵynda turady.

— Kisesi she?

— Belbeýlerinde kise bolmaıdy. Jas jigitterge kelispeıdi. Bireý bolmasa bireý sezip qalýy múmkin.

— Oıpyrmaı, óziń mundaı iske ábden jorǵa bolyp alǵan ekensiń. Jańaǵylaryń adamnyń oıyna kelmeıtin belgiler ǵoı. Umytyp qalyp júrmesem netsin...

— Kenekeń tiri tursa, umyttyra qoımas,— Ojar kúlimsiredi de sálden soń ornynan túregeldi,— Al kóriskenshe bar bolyńyz.

— Ac iship ketpeısiń be?

— Jurt kózine kóp túsýge bolmaıdy. Qatynyma osy aýyldaǵy bir qarashyǵa jolyǵatyn sharýam bar dep ketip edim, endi oralǵanym jón bolar...

— Onda jolyń bolsyn.

Qońyrqulja tórt kún emin-erkin jas toqalyn jaılap, boıy sergip Aqmola bekinisindegi báıbisheleriniń úıine qaıtty. Bul kelgende qorǵan qaqpasynyń alańynda jasaqtarymen jańa ǵana oralǵan Shyńǵys pen Jánádil otyr eken. Talyzınnyń jarlyǵyn oryndaımyz dep bular ereýilge kóterilgen Tynaly, Qarpyq, Temesh bolystaryna deıin barypty, bunda at quıryǵyn shart túıip, qolyna túkirip otyrǵan qalyń jurtty kórip, ári qaraı júrýge qaýiptenip keıin qaıtypty.

Qońyrqulja balalaryn kórgende, mystan kempirdiń aldyndaǵy altyn saqasyn qotyr taıymen alyp kelgen tazsha bala ógeı sheshesinen kem renjigen joq. Ásirese Kenesaryǵa qaraǵan elden Shyńǵysynyń saý qaıtqanyn kesher emes. Eki beti dorbalana kúreńitip, qamshysymen jyltyr etiginiń qonyshyn sabalaı, ún-túnsiz otyrǵan eki balasynyń aldynda ersili-qarsyly júre bastady. Bulardy taǵy qandaı «Barsa kelmeske» jiberýdi oılap ishteı álem-tapyryq.

Dál osy kezde bekinistiń kúzet munarasynda turǵan soldat:

— Bir salt atty kórinedi. Júrisi tym asyǵys, qaqpany ashaıyn ba?—dep daýystady.

Qońyrqulja burylmastan jaýap berdi.

— Ash!

Ashylǵan qaqpadan, qara terge malynǵan ker tóbel qazaqy attan, kóıleginiń oń ıyǵy jaýyrynyna deıin qan bop qatqan, uzyn sary soldat «Beda! Beda!» dep qulaı-mulaı jerge tústi. Jaqyn turǵan kazarmanyń esiginen qylyshyn súırete, qazaq ataýlysy «Qarapushyq Ivan» dep ataıtyn, kelte muryn, deńbeltek qara, kók kóz, osy Qaraótkel bekinisiniń komendanty voıskovoı starshına Ivan Karbyshev júgire shyqty.

— Ne bolyp qaldy?— dedi ol soldatqa túıile.

— Beda, voıskovoı starshına,— dep soldat aýyrǵan ıyǵyn bir qolymen basa, yńqyldaı sóıledi,— biz horýnjıı Kotovtyń basqarýymen elý soldat, on ýrádnık Petropavldan Tashkentke bara jatqan Stroganov kýpestiń kerýenin shekaraǵa deıin aparyp salmaq bop shyǵyp edik. Salynyp jatqan Aqtaý bekinisinen óte bergenimizde kileń soıyl, naıza ustaǵan Kenesary jigitterine kezdestik. Soldattardyń baılanyspaıyq degenine qaramaı, horýnjıı Kotovtyń buıryǵy boıynsha eki-úsh esersoq myltyq atyp, bir-eki adamyn oqqa ushyryp edi, ylǵı júırik mingen jigitter lap qoıyp otrádtyń byt-shytyn shyǵaryp, tegis soıylǵa jyqty. Astyndaǵy júırik atym qýǵandarǵa jetkizbeı tek men ǵana qutyldym...

Bul kezde soldattar da jınalyp qalǵan-dy, báriniń de júzinde qobaljý, qorqý...

— Ózderi qansha?

— Bes júz adamdaı.

— Kenesarynyń ózi me basqaryp júrgen?

— Joq, inisi Naýryzbaı. Men ony buryn Kókshetaýda kórgem.

— Soldattardyń qanshasy tiri qaldy?

— Bilmeımin... Qolǵa túsken soldattardy jáne kerýendi bar múlkimen ózderimen birge alyp ketti. Qaıta oralyp kep, saıdan kórdim...

— Betteri qalaı? Bizge burylǵan joq pa?

— Joq. Ári qaraı kúnbatysqa ketti.

Soldattyń jarasyn qarap bolǵan jas feldsher oǵan:

— Aǵaı, lazaretke júrińiz,— dedi ózi jaraly bolǵandaı aıanshaqtap.

Jaralyny qorshaǵan soldattar endi gýildeı sóılep ketti.

— Osylaı aıdalada júrip qyrylamyz da bir kúni!

— Aıdalań ne? Bu da Rossıa jeri ǵoı...

— Iá, saǵan osy dalıǵan «Rossıa dalasynan» ólgenińde ǵana eki metr jer buıyrar:

— Onda da tereńdigi bir qulash...

— Bizdi osy jaqqa qandaı sor aıdap ákeldi.

— Ózi kelgendeı sóıleýin qarashy! Meniń erkime salsa, bul jeli azynaǵan qý dalany o dúnıede de kórmes edim.

— Qysqartyńdar sózdi!— dedi kenet aqyryp jiberip Karbyshev,— Kenesary qaraqshylary bizge soqpaı ketpeıdi. Erteńnen bastap, bekinistiń bar soldaty, jumysqa jaraıtyn erkek-áıelderi or qazýǵa shyǵady! Tań sáriden!

Rasynda Kenesary ereýilshileri Qaraótkel bekinisine soqpaı ketýi múmkin emes edi, óıtkeni qazaq dalasyna Rossıa patshasynyń otarshylyq saıasatyn júrgizýinde Aqmola bekinis qalasy erekshe qyzmet atqarǵan.

Bul túni Qońyrqulja uıyqtamaı shyqty. Kenesary áskeri bekinisti alsa, eń aldymen at quıryǵyna aǵa sultandy baılaıdy. Ejelden ala almaı júrgen kegi bar. «Al Kenesarynyń Qaraótkelge kelýi sózsiz. Mynaý Aqtaý tóńiregin sharlaýy — Qaraótkel bekinisi esiginiń qalaı jabýly ekenin bilgisi kelip tartyp kórýi... Álde Kenesaryǵa kisi salsam qaıter edi? Bárimiz de Shyńǵystyń úlken uly Joshydan taradyq qoı, múmkin raıynan qaıtar?.. Joq, joq, óıtýge bolmaıdy. Ol ózgeni keshkenmen meni keshpeıdi, Qasym balalarynyń atadan balaǵa mıras bop kele jatqan kegi bar. Ne bolsa da taban tirep urysyp kórý kerek. Endigi meniń sıynar qudaıym da, tabynar arýaǵym da Omby... Sodan járdem suraıyn, qorǵa deıin. Al myna Qara pushyq Ivannan ne qaıyr, ne úmit, ózi maǵan ala kózdeý, meni jaý qolyna berip, bekinisti tastaı qashýdan da taıynbas.

Qońyrqulja tań sáriden túregelip Talyzınge hat jazdy. Hatyn: «Qasym uly Kenesary Rossıa ımperıasyna berilgenimdi kek sanap meni aıaıtyn túri joq. Aldymen meniń basymdy alyp, búkil bala-shaǵamdy, týǵan-týysqanymdy qurtpaq. Kenesarynyń bul oıyn maǵan qas ózge rýlar da qoldaýda. Sondyqtan osyndaı tar kezeńde qol ushyn jalǵap, tezirek Aqmola bekinisine ereýilshilerge tótep bere alatyn ásker jiberýińizdi ótinem»,— dep bitirdi.

Hatty jazyp bolyp, tez Ombyǵa jetkizýin Karbyshevqa tapsyrdy da, óziniń basqa sharýasyna kiristi. Eń aldymen bekinis syrtyna kókoraıly Esil jaǵasynda otyrǵan eki áıeliniń aýylyn kóshirip almaqshy boldy. Bul isti oryndaýdy Jánádil men Shyńǵysqa tapsyraıyn dep shaqyrtsa, taǵy da ekeýi birdeı bekiniste bolmaı shyqty. Terisine syımaı ashýlanǵan Qońyrquljaǵa báıbishesiniń «jazǵy demalystary bitýge aınaldy. Ombyǵa qaıtar aldynda el qydyryp, boı kótereıin degenderi shyǵar, nesine renjısiń»,— degen sózi aýrý jarasynyń aýzyn tyrnap alǵandaı áser etti. «Qandaı boı kóterý ekenin bilmeımin be? Túni boıy kózimdi ilindire almaı shyqqanymda, ońbaǵan ıt Shyńǵys jatqan ǵoı Zeıneptiń torsyqtaı qos anaryn qushyp!»

Ábden ashýyna mingen Qońyrqulja toqalynyń aýylyna nókerlerimen ózi barmaq bolyp, shart kıinip aldy. Qolyna tobylǵy sapty qamshysyn ustaı dalaǵa shyqty. Dál osy sátte onyń kózi bekinis qaqpasyna oınaqtaı kirgen qara jorǵasyna tústi. Moınynda dorba sekildi salaqtaǵan birdemesi bar. Qara jorǵa jemge úırengen mal. Bekinis ishindegi qudyqtardan sý ishpeıdi. Kók Esildiń kók tolqynyn júzip júrip sýsyndaýdy ádet etken. Qorǵan syrtyndaǵy ózenge ózi baryp, ózi keledi. Qońyrquljadan bóten janǵa ustatpaıdy. Ol bekinis qaqpasyna oqyrana kirip, daǵdyly jem jeıtin astaýyna qaraı tórt aıaǵyn shalys tastap, yrǵala aǵyp kele jatyr. Mine aǵa sultan esiginiń aldyndaǵy jem astaýǵa kelip tura qaldy. «Moıyndaǵysy ne sumdyq» dep Qońyrqulja aýyr denesin irkildete qozǵap, qara jorǵanyń janyna jetip bardy. Kenet ón boıy dirildep ketti. Atynyń moınyndaǵy úlken kenep dorbanyń ishinde qarbyz sekildi domalanǵan birdeme bar, qany syrtynan sorǵalap jerge tamyp tur...

Qońyrqulja belindegi lóket pyshaǵyn sýyryp alyp, dorbanyń jibin kesip jiberdi. Dorba jerge gúrs etti. Denesi dirildep ketken Qońyrqulja dorbanyń bir buryshynan ustap silkip jiberdi. Top etip odan adamnyń basy tústi. Kózi sharasynan shyǵa alaryp, tisteri aqsıa qalǵan. Bir urtynan qap-qara bolyp ketken tiliniń ushy kórinedi. Sirá baltamen shapqan bolý kerek, moıyn omyrtqasy short úzilgen. Qyzyl qan ár jerde betin alyp, jańa týǵan qozynyń eltirisindeı qara qoshqyl bup-buıra shashyna uıysa jabysqan... Qońyrqulja ań-tań bop tesile qarap edi, tanı ketti, balasy Shyńǵystyń basy eken.

Bolǵan ýaqıǵaǵa endi ǵana túsingen Qońyrqulja kózi qaraýytyp qulap bara jatyp:

— Tura tur, Kenesary, seniń Syzdyǵyńnyń basyn dál osylaı aldyńa tartpasam, atym Qońyrqulja bolmasyn!—deýge ǵana tili keldi.

Joq, Shyńǵystyń basyn kesken Kenesary da emes, onyń sarbazdary da emes, Kúmistiń ákesi Ábdiýaqıt shal edi. Qońyrqulja jalǵyz qyzyn qor etken túni, bar shoqpytyn qara lashyǵynyń ortasyna úıip, astynan ot qoıdy da, tań ata Kúmisi men áıeli ekeýiniń qolynan ustap aýyldan beti aýǵan jaqqa qashyp shyqqan. İs bulaı bet alar dep kútpegen Qońyrqulja nókerleri sońdarynan qýǵansha bular qamysty kól jaǵasyna jetip, taptyrmaı ketken. Ábdiýaqıt áıeli men qyzyn Kenesary jasaǵyna kóship bara jatqan bir shaǵyn aýylǵa qosyp jiberip, ózi keıin qaıtqan. Júregin ýdaı ashytqan ashý, yza, qorlaný kózin qaraýyttyryp, denesin ottaı órtegen. Aqyl-oıyn, bar sezimin tek «Kek! «Kek alý!» degen arman ǵana bılegen. Shermende jan osydan bóten sheshim taba almady. Yza ústinde oǵash budan artyq ádiletti, durys sheshim joq tárizdendi. Qońyrquljany óltirip, óshin alsa armanynan shyǵatyndaı boldy. Osyndaı táýekelge bel buǵan Ábdiýaqıt ıtine sheıin ózine tanys Zeınep toqaldyń aýly syrtyn torlaı bastady. Biraq kúzeti myqty toqal úıine taıaı almaǵan. Besinshi kúni, kúzet ketken túni — taǵy ańdyǵan. Oıda joqta aýyl syrtynda eki salt atty paıda bolǵan. Bireýi Shyńǵys edi. Ábdiýaqıt birden tanydy. Janyndaǵy serigin Zeıneptiń otaýyna jiberip, Shyńǵys ózi habar kútip, saı túbinde jatyp qaldy. Sirá, ákesi ketisimen toqaldyń úıine tikeleı barýǵa júreksingen bolýy kerek... Bunyń bárin Ábdiýaqıt kórip otyrdy. Bes kúnnen beri qolynan dym kelmeı, yzadan ábden kózi qaraýytqan, ákesi men balasynyń balasy men toqal sheshesiniń arasyndaǵy kápti bilmeıtin sorly, «Qońyrquljanyń balasy meniń balamnan artyq pa, ol meniń balamdy qan qylǵanda men onyń balasyn nege aıaımyn» dep, kózi ilinip ketken Shyńǵystyń qasyna sybdyryn shyǵarmaı kelip aıbaltamen moıyn tusynan qos qoldap kep urǵan.

Sol kúni tańerteń enesinen jetim qalyp, qulynynan ózi emizdikpen asyraǵan qara jorǵany Esilden s ý ishýge kelgen kezinde eppen qur-qurlap ustap alyp, Shyńǵystyń basy salynǵan dorbany moınyna taǵyp qoıa bergen. Ózi Kenesary eline qaraı asyǵa jónelgen.

Qońyrqulja úsh kún jer qushyp jatyp, balasynyń denesin el-jurty bop qabirlegennen keıin bir-aq turdy. Áıtse de Shyńǵystaǵy óshin jaýynyń alyp bergenine ol ishteı rıza edi, biraq aǵaıyn-týǵanǵa syr bermeı, qara jamylyp qaıǵy tartqandaı jetisin berdi de, Kenesary qolymen kezdesý áreketine kirisip ketti.

II

Kenesary bir qıyn máseleni shesherde qalyń qabaǵyn qars jaýyp, bir qolymen ısfaǵan semseriniń sabynan ustap, temir torǵa qamalǵan jolbarystaı aq ordanyń ishin kezip, ersili-qarsy júre, kóp oılanatyn. Mundaı kezinde sultannyń syrt beınesi shynynda da, jolbarysqa uqsas qaharly bolatyn, jelkesi kúdireıin, ótkir kózderi ádettegisinen góri qyzara túsip, tiri janǵa til qatpaı, sustana qalatyn: Osyndaı ashýly-oıly shaǵynda onyń ústine eshkim batyp kire almaıtyn, óıtkeni ol bul kezde jaıshylyqtaǵydaı emes, adam kóńiline qaramaıtyn qatal keletin...

Kenesary búgin de osyndaı jaǵdaıda edi. Polkovnıktiń pogony taǵylǵan oqaly kógildir maýyty shapanyn jelbegeı jamyla salyp, eki saǵattan beri aq ordanyń ishin adymdaı ersili-qarsyly kezip júr.

Keshe Syr boıynan habarshy kelgen. Ol «Mádelihan ózi ógeı sheshesi Hanpadshaıymmen kóńildes eken, osydan bir bále týmasa netsin» degen. Jáne Begderbektiń Áýlıeataǵa aýysyp, ýaqytsha Tashkent qushbegi bop Láshkárdiń ózi taǵaıyndalǵannan beri, o jaqtaǵy qazaqtardyń kúıiniń burynǵydan da nasharlanyp ketkenin aıtqan. Kenesaryny tolqytqan osy habarlar ma? Joq, olar emes. Bul habarlar sultandy qansha óleńdetkenmen, ázirge tek shyǵyp kele jatqan shıqan tárizdi. Jarylatyn kezin shydaı kútýge bar. Onyń bar oıy osy arada, óziniń búgin sheshetin máselesinde. Eger ony durys sheshse, baǵynyń janǵany, abyroıy kóterilgeni. Qazir sońynan ergen elý myń shańyraqtyń ústine, erteń taǵy elý myń tipti júz, júz elý myń shańyraqtyń qosylýy kámil... Al durys sheshe almasa byltyrdan bepi janyn salyp jınaǵan jurtynyń kóz aldynda úmitin aqtamaǵany... Onda erteńnen bastap, sońynan ergen eldiń taraı bastamasyna kim kepil? Qazaq topyrlap shaýyp kele jatqan jylqy tárizdi, eger jaý aldynan shyǵyp úrkite qalsa keıin qaraı lap berýden taıynbaıdy. Onda ony aqyl da, soıyl da toqtata almaıdy...

Sondyqtan sońynan ergen jurtty ondaı kúıge ushyratpaý kerek, aıqaı sap delebesin qozdyryp, shapqan ústine shapqyzyp, kezdesken or, oıpattan sekirtip ótkizip, qarsy kelgen jaýdy japyrtyp ketkizý kerek.

Kenesary jigitteri osy ýaqytqa deıin, Tashkent pen Qaraótkel, Qyzyljar arasyndaǵy kerýenderdi talap, yrqyna kónbegen keıbir sultandardyń aýlyn shaýyp, Chırıkov pen Karpovtyń jasaqtary sekildi patsha áskerleriniń shaǵyn toptarymen ǵana qaǵysyp keldi. Al erteńnen bastap úlken aıqasqa shyqpaq patsha áskerleri men Rossıaǵa berilgen qazaq sultandaryna qarsy maıdan ashpaq. Ol sóıtýge mindetti, óıtkeni sońynan ergen jurttyń kókeıkesti armanyn, múddesin eske alatyn mezgil jetti, áıtpese jer-sýymyzdy, erkindigimizdi qorǵaımyz dep mańyna toptalǵan buqara eldiń kóńili sýı bastaýy múmkin. Qara qazaqtyń budan kútkeni el shabý, kerýen tonaý emes, úlken is, halyqtyq is.

Kenesary bul maıdandy ashpastan buryn, patsha áskerimen talasty soǵyssyz sheshpek bop qoldan kelgen amalyn aıaǵan joq. Mańaıyna aq patshadan zábirlik jegen jurtty jınaýmen qatar, múmkin, kúnnen-kúnge kóbeıip jatqanymyzdy kórip bizben sanasar degen úmitte de boldy. Omby bastyqtaryna hat ústine hat joldady.

Eń aqyrǵy hatyn ol Shý men Sarysýdy qystap shyǵyp, Saryarqanyń bel ortasy Qaraqoıyn Qashyrlyǵa kóship kelgen soń Batys Sibir general-gýbernatory Gorchakov knázǵa 1838, ıaǵnı qazaqsha It jyly, mamyr aıynyń basynda jazǵan. Ony Toqtynyń Tabyldysy men Qazanǵaptyń Kóshinbaıy degen óziniń eki senimdi adamy arqyly joldaǵan, Hattyń mazmuny mynadaı edi:

«Mártebeli ulýǵ gospodın janaral-gýbernator hazratlárina.3

Abylaı hannyń urpaǵy Kenesary Qasym uǵylynan ǵaryznama.

Sizdiń aǵzam hazrátlaryńyzǵa maǵlum qylamyz, shýnkı meniń tilegim eki patshalyqtyń halqy da tynyshtyqta ómir súrý edi, biraq ta sizdiń adamdaryńyzdy óz jaǵyma shyǵaryp aldy dep siz maǵach kúmándanatyn kórinesiz. Meniń aıtyp otyrǵanym mynaý: bizdiń babamyz han Abylaıǵa tıisti jerlerde siz dýan saldyrdyńyz jáne qazaq halqynan alym-salyq alasyz, sóıtip bizdi qyspaqqa salyp otyrsyz. Biz buǵan rıza emespiz jáne alym-salyq tólep sizdiń qaraýyńyzda tura almaımyn, Bizdiń basymyzǵa týǵan kún Reseıdiń basyna týsa sender qandaı kúıde bolar edińder? Sondyqtan bizdiń jaı-kúıimizben sanasýlaryń kerek.

Árıne, men Baıanaýyl, Qarqaraly hám Aqmola qazaqtaryn ózime qosyp aldym, áli de bolsa halqymdy óz jaǵyma qosa berem degen nıetim bar; alaıda qazaq halqy burynǵysha óz aldyna el bolyp ómir súrse tipti jaqsy bolar edi, sonda ǵana siz de, biz de tynysh ómir súre alar edik.

Meniń estýimshe, sizder bizdi Qoqan hám Buqar handyǵynan aıyrýdy kózdeıtin kórinesizder. Biraq olar musylman zańy boıynsha bizdi qorǵaýǵa mindetti.

Eki el tynyshy, beıbit ómir súrse bárinen de sol jaqsy bolar edi. Biraq dýanbasylary el aralaǵan kezinde sıazǵa dep syltaýratyp qazaqtyń jaqsy at, jaqsy kıim-keshekterin alatyn kórinedi. Bizdiń múlkimizdi talan-tarajǵa salýǵa tyıym bolsyn degen patsha aǵzamnyń zańy bola tursa da, dýanbasylary qazaqtardyń aıtqan aryzyn qulaǵyna da ilmeıdi. Jýyrda ǵana Tortýyl bolysynyń qazaǵy Aznabaı myrzanyń áıelin, eki kelinin, qyzyn Hám bir jesir áıeldi jaýlap alyp ketti. Bulardyń qaıda ekeni áli belgisiz.

Sizben árqashanda dostyq qatynasta turýdy kózdep men myna tómendegilerdi talap etemin:

1) Aqtaý qorǵanysy joıylsyn;

2) Aqmola dýany joıylsyn;

3) Bizdiń jerimizge salynǵan sondaı mekeme oryndary tegis joıylsyn;

4) Qamaýǵa alynǵan bizdiń adamdar hám Qońyrqulja sultanǵa jiberilgen eki adam bosatylsyn.

Ushpýny ılandyrmaq úshin men sultan

Kenesary Qasym uǵly mórimdi bastym».

Bul hatta Kenesary Qoqan, Buhar handyǵymen esh ýaqytta da birikpeıtinin bile tursa da, general-gýbernatorǵa sus kórsetý úshin olar járdem beredi degen sózdi ádeıi kórsetken.

Bul hatyna da Kenesary úsh aı boıy esh jaýap ala almady. Hatty apara jatqan Tabyldy men Kóshinbaıdy Qońyrqulja jaǵyndaǵy Kóshenniń balalary ustap alyp, Ombyǵa jaıaý aıdap jetkizedi. Kóp keshikpeı olardy sottap Sibirge júrgizedi-mis degen habar Kenesaryǵa da keledi.

Óziniń birneshe hatyna jaýap ala almaǵan Kenesary endi ábden yzalanady. Dushpandarynyń qarýly aıqassyz teńdik bermeıtinine kózi jetedi. «Endi maǵan qalǵan jol — ne patsha úkimetine, Qońyrqulja, Ýálı balalaryna bas ıip baǵynyp, qalyń qoldy taratý. Ne maıdan ashyp aıqasyp, kúshpen óz aıtqanyma kóndirý»,— dep oılaıdy ol. Osynyń ekinshisin qalaǵan Kenesary bul aıqasty qazaq dalasyn ózine baǵyndyrýda Soltústik pen Shyǵystaǵy Rossıa ımperıasynyń eń myqty kindigi bolǵan Aqmola bekinisin alýdan, onymen qatar ata jaýy Ýálıhannyń qatyny Aıǵanymnyń Syrymbet salasyndaǵy ordasyn shabýdan bastamaq boldy. Keı batyrlarynyń «shabýyldy Kókshetaýdan bastasaq» degenine sultan kónbedi. Óıtkeni Kókshe jeri at baýryn jazyp shaba alatyn jazyq emes jáne ar jaǵynda Omby jaqyn, patsha áskeri tez jetýi múmkin. Onyń ústine ákesi Qasym Kóksheniń kıesi aq býrany atqan degen laqap bar, Kenesary el qarǵysynan da seskenedi.

Al Aqmola bekinisin alyp óziniń myqtylyǵyn kórsetse, abyroıynyń órshigeni. Bireýdi maqtasa aıyn aspanǵa shyǵaryp, jer-kókke syıǵyzbaı kótermeleıtin qazaq Kenesarynyń dańqyn alty alashqa taratady. Serkege ergen qoıdaı sońynan eredi. Osylaı bolatynyna sultan kámil senedi. Oǵan taǵy bir sebebi bar. Keshe ǵana habar alǵan. Osy búgin-erteńder arqa ókirikteriniń qazaqtarynan jańa ýstav boıynsha bıyldan bastap salyq jınalsyn degen patsha jarlyǵy shyqpaq. Bul jarlyq boıynsha júz qaradan bir qara salyq alynyp, eger ol aqshadaı tólenetin bolsa, jylqy basy 35 somǵa, ógiz jıyrma somǵa, qoı eki somǵa baǵalansyn delinbek. Bul jarlyq shyqsa, dátke qýat, onsyz da patsha úkimetinen qyspaq kórip júrgen qazaq, Kenesary jaǵyna qoıdaı toǵytylady...

Patshanyń Kókshetaý men Qarqaraly ókiriginiń qazaqtary jaıyndaǵy bul Ýkazy Kenesary kóterilisiniń qyzý shaǵynda Qarashanyń jıyrma segizi kúni sol It jyly shyqty. Biraq uzyn qulaq buny qazaq aýlyna eki aı buryn jetkizdi. Kenesarynyń da dátke qýat kórip otyrǵany osy Ýkaz...

«Al Aqmola bekinisin ala almasa? Sońyndaǵy. bes myń atty áskerin qyrǵynǵa ushyratsa? Onda Kenesarynyń artynan kim eredi? Birden taýy shaǵylǵan jurt, basqa urǵan mal sekildi sheginshekteı bermek. Jaýyn jeńe almaıtyn batyr — qur batyr, el qorǵany emes.

Sondyqtan osy eń alǵashqy úlken aıqasta Kenesary óziniń qamal buzar er, el bastaı alatyn kemeńger ekenin jurt kózine kórsetýi kerek. Óıtpese ol jurtty sońynan erte almaıdy, oılaǵan maqsaty — han taǵyna da jete almaıdy. Al muny isteı almasa?»

«Joq, joq, qaıtken kúnde de Aqmola bekinisin alý abzal. Biraq bes júzge taıaý jasaǵy, zeńbirek, karabın, ishteser qarýy bar, bıiktigi bes sajyn qorǵandy, jan-jaǵyn qorshaı qazǵan tereń orly bekinisti Qońyrqulja men Qarapushyq Ivan op-ońaı bere sala ma? Aılań jetse, bermeımin degenine qoıasyń ba, alasyń!.. Bashqurt Áshirap aıtqan bekinisti alý aılasy Kenesarynyń burynǵy oıyna oı qosty emes pe? Iá, sóıtti. Átteń, dúnıe-aı, Áshirap eki kún ótpeı joq jerden mert boldy. Biraq aıtqan aqyly kókiregimde saırap turǵan joq pa? Aı, Qaraúlek-aı, qolyń gúrziden de aýyr-aý, sorly bashqurttyń moıyn omyrtqasyn birden úzip jiberipsiń. Sál jeńil qımyldasań netti, jazyǵy qamal alýdy úıretkeni me? Noıys neme, meniń oıymdy durys túsinbegensiń ǵoı. Saǵan Áshirapty ertip jibergendegi oıym qaramaıdy durys qaınatýdy úıretsin degenim edi ǵoı. Al sen meniń burynǵy tásilimnen shyǵa almapsyń... Óltirip jiberipsiń. Ólý — ómir zańy. Endi oqasy joq. Óltirgenin durys ta. Qarashynyń aqylymen qamal alǵanymdy jurt bilse, mende qandaı abyroı qalady? Endi ol ádisti... Joq, joq, eń aldymen bar batyrymnan bekinisti qalaı alý kerek ekenin suraımyn, árıne árqaısysy árqıly jolǵa silteıdi... Eń sońynda baryp, óz oıymdy aıtamyn. El bastaıtyn qaharmannyń aýzynan shyǵatyn sózdi aıtýym kerek. Bunyń ózi maǵan ergen jurttyń birden kóńilin kóterýi sózsiz. Sodan keıin men aıtqan ádispen Aqmola bekinisin alsaq, odan artyq abyroı bolar ma?! Sońymnan ergen jurt qurmet tutsa, han taǵynyń da jaqyndaı túskeni.

Osydan úsh kún buryn Aqmola bekinisin qalaı alýdy oılap, ordada jalǵyz otyrǵanynda Kenesarynyń ústine Jolaman batyrdyń jasaǵynan Baıtabynmen birge kelgen Áshirap degen bashqurt jigiti kirgen. Dáýletshi ekeýi zeńbirek quıa biledi degennen keıin, Kenesary osy bashqurt jigitterimen jıi kezdesip turatyn. Óziniń ordasyna da álsin-álsin shaqyryp, zeńbirek quıý jaıyn áńgimelesetin. Sóılese kelgende zeńbirek quıýdy biletin Dáýletshi, al Áshirap — Salaýat Iýlaevtyń kóterilisine qatynasqan, belgili jaýyngerlerdiń biriniń balasy bop shyqqan, ákesiniń aıtýy boıynsha bekinisterdi alýdyń ádisinen habardar ekenin ańǵartqan. Kenesary zeńbirek quıǵyzamyn dep birneshe aýyldyń qazan oshaǵyn jınatyp, Dáýletshiniń qasyna qazaqtyń asqan sheber bes ustasyn qosyp, Qorǵasyndy deıtin jerden kórik ashqan. Al Áshirapty janyna alyp qalǵan Kenesary oǵan Aqmola bekinisiniń qandaı bekinis ekenin aıta kelip, osyndaı qamaldardy Salaýat Iýlaı qalaı aldy eken dep sóz tastaǵan.

— Ózderińizdiń qandaı oılaryńyz bar?—degen Áshirap.

Kenesary jasyrmaǵan.

— Qalyń ásker júzdik, myńdyq sappenen kádimgi jardy urýǵa kele jatqan tolqyndaı lek-lek bop, barynsha aıqaılap ýran sap, biriniń sońynan biri qamalǵa shabady,— degen ol.— Mundaı jaǵdaıda gýildegen, shýyldaǵan, atoı qoıǵan qalyq topty kórip, qamal qorǵanshylary shydaı almaıdy, qaradaı záre-quty qashyp, qamaldy qorǵamaq túgil, bekinis ústinde de otyra almaı, kóbine-aq qasha jóneledi. Bul ádisti ata-babalarym ejelden qoldanyp keledi.

— Mundaı eski ádispen zeńbiregi bar, jaqsy qarýlanǵan áskerge toly Aqmola sekildi qazirgi zaman bekinisi alynbaıdy,— degen Áshirap.

— Nege?— dep Kenesary oǵan tesile qaraǵan.

Áshirap túsindire jaýap bergen.

— Jańa ózińiz aıttyńyz ǵoı, Aqmola bekinisin qorshap qazylǵan or bar dep. Laqyldap kele jatqan sarbazdaryńyz sol orǵa kelgende amalsyz toqtaıdy. Aldyńǵy qataryn artyndaǵy shaýyp kele jatqandary ıterip, keıbireýleri orǵa qulap, qalyń qol irkilip qalady. Dál osy kezde qorǵan ústindegi jaýlaryńyz tórt zeńbirekti birdeı atyp, myltyq bitkennen jappaı oq jaýdyryp, bar áskerińizdi jýsatady da salady. Sondyqtan bul ádis qazirgi jaǵdaıda bekinis alýǵa kelmeıdi. Basqa jol tabý kerek...

— Qandaı jol?

— Bekinistiń ishinde aǵash úıler kóp... dedińiz ǵoı. Salaýat Iýlaı uly bir amaldy osy jaǵynan oılaǵan bolar edi...

Áshirap mundaıda Salaýat Iýlaı uly meniń ákemniń aıtýy boıynsha bylaı ister edi dep óziniń oıyn aıtyp bergen. Onyń aıtqany Salaýat Iýlaı uly ǵana emes, kóne saqtardyń berirektegi qypshaqtar men mońǵoldardyń qamal alý ádisi edi.

Bashqurt jaýyngeriniń aqyly Kenesaryǵa óte unaǵan. Shyndap qımyldasa Aqmola bekinisiniń alynatynyna kózi anyq jetken. Eńsesi kóterile bastaǵan. Biraq kóńilinde janyn jegideı jegen bir kúdik týǵan. «Sonda qalaı bolady, degen ol ishinen, Aqmolany alýda... men qarashynyń aqylynan asa almaǵanym ba?»

Úsh kúnnen keıin dúleı, mylqaý, alpamsadaı zor denesine qarap jurt Qaraúlek dep atap ketken Kenesarynyń bas jendetimen birge toǵaı ishinde qaramaı qaınatyp jatqan Áshirap «aǵash qulap» ajal tapqan. El bolyp aqqa orap Áshirapty qurmettep jerlegen. Zırat basynda sultannyń ózi de bolǵan. Kúızele «topyraǵyń torqa bolsyn» dep eń birinshi bop qashqyn jigittiń jas qabirine bir ýys topyraq tastaǵan. «Keshir, azamatym, Qaraúlekke oıymdy anyq túsindirmegendikten seniń ajalyńa men aıyptymyn»,—degen ol ishinen. Áshirap ajaly jaıynda Kenesary odan ári qynjylmaǵan. Qalaı qynjylsyn, «qanisher Abylaı» atanǵan qandy kóılek arǵy atasy kisi ajaly men qoı baýyzdaǵandy teń kórgen. Bergi atasy han Abylaı quldyq kezimniń kýási bolyp, betime shirkeý keltiredi dep, ajaldan aman alyp shyǵyp, erlik jolǵa qaıraǵan Oraz quldy óz qolymen baýyzdaǵan. Óz ákesi Qasym tóre anasynan qolyna qan sheńgeldep týǵan. Osy úsheýiniń urpaǵy Kenesary kimdi aıaıdy? El bıleımin degen adamǵa keıde jazyqsyz ajal jazyqty ajaldan qundy. «Adamdy aıaý — álsizdiktiń belgisi» dep uǵady ol.

Qazir Kenesary Áshirap týraly oılap turǵan joq. Sol Áshiraptyń aıtqanyn qalaı paıdalanýdy aqylǵa salýda, ony tolyqtyra túsýde...

Kenet syqyrlap esik ashylǵandaı boldy. Kenesary jalt buryldy. «Oıymdy buzǵan qandaı júrek jutqan jan?!.» Báıbishesi Kúnimjan eken. «Báse, bóten adam batyp kire almasa kerek edi». Oı ústinde otyrǵanda ózi shaqyrmasa tiri pendeniń Kenesary ordasyna kirýge qaqy joq. Bul — áli han bolmaǵan sultannyń osy bastan ózin ózgeden erekshe ustaı bastaǵan dástúri. Bul saltty Kúnimjan ǵana buza alady.

Eriniń túnergen qabaǵynan onyń ashýly ekenin ańǵarǵan Kúnimjan, erkeleı kúlip:

— Tórem-aý, álgi... qalaı dep atap eń...— dedi.— Keńes dep pe eń batyrlar bas qosatyn jıyndy... Sol Keńeske kelgen batyrlaryńnyń ózińdi kútip otyrǵanyna bıe saýymdaı mezgil boldy... Barmaısyń ba?

Kenesary oıyn bólmesten basyn ızedi.

— Baraıyq...

Kenesary men Kúnimjan tirkestire tigilgen «Ereýil keńes úıi» dep atalatyn qos aq boz úıge kirgende, sultannyń batyrlary men aqylgóı serikteri tegis jınalǵan eken. Munda Naýryzbaı, Aǵybaı, Qudaımendi, Kishi júzdiń Syr boıyndaǵy Tabyn taraýynan kelip qosylǵan boısapat tobylǵy kúreń uzyn murtty Buqarbaı, Atyǵaı rýynan shyqqan alshaq keýdeli balýan Basyqara, Altaı rýynyń ataqty batyrlary Janaıdar men Tólebaı, Kishi júzdiń Esentemir rýynan shyqqan jas Baıtabyn batyrlar bar. Olardan basqa qaryndasy Bopaı, Kenesarynyń ózimen teteles inisi Ábilǵazy sultan, Nysanbaı aqynmen dizeles esikke taman qoıylǵan qazaqy dóńgelek stoldyń janynda qolyna qaýyrsyn qalam ustap buqarlyq qoja, uzyn boıly, aryq, qoshqar muryn Sıdaq Ospanuly, Polshada ereýilge qatysyp jer aýdarylyp kelgen, qazaqtar Júsip dep atap ketken aqsary, kógildir kózdi Iosıf Gerbýrt degen aqyn jigit otyr. Sońǵy ekeýi Kenesarynyń hatshysy bolyp qyzmet isteıtin. Bulardan joǵaryraq turǵan keń mańdaıly, aq quba kelgen oıly kózdi myńbasy tatar jigiti Iagýda uly Álim. Bosaǵada, tóreniń qyryq adamnan quralǵan qaraýyl jasaǵyn basqaratyn, aýyl Batyrmurat dep at qoıǵan, qazaqtan áıel alyp qazaq bolyp ketken bashqurt Málket balasy Kishik pen Naýryzbaıdyń shabarmany qashqyn orys soldaty Nıkolaı Gýbın tur. Úıdegi adamdardyń ishinen Ereýil Keńesinin múshesi emes tek Júsip, Bopaı, Batyrmurat, Nıkolaı. Biraq bul tórteýi de ereýilge shyn berilgen adam bolǵandyqtan Kenesary olardy mundaı úlken májilistiń bireýinen de qaldyrmaıdy.

Kenesary kirip kelgen kezde úıde otyrǵandardyń bári qol qýsyryp oryndarynan túregeldi. Sultan tájim etip amandasty da óziniń jasyl týynyń astynda turǵan, ústine jibek túkti sándi buqar kilemi jabylǵan tórdegi úlken sandyqqa baryp otyrdy. Ózgeler de maldas quryp jastaryna qaraı alqa-qotan jaıǵasa bastady.

— Úsh júzdiń ardager batyrlary,— dedi Kenesary jurtty synaı kóz tastap,— qolymyzǵa naıza ustap, atqa qonǵannan beri bir kún tynyshtyq kórgen joqpyz. Sońyńnan ergen jurt ta sondaı. Al elim, jerim dep kóterilgen biraz qazaq balasy qazir jazǵyturymǵy tasýǵa daıyn darıadaı kemerine jetip, dushpanǵa qarsy shabýǵa tur. Bul — jaýdan ósh alýǵa eń qolaıly shaq. Endi sońymyzdan ergen jurtty ýaq-túıek aıqaspen áýre-sarsańǵa sala bersek, abyroısyz qalatyn túrimiz bar, «Jaý qaıda?» dep qolyna túkirinip otyrǵan erlerdiń kóńilin sýytýymyz kúmánsiz. Sondyqtan halyq múddesinen shyǵý úshin biz Aqmola bekinisine qarsy attanýdy sheshtik.

— Durys,— dep otyrǵandar sál qozǵalyp qoıdy.

— Shabýylǵa shyqpastan buryn, bir-eki aýyz sózbenen jalpy jaǵdaıymyzǵa úńile ótelik.— Kenesary aspaı-saspaı moınyn Iosıf Gerbýrtqa burdy,— Júsip, myna batyrlarǵa jaýdyń bıyl jazda bizge qandaı qıanat jasaǵanyn qysqasha ǵana estirtip ót,— dedi.

Júsip ornynan túregelip qolyndaǵy qaǵazyn oqı bastady.

— Bizdiń bul kóterilisimizdi aq patsha generaldary buzaqylyq, el tonaýshylyq dep esepteıtin kórinedi. Omby bolysynyń bastyǵy general Talyzın óziniń bergen nusqaýynda shekarada turǵan basty bekinisterdiń bárine de kúrdeli jasaqtar shyǵarylsyn deıdi. Jáne bul nusqaýynda: «Senderdiń bar mindetteriń Kenesary qaraqshyny qurtyp, kóship ketken bolystardy keıin qaıtarý» dep buıyrady. Osy nusqaýdy oryndaý úshin bizge qarsy birneshe arnaýly jasaqtar shyqty.

— Olardyń istegen basty-basty qylmystaryn aıt,— dedi Kenesary.

— Ataman Lebedev bastaǵan bes júz soldatty jasaq osy jyly maýsym aıynda Torǵaı ózeni men Jántóre-Kerýbe boıynda kóship júrgen Qarpyq, Temesh rýynyń aýyldary men Sarjan sultannyń aýylyn shaýyp, tórt júz adamdy óltirip, júz adamdy ustap áketti. Onyń ishinde Baıandy bı bar.

Kenesarynyń kózi surǵylttanyp, qabaǵy túksıip:

— Taǵy?— dedi.

— Aǵa sultan Qońyrqulja men voıskovoı starshına Karbyshev basqarǵan bes júz kisilik jasaq shilde aıynda Aıyrqumda kóship júrgen Kúshik sultan men Sıdaq myrzanyń aýyldaryn shaýyp, jıyrma bes erkek, segiz áıel, jıyrma bir qyz balany oqqa ushyryp, seksenge taıaý adamdy tutqyn etip alyp ketti. Onyń ishinde...

Kenesary jaýar bulttaı túnerip ketken.

— Jetedi,—dedi ol ashýyn ázer basyp,—al biz qandaı qaırat kórsettik?— Sıdaq myrza, sony aıtyńyz.

Sulý murtty, bıazy qımyldy Sıdaq qoja ornynan asyqpaı turdy da:

— Biz de esemizdi jiberip jatqan joqpyz,— dedi qolyndaǵy qaǵazyna qarap turyp:— Aqtaý komendanty voıskovoı starshına Sımonov shyǵarǵan birneshe ýaq otrádtaryn qurttyq, kóptegen qarý-jaraqty qolǵa túsirdik! Voıskovoı starshına Sımonovtyń ózi bizben bir aıqasqanynda on tapansha, toǵyz myltyq, on úsh qylysh, jeti naıza, tórt júz toqsan bes myltyq oǵyn, tórt júz toqsan tapansha oǵyn tastap qashty. Qazir bizdiń qolymyzda osyndaı urystan túsken júz elý myltyq toqsan tapansha, eki júz on qylysh bar. Kenesary batyr bastaǵan qoldyń qahary ásirese halqyn satqan sultan, bılerdiń aýyldaryna tigilýli. Bıylǵy jyldyń jeti aıynyń ishinde orta eseppen mundaı jaǵdaıda qolǵa bir mıllıon somnan astam mal-múlik tústi.

— Sonyń bári tek sultan aýyldarynan ǵana tonalǵan ba?

— Joq, bunyń ishinde ustalǵan kerýenderdiń múlki men patsha qyzmetindegi tilmásh, prıstav, ýrádnık sekildi sheneýnikterdiń jáne Aqtaý bekinisindegi adamdarynyń da mal-múlki mol.

— Orys qarashekpenderinen qansha aqsha kirdi?— Kenesary tesile qarady.

— Azǵantaı. Bar bolǵany júz somǵa jeter-jetpes, onda da Qarqaraly mańynan....

— Durys,— dedi Aǵybaı Kenesarymen qurdastyǵyn paıdalanyp, erkin sóılep,— jazyǵy joq orys mujyqtaryn shabýdyń qajeti qansha. Budan bizge zıannan basqa túseri joq, buqarany bosqa óshiktirip alamyz.

— Jón,— dep eki-úsh batyr basyn ızedi.

Kenesary úndegen joq.

— Negizgi úles halqyn satqan aǵa sultan, el tonap júrgen saýdager, patsha qyzmetkerleriniki,— dedi sózin qaıta jalǵap Sıdaq qoja.— Bir ǵana Qudaımendi balalarynyń aýlynan jıyrma myń jylqy qýyp aldyq. Qazir sáıgúlik júırik minbegen birde-bir sarbaz qalmady.

Kenesarynyń ıini kóterile tústi.

— Qońyrqulja Ombyǵa jazǵan hatynda bizden on eki myń jylqy alyndy depti ǵoı...

Sıdaq qoja murtynan kúldi.

— Endi ne desin? Qońyrqulja qazaqtyń qara buqarasy túgil, general-gýbernatorlardyń ózderin de aldap júrgen saýdager, patsha qyzmetkerleriniki,— dedi sózin bes myńnan assa aǵa-sultandarǵa da salyq salatyn bolǵan soń Qudaımendi balalary barymyz on eki myń, jylqy dep kórsetken. Al biz taıly-taıaǵyna deıin aıdap aldyq desek, arǵy túbekte áli de úsh myńdaı kileń aq shaǵala asaýlary qalypty. Aǵybaı batyr sol jylqyny qýyp ákelýge Kenekeńnen qashan ruqsat bolady dep kúnde suraıdy...

Kenesary baısaldy jaýap berdi.

— Arǵy túbek bizden shalǵaı... Ázirge ony qoıa turyńdar, qazir basqa sharýalar da jetkilikti. Taǵdyr jazsa alysqa ketpes.

— Iapyraı,— dedi shyn tańdanǵan jalǵyz atty Buqarbaı batyr,— adam balasynyń da Qońyrquljadaı baıy bolady eken-aý!..

— Aq patshaǵa jaǵynyp, jany shyǵyp júrgeniniń ózi de sol emes pe?— dedi Bopaı sál qabaǵyn shytyp,— patsha janaraldary bekinis salyp, kelimsekterine azdaǵan úles bergeni bolmasa, jerdiń shuraılysy áli de Sámeke, Nuraly, Bókeı, Ýálı handardyń urpaqtarynda ǵoı. Mal úshin olar qazaqtyń jeri túgil, janyn berer. Biri búkil Esil, Nura boıyn jaılasa, biri sonaý Syrymbet taýynyń Qusmuryn men Shubarǵa deıingi keń alqabyn alyp jatyr. Al ózgeleri bir Ýálı hannyń ana Aıǵanym qanshyǵy jaılap otyrǵan bókterge úsh bolystyń maly syıady,— Bopaı kenet aǵasyna ashýlana qarady.— Qashanǵy ol qanshyqty basymyzǵa shyǵaryp qoıamyz? Qońyrquljadaı ony da shabatyn mezgil jetti, jibermeısiń be bir batyryńdy.

Kenesary qasqyr kórgen búrkitteı túıile qaldy.

— Qatyn aýlyn batyr shappas. Qaıyn atam jurty demeseń, óziń shap!

Tabylǵan sózge úıdegiler shý ete qaldy.

— Jón.

— Tapqan aqyl.

— Qatyndy qatyn shappasa, batyr shapqany ersi.

— Ýálıhannyń aýlyna jolaı soǵasyń,— dedi Kenesary az sóıleı,— eń aldymen arǵy bettegi Amanqaraǵaı prıkazynyń malyn beri aıdap ótesiń.

Qýanǵannan Bopaıdyń eki kózi jarq etti.

— Men daıyn. Qaramaǵymdaǵy alty júz adammen men búgin túnde júrýge barmyn.

— Jón,— dedi Kenesary, sóıtti de Sıdaq qojaǵa qarady,— solaı dep jarlyq berilsin. Amanqaraǵaı prıkazyna jetýge bes kún kerek. Bir kún tómendegi toǵaıda tynyǵýǵa mursat berilsin. Jetinshi kúni prıkaz shabylsyn.— Sultan birdeme oılanǵandaı sál bógelip qaldy da, jurtqa býryldy.— Amanqaraǵaı prıkazy shabylǵannan ile-shala biz de Aqmola bekinisine at qoıamyz.

— Durys,— dedi kúndikke úndemeı otyrǵan kelbetti, aqsary júzdi Janaıdar batyr,— Amanqaraǵaıdy Kenesary áskeri shaýypty degen laqapty estisimen Ombydan Aqmolaǵa shyqqaly jatqan ásker solaı qaraı burylady. Dál osy kezde, alla jazsa, biz Qońyrqulja men Qarapushyq Ivannyń da sazaıyn tartqyzarmyz.

— Meniń de oılaǵanym osy,— dedi Kenesary.

Batyrlar tary da qoshemettedi.

— Aqyl.

— Jón.

— Quba-qup.

Kenesary endi Ereýil Keńesinin búgingi jınalǵan sebebine tikeleı kiristi.

— Al Aqmola bekinisin alý ońaıǵa túse me?— dedi ol otyrǵandardyń árqaısysynyń betine sál toqtaı qarap,— qorǵanynyń bıiktigi ájeptáýir, jáne ony júz qadamdaı jerden qorshaı qazylǵan ordyń keńdigi on qulash, tereńdigi bes qulash. Tek qorǵanǵa kirer eki qaqpanyń aldynda ǵana tórt salt atty qatar óte alar jińishke jal bar...

— Sol jal jetpeı me bizge?— dedi Naýryzbaı,— jaý eter jerden biz de ótermiz.

— Qońyrqulja men Qarapushyqtyń qaramaǵyndaǵy bes júz karabin myltyqty soldat pen tórt zeńbirek bizge qur qarap turady deısiń be, Naýanjan? Olardyń da ańdyǵany osy eki jińishke jal menen ordyń jaǵasy bolar. Ordan ótkenmenen qorǵannan óte almaısyń. Kóptigimizge senip topyrlap shapsaq qur qyrǵyn bolamyz. Sonda Aqmola bekinisin qalaı alamyz? Kimniń qandaı aqyly bar? Birden on adamnyń aqyly artyq, keńeselik.

Jıhazdy, dúnıeli aqboz úıdiń ishinde ólik jatqandaı, jurtta ún joq. Bastaryn salbyratyp, tómen qarap, kóbi jer shuqylaı beredi. Árkimniń oıy ár tarapta. «Qol bolyp jınalýyna jınaldyń ǵoı, al endi jaýdy qalaı jeńemiz? Báse, qalaı jeńemiz? Aqmola bekinisi — alǵashqy qamal. Al bizge degen mundaı ondaǵan qamal bar... Tórt zeńbirekti, bes júz karabindi bekinisten osynshama abyrjyǵanda, budan ári kúıimiz ne bolmaq? Al aq patshada myńdaǵan zeńbirek, júz myńdaǵan karabin bar... Osy biz kól ústindegi qaz-úırekteı bir myltyqtyń daýsynan záremizdiń keterin bilmeı tym bosqa erkinsinip júrgen joqpyz ba?»

Jurttyń eńsesi túsip ketkenin Kenesary kórip otyr. «Qamalǵa shabýyl jasamaı jatyp qas batyrlardyń túri mynaý, al qamaldy ala almasaq kúıimiz ne bolmaq?»

Kenesary tunjyrap tústi.

— Álde «jetken jerimiz osy boldy» dep Qaraótkelden bas tartamyz ba?—dedi ol sál qabaǵyn shytyp.— Sondaı da kúıleriń bar ma, qalaı?

— Joq, tóre,— dedi basyn kóterip alyp Aǵybaı,— búıirden qadalǵan tikendeı bolyp otyrǵan Aqmola bekinisin qalaı da alýymyz kerek.

— Qalaı «alý kerek?»

— El bastaǵan dana emespin, qol bastaǵan batyrmyn. Demek, qyran jete almas qıa joq, jaýjúrek óte almas mıa joq, maǵan salsańdar Aqmola bekinisin qorshap alyp syrtqa, jan shyǵarmaı ańdý kerek. Qorǵan ústinde kóringenine sadaq oǵy jalynsyn...

— Taǵy qandaı oı bar?— Kenesary qolyn sál kóterdi,— kóse aqyly jaqsy aqyl, biraq onymen Qarapushyq pen Qońyrquljany jeńe almaısyń... Biz qorshaǵanmen, syrttan keler kómek bar, tuzaq quryp uzaq kúter jaı joq. Bekinisti alar bolsaq, shapshań, tez alýymyz kerek. Aqmola mańynda bir kúnnen artyq aıaldaý kúná. Ózge bekinisterden járdem kelýleri sózsiz.

— Bekiniske túnde shapqan jón be deımin,—dedi Buqarbaı batyr,— Tentek tóre Saıram men Sozaqty alǵanda qalyń qolmen túnde kirgen eken.

— Tún sózsiz jaý, eki jaqqa birdeı,— dedi Kenesary.— Sozaq pen Saıramda Tentek tóreniń bekinis qaqpasyn ashqan adamdary boldy. Al bizdiń kimimiz bar? Qarapushyq pen Qońyrqulja tek ózderiniń senimdi nókerleri men sypaılaryn ǵana qaldyryp otyr. Qarasý boıyndaǵy balyqshy mujyqtarǵa bizdiń tımeıtinimizdi bilip, bekinis ishindegi azdaǵan kelimsek qatyn-balalardy sonda jiberipti degen sybys bar.

— Tóre,— dedi esik jaqta otyrǵan ózgelerden anaǵurlym shoqtyǵy bıik, eńgezerdeı Basyqara batyr,— aldymen qudaı, sodan keıin óziń dep sońyńnan erip edik, aqylyn óziń tap. Salǵan jerińnen alyp túspesek aıyp bizde, sala almasań kiná sende! Sybyrlaǵandy qudaı estimeı me degendeı, Aqmola alynbaıtyn kúıde bolsa, ony ashyp aıt!

Kenesary sál kidirip otyrdy da, aldyna aq dastarqan jaıǵyzyp, ústine ýystap táspiniń qara, aq burshaqtaryn tógip salyp, Aqmola bekinisin qalaı alý kerek ekenin táptishtep aıta bastady. Kenesarynyń aıtyp otyrǵan ádisi otyrǵandarǵa birden unady. Bekinisti alatyndaryna endi aldyn ala kózderi jetkendeı, ıyqtary kóterilip, júzderine jiger endi.

— Maqul deseńder osy tásilderge toqtaıyq,— dedi Kenesary jaıbaraqat pishinmen sózin aıaqtap.

— Toqtadyq,— dedi úıde otyrǵandar bir daýyspen,— enshalla, jolymyz bolar.

— İske sát!

— Olaı bolsa...— Kenesary sál kidirdi de taǵy da Sıdaq qojaǵa qarady.— Jaz. Bul bizdiń ekinshi jarlyǵymyz bolsyn. Erteńnen bastap myń basylar, júz ba» sylar álgi aıtqandardy buljytpaı oryndaý úshin ásker oıynyna kirissin. Bir jetiden keıin attanamyz.

— Maqul.

«Dana sheshim, dedi Aqmola bekinisin qalaı almaq bolǵanyn aıtqan Kenesarynyń oılaryna tań qalǵan Júsip, álipti taıaq dep bilmeıtin qazaq... Qandaı aqyldy aıla taýyp otyr. Zaty sultan bolsa da, halyq óziniń kósemin durys tapqan eken».

Úıdegiler endi taraı bastaǵan kezde, kenet syrttan shý estildi. Batyrmurat pen Nıkolaı belindegi tapanshalaryn sýyryp alyp úıden ata jóneldi. Azdan keıin Batyrmurat qaıta kirdi.

— Arystan aqyn ustalǵan eken. Qaraúlek pen jańa kelgen qashqyn jigit ákep tur. Qatyn-qalash óshimizdi ózimiz alamyz dep tap-tap beredi. Shý sonyki eken.

— Alyp kelińder!— dedi Kenesary qysqa buıyryp.

Arystan degen Atyǵaı rýynan shyqqan kedeı aqyn.

Bir kezde Sarjannyń jasaǵyna da ergen. Tilge sheshen, sózge baı, ásirese qazaqtyń qıssa, dastandaryn jaqsy biletin, túni boıy jyr aıtýǵa boldyrmaıtyn qaradan shyqqan daryn. Kenesaryǵa joq jerden ókpelep, aǵa sultan Qońyrqulja jaǵyna shyǵyp ketken. Sońǵy kezde qazaq aýylyn shabatyn patsha jasaqtary men qazaq jerin kartaǵa túsiretin orys saıahatshylaryna jol kórsetip ábden baıyp alǵan. Óz arasynan shyqqan opasyzdy óte jek kóretin jurt, Arystanǵa ábden tisin qaıraýda edi. Shabylǵan aýyldardyń obaly da, jylaǵan kempir-shaldyń, qatyn-balanyń kóz jasy da osynyń moınynda dep oılaıtyn. Adamy oqqa ushqan keıbir er júrekti jigitter Arystannan kek alatyn kún bolar ma eken dep kijinetin. Biraq únemi patsha jasaǵymen birge júretin Arystan olardyń qolyna túse qoımaıtyn. Al rasynda Arystanda jer kórsetýden basqa esh jazyq joq edi. Ol birde-bir adamnyń qanyna ortaq emesti. Sondyqtan ózin bálendeı aıypty sanamaıtyn. «Bireý malymen, bireý jerimenen kún kóredi. Al meniń kún kórer nem bar? Jalǵyz atty kedeımin. Meıli, jurt qalaı oılasa olaı oılasyn, esek quıryǵyn jýsań da mal tap degendeı, zemtemirlerge jol kórsetip kúnimdi kórsem onyń nesi aıyp. Men istemesem muny basqa bireý isteıdi» dep oılaıtyn ol. Arystannyń mundaı jolǵa túsýine ózi kináli bolsa da, Kenesary ony satylǵan sanap, eger qolyma tússe basyn alarmyn, ózgelerge úlgi bolsyn dep áldeqashan sheshken.

Ústi-basy qan-qan bolǵan shoqsha saqaldy turymtaıdaı kishkentaı qara kisini eki adam eki jaǵynan qoltyqtap úıge alyp kirdi. Oń jaǵynda Qaraúlek — Kenesarynyń bas jendeti. Bul ár saýsaǵy jańa týǵan balanyń bilegindeı, sala qulash keýdesiniń júni kódedeı, salpy erin, kirpik qaqpaıtyn mysyq kóz, aıaýshylyq degendi bilmeıtin qatygez, alpamsadaı qara kisi. Urlyq istep qolǵa túsip, Sozaqtyń bir baıy darǵa aspaq bolyp jatqan jerinen Kenesary satyp alǵan. Qunyna bir qaraqshydan tartyp alǵan jetektep kele jatqan qara úlegin bergen. Mylqaý ury aty-jónin aıta almaǵan soń, jurt ony óziniń qunyna berilgen túıeniń atymen baılanystyryp Qaraúlek dep atap ketken. Úlek dese úlekteı. Shýda kókirekti, túıe tirsek bir alyp. Atyna denesi saı. Onyń ústine ózin ajaldan aman alyp qalǵan Kenesaryǵa jan-tánimen berilgen. Iesi shash al dese, bas alady. Aıtqanyn eki etpeıdi jáne sultannyń ámiri durys pa, burys pa ol jaǵynda sharýasy joq, «qojam aıtty men daıyn» bir noqaı. Kenesarynyń ymynan oıyn túsinedi.

Taıaqtan aıaǵyn ázer súıretken Arystannyń sol jaǵynan qoltyqtaǵan Ojar. Bul kelgeli de aıǵa taıap qalǵan, Seıtenniń úzeńgiles serigi, Taıjannyń jalǵyz qyzyna úılenip, abaqtydan qashyp shyqqan Ojardy Kenesary qushaǵyn jaıa qarsy alǵan. Otaý tigip, aldyna mal salyp bergen. Bul jaqsylyqtyń esesine ol kelgennen soń kún ótpeı jatyp... jylpyq sary Sámen arqyly Qońyrquljaǵa Kenesarynyń qaramaǵynda qansha sarbaz baryn habarlandyrǵan. Búgin tańerteńnen beri de Kenesary ordasynda bolyp jatqan májilistiń jaıyn bile almaı ábden mazasy ketken. Myń basy, júz basy batyrlardyń tegis kelgeninen, bul májilistiń tegin májilis emes ekenin ishteı sezgen. Qansha bilgisi kelgenmen, alystan torlaǵany bolmasa, jaqyn barýǵa bireý-mireý kim ekenimdi sezip qalar dep kóńili daýalamaǵan. Osyndaı kúıde júrgeninde soıylǵa jyǵylyp qolǵa túsken Arystandy aýyl adamdary bir qarasha úıge qamap qoıǵanyn estidi. Ol endi óshiktire sóz tastap, jurtqa Arystandy Kenesary ordasyna aparýdyń kerek ekenin aıtady. Ondaǵy oıy Keneniń kózine túsýmen qatar, yńǵaıy kelse, májilis jaıyn ańdaý. «Kim biledi, bireý bolmasa bireý abaılamaı bir sóz aıtyp qalar. Zerek janǵa o da jetkilikti». Arystan Kenesaryny kórisimen, eń sońǵy kúshin jınap, eńireı aıaǵyna jyǵyldy.

— Jazdym, jańyldym, Kenesary. Kúnim úshin jer zertteýshi zemtemir orystarǵa jón kórsetkenim ras. Bir jolǵa keshir. Ómir baqı qulyń bolyp óteıin.

Kenesary sazarǵan qalpynan ózgergen joq. Qanyn ishine tartyp, tipti surlanyp aldy. Ol aıaǵyna jyǵylyp jatqan Arystanǵa qaramastan:

— Elin satqan adam, jylqy ishindegi mańqamen teń. Ózge jylqyny saý alyp qalý úshin oǵan aıaý bolmasqa tıisti. Úkim bireý-aq — ólim!

«Halqyńnyń qamyn oılar bolsań, eń aldymenen onyń birligin oıla» dedi ishinen Júsip, «opasyzǵa Kenesary durys úkim aıtty».

«Qatal, áıtse de ádiletti».

Biraq bul ne? Ózge batyrlar ádettegideı Kenesarynyń shashbaýyn kóterip nege «durys» dep bastaryn shulǵymaıdy? Bári birdeı nege tómen qarap qalǵan? Aǵasynyń aıtqanyn tumar tutatyn Naýryzbaıdyń ózi de nelikten tunjyrap ketti?

Júsip tańdanǵandaı úıdegi adamdardyń betine taǵy bir kóz tastady. Eshkim basyn kóterer emes. Ózderi ólim jazasyna buıyrylǵandaı qabaqtary túsip ketken.

«Ǵajap halyq, dedi ishinen taǵy da Júsip, maıdanda kezdesse jaýdan qorqý, nemese ony aıaý degendi bilmeıdi. Al aıybyn moınyna alyp aıaǵyna jyǵylsa, qandy kekti qasy bolsa da keshirgisi kelip turady. Qandaı úlken, abzal júrekti jurt. Buryn atýǵa oǵy joq bop júrgen Arystan qoldaryna túsip edi, onyń saqaldy basymen jasyn sorǵalatyp keshirim suraǵan túrin, kenet aıap, ajalǵa qıǵylary kelmeı tur. Úkimin ózge jurttyń qostamaǵanyn Kenesary da sezgen tárizdi. Endi ne ister eken?»

Kenesary tunjyraı qalǵan batyrlarynyń betine kózin bir salyp ótti de, qabaǵy burynǵysynan da túksıe túsip, qolymen Arystandy meńzep:

— Qazir, osy arada al mynanyń basyn, Qaraúlek!— dedi zildi únmen.

Jurt burynǵysynan beter tunjyraı qaldy. Biraq Kenesaryǵa úkimiń durys emes deýge eshkimniń de batyly barmady. Qostamaǵandyqtaryn sazarǵan túrlerinen ǵana ańǵartyp otyr. Al sultan serikteriniń oıyna túsinse de, bir aıtyp qalǵannan keıin, óziniń abyroıyn saqtap, kesiminen qaıtar emes.

«Durys, durys,—deıdi ishinen Júsip, osylaı qatal bolsań qaramaǵyńdaǵylaryń da tártipke, ádepke úırenedi. Aıtqanynan qaıtpaıtyn qolbasshy qashanda jaýyngerleri aldynda abyroıly».

Kenesarydan úmit úzgen Arystan aqyn endi basyn kóterip, tizesinen otyrdy. «Ólsem de adamdyǵymdy joǵaltpaı óleıin» degendeı boıyn jınap, ústindegi kıimin jóndep Kenesaryǵa qarady. Úlken buıda pyshaǵyn jalaqtatyp, tamaǵynan oryp jibereıin dep, janyna kelip, saqalynan ustaı bergen Qaraúlektiń qolyn qaǵyp jiberip:

— Meniń qanyma jerik bolsań ishersiń áli-aq, sál shydaı tur,— dedi. Sóıtti de Kenesaryǵa taǵy da qarady.— Dat, taqsyr! Bas kespek bolǵanmen, til kespek joq degen. Tóre, bir aýyz sózge mursha ber.

— Aıt datyńdy.

Qaraúlek te túsinip keıin shegindi. Arystan qanatyn silkip qomdanǵan ushar qustaı, sál boı túzep aldy da, eki kózi jaýdyrap Kenesaryǵa qarap án shyrqap qoıa berdi.

Keneke, jaqsy kórseń qarashyńmyn,

Jek kórseń de ózińniń alashyńmyn.

Atańa alty qatyn alyp bergen

Atyǵaı Qaraýyldyń balasymyn.

Kenesary «boldy» degendeı qolyn kóterdi.

— Ataly sózge arsyz toqtamas. Abylaı atama babalarynyń istegen jaqsylyǵyn aldyma tartty ǵoı, qoıa berińder,—dedi.

Baǵanadan beri úndemeı turǵan batyrlar kenet jadyrap, bir daýystan:

— Ýa, pále, mine ataly sóz!—desip shýlap qoıa berdi.

«Qandaı aqylgóı jan edi, dedi ishinen taǵy Júsip, el bıleıtin serikteriniń de kóńilin taba bilgen jón. Aǵylshyndar «patshany patsha isteıtin patsha emes, janyndaǵylary» dep tegin aıtpaǵan ǵoı».

Biraq Júsip Kenesarynyń meılinshe raqymsyz jan ekenin bilmeıtin. Qazir bosatylyp turǵan Arystan aqyn, sultannyń buıryǵy boıynsha, úsh kúnnen keıin «at teýip óltiripti» degen laqappen Qaraúlektiń qolynan qaza tabatyny dál osy sátte onyń oıyna múlde almaǵan is edi. Sondaı-aq Kenesarynyń qolǵa túsken soldattarǵa da birden qatty kelmeıtini óz jaǵyna shyǵarý saıasaty ekenin Júsip kóp aı ótken soń baryp bir-aq túsindi. Al alǵashqy kezde muny sultannyń keń peıil, aq kóńildiginen dep uqqan-dy.

Tóre sheshimine rıza bolǵan batyrlar syrtqa shyqty. Árqaısysy óziniń atqosshysy ustap turǵan atyna qaraı bettedi.

Baıtabyn men Aqbóken sonaý Elek pen Yrǵyz ózeniniń boıynan Qaraqoıyn Qashyrlydaǵy Kenesary áskerine kelip qosylǵaly, Baıtabyn Naýryzbaı jasaǵyna, batyr qyz Aqbóken Bopaı tobyna berilgen. Baıtabyn men Aqbóken qosylady eken degen sybys bolatyn, biraq nege ekeni belgisiz, bul sybys sol sybys qalpynda qala beretin. «Biz qosylamyz»,— degen sóz qyzdyń, nemese jigittiń aýzynan shyqqan emes, ekeýi aǵaly-qaryndastaı sypaıy sóılesip qana tildesedi. Mundaı minezderine qarap keıbir jurt «bulary nesi?» dep tańdansa da, aqylǵa salǵan baǵda bireýleri «Bóten elde júrgen soń qymsynatyn shyǵar, óz elderine barǵan soń da ýaqyt jeter»,— deıtin de qoıatyn.

Naýryzbaı úıden shyqqanda eń aldymen apasy Bopaıdyń atyn ustap turǵan shashaqty naızaly, erkekshe kıingen qyzdy kórdi. Aqbóken edi bul. Ol batyr Bopaıdyń ári qasyndaǵy serigi, ári atqosshy nókeri. Naýryzbaıdyń júregi kenet dúrsildeı soǵa jóneldi. Aqbókendi alǵashqy kezdestirgen kúnnen bastap kishi sultan osyndaı bir aýrýǵa shaldyqqan-dy. Naýryzbaı aýrýynyń órshı túsýine Aqbókenniń ózi sebep bolǵan. Patsha áskeri shabýylynan aýyldyń bir tynysh kúni Kóshek sultannyń Aıǵansha atty toqaly ul taýyp, jurt ulan-asyr toıǵa jınalǵan. Jastar júrgen jerde kókpar, balýan kúresi ejelgi salt. Osy qan bazar qyrǵyn merekede Naýryzbaı men Baıtabynǵa kúresýge týra kelgen. Ózinen eki jas úlken Naýryzbaıdyń kúshi basym boldy ma, álde el aýzyna ilingen jas batyrdyń mysy jeńdi me, bıe saýymyndaı mezgil alysqannan keıin Baıtabyn jyǵylǵan-dy. Naýryzbaı bas báıgige tigilgen súlikteı qara sý jorǵany ózi almaı, bóten eldiń qyzy edi, janyndaǵy joldasyn jyqqan aıybym dep, Aqbókenge tartqan-dy.

— Batyr, bul aıybyń ba, álde qurmetiń be?—degen Aqbóken qara jorǵanyń shylbyrynan ustap jatyp.

— Aıybym.

— Báse,— degen Aqbóken tostaǵandaı kózi jarq ete kúlip,— aýylyńyzǵa kelgen baýyryńyzǵa kúsh kórsetetindeı ókpeńiz joq sekildi edi...

Ol kezde ázilge ázil qaıtarý jastyq salty.

— Ókpeshil únińizge qaraǵanda, meniń jyǵylǵanymdy tilegendeısiz ǵoı, qaryndas,— dedi Naýryzbaı kúlimsireı,— ondaı tilegińiz bolsa kúni buryn qulaǵyma nege sybyrlap qoımadyńyz?

Aqbókenniń qaraqattaı qara kózi kúlimdeı túsken.

— Sybyrlaǵandy oryndaıtyn bolsańyz, áli de kezi keler.

— Ýáde,— degen Naýryzbaı qolyn berip.

Aqbóken eki beti dýyldaı qyzara, uzyn aq saýsaqtaryn qymsyna usynǵan. Nege ekeni belgisiz Naýryzbaı onyń qolyn alyp jatyp, qyzdyń saýsaqtarynyń dirildep ketkenin sezgen.

Shynynda Baıtabyn Naýryzbaıdan kúshi jetpeı jyǵylǵan joq edi. Bıe saýymyndaı alysqanda Naýryzbaıdyń kúshiniń on, jambasy men oń qolynda ekenin ańǵaryp qalǵan Baıtabyn, eger shyntýaıtqa kelse onymen para-par túsetinine kózi jetken. Biraq joq jerden aıaǵy kóde shóptiń ústinen taıyp ketip, erlik namysyn saqtaı almaı jyǵylǵan-dy. Biraq munysyna ol pálendeı qorlanǵan joq. «Naýryzbaıdan mendeı kóp batyrdyń biri jyǵylǵanyna jurt kúldi de qoıdy. Menen qolbasy Naýryzbaı jyǵylsa, abyroıy aırandaı tógiler edi»,— degen ol ishinen.

Al Aqbókenge Baıtabynnyń jyǵylýy úlken áser etti. «El maqtaǵan jigitti qyz jaqtaǵan», jıyrmadan aspaı jatyp ataǵy alty alashqa jaıylǵan, ári ánshi, ári sal, ózi tóre Naýryzbaıdy Aqbóken jaqyn kórýge qushtar edi. Ony Baıtabyndy jyqqan jeńis ústinde kórdi, jáne Naýryzbaıdyń óziniń shetten kelgen jas balýandy jyǵýyn «aıyp» sanaǵan keń peıil minezi, erlikti, adamgershilikti dástúr etip ósken qazaq qyzyna úlken oı saldy. Mahabbat degen kún sáýlesinen qurylǵan altyn tor sekildi emes pe, Aqbókenniń júregin sol tor kenet shyrmaı bastady.

Bul ne sezim? — Aqbókenniń ózi de birden uqpady. Al Baıtabynǵa degen júregi burynǵydaı lúpildemeı, kúnnen-kúnge baıaý soǵa túskendeı. Muny qyz anyq túsinedi. Biraq bul ne? Bir kezde jaqsy kórgen Baıtabynyn umytýǵa aınalǵany ma? Bir minezdi, ýádeden aınymas qazaq qyzyna laıyqty qylyq pa bul? Árıne, laıyqty emes, ásirese jas kezinde kóńiliń shyn ketken bolsa... Biraq sonyń ózi ras qulaı berilý me edi? Áldeqalaı soqqan jastyq jeli emes pe eken? Kári Serǵazydan qutylýdyń jolyn izdep arpalysqan jas kóńildiń qoldan jasap alǵan mahabbaty bolyp júrmese netsin! Shyn súıgen júrek bótenge burylmasa kerek edi, munysyna qaraǵanda Baıtabynǵa degen sezim, mahabbattyń shyn otynan týmaǵan jaı ásheıin balalyq sezim tárizdi. Aqbóken shyn mahabbatty endi ǵana túsingendeı, sondyqtan da onyń qıaly kókke sharyqtap, júregi lúpildep, jıi-jıi soǵady...

Osydan bir aı buryn Baıtabyn joryqta júrgeninde Naýryzbaı men Aqbóken bir shildehanada kezdesip qalǵan. Ekeýi qarama-qarsy otyryp sharshy top aldyda aıtysqan... Sol aıtystyń aıaǵynda básekelesip tobyq alysqan. Qazaq dástúrinde qyz ben jigittiń tobyq alysýy qur ǵana oıyn emes, munda eki jastyń ózderi ǵana túsinetin bir tereń syr da bar...

Osynyń bárin Baıtabyn bile me? Bilse qorlanbaı qalaı shydap júr? Bundaı iske shydaý úshin qandaı júrek, qandaı ustamdylyq kerek? Árıne, Baıtabyn ózine tóngen jamandyqty sezbeı júrgen joq. Biraq «el basyna bult túnerip turǵanda, bir qyz úshin álek bolýymnyń reti kelmes» dep órtengen júregin aqylmen basýda, Naýryzbaı men Aqbókenniń arasynda bastalǵan oıynnyń aıaǵyn kútip, ózine ózi sabyrlyq aıtyp shydaı berýde edi.

Aqbókenge ordadan shyqqan Baıtabynnyń da kózi túsken. Biraq kishi sultannyń qyzǵa qaraı bettegenin kórip ornynda turyp qalǵan.

Al qyzba kóńildi Naýryzbaı ózin ózi ustaı almaı Aqbókenniń janyna jetip keldi.

— Arsyń ba, qaryndas?

— Barsyń ba, batyr?

Naýryzbaı qaljyńdaı kúldi.

— Aqbókenniń bir qapy kezine kezdesken-aq shyǵarmyn, tobyǵymdy ber!

— Siz sekildi arystandar Aqbókenniń qapy kezin únemi ańdıdy. Biraq Aqbóken ońaı qolǵa túse qoısa jarar edi.— Qyz kúldi de tiliniń astynan tobyqty alyp berdi,— minekeıińiz...

— Iapyrmaı, tym berik jerge saqtaıdy ekensiz...

— Qadirli adam bergen soń...

Osy kezde aq ordadan Bopaı shyqty. Ol anandaı jerde turǵan Baıtabynǵa birdeme dedi. Ekeýi bulardyń qasyna keldi. Baıtabyn sypaıy ǵana amandasty.

— Arsyń ba Aqbóken?..

— Barsyń ba, Baıtabyn...

Baıtabyn Bopaıdyń jeldeı júırik ataqty kerbestisiniń aıylyn bosatyp, er-toqymyn jóndep qaıtadan erttedi. Bopaı Aqbókenge kóz qıyǵyn tez aýdardy da Naýryzbaıǵa qarap:

— Baıtabyn batyrdy meniń jasaǵyma berseń qaıtedi, Naýanjan?— dedi kúlimsireı.

Naýryzbaı qabaǵyn shyta qaldy.

— Nege?

— Keregi bar.

— Jaqsy,— dedi Naýryzbaı apasynyń ótinishin jerge tastaýdyń retin taba almaı,—Aqmola bekinisin alǵannan keıin Baıtabyndy sizdiń jasaǵyńyzǵa múldem bereıin, oǵan deıin qınamańyz. Baıtabynnyń meniń jasaǵymdaǵy orny bólek...

— Bolady.

— Qashan attanbaq oıyńyz bar?

Bopaı eri túzelgen ker bestisine erkektershe jeńil mindi.

— Búgin túnde.

— Joldaryń bolsyn.

— Aıtqanyń kelsin.

Bopaı men Aqbóken jónele berdi. Olardyń sońynan anandaı jerde turǵan tórt salt atty qaraýyly jele aıańdaı erdi.

Naýryzbaı men Baıtabyn:

— Qosh bolyńdar,— dedi ketip bara jatqan áıelderdiń sońynan daýystap. Biraq ana ekeýi jaýap qaıyrmady. Shashaqty naızalaryn jelkildete, aýyldan shyǵa ózderiniń jasaqtaryna qaraı quıyndata shaba jóneldi.

— Batyr, Aqtastaǵy qolǵa barsaq qaıtedi?—dedi ketip bara jatqan áıelderdiń sońynan áli qarap turǵan Naýryzbaıǵa Baıtabyn.

Naýryzbaı tez buryldy.

— Nege?

— Altaıdyń bir jas mergeni keldi. Eki júz qadam jerden laqtyrǵan tymaqty sadaǵymen qaǵyp túsiredi. Sony kórseteıin dep edim.

— Joq, Baıtabyn,— dedi Naýryzbaı,— mergen men júırik at, qyran búrkitti tamashalap serýen quratyn ýaqyt endi bizde joq. Bir jetiden keıin Qaraótkeldi alýǵa attanatynymyzdy óziń estidiń. Qaramaǵymyzdaǵy myńdy soǵan daıyndaýymyz qajet. Kúni erteńnen bastap qamal alý tásilin úırenýge kirisemiz.

— Uqtym.

— Al búgin Mıkolaı ekeýiń bar áskerdi sasyrly oıpatqa kóshirińder. Tańerteń qarý-jaraqtarymen daıyn tursyn.

— Mıkolaıdyń ózi qaıda?

— Áne kele jatyr.

Naýryzbaı men Baıtabyn Nıkolaıǵa qarsy júrdi. Biraq jeter-jetpesten bir qarasha úıdiń esiginiń aldynda turǵan Altynshashty kórip ekeýi birdeı kilt toqtaı qaldy. «Adam balasynyń da mundaı ádemisi bolady eken!» dedi ishinen tańdanǵan Baıtabyn. Oılamaǵan jerden júregine oq tıgendeı aıaǵyn basa alsaıshy endi ol. Jýan qos burymy jerge shubatylǵan, appaq betiniń ushy sál qyzara úlbiregen, tanadaı kózi qarasýdaı qap-qara bop tuna móldiregen Altynshash esik aldynda sál turdy da bult astyna qaıta kirgen kúmis aıdaı joq bolyp ketti. Ar jaqtarynan Nıkolaı kelip jetti de úsheýi attaryna qaraı aıańdady.

Baıtabynnyń kenet ózgere qalǵan qalpyn sezgen Naýryzbaı ezý tartyp kúldi de:

— Altynshash dese Altynshash eken álgi kelinshek!— dedi Baıtabynǵa qarap.

Baıtabynnyń qabaǵy kenet salbyrap ketti. Ol Altynshashty basy bos qyz ǵoı dep oılap qalǵan edi.

Úsh jigit endi ózara sóılese aýyldyń shetine shyǵa berdi.

...Bir jeti ótisimen alty júz jasaq ertken Bopaı aldymen Amanqaraǵaı prıkazyn, sodan keıin Syrymbet taýyndaǵy Ýálıhannyń báıbishesi Aıǵanymnyń aýylyn shapty. Kenesary qoly Kókshetaý jaqty shaýypty degen habar kelesi kúni-aq búkil Saryarqaǵa jamyraı tarady. Bul habarmen birge voıskovoı starshına Sımonov basqarǵan Aqtaý bekinisinen shyqqan eki júz soldat Bopaı alyp kele jatqan maldy alyp qalmaq bop aldynan ketipti jáne Ombydan Aqmola garnızonyna kómekke attanǵan júz soldat ta Kókshetaýǵa qaraı burylypty degen habar uzyn qulaqtan dereý bar elge tarady. Kenesarynyń kútkeniniń ózi de osy edi. Aqyrǵy eki-úsh kúnniń ishinde ol sýyt júrip, áskeriniń teń jartysyn Qorǵaljyn kóliniń tómengi salasyna ákep qostatqan. Al qalǵan jartysyn Atbasar jaqtan oraǵytyp, Esildi jaǵalata Qaraótkelge ıektete ornalastyrǵan. Kúnine júz jıyrma-júz otyz shaqyrym jerdi jaı alatyn qazaqy jylqyǵa endi Aqmola bálendeı alys emes-ti. Kenesary osy at tynyqtyryp jatqan jerinen tamyz aıynyń altysy kúni sáskede kóterildi de, ymyrt úıirile Aqmolanyń mańyna shoǵyrlandy. Qońyrqulja men Qarapushyq erteńine tańerteń tósekterinen turǵandarynda keshe ǵana typ-tynysh jatqan keń dalanyń búgin qujynaǵan qol ekenin kórdi.

Kenesary Aqmola bekinisine shabýyldy osy tamyzdyń jetisi kúni tańsáriden bastady. Eń aldymen bekinis ońtústikten soltústikke deıin ıilgen taǵadaı úsh shaqyrymdaı jerden qorshaldy. Bekinistiń kúnshyǵys jaǵy bos — jarty shaqyrymdaı jerde Esil ózeni. Sodan keıin baryp qoldyń segiz tusynda segiz batyr turyp alǵan. Oń jaǵynda Kenesarynyń ózi, odan keıin Aǵybaı, Aǵybaımen úzeńgiles Buqarbaı. Qoldyń shańqaı ortasynda Basyqara. Basyqaramen qatarlas Tólebaı. Tólebaımen úzeńgiles Qudaımendi. Qudaımendiden solyraq Janaıdar. Sol qanatta Naýryzbaı. Tań qulanıektenip kele jatqanda bes myń atty ásker «Abylaılap» bekiniske lap berdi. Bir ǵajaby qalyń qol úzeńgilese at qoımaı, dorbadan shashyp jibergen burshaq sekildi, ár salt attynyń aralary on-on bes qulashtaı tym-tyraqaı shaýyp keledi. Ekinshi ǵajaby, shapqynshylardyń aldyńǵy qatary zeńbirekter nysanalanǵan orǵa jaqyndamaı, sadaq oǵy jeter jerden oqtaryn ata sala keıin qaraı burylyp shaba jóneledi. Bekiniske tipti umtylmaıdy. Kókpar, saıysqa úırengen qazaq biri keıin shapsa, biri alǵa umtylyp, oqty qardaı boratty. Aldyńǵy qatary orǵa jetpeı keıin shegingende, kók jıekten lyqyldap kóringen artqy jaǵyndaǵy bytyraı shaýyp kele jatqan qalyń qol ushy-qıyry joq qumyrsqanyń ıleýi tárizdi. Munyń taǵy bir keremeti, qamaldaǵylar qol bastaǵan batyrlardy jekelep nysanaǵa alaıyn dese, tógilgen tarydaı jer qaıysqan jannyń qaısysynyń basshy, qaısysynyń qosshy ekenin ajyratý qıyn. Bári birdeı kıingen. Ár top óz batyrlaryn tek ózderi ǵana biledi. Qorǵan basynda turǵan Qońyrqulja men Qarapushyqqa Aqmolany qorshaǵan mynaý qara nópir qol — bes myń emes (solaı dep Ojar kúni buryn habar bergen), bes júz myń adamdaı bop kórindi.

— Iapyrmaı,— dedi tańdanǵan Qońyrqulja,— myna Qasymnyń kókjaly úsh júzdiń bas kóterer jigitin tegis jıǵan ba?

Qarapushyq aǵa sultannan da beter sasýda edi. Onyń oıynsha Kenesary sarbazdary lyqyldap kelip aldyńǵy qatary orǵa tirelgende, artqy qatary olardy orǵa qulata-mulata ózderi amalsyz topyrlap toqtaýǵa tıisti edi. Sol sátte tórt zeńbirek birdeı oq jaýdyrýy kerek. Qarapushyq kúni buryn zeńbirekterdi de ádeıi osy ordyń arǵy qabaǵyna kózdetip qoıǵan.

Al Kenesary sarbazdary onyń bul oıynan shyqpady. Orǵa kelip tirelmek túgil, tipti oǵan jýymaı, anandaıdan sadaqtarynan jebe qarsha boratqan qalyptary jalt beredi. Bir qyzyǵy, sarbazdar oqty qansha atsa da, birli-jarym soldatqa ǵana tıgeni bolmasa bári birdeı asyp ketip, bekinistiń ishine túsip jatyr. Eger qoldarynan keleri osy bolsa, meıli, oqtaryn jaýdyra bersin! Áıtse de Qarapushyq óte sasýda edi. Bul onyń kermegen soǵysy. Ol qazaqty zeńbirektiń aýzyna baılap atyp úırengen. Al myna qý Kenesary ony isteter emes. Zeńbirekti sonaý tym-tyraqaı ersili-qarsyly shaýyp jatqan sarbazdarǵa atqanymenen qanshasyn qırata alady? Ár salt attynyń arasy on-on bes qulash, kóp bolsa eki-úsh adamdy oqqa ushyrady. Al zeńbirekti oqtap, biltesine ot berip atýdyń ózi qanshama ýaqyt alar bir qıapat is!

Qarapushyq Kenesarynyń sarbazdary osylaı qur tekke shaýyp júrgen joq-aý degen oıdan da kúdikti edi. Kóp keshikpeı bul kúdigi de anyqtaldy. Kenet Qońyrquljanyń:

— Oıbaı, úıler janyp jatyr!—degen úreıli daýsy shyqty. Osy sátte Qarapushyqtyń dál qasyna kep qorǵan erneýine bir sadaq oǵy shanshyla tústi. Qarapushyq qolyn sozyp sýyryp aldy. Qaýyrsynyna qara maıly bilte shúberek baılanǵan. Zamatta bilte shúberektegi kip-kishkentaı qyzyl shoq pysyldaı jana bastady. Qarapushyq endi túsindi! Júregi bir sumdyqty tekke sezbegen eken! Kenesary sarbazdary baǵanadan beri sadaqty bosqa bezemepti.

Olardyń atqandary mynaý oq tárizdi, ádeıi bekinis ishindegi aǵash úılerge órt salýǵa arnalǵan oq bop shyqty. Qarapushyq bekinis ishine qarap edi, ár jerden kókke laýlaı kóterilgen órtti kórdi. Halderiniń qıynǵa aınala bastaǵanyn endi túsindi. Órt molaısa oq-dári, azyq-túlik qoımasyn da alady, onda bulardyń sharýasy bitkeni! «Zulym Kenesary qýlyǵyn asyrdy! Biraq tura tur áli, kóresińdi kórsetermin!»

Qarapushyq baǵanadan beri Kenesary sarbazdaryna oq jaýdyryp jatqan soldattarynyń qyryqqa taıaýyn amalsyzdan órt sóndirýge jiberdi. Qalǵandaryna joldastaryn joqtatpaýdy buıyryp, zeńbirekshilerge:

— Zeńbirekterińdi ordyń erneýinen alyp, anaý qalyń qoldyń dál ortasyna meńzeńder,—dep aqyrdy.

Bes mınýt ótpeı zeńbirekshilerdiń:

— Daıynbyz!—degen daýystary estildi.

— Ot!— dedi yzalanǵan Qarapushyq qolyn tómen siltep.

Aralary elý metrden qoıylǵan tórt zeńbirek, birden kúndeı kúrkirep gúrs-gúrs etti.

— Solaı ma eken!—dedi qýanyp ketken Qarapushyq.

Tús kezi bolyp qalǵan-dy. Ortadaǵy zeńbirektiń oǵy dál tıgen bir atty sarbaz at-matymen kókke ushqanyn Qarapushyq anyq kórdi. Eki-úsh jigit shet jaqtan lap tústi. Óz tusynan da eki jigit at-matymen omaqata oqqa ushyp qaza boldy. Qarapushyq zeńbirekterdi taǵy da attyrdy. Biraq bu joly onyń oǵy dalaǵa ketti. Ózi de túsinbeı qaldy, bu ne ǵajap! Zeńbirek daýsy shyqqannan keıin, sarbazdar qorqyp keıin qashýdyń ornyna, kenet bes qatar bop biriniń sońynan biri tizbektelip, aralaryn taǵy da on-on bes qulashtan salyp, bekiniske lap qoıdy. Bu joly olar naǵyz bir shyr kóbelek aınalǵan quıyn tárizdi kópshiligi ordyń arǵy qabaǵyn qorshaı shaýyp, qaýyrsyn jebelerdi taǵy da qardaı boratty. Jaqyn jerden kózdelgen mergen oqtary qorǵan ústindegilerdiń basyn kóterter emes.

Al Basyqara, Tólebaı basqarǵan áskerdiń bir toby, zeńbirekterdi soldattar qaıtadan ordyń qabaǵyna meńzegenshe, ońtústik pen soltústiktegi qaqpa aldyndaǵy jińishke joldardan beri ótip, qorǵannyń irgesin aınala shaýyp, bekinistiń ústinde turǵan soldattarǵa qyl arqan-buǵaý laqtyrdy. Qorǵannyń ár jerinen basyn qyltyń etkizip kótergen bes-alty soldatty laqtyrǵan buǵaý ilip te áketti. Eki jaqtan birdeı atylǵan myltyq, tartylǵan sadaq, álem-tapyryq bir qıapat. Dál osy kezde aıqaı-shý, jan talasqan aıqasty paıdalanyp, bekinistiń soltústik jaqtaǵy shoıyn topsaly, shananyń taban temirimen shandylǵan, shynjyr qulypty qaraǵaı qaqpanyń syrtynan bir top sarbaz shelektep qara maı jaǵyp, túbine qara maımen ystalǵan qyzyl tobylǵyny úıip, órt qoıyp jatty. Byqsı janǵan tobylǵynyń ústine birneshe shelek qara maı taǵy quıyldy. Jalyn alǵashqy ret lap etip kókke kóterilgen kezinde, or qabaǵyna qaıtadan meńzelgen zeńbirekterdiń de jer jarǵan gúrsili estildi. Bu joly da jıyrma shaqty jaýyngerdi oqqa aldyrtyp jarlyq boıynsha Kenesary sarbazdary keıin shapty. Biraq bul kezde bekinistiń ishi qalyń órtke aınalǵan edi. Qońyrqulja men Qarapushyqqa endi bar áskerin ekige bólýge týra keldi. Órt sóndirýge jibergen jaýyngerlerdi qospaǵanda, bekinisti qorǵaýǵa jaraıtyn ne bary eki júzdeı ǵana soldat qaldy. Onyń ústine eki zeńbirekshini Kenesary sarbazdary arqanmen tartyp áketip, bulardyń kúshi tipti azaıa tústi. Qońyrqulja men Qarapushyq haldarynyń múshkil bola bastaǵanyn sezip ne isterge bilmeı ábden sasyp turǵan kezderinde soltústik qaqpanyń lapyldap janyp jatqanyn kórdi.

Besinnen óte órtene bastaǵan qaqpa aǵashy ekindige jetpeı janyp boldy. Endi temir qorshaýlar saýdyrap jerge túsip, qorǵannyń soltústik jaǵynyń jıyrma qulashtaı jeri úńireıe qaldy. Qaýip qaı jaqta ekenin kózderi kórgen Qońyrqulja men Qarapushyq osy qaqpanyń qarsysyna dereý qum salǵan qaptardan kedergi istetip, otyz karabin myltyqty soldatty sol qaptardyń tasasyna otyrǵyzdyrdy.

Baǵanadan beri qur sadaq tartyp, myltyq atyp, alystan tıip-qashyp júrgen Kenesary sarbazdary da, endi qamalǵa kirýdiń múmkinshiligi baryn kárdi. Bári birdeı lap qoıýǵa qaqpanyń aldyndaǵy jol jińishke, jaý bar zeńbirekterin, qarýyn osy araǵa meńzer bolsa, topyrlap shapqan jurt bosqa qyrylady. Osyny oılaǵan Kenesary, urystyń túıini sheshiletin jerge ózi kelip:

— Qaısyń barsyń júz adammenen bekiniske kiretin?—dep aıqaı saldy.

Atyn oınatyp Basyqara batyr shyǵa keldi.

— Jolyń bolsyn!—dedi Kenesary. Ózge batyrlarǵa da: jaý kóńilin burý úshin, sender de bekinistiń jan-jaǵynan oq jaýdyryńdar dep buıyrdy.

Basyqara batyr Kenesarynyń rızalyǵyn alysymen óziniń myń áskerinen tańdap júz sarbazdy bólip alyp, jaý qamalyna qaraı lap qoıdy. Ózi at jalyn qushyp, er ústine eńkeıe jatyp aldy. Astyndaǵy ker tóbeli qalyń shópti baýyrlaı ushqan qus tárizdi. Sońynan quıyndata shubyrǵan júz sarbazy. Basyqarany mundaı shapshań qımyldaıdy dep soldattar da oılamaǵan bolýy kerek, myltyqtaryn oqtap kezengenshe, Basyqara sarbazdaryn sońynan shubyrta, bekinistiń ishine kirip te úlgirdi. Qaqpanyń dál qarsy aldyndaǵy úıilgen qapshyqtan ker tóbelin sekirte ótip, qarama-qarsy kelip qalǵan bir-eki soldatty kespeltek soıylmen doptaı qaǵyp qaıta oralǵanynda, uzyn boıly qara bujyr soldat ornynan ushyp turdy da, myltyǵyn shapshań kezep Basyqarany dál kókirek tusynan dáldep atty. Ańǵal batyr saýytsyz edi, «qosh bol elim» dep at ústinen súıretile biraz jer bardy da, sylq etip qulap tústi.

Qol bastaǵan batyrlarynyń oqqa ushqanyn kórgen júz jigit keıin qaraı shaba jóneldi.

Qashqan jaýǵa qatyn da er, sońdarynan atylǵan oq bulardyń da on shaqtysyn alyp qaldy.

Shegingen tobyrdyń sońynan ıesiz oınaqtap shyqqan. Basyqaranyń ker tóbelin kórgende Kenesary shydaı almaı:

— Tastamańdar! Basyqara batyrdy jaý qolyna! — dep tulǵasy bólek kók býyryl bestisin oınata ámir berip, eshkim shyqpasa ózim shabaıyn dep yńǵaılanǵansha, qamys qulaq, bóken san, búkil Arqaǵa áıgili «orteke» atalǵan sáıgúligimen Tólebaı batyr, jurttan sytylyp shyǵyp jeke sala berdi. Bul kezde Kenesarynyń qasynda ózge batyrlardyń eshqaısysy da joq edi. Naýryzbaı da, Aǵybaı da, Buqarbaı da bóten shepte bolatyn. Eki júz qadamdaı jerde jeke ketip bara jatqan Tólebaıdy kórgende Kenesarynyń ózi de shydaı almady. Kókbýryldyń ústine tik túregelip tura qalyp «Abylaılap» qamalǵa qaraı quıyndata jóneldi. Kókbýryldyń ústinde ajaldan qoryqpaı túregelip shaýyp bara jatqan Kenesaryny kórgende ózgeleri de oryndarynda tura almady. «Abylaı!», «Aǵybaı!», «Atyǵaı!», «Qabanbaı» dep urandap bekiniske lap qoıdy. Aıqaı-shýdan jer silkinedi. Kún batyp qara kóleńkelenip bara jatqan kez edi. Tań sáriden nár tatpaı kúni boıy Kenesary sarbazdarymen eki jaqtan alysqan er júrek soldattar da, endi shydaı almady, birindep sheginip úı-úıdi tasalap atysýǵa májbúr boldy. Áıtse de beldesip kelgende qaptaǵan soıyl, syńsyǵan naıza qoıa ma, tún ortasy aýmaı Aqmola bekinisiniń áskeri jeńildi. Tek qara túndi paıdalanyp azǵantaı áskerimen Qońyrqulja Qarapushyq bekinisiniń Esil jaqtaǵy qaqpasynan qashyp shyqty.

Jeńiske mastanǵan qatigez jaýyngerler qorǵansyz qalyń qoıǵa tıip qanǵa qunyqqan ash qasqyrlardaı, jurttyń jazyqty-jazyqsyzyna qaramaı, túni boıy oıran saldy. Talanbaǵan múlik, bylǵanbaǵan abyroı qalmady. Qandaı urys bolsa da eń aldymen búlinshilikke ushyraıtyn halyq. Bu joly da solaı boldy. Jylamaǵan bala, bozdamaǵan ana joq. Bul qyrǵyn tek tań ata ǵana tolastady.

Sóıtip Kenesary sarbazdary Aqmola bekinisiniń úılerin tegis órtep, qorǵanyn qulatyp, jermen-jeksen etip, orlaryn topyraqpen bitep, keshegi Shyǵys Sibirdiń otarshylyq qamaly turǵan jerdi typ-tıpyl etip, erteńine qaıtadan Ulytaýǵa qaraı shegindi.

Osy joly Aqmola bekinisin alýda etken qaharmandyq qaıraty úshin Kenesary Tólebaıdy Jeke batyr atady. Kóp keshikpeı Aǵybaı, Naýryzbaı, Buqarbaı, Jeke batyr bastaǵan Kenesary sarbazdary Aqtaý, Ortaý bekinisterin aldy.

Zeńbirek pen karabındi, aǵa sultan men starshındy jeńýge bolatynyn kórgen, ázirge úndemeı kelgen keıbir rýlar endi Kenesary ordasyna qaraı aǵyla tústi. Kenesarynyń abyroıy da, qadiri de artty. Biraq jan aıamas qataldyǵy kóp eldi ózinen úrkitti. Alaıda sońynan ergen batyrlary ony ult qaharmanyna aınaldyrýǵa tyrysty. Al Kenesary ózi bolsa «Aıaz, álińdi bil, qumyrsqa, jolyńdy bil» degendeı, áli de aq patshamen shyn beldesip kúresýge kúshiniń jetkiliksiz ekenin jaqsy túsindi. Endi ol bulań quıryq túlki qýlyqqa salyp patsha soldattarymen jata-jastana urysyp, qazaqtyń ereýilge qosylmaı jatqan basqa rýlaryn ózine tartýǵa kiristi.

III

Aqmola bekinisinen aırylǵan túni Qońyrqulja Qarqaraly ókirigimen shektes Esildiń Ertiske qaraı burylar túbegindegi Zeınep aýylyna bettegen. Kenesarynyń kóterilisi damı bastaǵannan-aq oǵan dát berip otyrǵan, jer-sýynan aıyrylǵan qalyń eldiń qaharynan seskenip, shyn kóńilmen qosylǵan Aznabaı balalarynan basqa da Edigeniń Shońy, Kúshiktiń Shormany, Shormannyń Musasy, Sandybaıdyń Erdeni, Dúzeni, Saıdalynyń Aqqoshqary sekildi Arqanyń myńdy aıdaǵan birneshe shynjyr balaq shubar tós baılary Kenesaryǵa «Biz sender jaǵyndamyz» dep jalǵan nıet bildirgen. Tipti sol patsha otarshylyǵyna moıyn usynyp, shen alyp, shekpen kıgen sultan tuqymdarynyń keıbireýleri Kenesaryǵa qosylyp ketkendeı boldy. Ýálıhannyń ekinshi balasy Ábilmámbet (Mámke) Kenesaryǵa erip, joryqta qaza tapty. Tursynhannyń Sarmany «Qara qazaqtan shyqqan Kóshenniń Turlybegin aǵa sultan qoıdyń» dep aq patshaǵa qarsy kóterilip, Qasym balalaryna kelip qosylǵan. Abylaıdyń týǵan aǵasy Jolbarystyń balasy Qoshaı, Ýálıhannyń týǵan inisi Shyńǵystyń balasy Sartaı sekildi Abylaı tuqymynan shyqqan birneshe sultandar Kenesary jaǵyna birden aýǵan... Osyndaı alasapyran kezde, artynda sózin tyńdar eli bar, Arǵynnyń bıi Shegenniń Musasy, Qypshaqtyń bıi Jańbyrshynyń Balǵojasy sekildi tabandy baı, bı, sultandar bolmasa, «Kenesary malymdy aıdap alady» dep qoryqqandary, ýaqytsha bolsa da ereýilshilerdi jaqtaǵandaı kóringen, Arqadan Aqmola aǵa sultany Qońyrquljaǵa súıenish bolar tek Qarqaraly aǵa sultany Jamantaı, Amanqaraǵaı aǵa sultany Ýálıhannyń Aıǵanymnan týǵan balasy Shyńǵys, Baıanaýyl aǵa sultany Abylaıdyń Mamany ornynan alynǵannan keıin, qaradan shyǵyp osy Baıanaýylǵa aǵa sultan bolǵan Tursynbaıdyń Boshtaıy, Kókshetaýdyń aǵa sultany Atyǵaıdyń Ańǵal rýynan shyqqan myńdy aıdaǵan Qaratoqanyń sotqar Zilqarasy men Qusmuryn tusyndaǵy Ashamaıly Kereıdiń baýkespe urylar ustaǵan, byqyǵan baı Eseneı.

Bulardyń ishinen ásirese arqa súıeri, jeri jaqyn jáne Qońyrquljanyń qaıyn-jurty Táýkeniń Qusbegi men Jamantaıy. Bulardyń túbi — Arqaǵa sińip ketken Oraq hannyń balasy Bókeı sultannyń nemere-shóbereleri. Qusbek pen Jamantaı jaıylymǵa, bıleıtin elge, aǵa sultandyqqa talasyp ózara kúnde qyrylysyp jatqanmenen azýy alty qarys Qońyrquljany kúıeý sanap ekeýi birdeı jaqyn tutady. Jas Toqal Zeınep Táýkeniń eń kenje qyzy. Aqmola ókirigine Qońyrquljanyń qandaı bedeli júrse, Qarqaraly ókirigine Táýke balalary Jamantaı men Qusbektiń de sondaı bedeli bar. Sondyqtan da Qońyrqulja Zeınep pen balasy Shyńǵystyń arasyndaǵy oqıǵa janyna qansha batsa da tórelerdiń eski dástúrine salyp, jas toqalyn tórkinine kóshire almaǵan. Óz basyna qaýip tóngen osynaý alasapyran kezde Táýke balalarymen shatysýdy qajet dep tappaǵan. Qasym tóre kókjaldaryn jeńip alsam, so da meniń taqıama tar kelmes dep ózine-ózi jubatý aıtqan. Onyń ústine tóre tuqymy bir áke-shesheden týyp, bir emshekten sút embese, biriniń qyzyn, qaryndasyn biri alyp, kúıeýi ólse onyń ákesine nemese aǵasyna tıip shatysady da jatady. Qara qazaqtaı áıel máselesinde «uıat», «obal», «ata joly» dep ar-namysty syltaýlap tórt taǵandap jatyp almaıdy, qashan da bolsa bos belbeý, kóılek etegi jeńil, sypyrma, bosań keledi. Sondyqtan da qalyń qazaq arasyna Buqar jyraý aıtqan:

Qatyn alma tóreden,

Qatyn alsań tóreden:

Erkegi bolar jaý jandy,

Urǵashysy — er jandy,—

dep bastalatyn óleń keń taraǵan. Tóre tuqymynan shyqqan sulý áıeldiń «er jandy», «erkek qumar» saltyna eti úırenip ketken sultandar, eger el bıleý, mansap saqtaý tilekterine shıpasy tıer bolsa, qatyn, qyzdarynyń úı arasyndaǵy bozbalashylyǵyna mán bermeıtin, kórgenin kórmegendeı bop, jaýyrdy jaba toqyp júre beretin.

«Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń», Qońyrqulja da tuqymynyń aýyzdanǵan saltynan asa almaǵan. «Myń jylqy sýarylǵanda laılanbaıtyn kóz bir tentek balanyń ysh etkeninen búline qoımas»,— dep, erkek jandy toqaldyń qylyǵyn balasy Shyńǵys qaza tapqannan keıin, tipti umytýǵa aınalǵan. «Kenesarynyń oıy Aqmola bekinisin shabý sekildi»,— degen Ojardyń alǵashqy habary jetken kúni-aq Qońyrqulja toqalynyń aýlyn tórkin jurtynyń jerimen shektes Esil ózeniniń tómengi jaǵyna kóshirgen. Óıtkeni Kenesary jalǵyz Qońyrquljaǵa ǵana emes, Jamantaıǵa da óshigýli, tek Qarqaraly shalǵaı bolyp, ázirge sondyqtan oıran sala almaı júr, al reti kelse jaqyn jerdegi Táýkeniń kishi qyzynyń aýlyn eń aldymen shabary anyq. Osy jaǵdaıdy oılaǵan aǵa sultan Zeınepti óziniń enshisine tıetin úsh myń jylqymen tómengi túbekke kóshirip tastaǵan. Bul jer Qudaımendi balalarynyń anda-sanda kóshetin tyń jaıylymy bolatyn.

Áli ystyǵy tolarsı qoımaǵan Jeltoqsannyń aıaq kezi edi. Qyzǵaldaq sarǵaldaq, baqbaq, lala, jaýshymyldyqtar gúldenip bitip, betege, kókpek sarǵylt tartyp, ıt muryn, jýa, qarabaýyr, jalbyz, qara qaraqat, qyzyl qaraqattar qata bastaǵan. Arqa jerinde sırek kezdesetin túıe tikenniń japyraqtary túsip, saby sereıip, basy domalana erbıip, shytyr, qarabaýyr, shyrǵanaq taramystana túsken. Esil ózeniniń jaǵasynda oıdym-oıdym bop bitetin tal, sheten, sary aǵash, qaıyń, arshalardyń jazǵyturymǵy jasyl japyraqtary sarǵylttanyp, al keıbireýleri únemi soqqan jeldiń ekpinine shydaı almaı sıdıa qalǵan. Sońǵy eki jyldyń ishinde Qudaımendi balalary Aqmola bekinisinen uzap kóshýden qorqyp, bul araǵa qonbaǵandyqtan kúzgi shóp áli tyń. Onyń ústine Esil ózeni jazǵyturym tasyǵanda kishigirim kól bolyp qalatyn qamysty qarasýlardyń beti men jaǵasy qusqa toly. Bul arada kishkentaı kóktorǵaı, bódene, kókserke, jaǵaltaı kekilik, baltatumsyq, shilden bastap, úlkendigi anaý-mynaý qozy-laqtan kem emes, qaraqaz, birqazan, dýadaq, qarabaı, qyrǵaýyl mol bolatyn. Qazaq dalasynyń ózge jerinde sırek kezdesetin jaıra, taǵanaq, saqalta, alaqumaı, kók qarǵa, qodas qońyltyrdy da izdegen adam tabatyn. Kólderinde qaz-úırek, aqqý, qaraqý tynym almaı syńsyp án salatyn.

Qazaq dalasynda jaıshylyqta mol kezdesetin qoıan, qasqyr, túlki, qarsaq, borsyq, sýyr, aqtıin, kúzenderden basqa, bul arada aqkis, qaraǵannyń qara túlkisi, qyrdyń qyzyl túlkisi, kól, ózenderiniń jaǵasynda sýsar, qundyz, bulǵyn da ushyraıdy. Keıde áldeqalaı jem izdep kelgen sileýsin men shıebóri de kezdesedi...

Osy araǵa Zeıneptiń aýly kelip qonǵan. Qońyrqulja ury-qarydan toqalynyń mal-múlkin qorǵaý úshin, soıyl súıretken elý jigit kúzetshi bergen. Qaryndasynyń kóshi Qarqaraly shetine kelip toqtaǵanyn estigen Jamantaı «Kenesarynyń sarbazdary ash qasqyrdaı jortqan mezgil ǵoı, el shetine kelip qonǵan qaryndasymdy shaýyp ketse, Qudaımendi tuqymynyń betine qaraı almaspyn»,— dep Zeıneptiń aýlyn kúzetýge taǵy da júz jigit jibergen. Jamantaıdyń seskenetin de qısyny bar. Osynyń aldynda ǵana Kenesarynyń kók bórileri Eseneı aýlyn shaýyp ketti dep estigen.

Osyndaı bir jaǵy qorǵan, bir jaǵy ańdýshy júz elý jigiti bar jas toqal oıyn-saýyǵyn quryp, kók Esildiń jaǵasynda qannen-qapersiz jata bergen. Oǵan jan-jaǵyndaǵy eki eldiń qyz-bozbalalary da jıi qatynasýda edi. Zeınepke «Pálensheniń bolys balasy seni bir kórýge qumar eken», «Túgensheniń Buqarǵa kerýen aıdatyp júrgen myrzasy, bir túndik uıqyńdy qıýyń úshin tórt taı sháıi, bes bas qant jiberipti»,— dep boı jete bastaǵannan-aq sózderin jeńil ótkizip úırengen jeńgeleri de kelip-ketip jatqan-dy. Bári de jas qulynnyń etin jep, sary qymyz ben qoıý shaıyn iship «Erkejan-aý, bókseń ábden tolyp, óziń Tólegenniń qyryq kún shapsa boldyrmaıtyn kók jorǵasyndaı jalpaq jaýryn bolypsyń ǵoı»,— dep qaljyńdap, ne bolmasa «tórt túligiń túgel, tek endi aǵa sultan baıyńa bir ul taýyp berip, onyń tizginin múlde qolyńa al»,— dep aqyl aıtyp kóńilin kóteretin. Burynǵydaı «Erkem-aý, bálensheniń aýzynyń sýy quryp júr, bir túnge kóńil bólseń netedi?» ne bolmasa: «Jas kezde qyzyq kórgenge ne jetedi, aǵańnyń kózine shóp salmaı, etegine namaz oqyp júr deısiń be bizdi. Sen de qur qalma»,— degen sekildi Zeıneptiń janyna maıdaı jaǵar sózdi birde-biri aıtpaǵan. Al aýyl ishindegi kóz toqtaıtyn tóleńgit, ne bolmasa ózin qorǵaýǵa bergen sarbazdardyń birde-biri ne kúndiz, ne túnde Zeıneptiń aq otaýynyń esigin ashpaıdy. Al esigin ashar bolsa, ishterinde neler bozdaq, neler sańdaq bar. Ony Zeınep syrttaı ańǵaryp qalǵan. Kim biledi, ol jaısańdardyń ishinde de «shirkin-aı, ońashada qolyma bir túser me edi!»—dep Zeınepke syrtynan qumartyp ólip júrgender de az emes shyǵar, biraq Qońyrquljanyń kórinen qorqady. Jamantaı da, Qońyrqulja da jigitterine «aýyl ishine kirýshi bolmańdar, qostaryńdy dalaǵa tigip, tynyshtyqtaryn syrttan barlańdar» degen.

Bul shartty buzǵysy kelgen, Zeınepke qyzyqqan keıbir ójet jigitter, Qońyrquljanyń saq qulaq tyńshylarynan seskenetin. Tún jasyrǵandy tyńshy kóredi, jas toqaldyń ebin tabamyn dep júrip, keýdesine qanjar qadaýǵa kim qumar...

Al kúnde san mezgil jas qýyrdaq pen balbyraǵan ýyz etke toıynyp, balqaımaq pen sary qymyzǵa ǵana sýsynyn qandyratyn Zeınep, kúıeýge shyqqaly erkeksiz úsh kún jatyp kórmegen jas denesiniń kúıip-jandyrǵan qyzýyn basa almaı, qushyrlaı qysqan júndi keýde, býra san jigitterdi ańsap, ólip-óship barady... Oǵan maýqyn basar erkek qushaǵy bolmasa, mynaý úlde men búldege bólengen aq qozy júninen bastyrǵan altyn qanat aq otaý, kel jaǵalaı jýsaǵan úıir-úıir kók ala kóp jylqy, qurmettep bas ıgen qyz-kelinshek, tóleńgitterdiń birde-biri qyzyq emes. Barlyq oıy, tilegi, meıli soqyr bolsyn, aqsaq bolsyn tek qumarlyq aıyzyn qandyrar erkekte ǵana... Maýyqqan mysyqtaı kózi tumandanyp, al qyzyl búrte erni keýirsinip ketken.

Aqmolada bolyp jatqan ýaqıǵadan Zeınep beıhabar. Shabarman erteń kelmek. Árıne, ol baıy Qońyrquljaǵa tez jetsin dep ámir jiberedi. Kári tarlannyń keı qımyly, jas tulparǵa bergisiz. Sondyqtan da Zeınep ony ańsaı túskendeı. Biraq Qońyrqulja kelgenshe de shýda jipteı sozylǵan uzaq eki-úsh kún bar aldynda... Zeınep yzadan qushaqtap jatqan aq mamyq jastyǵyn túıgishtep-túıgishtep jiberdi. Sáske bolyp qalǵan kez edi. Endi ol ornynan turmaq bop aıaq jaǵyndaǵy kebisin kıip kóterile bergende, kenet úı syrtynan at dúbiri estildi. Júristeri óktem emes, baıaý. Jaı aýyl adamdary sekildi. «Bul kim boldy eken?» dep Zeınep sál oılandy da, ádeti boıynsha esiginiń syrtynda otyratyn kúńdi shaqyrdy. Esikti aqyryn ashyp úıge kekse qara bujyr áıel kirdi.

— Tóre qyzy,— dedi kúń,— jıenińiz kelip túsip jatyr.

— Qaı jıenim?

— Masan bı aýylyndaǵy.

— Qoıshy?!

Zeınep ornynan atyp turdy, Masan Qarqaralyǵa aty shyqqan bı, Qarakesek qaz daýysty Qazybektiń urpaǵy, Jamantaıdyń aqylshysy. Masannyń atalas aǵaıyny, arǵy babalary «jalǵyz kóz» Oraq, Qıaq, Tuıaq batyrlardyń jaýyngeri bolǵan, Atyǵaı Qusbektiń nemere qaryndasy Gúlbarshyndy alǵan-dy. Osy kelip turǵan sol Atyǵaıdyń balasy Esirkegen edi. Baıanaýylda orys mektebinde oqyp júrgen on alty - on jeti jasar bala jigit. Zeınepten tórt jas kishi.

Zeıneptiń Esirkegen atyn estigende tósekten atyp turmasqa amaly joq. Zeınep on beske shyǵyp, Qońyrqulja bıyl uryn keledi eken dep júrgende Qusbek aýylyna barǵan-dy. Sol jyly Esirkegen de naǵashysynyń aýylyna kelgen. Úrip aýyzǵa salǵandaı appaq júzdi, úlken qoı kózdi on bir jasar balany naǵashy apalary qyzyq kórip, birinen soń biri úılerine shaqyryp qondyratyn. Ol kezde áli ájetke jaramaǵan erkek balany boı jetken, nemese boı jete bastaǵan qyz balalardyń bir tósekte janyna alyp jatýy ersi emes. Tipti áke-shesheleri boı jetken qyzdaryna qorǵan bolsyn dep ondaı balany ádeıi jatqyzady. Esirkegenge Qusbek naǵashysynyń úıine qonǵan kúni oń jaqtaǵy keń bolyskeı kerýette eki apasynyń ortasyna uıyqtaýǵa týra keldi. Bir apasy osy boı jetip qalǵan Zeınep. Ekinshisi Atbasar dýanynyń bir sultanyna uzatylǵan, endi tórkindep kelip jatqan Qusbektiń úlken qyzy Qadısha degen sulý kelinshek. Qysty kúni edi. Úıde sol kúni qasqyr qýyp, attary boldyryp qonyp qalǵan bir-eki bekzadalar da bar bolatyn. Qusbek tóreniń ózi úıde joq. Bozbalashylyqty basynan talaı ótkizgen saryqaryn báıbishesi, úıinde jatqan qonaqtarynan qaýiptendi me, áıteýir eki qyzynyń ortasyna jıen balasyn jatqyzǵan. Qyz oıatý ol kúnde daǵdyly ádet. Sham sóngen soń birazdan keıin qara saqaldy qonaqtyń ertegisin tyńdap jatyp Esirkegen uıyqtap ketken. Qansha uıyqtaǵany belgisiz álden ýaqytta oń jaǵyndaǵy Zeıneptiń Esirkegendi «sen bylaı jat» dep qushaqtaı irgesine salǵanynda ǵana oıanyp ketti. Bolyskeı kerýet aqyryn qozǵalyp, túıirshik-shıyrshyqtarynyń kúmis qońyraýdaı álsin-álsin shyldyrlaǵandaryna qaraǵanda tósekterine úsheýinen bóten taǵy bireý kelgen sekildi. Munyń nendeı máni baryn biletin bala kenet yzasy kelip, qyzǵanshaqtyǵy ustap «bul kim-aı?» dep aıqaı salyp jibermekshi de boldy. Óıtkeni baǵana tósekke jatqyzar aldynda úlken naǵashy apasy oıyny-shyny aralas «baıqap uıyqta, apalaryńdy bireý-mireý urlap áketip bara jatsa, aıqaı sal»,— dep kúlgen. Bunysy «baıqa, kúzetshiń bar», - dep qyzdaryn qorqytqany edi. Osy sóz esine túsken Esirkegen birden aıqaılaýdy ersi kórip «bul kim-aı?» dep qolyn sozǵanda, alaqany ertekshi qonaqtyń qara saqalyna baryp tıgen. Balanyń bir soıqan shyǵararyn sezip qalǵan Zeınep dereý Esirkegenge burylyp, tentek jıenin baýyryna qysyp, betinen súıe bastaǵan. Dál qasynda jatqan kelinshek apasynyń qýanyshy qyzyqtyrdy ma, álde uzaq sozylǵan kereýet dirili, qaýyzyn ashýǵa jańa jetken gúl jaınaǵan jas denesiniń sezimin oıatty ma, Zeınep «biz de sóıteıik» dep Esirkegendi burynǵysynan da qushyrlana baýyryna qysa túsken. Naǵashy apasynyń sózin jyqqysy kelmedi me, álde onyń ystyq lebi ón boıyn qytyqtap, buryn bilmegen bir ǵajaıyp dúnıege bóledi me, Esirkegen áıteýir Zeıneptiń qolyn qaqpaǵan, degenine kóne bergen.

Erteńine Esirkegen apalarynan uıalyp úıden tań atpaı zytyp otyrǵan. Tipti aýlyna ketkenshe bul úıge endi qaıtyp basyn da suqpaǵan. Sodan beri naǵashy apasy Zeınepti kórgeli kelgeni osy. Arada alty jyl ýaqyt ótipti. Alty jyl jas balanyń er jetip, al er jetken qyzdyq dúnıeniń neler ystyq-sýyǵyn basynan ótkizip úlgiretin ýaqyty. Zeınep tez kıinip, shymyldyqty túrdi. Sóıtkenshe bolǵan joq, qamshysyn búkteı ustap Esirkegen «Assalaýmaǵalaıkým» dep úıge kirip keldi. Bul baıaǵy eshkiniń asyǵyndaı kishkentaı Esirkegen emes. Býlyǵyp ósken denesi sup-suńǵaq. Bozǵylt beti sál sopaqtanyp, et jeńdileý murny shemirshektenip, qyrlanyp, joǵarǵy erniniń ústinde azyraq ulpa júndi murt ta kórine bastapty. Qalada oqyp júrse de aýyl jigitterinshe kıingen. Basynda — syrty kógildir paıy, qara kók eltiri bórik, ústinde — jaǵasy kógildir barqytpen kómkerilgen, aq botanyń túbitinen órmektep toqylǵan qysqa etekti shapan, shalbary da osyndaı aq bota túbitiniń ermeginen. Keń balaǵyna eki elideı, bórkiniń tysy men shapanynyń jaǵasy tárizdi, kógildir barqyt ustaǵan. Belinde patsaıydan yzǵan shashaqty belbeý, qısyq jaǵa qara atlas kóıleginiń azǵantaı ǵana óńiri kórinedi. Aıaǵynda shońqaıma qara bylǵary etik. Esirkegenniń on jetige jańa shyqsa da kádimgideı qyz qyzyǵar jigit bolyp qalǵanyn Zeıneptiń oınaqy kózi bir kórgennen-aq tanydy. Ol qushaǵyn jaıyp qarsy júrdi. Jıenin baýyryna qysyp eki betinen kezek-kezek súıdi. Naǵashy apasynyń ystyq erni, apalyq yltıpattan góri ystyǵyraq tıgeninen qysylyp Esirkegenniń eki beti dýyldaı janyp qyzaryp ketti. Álde budan alty jyl buryn ótken oqıǵa esine tústi me, ol áıteýir Zeıneptiń qushaǵynan qymsyna qımyldap tez bosandy.

— Aýyl-aımaǵyń, áke-shesheń aman ba?— dedi Zeınep jaırańdaı,— óziń de úlken jigit bolyp qalypsyń!— Sirá munyń da esine baıaǵy tún túsken bolý kerek, ol sylq-sylq kúldi,— oqýda dep edi, qala qyzdary ózderiniń ónegelerine úıretken shyǵar?

Naǵashy apasynyń salǵan jerden ázildese sóılegeni Esirkegenge unaǵan joq. Sóıtse de jyly jaýap qaıyrdy.

— Oqýda ekenim ras, biraq qyzdardan emes, muǵalımalardan ónege alyp júrmin.

— Qoıshy? Olardyń ónegesi bizderdikinen ózgeshe bolady ma eken?

Qoı soıylyp, samaýyryn qoıyldy. Qystan shyqqan súr qazy salynǵan, tań asqan ýyz qymyz ishildi. Et piser kezde aýyldyń bir-eki aqsaqaldary shaqyryldy. Et jep, qymyz iship, az ýaqyt áńgime quryp olar da ketti.

Ońasha qalǵan jıeninen qalanyń jaıyn surap naǵashy apasy ólip barady. «Qatyndy qaladan alasyń ba, daladan alasyń ba?»—dep qoıady sóz arasynda. «Qala qyzdary bizdeı emes bapty keletin shyǵar, kórdiń be ózderin»,— dep sylq-sylq kúledi. Esirkegen uıalǵanynan jaltara jaýap beredi. On jetige kelip qaldy degen aty bolmasa, ol áli de qaýyzyn jaryp shashylmaǵan gúl tárizdi, qaljyńdaǵan bop kóńiline shoq sala sóılegen naǵashy apasyna keıde renjip qalǵandaı ókpeleı qarap, áziline kóz jasyndaı taza móldir bulaq sezimimen jaýap beredi. Al Zeınep bolsa... bala jigit yńǵaıyna kónbegen saıyn, burynǵysynan da órshelene túsedi. Tor aldynda sháıi kórpe ústinde mamyq jastyqty shyntaqtaı sulaǵan oqyǵan jıenine áldeneni dámetkendeı álsin-álsin telmire qarap, ony otty kózderimen iship-jep barady. İrge jaqta kólbeı, aq jastyqty baýyryna qysyp etpetinen jatqan kúıi, keıde eki aıaǵyn kezek-kezek kóterip qoıady. Aıaǵyn kótergen saıyn tyǵyrshyq appaq baltyry álsin-álsin jarq etip kórinedi. Áldeneni syltaý etip, aq saýsaqtarymen basyna basy taıaı túsken jıeniniń birese betinen sıpap, birese oınaǵansyp tamaǵynan qytyqtaıdy.

Naǵashy apasy men jıeniniń ońasha shúıirkeleskenin qazaq qashan ersi kórgen, eshkim bul ekeýiniń kúni boıy aq otaýdan shyqpaı áńgimeleskenine kóńil bóle qoıǵan joq. «Beısharalar baýyrlas emes pe, birin-biri saǵynyp qalǵan ǵoı»,— dedi de qoıdy. Al aq úıdiń ishinde áńgime tipti bóten túrde. Erikken jas kelinshek, oqyǵan jas bala jigit. Biri arsyz nápsi qyzyǵyn oılasa, ekinshisi bóten oıdan múlde aýlaq. Zeınep pen Esirkegenniń arasy eresek qanshyq ıttiń jas kúshikpen oınaǵanyndaı. Oılary men tilekteri shalǵaı jıeni men naǵashy apasy anany-mynany áńgime etip, ıt tartysta otyrǵandarynda ekindi áleti de bolyp qaldy. Esirkegen atasy Masan bıdiń «Naǵashy apańa sálem berip qaıt» degen aqylymen kelgen edi, endi eline júrmek boldy. Biraq Zeınep jibermedi. «Saǵynyp-sarǵaıyp, kútip jatqan qatynyń joq, bir kún qonyp ket»,— dep elerdegi sózin aıtyp jalyndy. Esirkegen syrtqa shyǵyp, aǵaıyn-týystarynyń úılerindegi ózge serikterimen aqyldasyp edi, jas shirkinder kóńilderin jyqpas qurby-qurdas taýyp alǵan ba, tegis osy aýylda bir túnep ketýdi maquldady. Amal joq, bala jigit te qonýǵa kóndi. Zeınep Esirkegenniń ózge serikteri men bir-eki aýyl kisini úıine shaqyryp keshki qonaq asyn berdi. Olar biraz ýaqyt áńgime-dúken qurysyp, tún ortasy aýa tarqasty. Endi tósek salatyn mezgil de jetti. Naǵashy apasy jıeniniń ústine qyzyl jibek túbit kórpe jaýyp, astyna aq mamyq jumsaq bóstek jaıyp, tórge jatqyzdy. Segizinshi shamdy kúndegisinen kesh sóndirip, Zeınep shymyldyǵynyń ishine kirip sheshine bastady. Jalǵanda nápsisi qozǵan jas áıelge, qara tastaı myzǵymas erkekpen bir úıde ońasha jatqannan artyq azap bar ma eken, Zeınepke de budan artyq azap bolmady. «At soǵyp tastaǵan eken» dep oılasyn dep basy jastyqqa tıisimen jorta qoryldaýǵa aınalǵan bala jigitke ne derin bilmeı, ishi alaı-túleı janyp barady. Neshe búgin qara bet bolsa da «janyma kelip jat» dep úıine kelgen jıenine qalaı aıtsyn, koınyna ózi kirip barýǵa taǵy da dáti shydamady. Al dál qasyndaǵy jigit oǵan qolǵa túspes jumaq ishindegi rahattaı, júregin ýdaı órtep maza berer emes. Ústindegi kórpesin aıaq jaǵyna syryp tastap, aq mamyq tóseginde ári aýnady, beri aýnady. Tún de búgin áldeqalaı tymyrsyq ystyq bola qalar ma, ishtegi jalyn men syrttaǵy ystyq lep birge qosylyp jas áıeldiń erkek qumar denesin ottaı órtep qoıarǵa jer taptyrmady. «Bul kúshik erkek kindikti emes pe!» dep birese jıenine ashýlanady, bir rette «janyńda jatqan qýanyshty kórmeıdi ekensiń, nesine erkekpin dep júrsiń»,— dep ony úıinen de qýyp shyqqysy keldi. Kóz qıyǵyn aýdarǵan jigiti kóńildegi múddesin oryndap ábden daǵdylanǵan jas qatyn, Esirkegenniń muny tipti áıelge sanap bylq etpegenine birese namystandy, birese aldynda tizesin búgip jalynbaqshy boldy. Biraq áıeldiń mundaı jaǵdaıyna kóńil qoıar jigit joq, ol endi pysyldap shyn uıyqtaýǵa kiristi.

Sheshim oıda joqtan ózi keldi. «Bálem tura tur, erkek bolsań myqtylyǵyńdy kóreıin!»—dedi ishinen Zeınep. Ol shapanyn jamyla salyp tysqa shyqty. Teris qarap, uıyqtap bara jatqan Esirkegen «bul ne istep júr» dep aýnap túsip, kózin ashty da qaıtadan uıyqtamaq boldy. Sol eki ortada eresek balany shomyldyratyn úlken jez legendi kótergen kúńdi ertip Zeınep úıge qaıta kirdi. Kúń legendi úıdiń oshaq turatyn orta tusyna qoıdy da, syrtqa shyǵyp, jez quman men bir shelek sý alyp keldi. «Ne ister eken bul?»— dep jigit endi tańdana bastady. Uıyqtaǵan bop kóziniń astymen qarap jatyr. Zeınep kenet ıyǵyndaǵy qara maqpal shapanyn jerge laqtyryp tastady. Tyrdaı jalańash eken. Semizinde jaratylǵan baıtaldaı jup-jumyr appaq denesi, shańyraqtan túsip turǵan aı sáýlesimen shaǵylysyp, jarq ete qaldy. Qoıý qara shashyn tolqyndata jaıyp, bir tizerleı legenniń ishine baryp otyrdy. Kúńi jez qumanmen ústinen sý quıa bastady. «Bálem qalaı eken? Endi de qyzyqpaısyń ba», — degendeı Zeınep, kólge shomylǵan aqqý qazdaı, qoltyǵyn, eki sanynyń arasyn, myqynyn, jupar sabynnyń ıisin burqyrata baptaı jýyna bastady. Ádeıi kór degendeı balanyń basyndaı tolyq, typ-tyǵyrshyq súıir ushty qos anaryn birese ońǵa, birese solǵa qaraı sıpaı ıterip, nemese qolymen joǵary kóterip-kóterip qoıady. Qolań shashyn birese aldyna, birese artyna túsiredi. «Báribir sen kórmeısiń, uıyqtap jatyrsyń ǵoı»,— degendeı erninde kekesin kúlki paıda bolyp, birese teris qarap jotasy men bóksesin qımyldata oınatyp, birese beri qarap, appaq qara sanyn baltyryna deıin aq kóbikpen sylap, qymsynar emes. Jalǵanda áli bala tappaǵan áıeldiń jalańash denesinen sulý ne bar, Esirkegenge de solaı kórindi. Zeıneptiń appaq denesi bir ǵajaıyp sýret tárizdi, baltyry da, keýdesi de jup-jumyr.

Endi Esirkegenniń kózinen uıqy birjola qashyp, tamaǵyna bir jyly, tátti tolqyn kelip tirelgendeı boldy. Jas áıeldiń baǵanaǵy azaby endi bala jigitke aýǵandaı. Ol óziniń qalaı yńyrsyǵanyn bilmeı qaldy. Oǵynyń kózdegen nysanasyna dál tıgenin sezgen Zeınep, dereý legennen shyǵyp, kúńine bárin alyp ket dep ısharat etti.

Kúń legendi kóterip, zamatta dalaǵa shyǵyp joq boldy.

Zeınep jez quman men shelekti tabaldyryqtyń arǵy jaǵyna shyǵardy da, esiktiń tıegin salyp qaıta keldi. Endi úı ortasynda turyp alyp jalańash denesin úlken túkti oramalmen súrtýge kiristi. Buryn mundaı sýretti kórmegen Esirkegen ań-tań... «Bul perishte me, álde basyn aınaldyrǵaly turǵan periniń qyzy ma? Pismilda, pismilda, dedi ol ishinen, adal jolyńnan adastyra kórme, qudiret! Ket, shaıtan, ket, shaıtan!» Esirkegenniń júreginde eki daı sezim taıtalasa ketti, biri Masan aqsaqal baýlyǵan ádeptilik, aq júrý sezimi, ekinshisi mynaý jan dúnıesin oıatqan ǵajaıyp kórinisten týǵan jastyq kúsh. Bul eki sezimniń qaısysy jeńerin bala jigit dál qazir ózi de bilmeıdi, tek aqyl men sezim jantalasyp arpalysýda. Esirkegen osylaı ne isterin bilmeı jatqanynda kenet aýyl syrtynan at dúbiri estildi. Kim bolsa da jedel júrip kele jatyr, ıt bitken arsyldaı úrip zamatta aýyl ishi dúrlige qaldy. Zeınep syp berip shymyldyq ishine kirip ketti. Sóıtkenshe bolǵan joq, kóp salt atty tynysh dalany dúrliktire úı syrtyna kelip te qaldy. Dabyrlasa sóılese, attarynan túsip jatyr. Aǵa sultan aýlyna jaý bolmasa, búıtip tún ortasynda jurtty oıatyp eshkim kelmese kerek edi, shoshynǵan Esirkegen úrpıip tóseginen basyn kóterip aldy, dál osy sátte sart etip esiktiń tıegin jula-mula úıge Qońyrquljanyń ózi kirip keldi.

— Toqal, barsyń ba, áı?—dedi ol tútige.

Kelgen baıy ekenin bilgen Zeınep, shymyldyqtan basyn shyǵaryp erkeleı:

— Barmyn ǵoı,— dedi.— Nemene sonshama tún ortasynda jurtty úrkitip...

— Er ólip, Esil buzylyp jatqanda, bul qaı uıqy seniki?

Baıynyń ashýly úninen shoshyp ketken Zeınep tóseginen ushyp turdy.

— Ne bop qaldy?

Qońyrqulja jaýap bergen joq. Iyǵynda podpolkovnık pogony bar sary ala oqaly súrtigin sheship jatyp, ne qylaryn bilmeı tóseginiń ústinde kóıleksheń shoshaıyp otyrǵan Esirkegenge kózi túsip ketti. Dereý qabaǵy túksıe qaldy.

— Mynaý úrpek basyń kim?— dedi. Onyń daýysynda taǵy bir qosymsha ashýly dybys paıda boldy.

— Masan bı aýlyndaǵy jıen ǵoı...

— Áı, osy seniń jıen, naǵashyń-aq bitpeıdi eken... - dep toqalynyń syry ózine málimdigin betine basqaly kele jatty da kilt toqtady,— álgi Jamantaıdyń qaryndasynyń oqýdaǵy balasy emes pe?..

— Iá, sol Esirkegen ǵoı.

— Á... onda jata ber. Tań atqasyn sóılesermiz.— Aǵa sultan tóseginiń shetine otyrdy da, aıaǵyndaǵy shpor taǵylǵan qara hrom etigin sozdy,— toqal, mynany tartyp jiber...

Zeınep baıynyń etigin aıaǵynan sýyryp aldy da, anandaı jerge qoıdy. Sodan keıin ǵana ananyń qap-qara bop tútigip ketken túrine qarap:

— Ózinde óń joq qoı. Ne boldy, aıtsańshy?—dedi jany ashyǵandaı pishin kórsetip:

Qońyrqulja qabatyn tóbetteı ars ete qaldy.

— Áı, ne bolǵanyn qaıtesiń? Ózińe keregińniń aman kelgenine qýan! Saǵan so da jetpeı me! Odan da qymyzyń bolsa ber...

Zeınep úlken syrly aıaqpen móltildete tońazyǵan sary qymyzdy tóseginiń ústinde kóıleksheń otyrǵan baıyna ákep berdi.

Qońyrqulja syrly aıaqty ala berip:

— Syrtqa shyǵyp kelshi,— dedi toqalyna,— jigitter jaıǵasty ma eken?

Qońyrqulja qymyzyn iship bola bergen kezde Zeınep úıge qaıta kirdi.

— Aýyl syrtyndaǵy kúzetshilerden bóten eshkim kórinbeıdi.

— Jurtty dúrliktirmeı tez jaıǵasqandary durys bolǵan eken. Já, biz de jatalyq.

Qońyrqulja qısaıa berip shymyldyqty túsirip, qasyna taıaǵan toqalyn bileginen ustaı alyp, bir jeri aýyryp qalar-aý dep aıamastan, janyna qulata tartty. Úıde jatqan jıen-mıenge mán bermeı, kójekti bas salǵan arlan tóbetteı, jumyrtqadaı jup-jumyr jas toqalyn alpamsadaı baýyryna qysyp ýmashtaı jóneldi.

Aǵa sultannyń kúni boıy qandy urysta bop, ajaldan tek qarańǵy túse ǵana aman qutylǵanyn toqaly bilmeıdi, tek ananyń jaıshylyqtaǵysynan góri ashýly, ekpindi qımylyna rıza bolyp «beıshara-aı, ábden shóldep qalypsyń ǵoı» deýge ǵana murshasy keldi, ár jaǵynda únine ún qosyp, baıynyń babyn taýyp aımalaýmen boldy.

Jurt tańerteń turǵanynda Aqmola bekinisin Kenesary áskeri alǵanyn bile turdy. Qapalanǵan da, qaıǵyrǵan da bar. Qýanǵandary da joq emes. Bul aýyldyń jigitterin Qońyrqulja bekinisti qorǵaýǵa almaǵan, toqal tynyshtyǵyn kúzetýge qaldyrǵan. Qazany bólektiń — qaıǵysy bólek. Óz jigitteri saý qalǵandyqtan, neler jaqsy menen jaısań qaza tapqan keshegi qandy urys, syrt qaraǵan adamǵa, bul aýylǵa soqpaı ótken surapyl daýyl sekildi kórindi. Qaıǵysy, qýanyshy bolsa da jurt syrtqa laqyldatyp shyǵarmaı, ishten tyndy.

Qońyrqulja tańerteńgi shaı ústinde toqalyna qarap:

— Aqmola qulady dep qan jylar jaıym joq,— dedi.— Bekinis kerek bolsa, ana Qarapushyq ketti ǵoı qalǵan soldattarymen Ombyǵa, Talyzın ózi qaıta salar, meniń óz sharýam da jetedi.— Sóıtti de Esirkegenge buryldy,— Sen oryssha oqı bilesiń be?

— Bilem.

— Meniń qatshym keshe Aqmolada oqqa ushty. Patsha adamdary Ombyǵa ketti. Kisi taýyp alǵanymsha sen osynda bol.

Zeınep jorta sóz tastady.

— Oqýynan qalyp qoımaı ma? Odan da úlken balany shaqyrtsaıshy.

Zeıneptiń «úlken bala» dep otyrǵany Jánádil edi.

— Kishi balańdy qurtyp ediń, endi úlken balańa aýyz salaıyn dediń be? Já, sózdi bólmeı, artyńdy qysyp jaıyńa otyr. Qatynyńnyń aqylymen qońsy qonsań, kórshiń jaý shyǵady. Jánádil de alysqa ketpes, oǵan da sharýa tabylar.— Qońyrqulja qaıtadan Esirkegenge buryldy,— qalasyń ba?

— Qalaıyn...

— Onda myna qaǵazdy oqyp, ne deıdi eken aýdaryp bershi. Ombydan aldyńǵy kúni kelip edi, álgi qanisher Kenesarynyń áýresimenen ashýǵa da qolym tımedi... Ózim oqýǵa túndegi urystan keıin kózim aýyryp otyr...

Bar jylqysyn Kenesary aıdap áketkennen keıin Qońyrqulja járdem surap Omby oblysynyń bastyǵy Talyzınge hat jazǵan.

Bul sol hatqa jaýap eken. Bul kúnderi óziniń Kenesary kóterilisin basý jaıynda úlken jospar ústinde otyrǵanyn aıta kelip, ol hatynyń aıaǵynda: «Qazir tartyp alǵan malyńdy qaıtartyp beretin esh kúsh joq, bolǵan shyǵyndy qaramaǵyndaǵy qazaqtardan óndirip alýǵa ruqsat etemin»,— depti.

Talyzınnyń munysy qara qazaqqa qosymsha salyq salyp, Kenesaryǵa ketken malyńdy solardan óndirip al degen sóz edi. Esirkegen hat sózin aýdaryp berdi. Qońyrqulja tunjyraı qaldy. «Bir Kenesaryǵa kúshi jetpese, Ombyda kileń sary ala túımeli janaraldar ne bitirip otyr? Salyq sal deıdi. Aıtýǵa ońaı. Bıyl Kókshetaý, Qarqaraly dýandary jıyrma ekinshi jylǵy ereje boıynsha júz qaradan bir qara jasaq jınaı bastap edi, mal ashýy — jan ashýy deıtin qazaq Kenesaryǵa qaraı aǵyla túsken joq pa? Jaý qolynda ketken on jeti myń jylqyny qaıtaryp alý ońaı ma? Onyń ústine el bıyl qystan júdep shyqty. Jurt maǵan malyn op-ońaı bere qoıa ma? Ras, Qaraótkel qazaǵyn qyrqynshy jylǵa deıin patsha salyǵynan ózim qutqardym. Jaqsylyqqa — jaqsylyq degendeı múmkin ózderi túsiner, jaýǵa ketken malymnyń ornyn toltyrar. Al túsinbeıdi eken... Óz obaly ózine, qolynan bermese jolynan alarmyn. Biraq dál qazir búıtýime bola ma? Nege bolmaıdy? Qońyrqulja jylqysyn Kenesary alǵanda, qara qazaqtyń jylqysyn Qońyrqulja almaıtyn ne jyny bar. Alamyn. Alǵanda shyryldatyp otyryp tartyp alamyn. Bermeı kórsin. Kenesaryǵa álim jetpegenmen, qaramaǵymdaǵy bastary birikpeı talan-taraj bolyp júrgen qara qazaqqa álim jeter!»

Qaıda barsa da sorlaıtyn halyq. Aınalyp kelgende Kenesarynyń Qońyrquljadan shapqan jylqysynyń aýyrtpalyǵy taǵy da qara halyqqa túspek.

«Malymdy tartyp aldy dese qazaq obalyn Kenesarydan kórsin! Ony qolpashtap, dem berip otyrǵan ózderi ǵoı, tartsyn jazasyn. Bul sharýany bir yńǵaılaǵannan keıin Ombyǵa ózim barýym kerek. Janaral-gýbernator Gorshakovpen aýyzba-aýyz sóılesýim qajet. «Baıanaýyldyń qazaqtary Kenesaryǵa qosylmaq, meni qabyldańyz, dep ótingende, aǵa sultan men túgil qara qazaq Tursynbaıdyń Boshtaıyn da qabyldap, keremet qurmet kórsetip, Baıanaýylǵa arnaýly kárli qylysh-jasaq shyǵarǵan joq pa edi? Meniń Boshtaı qurly baǵam bar shyǵar. Gorchakovtyń ózimen sóılespesem, myna Talyzın degeni, asyqpaı ushatyn mamyrlap qalǵan birqazan sekildi, arty aýyr bir sorly kórinedi»...

Osyndaı sheshimge kelgen Qońyrqulja shaıdan keıin Esirkegendi ońasha alyp Aqmola ókiriginiń on segiz bolysynan Kenesaryǵa ermeı, aǵa sultannyń qaramaǵynda qalǵan toǵyz bolysqa on jeti myń jylqyny salyq etip bóldi. Jeteýine eki myń jylqydan qoıdy da, Kenesaryǵa qaraı ıek kóterip qobaljı bastaǵan Atbasar men Qorǵaljyn bolysyna myń jarym bastan belgiledi. Ol bul salyǵyn «Tótenshe salyq» dep atady. Jáne bolystarǵa bergen buıryǵynda bul maldar qulyndy bıe, úıirge salýǵa jaraıtyn aıǵyrdan bastap, tek qunajyn degenge deıin ǵana alynsyn. Jáne asyl tuqymnan bolsyn. Qyrshańqy, mańqa jylqy alynbasyn dep anyqtaı tapsyrdy.

Poshtabaılaryn shaqyryp alyp, mórin basyp qolyn qoıǵan osy buıryqtardy tez bolystarǵa jetkizýdi mindettedi de ózi kenet Ombyǵa júrmek bolyp daıyndala bastady.

Qońyrqulja Ombyǵa júrgenshe on shaqty kún ótip ketti. Osy eki ortada úlken balasy Jánádil kelip, Qaınısa men Aqqaǵaz báıbishelerdiń de aýyldaryn beri qaraı, osy Esildiń tómengi jaǵyna kóshirýge buıryq aldy. Qońyrqulja: «Ombyǵa júremin. Maǵan jolyǵyp ketsin»,— dep Qarqaralynyń aǵa sultany Táýkeniń Jamantaıyna, Kókshetaýdyń aǵa sultany Qara Toqanyń Zilqarasyna, Amanqaraǵaıdyń aǵa sultany Ýálıdiń Shyńǵysyna at shaptyrdy. Ondaǵy oıy kileń myqty qol qoıyp, Omby general-gýbernatorynan qazaq dalasyna zeńbirekti mol ásker shyǵar dep ótiný edi. Al eger Omby shyn qol ushyn bermeıtin bolsa, amalyn taýyp, ýaqytsha Kenesarymen kelisimge kelmek. Túbi jaýlasyp ótetinin Qońyrqulja jaqsy biledi, biraq basqa jol qalmasa qalaı jol tabady? Kenesary shydatar emes. Bostan-bos qyrylǵansha, bettiń aryn belge túıip, bas ıgen bop, ony aldaı turyp jan saqtaǵan jón. «Jazdym, jańyldym» dese, Kenesary tımeıdi. Qońyrqulja muny da jaqsy túsinedi. Óıtkeni Kenesarynyń bar tilegi qazaqtyń basyn qosyp aq patshaǵa qarsy shyǵý dep túsinedi. Aqmola aǵa sultany. Bul tilektiń ar jaǵynda baq qumar Qasym balasynda qandaı oı jatqanyn dóreki Qońyrqulja qaıdan sezsin. Ol tek maqsatyna qarsy shyqpasań, Kenesary qandaı kúnáń bolsa da keshedi dep boljaıdy. «Er shekispeı bekispeıdi degen, shekistim — sen jeńdiń deımin,— deıdi ishinen Qońyrqulja,— mine qolym». Al reti kelgen kúni Qudaımendiniń qanisher uly shimirikpesten Kenesaryny sol qolymen ózi baýyzdamaq. «Allataǵala,— deıdi ol taǵy da ishinen jalbarynyp,— sol kúnge jeter bolsam, sol sátte janymdy alsań, armanym joq!»

Qońyrqulja jol daıyndyǵyn tez bitirse de, aǵa sultandardy kútip kóp kidirdi. Aqyrynda olardan da habar keldi. «El arasy búlinshilik, qazir orys soldattary qorǵap turǵan prıkazdardan tys shyǵý qaýipti. Kelmedi dep ókpelemesin. Bizden jalǵyz tilek: «Omby tez ásker shyǵaryp Kenesaryny qurtsyn. Al Kenesaryny qurtýǵa eń yńǵaıly kez qys. Qysta ol jazdaǵydaı alysqa bara almaıdy. Jáne bar sarbazdaryn taratyp, tek eń jaqyn batyrlarymen, qaramaǵyndaǵy úsh júz úı tóleńgitimen ǵana qalady» depti. Aýyzdaryna túkirip qoıǵandaı bári birdeı osy sózdi aıtyp jiberipti. Patsha soldattarynyń artyna tyǵylyp, prıkazdarynan shyǵa almaı otyrǵan aǵa sultandardyń sózderin estigende Qońyrqulja Kenesarynyń qanshalyq kúsh ala bastaǵanyn anyq sezindi. Endi shyn qorqaıyn dedi. Sóıtse de óziniń qaısarlyq minezine salyp:

— Kileń qoıan júrekter,— dedi janynda qaǵaz jazyp otyrǵan Esirkegenge,— sýyr sekildi inimizge kirip alyp, kózge túspeı tyǵylyp jatsaq janymyz qalady dep oılaıdy ǵoı. Men biletin Kenesary bolsa, qasqyr soqqan ańshydaı árqaısysyn jekelep soqpasa qara da tur!

Kenesary batyrlarynyń erligi sońǵy kezde jurt arasynda ańyz bolyp tarala bastaǵan. Jas jigit ataýlysynyń batyrlyqty, erlikti dańq tutatyn ádeti emes pe, Esirkegen de mundaı áńgime-jyrlardy uıyp tyńdaıtyn. Onyń ústine úlken atasy Masan aqsaqaldyń da bir búıiri Kenesaryǵa tartyp turatynyn sezetin. Shúý degende Kenesaryǵa qarsy shyqqan aǵa sultan Jamantaı osy kisiniń aqyly arqasynda sońǵy kezde ereýilshilerge qarsy kelmeı, buǵyp qalýǵa kóshe bastaǵan. Masan aqsaqal týǵan nemeresi jas Esirkegenge de osyndaı tálim-tárbıe beretin. «Ne bolsań da jurtyńmen bol, eger jurtyń Kenesaryǵa erip ketse, aıdalada qańǵyp qalǵan jalǵyz qazdaı ne qyzyq kóresiń? Odan da sý ishseń de, sýan ishseń de óziń úıirińnen aırylma!»— deıtin. Osyndaı rýhta tálim-tárbıe alyp júrgen bala jigitke Qońyrquljanyń aǵa sultandary «Kenesary ash qasqyrdaı birtindep soǵady»,— degeni óte unap qaldy. Biraq syr bergen joq, jáı ásheıin kúlimsiredi de qoıdy.

Qońyrqulja da dál osy sózdi aıtyp otyrǵan kezinde eki jyldan beri ǵana oryssha oqı bastaǵan Esirkegenniń óse-óne kele qazaq degen eliniń ulttyq týyn kóteretin eń alǵashqy oqyǵandarynyń biri bolatynyn bilgen joq. «Bul nege kúlimsireıdi?» dep onyń betine ojyraıa qarady da, aǵa sultan bir shabarmanyn shaqyryp alyp, ózimen birge Ombyǵa júretin on jigittiń jolǵa daıyndalýyn buıyrdy.

— Kún túske aýmaı júrip ketemiz,— dedi ol.

Bul tańerteńgi kez edi. Kún ashyq, Saryarqanyń kúzgi salqyn jeli tura bastaǵan. Keıde aspandy qalyń surǵylt bult ta shyrmaıdy. Biraq kúzgi qalyń jańbyr mezgili áli kele qoımaǵan ýaqyt.

Shabarman shyǵyp ketti de qaıta oraldy.

— Aǵa sultan, sizge jolyǵam dep bir beıtanys jigit kelip tur.

— Qaıdan eken?

— Onysyn aıtpaıdy. Tek aǵa sultannyń ózimen ǵana sóılesem deıdi.

— Kirgiz. Tek qarý-jaraǵy bolsa, alyp qal...

Balasy Shyńǵys ólgennen beri Qońyrqulja beısaýat adamnan qatty seskenetin. «Kim biledi,— dep oılaıtyn ol,— Kenesary bir jyndysyn jiberip, ol qarnyna qara pyshaǵyn suǵyp alsa ne isteısiń? Maǵan óshikken adam az ba?» Sondyqtan da Qońyrqulja beımálim bireý-mireý jolyqpaqshy bolsa nókerlerine eń aldymen onyń qarý-jaraǵyn alýdy tapsyratyn.

Úıge shegir kóz, betinde qan joq, sol joq, qatqan sary jigit kirdi. Túri kisi óltirgen adamdaı susty eken. Esirkegenniń boıy áldenege dirildep ketti.

— Assalaýmaǵalaıkúm, aǵa sultan.

— Ýaǵalıkým assalam. Sóıle, jigitim:

Qońyrqulja men Esirkegenniń kózi birdeı jigittiń belbeýine tústi. Kıimi nashar bolǵanymen, belbeýi ásem eken. Onyń ústine oń jaqta turatyn quty, oqshantaıy sol jaǵyna shyǵyp ketipti.

— Ózi qaıda?— dedi Qońyrqulja kenet aldynda turǵan — Ojar jibergen adam ekenin túsinip.

— Ózi Baıtabynnyń jasaǵynda. Kele almady. Kenesary...— dep kele jatty da ol «mynanyń kózinshe sóıleýge bola ma» degendeı Esirkegenge qarady da, tyna qaldy.

— Aıta ber. Bul bala ózimizdiń adam.

Kenesary eki top jasaǵyn attandyrdy. Birin Aǵybaı, ekinshisin Baıtabyn bastap keledi. Aǵybaı toby qazir Qarajar shatqalynda. Erteń Qarqaralyǵa ótpek! Aǵa sultan Jamantaıdyń oıdaǵy jylqysyn aıdap áketpek! Kene oǵan aq patsha jaǵyna shyqty dep óte ashýly.

— Al Baıtabyn qoly qaıda? Onyń beti qaı tús?

— Men Aǵybaı jasaǵyndamyn. Batyr aldymyzdy barlap kel dep jiberdi... Al Baıtabyn jasaǵy keıinirek. Shamasy búgin túndeletip júrip, tań ata osy araǵa jetpek. Beti sizdiń aýyl. Kenekeń ony Qońyrquljanyń qalǵan malyn aıdap kel dep jiberdi.

Qońyrqulja kúp-kúreń bop ketti.

— Ózderi qansha adam?

— Árqaısysynda jıyrma bes soıyldan.

— Bar bolǵany sol ma?— Qońyrqulja qaharlana qaldy.— Basynǵan eken ábden! Kókelerin tanytarmyn men áli? Aǵybaı jasaǵy Qarajar shatqalynda dediń be?

— Iá, búgin túnde sol arada at tynyqtyryp almaq. Erteń Qarqaraly aspaq...

— Jaraıdy,— dedi Qońyrqulja, sóıtti de syrtta turǵan shabarmanyna daýystap,— Asylkereıdi shaqyr,— dedi. Ol qaıtadan sary jigitke buryldy.— Baıtabyn meniń jylqymnyń qaıda ekenin bile me?

Esirkegen áńgimeniń túp nusqasyn birden túsindi. «Ana kisisi kim eken? Baıtabyn tobynda Qońyrquljanyń kóz-qulaǵy bolǵan ǵoı». Áıtse de, «ana kisileriń kim?» dep suraýǵa bata almady. Ún-túnsiz tyńdaı berdi.

— Sonda, meniń jylqymdy qaı tusta dep joramaldaıdy Baıtabyn?— Qońyrqulja óziniń túbektegi tyǵýly jylqysyn eshkim bilmeıdi dep oılaǵan bolýy kerek.

— Esildiń Ertiske qaraı burylatyn jerinde desedi...

— Alda ákeńniń aýzyn uraıyndar-aı, bárin bilip otyr eken ǵoı!

— Ana kisi ózi jasaqtan bóline almaıtyn bolǵan soń maǵan sizge aıt degen taǵy bir qupıa syry bar...

— Onyń taǵy ne sumdyq?

— Osy aýyl mańaıynda sizdi toryp Ábdiýaqıt degen Kenesarynyń bir kisisi júr. Oǵan sizdiń basyńyzdy alý tapsyrylǵan.

Qońyrqulja endi tipti shoshyp ketti.

— Qaı Ábdiýaqıt?

— Burynǵy ózińizdiń tóleńgitińiz. Kúmis degen qyzyn...— Sámen yrjıa kúldi,— bozbalashylyq etip... netip jibergen kórinesiz...

El qulaǵy elý, Kúmiske istegen Qońyrquljanyń jaýyzdyǵyn Esirkegen de estigen. Týǵan qaryndasyn qorlaǵandaı, ishteı óte qynjylǵan. Óıtkeni ol byltyr oqýǵa bara jatyp, mal basynda otyrǵan Ábdiýaqıttyń úıinen sýsyn ishken. Sonda Kúmisti de kórgen. Jas qyzben bir-eki aýyz sózge de kelip, til qatysqan. Onyń kórkine rıza bolyp ketken. Sol Kúmiske Qońyrquljanyń istegen qorlyǵyn estigende, Esirkegen aǵa sultan dál sol sátte qolyna tússe ishke tepkileıtindeı bop ashýlanǵan. Sol Qońyrquljasy mynaý. Ony ishke tepkilemek túgil, ózi oǵan hatshy bolyp jurtqa istemek qıanatyna kómektesip otyr. Esirkegen Qońyrquljany balaǵattap jibere jazdap ózin-ózi ázer basty.

Qońyrqulja birdeme aıtpaqshy bolyp kele jatyr edi, úıge aǵa sultannyń jasaǵynyń bastyǵy, uzyn boıly, qara murtty Asylkereı kirip keldi.

Aǵa sultan Sámenniń sózin oǵan tegis aıtyp berdi de, oıyn tujyra buıryq berdi.

— Aǵybaıdy Qarqaralyǵa ótkizbeı, jatqan jerinde kún bata basý kerek. Bizdiń istegen jaqsylyǵymyzdy myna jigit Jamantaıǵa aıta barar. Bu da qazir júrip ketedi.— Ol Esirkegendi nusqady.— Eliniń shetine jaý jetkenin habarlar. Sosyn sen bar sarbazdaryńmen Baıtabyndy túbektiń aýzynda kút. Bireýin jibermeı qyryp sal. Ony jaıǵastyrǵan soń osy aýyldyń mańyn tegis silkip shyq. Meni óltirmek bop toryp júrgen Ábdiýaqıt quldy qaıtyp kelgenimshe ustap alyp, kisendep qoı. Jazasyn kelgen soń ózim berem.

— El shetine jaý kelip jatqanda...— Asylkereı kúmiljı sóıledi,— múmkin siz júrmessiz...

— Jaý el shetine búgin kelip tur ma?— Qońyrqulja jasaq bastyǵynyń sózin jaqtyrmaı qaldy.— Jıyrma adamǵa kúshterin jetpese, nesine at minip, qarý asynyp júrsińder? — Ol «Ábdiýaqıt ańdyp júr» degen sózden seskenip qalǵan-dy. «Men kelgenshe ol ıtti jigitterim ustap alar, oǵan deıin boı tasalaı turǵan jón bolar»,— degen oıǵa kelgen. Sol sebepti aǵa sultan Ombyǵa tez júrip ketip, qalyń orys arasyna jetýdi durys kórdi.— Biz Ombyǵa tez barýymyz kerek,— dedi ol jasaq bastyǵyna.— Onda bizdi budan da zor is kútip tur.

Barlyq jaýapkershilikti Asylkereıge júktep, Qońyrqulja attanyp ketti. Jol boıyndaǵy áli Kenesary quryǵy túse qoımaǵan baı aýyldardan at aýystyryp minip, sýyt júrip úshinshi kúni tań ata Ombyǵa jetti.

Qońyrqulja bul qalada birneshe ret bolǵan. Buryn munda neler aqjarqyn kúnderi ótken. Patsha aǵzamnyń eń joǵarǵy satyda turǵan mártebeli adamdarynyń talaıymen kezdesken. Aǵa sultannyń esinde osyndaı kezdesýlerdiń ekeýi máńgi umytylmastaı saqtalǵan edi. Biri 1829, ıaǵnı qazaqsha Sıyr jyly, osy Omby qalasyndaǵy tilmashtar mektebiniń qyryq jyldyq merekesine arnalǵan saltanatty kesh. Onda Sibir qazaqtary jaıyndaǵy erejeni shyǵarǵan patshanyń oń kózi Speranskııdiń ózi bar. Keń zalda oınaǵan orkestr, bı, oıyn-kúlki... Qońyrquljaǵa eń alǵashqy ret orys ofıseri — shtabs-kapıtan aty berilgeni osy joly edi. Sodan beri toǵyz jyl ótipti. Qazir ol podpolkovnık. Ekinshi este qalǵan kún — aldyńǵy jylǵy kúz. Bul kúni bir shegimen bir sheti taı shaptyrym tórt qabat aq úıde Ombynyń kadet korpýsy ashyldy. Bul toıǵa da qazaqtyń aǵa sultan, asqan baılary shaqyryldy. Toıdy knáz Gorchakovtyń ózi basqarǵan. Ózge aǵa sultandardan góri knáz Qońyrquljaǵa erekshe kóńil bólgen. Tipti bı bitken kezde, záýlim bıik zalda ersili-qarsyly áńgime quryp júrgen aqqý-qazdarsha sylańdaǵan orys dvorándarynyń áıelderi men syptaı bop sándene kıingen orys ofıserleriniń aldynda Gorchakov ony qoltyqtap ótken. Ózge aǵa sultandar qyzǵanǵannan ishteri jaryla jazdaǵan. Sol joly ǵoı Gorchakov oǵan:

— Ári ketse bir jıyrma bes jylda qazaqtyń ul-qyzdary da mynalardaı bolady,— degen jan-jaǵyndaǵy áıelder men ofıserlerin kórsetip.

Sary dalada kóship júrgen qazaqtar jıyrma bes jyl ishinde mynalardaı bolady degen knáz sózine Qońyrqulja tań qalǵan. Ol oıyn jasyrmaı:

— Eger qazaq bulardaı bolǵysy kelmese ne isteısiz?—dep suraǵan.

— Onda,— dep Gorchakov oılanbastan jaýap bergen.— Aıýǵa aqyl úıretken taıaq degen maqaldy estigeniń bar ma? Jerinen, bıliginen aırylǵan qazaq aıtqanǵa kónbeı qaıda barady? Kúshpen kóndiremiz. Arqasyna qamshy oınatyp, soqa jegip, jer jyrtýdy úıretemiz. Qol-aıaǵyn matap shirkeýge kirgizip, Iısýs Hrıstosqa shoqynýǵa májbúr etemiz.

Gorchakovtyń osy bir adýyndy tik jaýaby Qońyrquljaǵa unaǵan. «Óz basymdy han etse, meıli, qara qazaqty pisirip jesin. Odan meniń nem ketedi? Al sonda...» Aǵa sultan oılana qaldy. «Sol kúshteýden ne shyqty? Arqa qazaq ataýlysynyń jartysyna taıaýy osy kúshteýge kónbeı qarsy kóterilip otyrǵan joq pa? Jaqsy. Kenesaryny joıarmyz, biraq qazaq Gorchakovtardyń aıtqanyna kónip, aıdaýyna op-ońaı júre qoıar ma eken?»

Qońyrquljanyń esine taǵy da bir ýaqıǵa túsip ketti. Ol kezde Qońyrqulja jas. Tobyl qalasynda 1789 jyly tilmashtar daıyndaıtyn mektep ashylǵan. On besinde soǵan kep túsken. Onyń aldyna ákesi Qudaımendi shoqynǵan bir tatardy jaldap Qońyrquljaǵa ázer-mázer oryssha hat tanytqan. Sol shoqynǵan tatar muǵalimi qyzyq adam bolatyn. Qudaımendi baıdyń balasynan kim shyǵatynyn qaıdan bilsin, kúıgen tomardaı qaraqoshqyl, dóreki Qońyrquljanyń basynan sıpap: «Oqy, oqy, qazaq malaıy. Rýs ıazykysyz jıt býlmı. Qazir pýshkasy kılsá, sońynan Pýshkıni kılá, bizge kún rýs kúltýrasymen shyǵa»,— deıtin.

Árıne, Qońyrqulja ol kezde pýshkanyń zeńbirek ekenin uqsa da, Pýshkınniń kim ekenin túsinbegen. Bes jyl ótkennen keıin ǵana baryp Pýshkındi de bildi. Biraq bul kezde ol qazaq dalasynda óz úkimin júrgizý úshin oǵan Pýshkın emes, pýshka kerek ekenin uqty. Sondyqtan da ol Gorchakovtyń «Aıýǵa aqyl úıretken taıaq, qazaq elin de kúshpen kóndiremiz»,—degen sózine namystanbaǵan. Óziniń tilegi men Gorchakovtyń tilegi bir ekenine kózi jetkendikten qazaq dalasyna pýshkanyń kóbirek kelýin maqul kórgen.

«Mine qazir ózi de osy tilektiń aıdaýymen kele jatqan joq pa?» Aǵa sultan aýyr kúrsindi. «Iá, ıá, Qaraótkel bekinisine sol pýshkalardyń kóbirek jetýin tilek etpek. Al sol tilegin gýbernator oryndar ma eken? Oryndaýǵa tıisti. Óıtkeni ekeýmizdiń de armanymyz bir, jolymyz bir».

Rasynda da bul kezeń osy eki sumyraı tilektiń asa bir ushtasqan kezeńi edi.

Qońyrquljanyń esine kenet ákesi aıtqan bir eski ańyz túsip ketti. «Dúnıede ne qyzyq?» dep surapty Shyńǵyshan bir kúni óziniń nóker, noıandarynan. Bir batyry: «Dúnıede búrkit salyp, túlki ilgen qyzyq». Ekinshisi, «ǵashyq bolǵan sulýyńdy qushqan qyzyq». Al úshinshisi, «altyn taqta otyryp jurtqa ámirińdi júrgizgen qyzyq»,— depti. Sonda Shyńǵyshan: «Joq, bilmedińder. Qastasqan jaýyńdy aldyna salyp aıdap, qatyn, qyzyn baýyryna basyp qushyp, mal-múlkin talan-taraj etip tartyp alǵannan dúnıede qyzyq eshteńe joq»,— degen eken. Osy ańyz esine túsip ketken aǵa sultan atyn tebinip qalyp kenet kúbirlep jiberdi: «Ata jaýym Kenesaryny tabanymnyń astyna salyp, Kúnimjan báıbishesin baýyryma bir bassam, búgin ólip ketsem de armanym joq».

Eki jaǵy birdeı uıysa aǵash ósken dańǵyl jolmen Qońyrqulja qala shetine jetkende qaıda túserin oılap sál kidirdi. Qarsy aldynda mınaret, Omby musylmandarynyń meshiti, onyń ar jaǵynda Ǵabdyrahmanuly Muhamed Sharıf ahonnyń qyzyl kirpishten salǵan keń saraı úıi. Joldyń kire beris sol jaǵynda ǵajaıyp saltanatty, tórt kúmbezdi, bastarynda altyn jalatqan kiresi bar záýlim shirkeý, odan solyraq, alańnyń ar jaǵynda qasyna azyraq tal ekken general-gýbernatordyń eki qabat aq úıi — saltanat saraıy. Kók temir tóbesinde tatar qyzdarynyń basyna kıetin taqıasy tárizdi, jińishke terezeleri tórt jaqqa birdeı shyqqan, tórt buryshty, gýbernatordyń jumys isteıtin bólmesi... Tómende birneshe jupyny kelgen, aǵashtan salǵan jataq úıleri. Odan ári shirkeýmen jalǵasa tastan, kúıdirgen kirpishten qalaǵan sándi-saltanatty eki qabat, úsh qabat úıli úlken qala jatyr...

Qońyrqulja ahondikine túsýdi uıǵardy. Muhamed Sharıf úıinde eken. Qushaǵyn jaıa qarsy aldy. Sol kúni-aq Qońyrqulja ahonnan Omby oblysynyń bastyǵy Talyzınniń aýyryp jatqanyn estip, general-gýbernatormen jeke sóılesedi ekenmin dep qýanyp qaldy.

Qońyrquljany erteńine general-gýbernatordyń ózi shaqyrtyp aldyrdy. Aqmola bekinisin Kenesarydan qorǵaı almaǵanyn aıyp kórgen aǵa sultan kenet júreksinip, gýbernatordyń saltanat saraıyna Muhamed Sharıfti erte bardy. Biraq Gorchakov tek Qońyrquljany qabyldady. Generaldyń atultanty4 — uzyn boıly kornet «kirińiz» degennen keıin, qabyldaý bólmesiniń qara bylǵarymen qaptalǵan esigin aǵa sultan qobaljı ashty. Bólme ózine burynnan tanys. Qyryq qulash keń bıik zal. Sary safán bylǵarymen tystalǵan, arqa aǵashtary oıýlanǵan jumsaq oryndyqtar. Eń túbinde, jasyl shuǵamen japqan, órnekti, zildeı stol. Qabyrǵasynda Birinshi Nıkolaı patshanyń polkovnıktik dárejede túregelip túsken sýreti. Áshekeılengen tóbeden tómen salbyraǵan jaltyraǵan jez baýly sham qoıatyn aspalar... Stol ústinde altyn jumyrtqa tárizdi sıa saýytyn tuıaǵymen basyp turǵan, qos qanatyn kere jaıǵan qara mramor tastan jasalǵan eki basty samuryq qus. Kelgen adamnyń susyn alaıyn degendeı general samuryqty esik jaqqa qaratyp qoıypty. Eger qarsylyq eter bolsań, tyrnaqtary qanjardaı, qanquıly, aıbyndy qyran «shańq» etip kóterilip, bas salǵaly turǵandaı. Keń zaldyń ishi qandaı yzǵarly bolsa, qus túsi de sondaı yzǵarly. Iesi osal kisi emes. Rossıa patshalyǵynyń Sibirdegi aýzynan ot búrikken qandy balaq jendeti.

Bólme ıesi knáz Gorchakov — Batys Sibirdiń general-gýbernatory. Kirpideı tikireıgen qysqa shashty, edireıgen jıren murtty, aq boz, túsi sýyq kisi. Ol Qońyrquljany stolynyń ar jaǵyndaǵy Birinshi Nıkolaı sýretiniń aıasynda turyp qabyldady. Ózi de otyrǵan joq, Qońyrquljaǵa da otyr demedi. Basyn ızedi de qoıdy. Aǵa sultanǵa ol birden «qazaq dalasynda bolyp jatqan búlinshilikke sen de aıyptysyń», degendeı sus kórsetti. Qońyrqulja ishteı ábigerlene qaldy. «Báse, meni kelmeı jatyp nege izdetip jatyr dep edim-aý, uryspaq eken ǵoı, tek ursyp qoısa ǵana jarady...»

— Podpolkovnık Qudaımendın,— dedi Gorchakov birden resmı sózge kirisip,— Ombyǵa jaı kelmegenińdi bilip ádeıi shaqyrttym. Qazaq dalasynda bolyp jatqan búlinshiliktiń jáıi bizge ábden málim. Horýnjıı Karbyshev Aqmola bekinisinen qalaı aıyrylǵandaryńdy baıandaǵan. Patsha aǵzam aldynda boryshtaryńdy aqtaı almaǵandaryń úshin senderdi sotqa berý kerek edi, bir jolǵa keshirdik. Endi bizden ne tileısiń, sonyńdy aıt. Jáne qysqa túrde. Uzaq jyrdy tyńdaýǵa ýaqytym joq.

Knáz dál qazir shynynda da asyǵýda edi. General-gýbernator ıt qumar jan bolatyn. Byltyr Londonnan ádeıi aldyrǵan aǵylshyn setteri tuqymdas qanshyǵy kesheden beri aýyryp qalǵan. Tomskiden arnaı shaqyrǵan dárigeri Ombyǵa jańa ǵana jetken edi. Ony ıtine ózi aparyp kórsetpek. Knáz soǵan asyǵýly. Súıikti qanshyǵy aýyryp jatqanda, qazaqtyń bir aǵa sultanymen myljyńdasyp, ýaqyt ótkizýdi jón kórmedi. Sondyqtan general-gýbernator áńgimeni tikesinen qoıdy. Mundaı kelte qabyldaýdy kútpegen Qońyrqulja sasyp qaldy. Gorchakov tipti sóılespeı ketip qalar dep qorqyp:

— General-gýbernator myrza,.— dedi aǵa sultan kelgen sharýasynyń toq eterin aıtyp!— Kenesary kúnnen-kúnge kúsheıýde. Bıyl qys ony qurtpasaq, kelesi jaz boı bermeı ketýi múmkin.

— Qalaısha?

— Torǵaı boıyn jaılaǵan qalyń Qypshaq pen Yrǵyz, Elek, Embi ózenderiniń mańyndaǵy Kishi júzdiń kóp rýlarynyń oǵan qosylyp ketý qaýpi týyp tur. Búıte berse bar qazaq Kenesary týynyń astyna jınalýy múmkin.

— Mundaı aqymaq halyqty kórsemshi,— dedi Gorchakov mysqyldaı kúlip,— Rossıa patshalyǵy qazir qazaq jerinde myqtap turyp oryn teýip alǵan joq pa? Mańyzdy degen aýdandardyń bárinde de biz ózimizdiń bekinisterimizdi, forposarymyzdy salyp boldyq. Endi patsha soldattaryn bul aradan bir Kenesary túgil, myń Kenesary da qýa almaıdy. Abylaı kezindegideı emes, qazir qazaq eline degen Rossıa patshalyǵynyń saıasaty ózgergen. Osyny aqymaq qazaq bilmeı me? Al seniń Kenesaryńda aqyl bolsa, qazaq halqyna emes, Rossıa patshalyǵyna qolaıly jol izdep, bizge bas urmas pa! «Rossıa patshalyǵyna protektorat retinde baǵynýǵa qarsylyǵymyz joq, biraq bizdiń eldigimizdi saqtap, saıası bostandyǵymyzǵa, jerimizge tımeıtin bolsańdar eken» dep ol maǵan birneshe márte hat jazdy. Bundaı esalańdy kórsem buıyrmasyn! Patsha aǵzamǵa baǵyný degen sóz — saıası bostandyǵymdy joǵalttym degen sóz emes pe?! Sondyqtan da men bizdiń tynyshtyǵymyzdy buzǵan adammen kelisim sóz júrgizýdi ózime uıat kórip jáne patsha aǵzamǵa ún-túnsiz baǵynýdan bóten basqa shart qoıýyna eshbir úmiti qalmasyn dep ádeıi hattaryna jaýap bermeı qoıdym.

— Durys etkensiz, gýbernator myrza.

Gorchakov aldynda turǵan Qońyrquljany adamǵa sanar emes. Súzetin buqadaı basyn tómen tuqyrtyp, óz oıyn ashyq aıtyp jatyr.

— Biz qazaq elin tek otarymyz dep qana sanaımyz. Kimde-kim buǵan kóngisi kelmese, ony qarýdyń kúshimen kóndiremiz. «Azamattarmen kelisimge kelýdiń eń durys ádisi — olardy qorqytyp ustaý». Bul pikirdi soǵys mınıstr! Chernyshev myrza da maquldaıdy.

— Bizdiń de tilegimiz sol emes pe? Tek qarýly kúshti tezirek shyǵarsańyz deımiz.

— Kenesary kóterilisin túp tamyrymen qurtý jóninde qazir arnaýly soǵys jospary jasalyp jatyr,— dedi Gorchakov,— kóp uzamaı qarýly kúsh te shyǵarylady. Qazaq dalasy Kenesary qaraqshylarynan da tazartylady,— Kenet general-gýbernatordyń esine aýrý qanshyǵy túsip ketti, ol endi asyǵa bastady.— Ózge sharýańyzdy oblys bastyǵy Talyzın myrzamen sóılesińiz. Qosh bolyńyz.

Qońyrqulja saly sýǵa ketip úıden shyqty. Aýyryp jatqan Talyzınnyń páterine baryp jolyǵyp, úsh kúnnen keıin eline qaıtty.

Aǵa sultan bu joly Talyzınnen kómekke nebary júz soldat alǵanymen, kelesi jaz Kenesaryny birjolata qurtatyn qalyń ásker shyǵatynyn estip, kóńili sál ornyǵaıyn dedi. «Qys bolsa kelip qaldy, al Kenesary qysta shabýylǵa shyqpaıdy. Biren-saran jasaqqa myna júz soldat pen óz kúshim de tótep bere alady». Biraq ol el shetine jeter-jetpesten-aq áneýkúngi Aǵybaı men Baıtabynnyń aýyldy shaýyp, túbektegi bar malyn aıdap áketkenin estidi.

Oqıǵa bylaı bolǵan edi.

Esirkegen jas ta bolsa sanasy erte oıanǵan jigit edi. Qalada oryssha oqyp, hat tanyp, kózi ájeptáýir ashylyp qalǵan. Ózimen bir mekteptegi keı balalardyń «jaılaýymyzǵa bıyl soldattar bekinis salypty, endi aýylymyz ári qaraı qumǵa kóshetin shyǵar»,— degen sózderin estip, túbi patsha otarshylyq saıasaty eline qolaıly tımeıtinin túsine bastaǵan. Onyń ústine Kenesary men onyń batyrlary jaıynda estigen erlik áńgimeleri de bala jigittiń kóńilin eliktiretin. Ásirese Shubyrtpaly Aǵybaı batyr jaıyndaǵy ańyzdar kádimgideı qanyn qyzdyryp, qıalyna ot tastaıtyn. Aǵybaıdyń sondaı jaý júrek batyrlyǵyn maqtanysh etetin, óıtkeni Shubyrtpaly oǵan atalas rý. Endi sol Aǵybaıdyń basyna qaýip tóngenin bilip, ne isterin bilmeı, ábden kúıingen-di. Áıtse de, naǵashy apasynyń aýlynda budan ári jata berýdiń jónsiz ekenin bilip, Qońyrqulja Ombyǵa attanysymen bu da serikterin ertip, óz eline júrip ketken-di. Bular aýyl shetine shyǵar-shyqpastan-aq aldarynan bir qoıan oıǵa qaraı zyta jóneldi. Kileń esersoqtaý jas jigitter álgi qoıandy qýyp berdi. Esirkegenniń aty ózgeleriniń atynan ushqyrlaý bolǵandyqtan, serikterinen ozyp ketip, qoıandy jeke qýdy. Aqyrynda qoıan Esil jaǵasyndaǵy bir qalyń taldyń ishine kirip joq boldy. Biraq Esirkegen qoıannan aıyrylǵanmen, shoǵyr taldyń túbinde túni boıy Qońyrquljanyń aýlyn toryp, qazir tynyǵyp uıyqtap jatqan Ábdiýaqıttyń ústinen shyqty... Tarsyldatyp kelip qalǵan at dúbirinen Ábdiýaqıt shoshyp oıanyp janyndaǵy shoqparyna jarmasty. Kilt toqtaǵan Esirkegen sálem berip óziniń jaý emes ekenin aıtty. Ábdiýaqıt jas jigitti shyramytyp, tanyǵandaı sekildendi. «Á... Masan bıdiń urpaǵy tárizdisiń... Asyldyń synyǵy, shuǵanyń qıqymy ekensiń ǵoı, aldamassyń»,— dedi. Bul kisiniń kim ekenin bilgen Esirkegen óziniń tańerteńgi jylpyq sarydan estigen sózin, Aǵybaı tobyn Qarajar shatqalynda jatqan jerinde basyńdar dep nókerlerine Qońyrquljanyń buıyrǵanyn jasyrmaı aıtyp berdi. Sóziniń aıaǵynda: «Janymda joldastarym bar. Maǵan burylýǵa bolmaıdy, siz Aǵybaı batyrǵa jetińiz. Jáne Baıtabyn jasaǵynda Qońyrquljanyń adamy bar, sony da qulaǵyna salyńyz. Ózińiz de saq bolyńyz, aýyl toryp júrgenińizdi Qońyrqulja jigitteri biledi»,— dedi. Esirkegen estigenin aıtyp bola bergen kezinde oıpattan joldastary da kórindi. Bala jigit Ábdiýaqıt analardyń kózine túspesin dep, serikterine qaraı tura shapty.

Qońyrquljaǵa barǵan jigittiń túsin suraýǵa úlgirmegenine ókinip, Ábdiýaqıt Esirkegen ketisimen-aq kóp keshikpeı, qalyń tal ishindegi baılaýly atyna mine sala Qarajar shatqalyndaǵy Aǵybaıǵa jóneldi. Aǵybaı sol kúni aldy-artyn barlaýǵa tórt adam jibergendikten, qaısysynyń Qońyrquljamen habardar ekenin ajyrata almaı, amalsyz Qarajardan jedel kóterilip, kún bata Baıtabynnyń jasaǵyna kelip qosyldy.

At qulaǵynda oınaǵan elý jigit tań syz berip kele jatqanda túbektegi aǵa sultannyń jylqysyna tıdi. Aqylaǵyn aǵyzǵan Aǵybaı men Serkesanyn sekirtken Baıtabynǵa kim shydasyn, qos batyr alǵashqy aıqasqanda-aq soıyldy ońdy-soldy siltep, qarsy shapqan Qońyrquljanyń júz nókeriniń on shaqtysyn birden túsirip ketti. Sóıtkenshe shubatyla artyndaǵy elý jigit te jetti. Tek sýyr inine aıaǵyn suǵyp alyp, astyndaǵy aty aqsap Ojar ǵana keıin qaldy. Kenesarynyń urysqa ábden shynyqqan jigitterine jeme-jemge kelgende aǵa sultandardyń nókerleri shydap kórgen emes. Bul joly da solaı boldy. Betpe-bet kep qarsy shapqanda Aǵybaıdyń mysy jeńdi, Asylkereıdiń birneshe qaıratty nókerleri soıylǵa jyǵyldy. «Á» degenshe bolǵan joq birneshe at oınap shyǵa berdi. Sultan nókerleriniń alyspaı jatyp-aq berekesi ketti. Kóp keshikpeı olar tym-tyraqaı qasha jóneldi.

Óz jasaqtarynan tek on shaqty sarbaz ǵana jaralanǵan Aǵybaı men Baıtabyn Túbektegi kók alanyn taıly-taıaǵyn qaldyrmaı aıdap elderine bet aldy. Jasynan aǵa sultan Jamantaıǵa óshpendi Aǵybaı bu joly Qarqaralyny shaba almaıtynyn bilip, amalsyzdan Baıtabyn jasaǵymen birge keıin qaıtty.

Bar malynan aıyrylǵan Qońyrqulja jaman qınaldy. Ońashada at jalyn qushyp jylap ta aldy. Malsyz aǵa sultan bop uzaq otyra ala ma, ásirese osy qaýip júregin ýdaı ashytty. Tek aıqasta Ábdiýaqıt tóleńgittiń soıylǵa jyǵylyp qaıtys bolǵanyn estip, kóńili ornyqty.

IV

Aqmola, Aqtaý, Ortaý bekinisterin alǵannan beri Kenesarynyń kóńili kóterińki tárizdi edi. Onyń ústine asyǵy alshysynan túsip, Aǵybaı men Baıtabyn batyrlar qas jaýy Qońyrquljanyń eń sońǵy úsh myń jylqysyn aıdap ákeldi. Eski kek qaıtqandaı. Al batyr qaryndasy Bopaı Syrymbet salasyndaǵy Ýálıhannyń jesiri Aıǵanymnyń keń saraı alty aǵash úıiniń kúlin kókke ushyryp qoımasyndaǵy basýly kıgiz, ılengen terisine deıin qaldyrmaı baryn sypyryp ákep, ata kekti bir qaıtardy. Endi Kenesary kóńildenbegende kim kóńildenbek? Qudaı abyroı berip Aqmola, Aqtaý bekinisteri de tez alyndy. Osy jeńisterdiń arqasy ǵoı, endi Qaraótkel, Qarqaraly, Kókshetaý, Baıanaýyl ókirikteriniń keı aýyldary birden Kenesary jaǵyna shyǵa bastaǵany. Árıne, osydan. Kenesaryny ásirese qýantqan Kishi júzden kelgen habar. Jaqynda eki aıdaı ýaqyt júrip Elek, Embi, Yrǵyz, Jem boıyn aralap Taımas qaıtqan. Urys dese jany kiretin Kishi júzdiń Jolaman batyry bastaǵan Tama, Tabyn, Shómekeı, Shekti, Tórtqara rýlarynyń kóp aýyldarymen Iman, Jáýke batyrlar sońynan ertken Torǵaı ózeniniń jaǵasyn jaılaǵan qalyń Qypshaqtyń Kenesary kóterilisine qosylamyz dep daıyn otyrǵanyn aıtyp kelgen. Jáne Orta júz ben Kishi júzdi biriktirip aq patshaǵa qarsy shyǵý úshin, Kenesarynyń beri qaraı, Torǵaı ózeniniń boıyna kóship kelýin ótingenderin de jetkizgen. «Eger Qoqan handyǵyna qarsy Syr boıynda jeke alysyp júrgen Nurmuhamedtiń Janqojasy basqarǵan Kishi júzdiń bir qaýym qarashysyn, Atyraýdyń kúngeı qaptalyndaǵy Adaıdy, áli de Shegen bıdiń qaramaǵynan shyǵa almaı kele jatqan Arǵyndy óz jaǵyma tarta alsam, bar qazaqtyń basyn qosqanym emeı nemene»,— dep oılaıtyn Kenesary... Taımas jaqsy habar ákelgeli bul oıynan ózi de úmittene bastaǵan. Sol sebepti ol sońǵy kezde tas qabaǵy ashylyp, dúnıege sál kúlimsireı qaraýdy shyǵarǵan. Tek sońynan ergen rýlardyń keıde qonysqa, jaılaýǵa, mal órisine talasqan biren-saran renish-janjaldary ǵana kóńil kúıin azdap buzatyn. Biraq bu da uzaqqa barmaıtyn. Qysqasyn aıtqanda, qazirgi jaǵdaıda Kenesary jabyǵardaı eshteńe joq sekildi edi. Áıtkenmen olaı bolmaı shyqty. El basy bir úlken qaýip-qaterge tirelgendeı, sońǵy kezde Kenesary túnere tústi. Onyń bulaı ózgerý sebebin hatshysy jáne aqylgóı seriginiń biri Júsip-Iosıf Gerbýrt qansha oılasa da taba almady. «Álde jaqynda ótken Naýryzbaıdyń toıynda bir syr jatyr ma?» dep oılady ol. Osydan bir jeti buryn, Baıtabyn Qońyrquljany shabýǵa júrip ketken shaqta Naýryzbaı men Aqbókenniń qosylý toıy bolǵan. Toıdy Kenesarynyń ózi basqarǵan. Aqyn aıtysynda da, balýan kúresinde de adal tórelik istep, jurttyń kóńilin ózine bir aýdaryp tastaǵan. Sóıtken jaǵasy jaılaý, tósi qystaý Kenesary kúrt ózgerdi. Tóreniń kóńil raıynyń qubylǵany túrinen sezilip tur... Óıtkeni sultan birdemege renjise, qapalansa, ne sheshim taba almaı qınalsa, esh adammen sóılespeı qabaǵyn qars jaýyp syr shashpaı qara sýdaı tuna qalady, ne bolmasa qaýip-qater basyna tóngen qorqynyshpen oınaı bastaıdy. Mundaıda ol ajal synnan tek óz basyn ǵana emes, sońynan ergen qarashysyn da, qasyndaǵy batyrlaryn da, aǵaıyn-týysqanyn da saqtap qalmaıdy, eshqaısysyn aıamaıdy. Bul Kenesarynyń júrek tolqynynyń qobaljýynyń, janyna batqan aýyr syrdyń sheshýin taba almaı qınalýynyń eń anyq belgisi. Kenesaryda mundaı jaǵdaıda máımóńkeleý, bireýdiń kóńiline qaraý degen bolmaıdy, tik ketedi. Ol búgin de osy ádetine kóshti.

Kún batyp bara jatqan kez edi. Maldyń ý-shýymen aýyl ústi kúndegisindeı azan-qazan. Aýyl syrtynda tartqan qýraı kúıi, belesten asa kúrsine salǵan jylqyshy áni, batyp bara jatqan altyn kúnge joqtaý aıtqandaı birtúrli muńly, qasiretti edi.

Japar, Taıshyq, Ahmet, Omar, Ospan, Áýbákir, Syzdyq, Jákeı atty segiz ulynyń biri bes jasar Syzdyqty ertip Kenesary aq ordasynan shyqty. Ústinde túıe jún jeńil shekpen, kishkentaı kezdikti bylǵary qynaly belinde kúmis belbeý. Syzdyq turymtaıdaı shapshań, Kenesarynyń aýzynan túskendeı aq sary bala. Ákesi buny ózge uldarynan jaqsy kóredi. Tentek, kishkentaıynan jaý júrek, pyshaq taıaqqa úıir-aq.

Esik aldynda anandaı jerde turǵan Júsipti kórdi de:

— Júseke, júrińiz, aýyl syrtyna shyǵyp azyraq serýendep qaıtaıyq,— dedi Kenesary qoı minip oınaǵysy kelip turǵan Syzdyqtyń bileginen ustap jibermeı.

— Maqul.

Jaýǵa attanǵanda bolmasa, Batyrmurat aýyl arasynda Kenesaryny kúzetpeıtin, mundaıda sultandy baqylaýshy, kúzetýshi Qaraúlek. Ol aýyl syrtyna qaraı ketip bara jatqan ana úsheýdi kórdi de, ún-túnsiz sońdarynan erdi.

Kenesarynyń balasynyń bileginen ustap jibermeı kele jatqanyn ańǵarǵan Júsip art jaqtaryndaǵy bas jendetti kórip kenet abyrjı qaldy, júregi attaı týlaı jóneldi. «Iapyrmaı, myna jas balanyń bir jazyǵy bolmasa netti?.. Qaraúlek bostan-bos ermese kerek edi...»

Bul úsheýi qara shuǵadaı maıly topyraqty saıdyń jaǵasyndaǵy bir adyrdyń ústine kep toqtady. Kenesary keıinirek qalǵan Qaraúlekti qolyn bulǵap shaqyryp aldy da, belindegi kúmis kezdigin sýyryp:

— Ushyn joǵary qaratyp mynany ana jerge kóm, — dedi.

Qul aıtqanyndaı etip almas kezdiktiń ushyn ǵana qylqıtyp tegis topyraqqa kómdi.

Kenesary endi balasyna burylyp:

— Batyr bolǵyń kele me, Syzdyq?— dedi.

Balanyń júzi jaınap ketti.

— Naýryzbaı kókemnen de asqan batyr bolam.

— Onda júgirip kelip, myna ótkir kezdiktiń ústine keýdeńdi tóseı qula! Eger qoryqpasań batyr bolasyń.

Bala kózinde sál seskengendik bir sezim jarq etti de, zamatta sóne qaldy.

— Keýdeme kirip ketpeı me kezdik?

— Batyr bolar adam keýdeme kezdik kiredi dep qorqa ma?

Syzdyq teris buryldy da, júgirip keletin jerge qaraı júre berdi. Júsip terlep ketti. «Iapyrmaı, mundaı da tas júrek áke bolady eken-aý! Bes jasar balanyń batyrlyǵyn jalańash kezdikke qulatyp synaı ma eken kisi? Jazym bolsa qaıtedi?.. Joq, balanyń kóńili daýalamas!»

Syzdyqtyń júrisi sylbyr, áli jerden basyn bir kótermesten ketip barady. Kenesary kenet tez qımyldap kezdikti sýyryp aldy da, ornyn kezdik turǵandaı tompaıta qoıdy. Júsip endi ǵana «ýf» dep demin aldy. «Báse, neshe búgin tas baýyr bolsa da, áke degen kórer kózge óz balasyn pyshaqqa jyǵar ma! Endi túsinikti. Áıtse de balaǵa bul úlken syn eken. Ákeniń qatigez minezin biledi, rasymen júregi daýalap kezdikke qular ma eken? Qulamasa, árıne, Kenesaryǵa bul balanyń esh qadiri qalmaıdy. Ondaı balany ol balam dep sanamaýy múmkin. Sultan tuqymy qasqyr tektes dep jurt nege aıtatynyn endi uqtym. Bular qatarlarynda tek kúshtilerin ǵana saqtaıdy eken...»

— Jetedi, Syzdyq,—dedi daýystap Kenesary,—Káne júgir!

Bala dereý buryldy da, júgire jóneldi. Toqtar emes, jaıshylyqta serikterimen jarysqandaı aǵyp keledi. Júsip baıqap tur, tek taıaı berip, kezdik shanshylǵan tompıǵan jerdi mólsherlep qaraǵan kezde ǵana kózinde seskengendik bir sezim paıda bolyp sál jumylyp ketti de, óziniń osy bir bolmashy qorqaqtyǵyna yzalanǵandaı, eki kózi qaıtadan shoqtaı jaınap alǵa qaraı atyla tústi. Sol júgirgen betinen toqtamastan tompaıǵan jerdiń ústine dálme-dál jetip kókiregin tóseı qulady. Qulaǵany az bolǵandaı bir-eki ret aýnap-aýnap jiberdi de túregeldi. Kenesary balasynyń erligine rıza bolǵanyn jasyra almaı, janyna bardy. Biraq súıgen joq, tek uzyn saýsaqtarymen mańdaıynan bir-eki márte sıpap:

— Apańa bara ǵoı,— dedi.

Syzdyq naǵyz bir jeliden bosanǵan qulyndaı aýylǵa qaraı oınaqtaı júgire jóneldi. Kenesarynyń ymyna túsingen Qaraúlek te endi aýylǵa qaraı bettedi. Tóbe basynda tek sultan men hatshysy ǵana qaldy. Júsip ózin-ózi ustaı almaı:

— Naǵyz kókjal bolady!—dedi zymyrap júgirip bara jatqan Syzdyqtyń sońynan qarap.

Kenesary myrs etip kúlip jiberdi.

— Nege kúldińiz?

— Ózim de Syzdyqtan kóp úmittimin. Ózge balalarym bir tóbe de, Syzdyǵym bir tóbe. Al kúlgen sebebim: Abylaı atamnyń túsin joryǵan Buqar jyraýdyń sózi esime túsip ketti. Seniń Syzdyqty kókjal bóri bolady degenin sol kisiniń aıtqanyna dál kelip tur...

Júsip—Iosıf Gerbýrt qazaq arasynda san alýan ertegi, ulaǵatty sózdiń kóp ekenin burynnan biletin. Jáne olardy qumarta tyńdaıtyn. Reti kelse jazyp ta alatyn. Bu joly da sondaı bir jáıttiń sheti kórinip qalǵanyna qýanyp ketti. Tóre tuqymy ózderiniń qupıasyn basqa jurtqa kep aıta qoımaıtynyn bilse de:

— Qandaı tústi aıtasyz? Buqar jyraý ne degen eken?— dedi sultandy sóıletkisi kelip.

Kenesary bálsingen joq, áńgimesin bastap ketti.

— Atamyz Abylaıdy úsh júzdiń ıgi jaqsylary boz bıeniń sútine shomyldyryp, aq kıizge orap, han ǵyp kótergen kúniniń túninde ol bir ǵajaıyp tús kórip shyǵypty. Buqar jyraýdan jorýyn surapty...

«Astymda Jalynquıryq júırigim bar. Saryarqada serýendep kele jatyr edim,— depti han Abylaı, aldymnan bir arystan tura qashty, qýyp jetip, aldaspanymmen ishin jaryp jiberip edim, arystannyń ishinen bir jolbarys shyqty da tura jóneldi. Jolbarysty da qýyp jetip ash baýyrynan oryp jiberip edim, ishinen bir kókjal qasqyr shyǵa keldi de tura qashty. Kókjal qasqyrdy da qýyp jetip, ishin tilip jibergenimde, odan bir qyzyl túlki ata jónedi. Qyzyl túlkini de qýyp jetip qarnyn osyp qalǵanymda ishinen qurt-qumyrsqa, baqa-shaıan, jylan-kesirtke aqtaryla tústi... Biraq bular menen qashpady, bári byjynaı kelip, atymnyń saýyryna, jalyna jabysa bastady. Shoshynǵanymnan aıqaılap jiberip, oıanyp kettim. Jorýyn aıtshy osy túsimniń, jyraýym»,— depti Abylaı han.

Sonda Buqar jyraý bylaı dep joryǵan eken:

«Jalynquıryqqa mingeniń — han taǵyna mingeniń. Al aldyńnan arystan qashsa, senen arystandaı aıbarly ul týady eken. Odan týǵan bala da jolbarystaı qaıratty, júrekti bolady eken. Jolbarystan týǵan shóbereń de kókjal qasqyrdaı júrekti jaratylady eken. Al kókjal qasqyrdyń balasy, tórtinshi urpaǵyń, qyzyl túlkideı zamanyna qaraı qý, tásilqoı keledi eken. Al qyzyl túlkiden ári qaraı taraǵan tuqymyń baqa-shaıan, qurt-qumyrsqa, jylan-kesirtke sekildenip ýaqtanyp ketedi eken»,— depti.

Eger Abylaıdan týǵan arystan meniń ákem Qasym tóre bolsa, odan týǵan jolbarysty ózim desem, menen týǵan kókjal qasqyr álgi Syzdyq emes pe? Jańaǵy qylyǵy Syzdyqtyń kókjal bóri bolatynyn kórsetpeı me? Ózin de sony ańǵaryp qalǵan joqsyń ba?

Kenesary áldenege kóńili bólinip kenet toqtaı qaldy. «Al kókjal qasqyrdan túlki týýǵa tıisti ǵoı, tús jorýy durys bolsa, solaı tárizdi... Ózińiz soǵan senesiz be?»— dep suraýǵa Júsiptiń batyly barmady. Ol árıne dál osy mınýtte Syzdyqtan týǵan Júnistiń qyzyl túlkideı qý keletinin qaıdan bilsin, tek Buqar jyraýdyń Abylaı túsin álgideı joryǵanyna tań qalýda edi. «Tús jorýy durys. Qasym tóre — arystan, odan týǵan Kenesary jolbarys, al bul Jolbarystan týǵan álgi Syzdyq shyn kókjal bolǵaly tur. Odan kim týady? Shynymenen Buqar jyraý aıtqandaı kúnin kórý úshin zamanyna qaraı beıimdelgen, jaltarma bir qyzyl túlki dúnıege keler me eken?» Júsiptiń oıyn taǵy Kenesary buzyp jiberdi.

— Já, Buqar jyraýdyń áńgimesin qoıa turaıyq, — dedi ol kenet, kópten beri kóńilinde júrgen bir syrdy qozǵaǵysy kelip, tóbe ústine jantaıa jata berip,— sen de otyr, Júsip,— dedi. Sóıtti de áńgimesine qaıta kirisip ketti.— Sen bóten jurttyń balasysyń, Júsip... Jasyń kishi bolǵanmen kópti kórdiń... Aq patshanyń taıaǵyn Bólshe halqy qazaqtan buryn jegen tárizdi. Sondyqtan sender bizden kóri bilgirsińder... Bilgir bolmasań Rossıa patshasy seni sonaý ıt ólgen jerden mynaý qý dalaǵa aıdar ma edi...

— Kúsh qolynda turǵanda, ózine qarsy adamdy patsha nege aıasyn...

— Iá, ol solaı ǵoı... Al men senimen keńeskim keledi. Shyn dos bolsań oıyńdaǵyny jasyrmaı aıt.

— Surańyz. Jalǵan aıtpaýǵa ant eteıin.

— Joq, antyńnyń keregi joq. Men saǵan onsyz da senemin. Óıtkeni ekeýmiz de Rossıa patshasynan qorlyq kórgen jandarmyz. Tilegimiz bir, nıetimiz bir, birimizdi birimiz aldaýǵa tıisti emespiz. Al suraıyn degenim... Óziń kórip júrsiń, Júsip, ot sala bilseń patshaǵa qarsy qazir búkil Saryarqa kóterilýge bar... Ereýil jalyny budan da órship ketýi múmkin...

— Durys aıtasyz.

— Al biz de shıryǵa túsemiz. Eger Orta júz tegis kóterilip, oǵan Kishi júz qosylsa... Bunyń ózi qyrýar kúsh qoı. Sóıtse de...— Kenesary oıyn aıta almaı taǵy da úndemeı qaldy. Tek azdan keıin ǵana baryp qınala,— osynymyzdyń bári túbi bosqa qan tógý bolmaı ma?—dedi,— jaraıdy bar qazaq birlestik delik, sonda aq patshaǵa aıtqanymyzdy istete alamyz ba?

Kenesarynyń bul kúmándanýy bos kúmándaný emes ekenin Júsip birden túsindi. Árıne osy bıylǵy jazdaǵy jeńisterden keıin basqa adam bolsa, lepirgen ústine lepire túser edi. Al Kenesary... Joq, joq, bul jaı qazaq emes, bunda bir elge aǵa bolarlyq aqyl bar. Átteń! Átteń! Eli kishkentaı jurttyń ardaqty uldarynyń dańqy da kishkentaı. Dál osy shoqsha saqaldy, shegir kóz qazaq, Evropa elderiniń qolbasshylarynyń qaısysymen salystyrsań da, batyrlyq, aılaqorlyq jaǵynan kem soqpas edi, biraq kishkentaı halyqtyń uly... Al jeri kóp... Sol kóp jerdi osynaý azǵana jurttyń basyp otyra almaıtynyn bilmeı me bul? Bulardyń ajaldarynyń ózi de osy qorǵap júrgen jerlerinde emes pe? Búgin úıtip-búıtip aman alyp qalǵanmen, erteń báribir sol jerden aıyrylady. Óıtkeni bular sany az halyq... Osyny nege túsinbeıdi beıbaq? Dos jylata aıtady, dushpan kúldire aıtady. Shyn kóńilden surap otyr ǵoı, ne bolsa da shyndyqty aldyna ashyp salaıyn».

— Aq patshaǵa,—dedi Júsip Kenesarynyń sózine jaýap berip,— báribir aıtqandaryńdy istete almaısyńdar.

— Nege?

— Qazirgi Rossıa budan júz jyl burynǵy Rossıa emes. Qazir ol qazaq jerine ábden baýyr basyp alǵan. Qarýy da, áskeri de kóp. Qazaq halqy qansha er júrek halyq bolǵanmenen, Rossıa patshalyǵyna qaraǵanda ajdaha aldyndaǵy kójek tárizdi, qalaı jutam, qashan jutam dese de qolynan keledi. Seniń ereýilińe qarsy aıyna bes júz soldat shyǵaryp, on jyl kúresý, de, álde bir joly on myń ásker shyǵaryp bir aıda qurtý da — oǵan báribir. Sender kógendeýli qoısyńdar, qaı ýaqytta soıyp jegisi kelse aq patshanyń erki. Dál búgin Rossıa patshasy seniń kóterilisińe shyn mán berip otyrǵan joq, tentek bala ári oınaıdy, beri oınaıdy, sosyn qoıady dep oılaıdy. Seni ol shyn qaýipti jaý, sanamaıdy. Sondyqtan hattaryńa da jaýap bermeıdi. Báribir túbi jeńetinine onyń kózi anyq jetedi.

— Ózim de solaı oılaımyn...

— Onda nege urys ashtyń?

Kenesarynyń kózi kenet jarq etti.

— Sonda sen maǵan baýyzdaǵaly turǵan qoı tárizdi ún-túnsiz óle ǵoı deısiń be? Joq, men olaı óle almaımyn. Jolbarys qoı emes. Eń bolmasa jaýyna shaýyp ajal tabady. Eger men Aıshýaq, Qudaımendi, Jantóre, Ýálı balalary sekildi ún-túnsiz Rossıa patshasyna moıyn usynsam, erteń úrim-butaǵym ne deıdi? Meni de satylǵan kóp sultannyń biri edi demeı me?— Kenesary kenet sharshap ketkendeı kózin jumdy,— qazir jeńilip ajal tabýǵa barmyn, biraq urpaqtarym aldynda atymdy adal saqtaǵym keledi.

Júsip myrs-myrs kúldi.

— Úsh júzdiń basyn qosyp qazaǵymdy jeke memleket etemin degen armanyńyz úshin urpaqtaryńyz alǵys aıtady dep senesiz be?

— Senemin. Sol úshin jan berýge barmyn. Álde meniń munym qate me?.. Meniń erligime urpaqtarym qarǵys aıtady dep oılaısyń ba?

Júsip tike jaýap qaıyrmaı aqyryn kúrsindi.

— Menińshe Abylaı hannyń túsin Buqar jyraý durys joryǵan tárizdi.

— Joq,— dedi Kenesary kenet túnere túsip, Abylaı atam úsh júzdiń basyn qosyp, qazaqtyń erkindigin saqtap, jeke el etemin degen han. Onyń túsine de osy halyq turǵysynan qaraý kerek.

— Iá, sonda?

— Abylaı hannyń aldynan qashqan arystan — ol balasy Qasym tóreniń kezindegi halyq. Onyń ishinen shyqqan jolbarys — ol mynaý meniń kezimdegi batyr jurt. Bul jurttyń jolbarystaı júrekti ekeni bárińizge de aıan... Budan keıin, álgi Syzdyq tentegimniń er jetip, jaýymen alysqan kezinde de qazaq halqy eldigin de, erligin de joǵalta qoımaıdy... Kókjal qasqyrdaı jaýyna talaı shabady. Biraq, qasqyr arystan da, jolbarys ta emes, qansha kókjal bolsa da aýyl-aımaqtan uzaı almaıdy... Odan keıingi ólim «sabasyna qaraı pispegi, saqalyna qaraı iskegi» degendeı zamanynyń yqpalyna qaraı túlki bolmasqa amaly bar ma? Al ol túlki qýlyqty ólimnen keıingi urpaq baqa-shaıan, qurt-qumyrsqa, jylan-kesirtke tárizdi kákir-shúkirge aınalady. Ol ol ma, Abylaı hannyń osy besinshi urpaǵy kezindegi osy qurt-qumyrsqa, baqa-shaıan, jylan-kesirtke sekildi jurt, erteń osy meniń isime qarsy shabady. Sondyqtan qazir halqymnyń ýaqtanbaı turǵan jolbarystaı qajyrly kezinde armansyz qımyldap qalýym kerek!

Kenesarynyń kózi qantalap, aq sary júzi kúreńitip ketti. Júsip baıaý jaýap qaıyrdy.

— Buqar jyraý Abylaı urpaǵynyń besinshi býyny ýaqtanyp ketedi dese, ol bir sári. Han urpaǵy desek te, ol boljaý bir tuqymǵa ǵana jatady... Al búkil qazaqty sondaı bolyp ketedi deýge qandaı sebebińiz bar? Eger sebebińiz joq bolsa...

Kenesary ózine qarsy kelgen qashqyn sózine ashýlana qaldy.

Al ashý ústinde Kenesaryǵa qan tógý ońaı sharýa ekenin Júsip jaqsy biledi. Áıtse de Kenesarymen birazdan beri talaı tar jol, taıǵaq keshýdi basynan birge ótkizgen násili er júrekti jigit taqa sasa qoımady. Sabyrmen sóılep:

— «Bolǵanda ashý pyshaq, aqyl taıaq. Sol taıaq kemı berer jonǵan saıyn», batyr ashýdy aqylǵa jeńgizińiz! Men tutas bir halyq ýaqtanyp, er júrektigi joıylyp, ılegen terideı bolbyrap ketedi degenge senbeımin... Tikenek shyqqan jerge tikenek shyǵady, gúl ósken jerge gúl ósedi.

— Al gúl jaıylymyn aram shóp basyp keter bolsa ne isteý kerek?

— Onda... otaý kerek.

— Durys aıtasyń. Ózime ermegen aýyldardy shapqanymda men de sol aram shópterdi otap júrmin degen oıdamyn. Biraq óz saýsaǵyńdy óziń tegis kese alasyń ba? Onyń da bir jaýaby bar emes pe?

— Árıne.

Kenesary kúrsindi.

— Al jaýaptan qoryqsań, jerińdi aram shóp basyp ketedi.

— Áıtsede,— dedi Júsip.—Almas narkeskendi qansha bólshekteseń de ár bólshegi sol almas qalpynda qalady. Batyr elden batyr er týady. Biraq áńgime onda emes, basqada. Kóp qorqytady, tereń batyrady. Sol kóptiń qorqytatynyn aldyn ala boljaǵan qart Asan Qaıǵy da túsingen. Qol bastaǵan aqyldy, batyr Kenesarynyń qalaı uqpaıtynyna tań qalam. Rossıa ımperıasy qazir Qytaı, Qoqan, Hıýa, Buqardan anaǵurlym kúshti. Jáne qazaq jeriniń deni qolynda. Túbi, ári ketse bir elý jylda búkil Saryarqa, Syr boıy, Mańǵystaý, Ústirt, Jetisýdyń bárin baýyryna basatyny sózsiz. Sonda ne deısiń? Kim kúshti bolsa, jurt sonyń sózin sóıleıdi. Al kúshti kim? Aq patsha! Ol ózine qarsy soıyl kótergen Kenesaryny maqtaı ala ma? Árıne, maqtamaıdy, jamandaıdy. Patsha jamandaǵan adamdy Abylaı urpaǵynyń besinshi býyny da jamandaýǵa májbúr bolady. Óıtkeni kimniń qolynda kúsh bolsa, ózgeniń sonyń sózin sóıleýi ómir zańy, qoǵam zańy. Tek bul qasiretten qutylýdyń bir-aq joly bar. Ol jol — ýaq halyqty qanaýshy patsha ústemdigin Rossıanyń ózinde joıý. Al ol kún qashan keledi? Mine áńgime qaıda! Oǵan deıin Abylaı han atań tárizdi patshaǵa baǵyndym degen sózben kóz boıap, qazaq eliniń táýelsizdigin saqtatyp, jeke memleket etemin deýiń, qur bos qıal. Ondaı erkelikti qazirgi zaman kótermeıdi.

Kenesarynyń ashýy sál taraǵandaı, biraq áli de qabaǵy qatyńqy.

— Degenimizge jete almaıtynymyzdy biledi ekensiń, bizge nege qosyldyń? Dalaǵa tastaı almaı júrgen janyń bar ma?

— Árıne, tastaı almaı júrgen janym joq,— Júsip aqyryn kúrsindi,— táýelsizdik úshin kúresýdiń ne ekenin men jaqsy túsinemin. Óz jurtymnyń basynan ótken qaıǵyly hal... Al senderge janym ashıdy. Qolymnan kelse aqylymdy aıtyp, járdemimdi beremin be dep edim... Biraq onym bolar emes.

— Nege? Álde biz durys aqylyńdy tyńdamadyq pa?

— Joq, aıyp senderde emes. Kóterilisterińe qosylǵandaǵy oıym, eki ulttyń jaqyndasýyna dáneker bolý edi. Jerinen, táýelsizdiginen aıyryla bastaǵan qazaq halqynyń qanynyń bosqa tógilmeýin arman etip edim. Biraq ol oıym qolǵa túspes saǵym eken. Batys Sibir general-gýbernatory knáz Gorchakov ta, Omby oblysynyń bastyǵy graf Talyzın de sendermen beıbitshilik bitim jasar túri joq. Olar qazaq dalasyn tek qana myltyqtyń kúshimen alyp, beıshara eldi tabanynyń astyna salýdy kóksep otyr. Mundaı jaǵdaıda talas qan tógispeı sheshilmeıdi. Qazir qazaq halqynyń basyna eń bir aýyr kún týǵaly tur. Al mundaı jaǵdaıda men senderdi qalaı tastap kete alamyn? Bir kemege mindik, ólsek birge ólemiz.

Iosıf Gerbýrt Kenesarynyń syryn anyq bilmeıtin. Ony sultan bolsa da ult bostandyǵy qozǵalysynyń qolbasshysy dep qana uǵynatyn. Kenesarynyń jan aıamas qattylyǵy, kózsiz erligi bári tek eliniń erkindigin ańsap patsha otarshylyq qıanatynan qutylý tileginen týǵan erekshe qasıetteri dep túsinetin. Osynaý shoqsha saqal, shegir kóz aq sary adamnyń el múddesinen shyǵý arqyly jetpek bolǵan jeke basynyń maqsaty da bar ekenin ańǵarmaǵan. Al Kenesary bolsa, toqsan tilektiń túıininen jaralǵan adam. Onyń minezi de, ishki dúnıesi de sala-sala, onda Abylaıdyń aq týyn qulatpaı ustaıyn degen arman da bar, bir rýdy emes, bar qazaqty bılesem degen baqqumarlyq ta mol, atadan ákege, ákeden balaǵa mura bop qalǵan ózge sultandardan almaq kek te júrekte saqtaýly, sońynan ergen jurttyń, qurmetine bólensem degen sezim de kúshti. Osynyń bári bir Kenesarynyń basynda. Al Iosıf Gerbýrt ony tek otarshylyqqa qarsy kúrestiń qolbasshysy dep qana oılaıdy. Ol Kenesarynyń júreginiń qalaı soǵatynyn keıde múlde túsinbeıdi. Bul túsinbestikten Júsip-Iosıf Gerbýrt tek eki jyl ótip, Kenesary ózin han dep ataǵannan keıin aryldy. Oǵan deıin... Ol Kenesaryǵa eziniń oıyn aqtaryla aıtyp keldi. Qazir de sol adal kóńilin ashyp otyr. Al Kenesary bolsa tek tyńdaýda.

— Joq,— dedi Kenesary kenet basyn joǵary kóterip, Gerbýrt sóılep bolǵan kezde,— bolashaq urpaq kimniń aıypty, kimniń aıypsyz ekenin ózi taýyp alar, al biz óz boryshymyzdy aqtaýymyz kerek. Qazaqta «Alpys kún atan bolǵansha, alty kún býra bol» degen maqal bar, zorlyqqa moıyn usynar jaıym joq, ómirim jetken jerge deıin alysyp ótem!

Sultannyń alǵan jolynan qaıtpasyn Gerbýrt anyq sezdi. İshinen aıap ta ketti. «Halqy úshin jan qıýǵa sheshingen eken, kúshi jetpes ajdahamen alysyp, elin de, ózin de qan etýge bel býynǵan eken. Muny apattan aman alyp qalar qandaı jol bar?»

— Batyr, betińizden qaıtpaýǵa beldi bekem býynǵan ekensiz, aldyńyzdan jarylqasyn,— dedi Júsip,— biraq taǵy da aıtar bir keńesim bar. Batys Sibir gýbernatory sizdiń tilegińizdi oryndamaıdy jáne ózińizdi jazym etpeı toqtamaıdy. Olarmen aramyz tym árige ketti. Jolaman men Iman batyr shaqyryp otyr ǵoı, múmkin Torǵaı, Yrǵyz ózenderiniń boıyna aýysqan jón bolar?... Sońǵy kezde Orynbor mujyqtary qatty tolqýda, bizge aq patshamen kúresýge sol jaq qolaıly tárizdi. Onyń ústine ózimizge qanshama tyń eldi qosamyz. Arqa qazaqtary bir jaǵynan rý bastyqtarynyń degeninen shyǵa almaı jáne patsha soldattarymen jıi alysyp, qaljyrap qalǵandaı... Bu da eske alatyn jaǵdaı.

Júsip Kenesarynyń oılaǵan jerinen shyqty. Sultannyń sońǵy kezde kúrt ózgerýine de sebep bolǵan osy bir tilekten týǵan aýyr oılar edi. Naýryzbaı men Aqbóken qosylar kezde Bopaı Amanqaraǵaı prıkazyn shabýǵa taǵy da ketken-di. O jaqtan jaqynda oljaly bolyp oralǵan. Sol kúni Kenesarynyń ordasyna kelgen Qaraótkeldi alar kezde, Tamyzdyń basynda shabylǵan Shyńǵys, Kenesary sarbazdary endi jortýylǵa shyǵa qoımas dep beıqam jatqan eken. Bopaı joq jerden qoıǵa shapqan bórideı astan-kesteńin shyǵarypty. Qaryndasy sony baıandap boldy da «Naýanjan men Aqbókendi beker qosypsyz. Aǵattyq etken ekensiz»,— degen. «Nege?» dep suraǵan Kenesaryǵa Aqbókenniń Baıtabynǵa kishkentaıynan aıttyrǵan qalyńdyǵy ekenin, birine biri ket ári emestigin, tek osynaý alasapyran kezde jat jerde qosylýdyń retin taba almaı júrgenderin aıta kelip «jıeniniń qalyńdyǵyn inińizge alyp bergenińizdi Jolaman batyr qalaı kóredi? Bir shúıkebas úshin bir taıpy jurtty ókpeletip alyp júrmeseńiz netsin. Serǵazy hannyń zorlyǵynan qashyp kelgen Baıtabyn bu jaqtan da qıanat kórip, bizden bezer bolsa, buǵan ózge jurt ne aıtady? Jolaman batyr ne aıtady?» dep jaýap qaıyrǵan tákáppar Bopaı.

Osy kúnnen bastap Kenesary kúrt ózgergen. Orta júz ben Kishi júzdiń basyn qosamyn ba dep qatty úmittenip turǵanynda kóńiline kúdik kirgen. Qazaqtyń qaı batyry namysqa shappaǵan? Árıne, el basqarǵan sultan Jolamannyń da qorlanýy tabıǵı jáıt. Eger Baıtabyn Orta júzden kórgen qıanatyn shaǵym etip barsa, búkil Tabyn bolyp Kenesarymen jaýlasyp ketýi ǵajap emes. Qazaq mundaıda úlken tilekti, zor armandy jeke bastyń múddesine de aıyrbastaı salady. Sonda ne isteýi kerek? «Baıtabyndy áldeqalaı jazym boldy dep birjolata kózin joıyp jiberse qaıter edi? Árıne, Qaraúlek muny op-ońaı oryndar edi. Biraq jamanshylyq jata ma, bir kúni bolmasa bir kúni shyndyq shyǵyp qalsa ne aıtam? Onyń ústine jesir daýy taǵy bar. Bul qazaqqa ajaldan kem joqtaý emes».

Kenesary Jolaman bastaǵan Kishi júzdiń beldi rýy Tabynnan qol úzgisi kelmedi, al qol úzbeımin dep bir anadan týǵan, janyndaı jaqsy kóretin Naýanynyń qoınynan súıgen jaryn tartyp alýǵa kóńili daýalamady. El arasyna búlik salmaý úshin Aqbókenniń ózin bir túnde joq etip jiberýge taǵy da dáti shydamady. Al Kenesarynyń oıynsha bul qıyndyqtan qutqarar jalǵyz jol — osy eki jigittiń arasyndaǵy Aqbókennen qutylý... Biraq aǵasynyń syry ózine málim Naýanyn qalaı jubatady? Eger ol jubanbaı qoısa ne isteıdi? Naýryzbaı Kenesarynyń oń qoly, oń kózi — onsyz ol jarty jan emes pe? Oılaı-oılaı kelip Kenesary Baıtabynnyń kóńilin tabý, sonyń degenin isteý kerek degen sheshimge toqtady. Sonda ǵana eki el búlinbeıdi. Jolaman bastaǵan jurt ta Kenesarynyń jasyl týynyń astyna kiredi. Sultan osy sheshimge toqtasymen endi Baıtabynnyń oralýyn kútýde boldy. Júsiptiń myna aqyly da Kenesarynyń túpki oıynan shyǵyp tur. Árıne bir qyz úshin eki eldi alystatpaý kerek jáne sońynan ergen Arqa eli maqul kórse Torǵaı, Yrǵyz ózenderi boıyna qaraı kóshý jón-aq. Búıtý Kenesarynyń aq patshamen alysý ádisine de qolaıly. Bir jerde uzaq turýǵa bolmaıdy. Uzaq tursań patsha áskeriniń ózińdi qorshap alýyna múmkindik beresiń... Al qorshaldym degenshe sharýańnyń bitkeni. Joq, joq, qaıtken kúnde de jerińniń keńdigin paıdalaný kerek. Qys Esilde bolsań, jaz Torǵaıda bol, qashqan túlkideı, ańdyǵan jaýǵa iz tastap, ár jerden bir kórinip, qaqpanyna túspe...

— Sibir general-gýbernatorynyń qoly jeter tóńirekten ketý kerek,— dedi Kenesary,— bizdi endi bul arada zorlyqtan basqa eshteńe de kútpek emes. El bolyp biriger kún týsa, túbi qaıta bir soǵarmyz. Qońyrqulja, Shyńǵys, Zilqara, Jamantaılarda qalǵan óshti sonda alarmyz.

— Durys.

Osy kezde bular aýyl jaqtan ózderine qaraı bettegen úsh-tórt kisini kórdi. Kenesary bir qaraǵannan-aq tanı ketti.

— Baıtabyn batyr kelgen eken!

Kózinde qobaljyǵandaı bolmashy bir sáýle paıda boldy da, kenet joǵalyp ketti...

Ie, bul Baıtabyn edi. Janyndaǵylary Jeke batyr, Qudaımendi, Taımas. Bular qyr basyna jetip te qaldy. Ózi joqta Aqbókendi Naýryzbaıdyń alǵanyn Baıtabyn estigen tárizdi. Ázer júrip keledi. Betinde qan joq, sol joq, tistenip alǵan. Al Kenesary jaqqa tesile qaraǵan kózinde bir ǵajaıyp qaıǵy tuna qalǵan. Qarashyqtary ádettegisindeı ushqyn atyp selt eter emes. Qabaǵy tastaı túıilgen. Oń qolynda sadaǵy. Jaq aǵashynan, ortan belinen ustap keledi. Bular Kenesaryǵa jete bergende, kenet bir dúbir estildi. Júsip burylyp qarap edi, ań aýlap qaıtyp kele jatqan Naýryzbaı toby eken. Olar da Kenesaryny kórip, tez attarynan túsip tóbege qaraı bettedi. Aldarynda Naýryzbaı, onyń oń ıyǵynda tuǵyrǵa qondyrǵan «Qandy kóz» atalǵan búkil elge áıgili appaq sútteı jibek baldaqty aqsuńqar...

Kenesary men Júsiptiń qasyna bul top ta asyǵa jaqyndady. Naýryzbaı Baıtabyndy kórdi de kenet toqtaı qaldy. Baıtabyn Kenesaryǵa jaqyn kelip qalǵan edi, tize búgip sálem berdi.

— Batyr, baryp qaıtqan saparymnyń qıyndyǵyn aıtaıyn ba, álde elimnen alys jerde júrgenimde kórgen qıanatymdy aıtaıyn ba?—dedi.

Kenesary jigittiń júrek soǵysyn birden túsindi. Búrkit qanatyndaı jıren qastary kóziniń ortasyna túıilip:

— Ekeýin de tyńdaıtyn ýaqyt bolar áli,— dedi ol jigittiń júzine tesile qaraı,— aldymen bir ózara talas jáıdi sheshin alalyq... Baıtabyn, seni jurt mergen desedi... Shyn mergen bolsań júz qadam jerden ana Naýryzbaıdyń qolyndaǵy aqsuńqardy atyp túsirshi!..

— Batyr, oq aqymaq keledi, aqsuńqarǵa tımeı...— Baıtabyn Naýryzbaıǵa jalt etip bir qarady da sózin aıaqtamaı toqtady.

Kenesary kesimin pyshaq keskendeı tujyra aıtty.

— Aqymaq oqqa sen aıypty emessiń!

Naýryzbaı men Baıtabyn arasyndaǵy áńgimege Júsip te qanyq edi. Jáne Naýryzbaıdy Kenesarynyń janyndaı jaqsy kóretinin de biletin. Sultan sózinen týǵan inisin qansha jaqsy kórse de, el birligin odan joǵary baǵalaıtynyn taǵy da ańǵaryp qaldy. «El birligi úshin sońynan ergen batyr inisin oqqa baılaý — qur ǵana qatigezdik emes, odan da joǵary, odan da bıik qasıet. Baıtabynǵa:«Aqbóken úshin ketken óshiń bolsa, Naýryzbaıdan al, kegińdi qaıtar, biraq Jolaman ekeýmizdiń aramyzdaǵy jańa birlesip kele jatqan odaqty buzba dep turǵan joq pa! Baıtabyn buǵan ne demek? Rasymen Naýryzbaıdy oqqa qıar ma eken?»

Kenesarynyń oıyn jalǵyz Júsip emes, Baıtabyn da, Naýryzbaı da, qala berdi, qorshap turǵan jurttyń bári de túsindi. Osyndaı erlik kesimmen sheshilmese, Naýryzbaı men Baıtabyn arasyndaǵy jaǵdaı eki eldi jaýlastyrar qandy janjalǵa aınalyp ketetinin boljaǵan batyrlar ara túsip eshteńe demedi. Ózge jurt ne aıtaryn bilmeı qysylyp ún-túnsiz turǵan shaqta Naýryzbaı kilt burylyp, júz qadamdaı jerge baryp «Qandy kózdi» tuǵyrymen ıyǵynan sol qolyna qondyrdy da, qyryndaı qasqıyp tura qaldy. Ajal dál osy sátte tepkeli kele jatqan qandy tuıaqtaı yńǵaılana berse de, miz baqpady. Tek surǵylt júzi atyp kele jatqan tań bozyndaı qýqyldanyp ketti.

Baıtabyn da uzaq kúttirgen joq, qabaǵyn shytyp sál bógeldi de, bir sheshimge kelgen adamdaı tez oń jaq belbeýindegi túıe teri qoramsaqtan qozyjaýryn jebeni aldy da, oń qolyndaǵy jaqty keýde tusyna kótere berip sadaǵyna asyǵa oqtap oılanbastan tartyp qaldy. Sol sátte... Naýryzbaıdyń sozylǵan qolynyń basynda turǵan aq suńqar jalp etip jerge qulady.

Aqbókeninen aıyrǵan Naýryzbaıǵa qansha ashýly bolǵanmen, Baıtabyn baqastyqtan, namystan el birligin joǵary kórdi. Kókireginiń kózi ashyq jas batyrdy Kenesary ózi kelip qushaqtap baýryna qysty da:

— Baıtabynym, shyn mergen ekensiń!— dedi.— Búgingi maǵan kórsetken qurmetin úshin qaramaǵymdaǵy eldiń ózin tańdaǵan eń sulý qyzyn al.

Qaıǵy, ashý júregine shanshardaı qadalyp tursa da boıdy alǵan qam kóńildikti aqylǵa bıletken Baıtabyn iltıpatpen basyn ıdi de qoıdy.

Jańa ǵana kenet qara tún kelip, surapyl daýyl jerge uryp keterdeı qobaljyǵan Naýryzbaı aıybyn keshirgen Baıtabynǵa qatty rıza bolyp, jaqsy kórgen suńqardy bir jigitine sol ólgen jerine kómýdi tapsyrdy da (sońynan osy tóbe «Suńqar ólgen» tóbe dep atalyp ketti) ózi qyr basyna kóterildi. Baıtabynmen qol alysyp amandasty. Qastary, túgil, dostarynyń qatty sózin keshirmeıtin ór kókirek eki batyr jigittiń arasyndaǵy mahabbat talasy men namys talasy osylaı bitti.

Biraq el birligin saqtaýdy inisi Naýryzbaıdan artyq uǵynǵan Baıtabynnan Kenesary ishteı kenet seskene qaldy. «Qarashydan shyqsa da han tuqymyna bergisiz aqyly bar eken. Bul qasıetin eske alý kerek. Jáne mundaı jandy ózińe dos ete bilgen jón. Al alda-jalda qarashylyǵy jeńip, jolymyz eki aıyrylatyn kún týsa taǵdyryn Qaraúlek sheshsin... Qasyńnan jaý bop ketken aqyldy batyr shabaıyn dep turǵan qalyń qoldan qaýipti».

Áıtsede Kenesary qatar turǵan inisi men Baıtabynǵa súısine qarap:

— Baıtabyn batyr,— dedi jyly shyraımen,— al endi qıyn-qyspaq, qaýip-qaterden aman qaıtqan alys saparyn jaıyn baıanda.

Baıtabyn bastan ótken oqıǵasynyń bárin tegis aıtyp keldi de:

— Qońyrqulja jigitterinen uqqanym, olar bıylǵy qysqa qatty daıyndalýda: Ombydan da qalyń ásker shyǵady desedi... Qys túse sarbazdar aýyl-aýyldaryna tarap, siz qystaýda tóleńgitterińizben qalǵan kezińizde ordańyzdy shappaq kórinedi,— dep sózin aıaqtady.

Jyldaǵy ádeti boıynsha ol qys túse bar áskerin eldi-eline taratyp, jaz shyǵa qaıta jınaıtyn. Bıyl da sondaı oıda edi. Bes myńnan asyp ketken salt atty jaýyngerlerdi azyq-túlikpen, attaryn shóppen qamtamasyz etý ońaı ma? Qys kózi qyraýda, ózderi de bul mańaıǵa kelip ornalasqaly jyldan asqan joq. Jaý ereýilshilerdiń álsiz kezin dál tapqan tárizdi. Eger Ombydan soldat shyǵyp bes júzge jeter-jetpes tóleńgiti, batyry bar sultan aýlyn qysty kúni qorshar bolsa, qutylyp ketý qıyn. Arlan qasqyrdy ańshylardyń omby qarǵa qamap soǵatynyndaı, patsha generaldary da budan ósh alar kezin durys kózdegen eken. «Joq, joq, olaı op-ońaı qolǵa túsýge bolmaıdy. Batys Sibir general-gýbernatory ásker shyǵaryp qysty kúni ustaımyn dep júrgende biz Orynbor jaqqa, Kishi júz jerine aýysyp ketýimiz kerek. Oılamaǵan jerden paıda bolǵan ereýilshilerge Orynbor soǵys gýbernatory ne qylady? Ol qamdanyp bizben aıqasqansha qys ta óter. Ar jaǵyn taǵy kórermiz. Múmkin til tabarmyz. Ulyq ataýlynyń bári Gorchakov sekildi qanisher emes shyǵar...»

Kenesary dál osy arada jurtqa bul oıyn ashqan joq. Ol Baıtabyn shapqan maldy Aǵybaı aılap kele jatqanyn, Ojar ekeýiniń kóshten bólinip jaqsy habardy aıtqaly buryn júrip ketkenin estip boldy da, jadyraı túsip, tas qabaǵyn qaıta ashyp:

— Biraz sharýa bitirip qaıtqan ekensiń, kóp-kóp alǵys,— dedi,— Ojar osynda ma?

— Joq, ol joldaǵy bir qaraýyl aýlyna burylyp ketti.

— Nege?

— Onysyn aıtqan joq. Maǵan júre ber dedi. Shamasy áli de tyń tyńdamaq tárizdi.

Ojardyń atyn estigennen-aq Taımas elire qalǵan.

— Qaı Ojar?— dedi ol kenet surlana túsip.

— Qýbettiń Ojary.

— Ol sum bul jaqta qaıdan júr edi?

— Omby abaqtysynan qashyp shyǵyp, Taıjannyń qyzymen birge bizge kelip qosylǵan,— dedi Kenesary.

— Marqum Taıjannyń qyzy bar ma edi?

— Orys qolynda kúńdikte júrgen qyzy bar eken. Ákeleriniń joldasy dep Ojarǵa erge shyǵypty.

— Á-á!

— Ojardy nege sum dediń?..

— Bul bir uzaq oqıǵa... Keneke, sońynan aıtarmyn,— Taımas Naýryzbaıdyń jigitterine qarady.— Taıjannyń qyzy qaıda?

Shetkerirek turǵan jataǵan qara jigit jaýap berdi.

— Osy aýylda. Anaý shetki aq otaý sonyki.

— Iapyrmaı, á?..

Bul kezde kún de batyp ketken. Ymyrt úıirilip qarańǵylyq túse bastaǵan. Kenesary áldeneni oılap sál tunjyrap turdy da:

— Baıtabyn mergen, alys joldan qaıttyń ǵoı, bir-eki kún demal, sosyn maǵan soǵarsyń,—dedi,— sóılesetin sharýa bar.

— Qup.

Kenesary aýylǵa qaraı bettedi. Ózge jurt sońynan erdi. Tek Baıtabyn ǵana ornynan qozǵalmaı turyp qaldy.

Kenesary ordasyna kelgennen keıin Taımaspen ekeýi ońasha otyryp, uzaq sóılesti. Taıjannyń jalǵyz qyzynyń ákelerin jaýǵa ustap bergen adamnyń qoınynda jatýyn ekeýi de sumdyq kórdi. Kisi jiberip Altynshashty ordaǵa shaqyrtyp aldy. Taımas qınala otyryp, ýyljyǵan jas bala minezdi Altynshashqa kúıeýi Ojardyń kim ekenin aıtyp berdi. Bir ǵajaby, jas kelinshek eńireı jylamady, «meni odan qutqara kórińder» dep jalynbady. Tek sýyqtan qaltyraǵandaı dir-dir etip, tostaǵandaı móldir kózinen eki-úsh tamshy jas domalap ketti. Osylaı qozǵalmaı uzaq otyrdy da, álden ýaqytta baryp, keregege kózin aýdara shıedeı qyzyl erinderin sál ashyp:

— Ózim de sondaı bir sumdyqty sezip júr edim,— dedi.— Aǵajan, kúmánimizdiń betin ashtyńyz. Al ákem men Seıten kókem úshin Ojar áli maǵan jaýap beredi. Oǵan kegimdi jibermeske aldaryńyzda ant etemin!

— Qaraǵym,— dedi baǵanadan beri Altynshashtyń sulýlyǵy men ustamdylyǵyna tań qalyp otyrǵan Kenesary.— Kek alý — erkektiń isi, aq saýsaqtaryńdy qanǵa malma! Taıjan men Seıtenniń qunyn ózimiz de alamyz.

— Joq,— dedi Altynshash til tartpaı,— Kóketaılar, bul kekti ózime qaldyryńyzdar!

Taldyrmash jap-jas kelinshekten Kenesary qur ǵana qaısarlyq emes, ákelerine degen bir móldir taza sezimdi baıqap qaldy.

— Meıliń,— dedi kenet ol,— tek qapy qalyp júrme.

Al Baıtabyn mana tóbe basynda ún-túnsiz otyryp qalǵan-dy. Ótken-ketkendi elestetip, qıaly kók betinde júzgen aıdaı uzaq kezdi. Sultan tuqymy qaraǵa qyz bermeıdi eken, Tilenshiniń erke qyzy Dámetkendi Baıtabynnyń ákesi Qojyǵa qalaı bergenin kim bilsin, áıteýir osy el aýzyna ilikken jaý júrek ákeniń arqasynda Baıtabyn da bulań ósti. Sol ákeden on jasynda qaldy. Sodan beri ne kórmedi? On altysynda at jalyn tartyp minip, naǵashysy Jolaman batyrdyń sońynan erdi. Qazir jıyrma úshte. Osy jeti jyldyń ishinde at ústinen bir túsken joq. Talaı qandy urysqa qatysty. San mártebe ajal degen ash arystannyń aýzynda boldy. Sonda... Osynshama shybyn janyn júldege tigerdeı buǵan ne joq? Álde malyn, dáýletin, baǵyn qorǵaımyn dep jan talasyp júr me? Joq. Bar maly — astyndaǵy jalǵyz aty. Dúnıe-múlik degen tipti nyspysymen joq. Ákeden qalǵan qazyna — sheshesi Dámetken panalap otyrǵan jalǵyz qarasha úı. Sonda bul áldilermen nege jaýlasady? Baıtabyndy alys-julysqa aıdaǵan eki arman. Biri bota kóz, oımaq aýyz Aqbóken. Búkil Kishi júzde ajaryna jan teń kelmes, aıdaı tolyqsyǵan sulýdy alý úshin Baıtabynǵa qur Jolaman batyrdyń jıeni bolý jetkiliksiz. Hor qyzyn tek perishteler ǵana qushady. Al Aqbóken sekildi sulýǵa qol sozýǵa jurttan asqan dáýletiń, nemese kópke áıgili ataǵyń bolý kerek. Dáýlet ońaı qolǵa túspeıdi, al ataq... Ol er jigittiń óziniń qolynan keler is. Baq ýysqa syımaǵanmen, ataq ýysqa syıady. Jaýyńnan jasqanbas batyr bolsań ataqtyń ózi keledi. Tek dushpanyńmen alysa bil. Baıtabynnyń áıgili jan bolýyn Aqbókenniń ózi de tileıtin tárizdi. Sol sebepten emes pe, bunyń qosylaıyq degen tilegine Aqbóken sońǵy kezge deıin «Áli erte, sen eń bolmasa jurt aýzyna iligetindeı halge jet»,— dep kelgen joq pa? Qaradan shyqsa da Aqbókenniń han qyzdarynyń armanyn kókseıtinine bul jazyqty ma? Bala jasta jaqsy kórgen albyrt júrek qyz kózine qadirli bolyp kóriný úshin ony keıde kózsiz erlikke de jetektegen joq pa? Árıne sóıtti. Tek sońǵy kezde ǵana Baıtabyn qaınardaı tóńkerilgen tunyq kózge kózi túsip ketkendikten týǵan bul armannyń orynsyz ekenin, qyz úshin erlikke umtylýy ýaq áreket ekenin túsindi. Sol sebepten de ózi sońǵy ýaqytta Aqbókenge ózgeshe qaraı bastaǵan joq pa? Súıgen adamynan erlik tilegen mahabbattyń taza mahabbat emes ekenin ańǵardy emes pe? Árıne sóıtti. Shyn jaqsy kórgen adam birin-biri sol turǵan qalpynda jaqsy kóredi. Aqbókendiki ózgeshe arman, ózgeshe tilek. Múmkin bala kezinde Aqbóken muny shyn unatqan shyǵar. Serǵazynyń aýylynan qashyp shyqqanynda da Baıtabyn esinde bolǵan shyǵar, biraq ózgermeıtin jan bar ma, erlikti, ataqty qadir tutatyn qazaq dástúri muny da ózgertken bolar. Ony aıypqa sanaý qylmys emes pe? Bul jalǵan túsinik keıde jurt qadirler esimdi ardaqtar Aqbóken túgil ómir baqı quldyqta ósken, tek joqshylyqpen ǵana kózin ashqan adamdardy da ózgertip jatady. Al sulý jandy Aqbókenniń súıgen jarynyń áıgili bolýyn jaqsy kóretin Aqbókenniń bala jastaǵy sezimnen ózgerýi kúná ma? Kúná degen kúnde de oǵan renjip, oǵan ashýlanyp, óz ómirińdi qor etkende ne túsedi? Kim renjıdi, kim jylaıdy? Qasyń qýanyp, dosyń ókpeleıdi. Tek seni tapqan anań ǵana kóz jasyn kól etedi.

Ana! Atyń qandaı jaqsy. Baıtabyndy batyrlyq jolǵa salǵan ekinshi sebep osy ananyń sózi ananyń tilegi emes pe edi? Árıne, solaı.

Ie, sol adýyndy qara kempir edi ǵoı, bul on altyǵa jetkende, Qojynyń kári kertóbelin aldyna tartyp: «Qaraǵym, el shetine jaý tıdi, naıza ustar er-azamat atqa qonyp jatqanda Qojy balasynyń sheshesiniń janynda otyrǵany kelispes, ákeńniń atyn joqtatpaı naǵashyńnyń aýlyna bar»,— degen. Ie, osy sózdi aıtqan sol qara kempir. Baıtabynǵa osydan keıin «ana», «el», «týǵan jer» degen sózder bir uǵymda bolyp ketken. Oǵan týǵan jerin qorǵasa — anasyn qorǵaǵanmen birdeı. Eliniń táýelsizdigin qorǵaǵany — anasynyń tilegin oryndaǵanyna para-par. Baıtabyn bertin kele, osy Kenesary tobyna qosylǵannan beri ǵana óziniń týǵan halqyna, kir jýyp, kindik kesip ósken jerine qandaı qaýip tóngenin anyq bildi. Bul qaýipten tek el bolyp tize qossa ǵana qutyla alatynyn da túsindi. Ol endi osy el bitken biriksek degen tilekke shybyndaı janyn, bar tilegin baǵyndyrdy. Ózge sezimniń bárin bylaı tastady. Sonyń arqasynda da Baıtabyn Naýryzbaı ekeýin jaýyqtyratyn qıanatyn keshti. Er namysyn el namysyna jeńgizdi. «Qyz mahabbaty degen aldyńnan qasha jónelgen qyzyl túlki emes pe, jete almaı qalsań oǵan kim aıypty? Halqyń zary júregińe shanshýdaı qadalǵan shaqta, óz oıymdaǵym oryndalmady dep kóńilińdi sezimge býlyqtyrǵannan ne túsedi!?»

Baıtabyn qıaly endi Aqbókennen birjolata sýsyp, Altynshashqa aýdy. Altynshashty eki-aq ret kórgen. Biraq kóz aldynda paıda bolǵan sýret qarańǵy meńireý túnde adasyp júrgen shaǵynda kóringen ot tárizdi kóńilin serpiltip tastady. Áıtse de bireýdiń qosaǵy týraly oılaýdyń kúná ekenin Baıtabyn jaqsy biledi, sondyqtan oılamaıyn dep Altynshashtyń beınesin ózinen san qýdy. Biraq onysyna aqylǵa boı bermes qıal degen asaý kúsh kónbeı-aq qoıdy. Jalǵyz qalsa-aq Altynshash qasyna jetip keledi, sezimin eriksiz oıatyp, ózimen birge bir ǵajaıyp jastyq-shattyq dúnıesine ala jóneledi...

Qazir de Baıtabyn osyndaı jaǵdaıda edi. Ózi jerde, qıaly kókte. Aı baǵana týǵan, el jata bastaǵan. Osy otyrǵanym jeter endi dep Baıtabyn ornynan túregele berip edi, kenet Altynshash beınesi taǵy da kóz aldyna tura qaldy. «Men keldim ǵoı, qaıda barasyń?»— dep kúlkige kómilgen kúmis tisin kórsete erkeleı tóbe basynan jibermedi. Baıtabyn kenet boıyn bılep ala jónelgen kóńil daýylyn basa almaı, sezim kemesine minip, shattyq teńizinde júze berdi. Jas batyr osyndaı top jaryp ulan-asyr qımyl eterdeı qýanyshty jaǵdaıda otyrǵanda túngi salqyn jel áldeqaıdan kókiregin kúıdirgen armanyna shıpa bolar bir ádemi úndi jetkizdi. Yntyǵa tyńdaı qaldy. Qyz áni. Oqta-tekte shyqqan daýystardan tómengi tusta qyz-bozbala altybaqan teýip jatqanyn Baıtabyn baǵana ańǵarǵan. Biraq qıalynda paıda bolǵan Altynshashty aıdalaǵa jalǵyz tastap ketýge qımaı, qyz-bozbala qýanyshyna mán bermeı ózimen ózi bolyp otyra bergen. Al mynaý án, burynǵy ánderdeı emes, jas jigittiń onsyz da lepirgen kóńilin ýshyqtyryp áketip barady. Bul «Tóbe basynda nege jalǵyz otyrsyń, men seni tastap kettim ǵoı. Qazir altybaqandamyn, jet jyldam»,— dep buıyrǵan Altynshashtyń daýsy tárizdi. Bul ún maı qaraǵaı tastaǵan ottaı, júregine bir jalyn lap berip, endi otyrǵyzar emes. Ol Altynshashtyń daýsyn áli kúnge deıin bir ret te estigen emes, al mynaý oǵan sol Altynshashtyń daýsy sekildi kórindi. Júrek solaı jorydy. Estip turǵany Altynshashtyń áni ekenine jas batyr endi kúmán keltirmedi. Sonyń úni dep bar sezimi, jany, táni yryq bermeı «júr-júrleı» bastady. Áıtse de Baıtabyn ornynan qozǵalmaı «tek án bitip qalmasa eken» dep tyńdaǵan ústine qumarlana tyńdaı tústi. Daýys shynynda da erekshe edi. Ánshi qyzdyń kómeıine toqsan bulbul qonyp alyp, tolyqsı saıraǵandaı. Jalǵyz shyqqan án qobyz, dombyra, qýraı dybystarynyń báriniń sulý yrǵaǵyn bir sazǵa túsirip tynyq túndi áldılegendeı... Qyz úninen birese óziniń qyzyq dáýrenimen qoshtasqaly turǵandaı qaıǵy estiledi, birese janyńdy almas qylyshtaı kekke qaırar jiger, al keı shaqta kóńilińe saıa bolar qýanysh tolqıdy... Bir adam búkil álemniń bar sulýlyq beınesin óz daýsy arqyly ózgege jetkizgisi kelgendeı... Án birde asqaqtap, kókti sharyqtaı, bir mezet jel qulpyrtqan kógal shóptiń basyndaı qulpyra túsip, nemese jardy urǵan teńiz tolqynyndaı kúsheıe qarqyndap, al álden ýaqytta baryp, qara tasty ázer jaryp shyqqan tas bulaqtaı aqyryn ǵana syldyr qaǵyp álsireı, myń buralyp júz qubyldy.

Baıtabyn endi shydap otyra almady, altybaqan jaqqa júre berdi. Án salǵan shynynda da Altynshash edi. Ol baǵanaǵy Kenesary ordasynan shyqqannan keıin, úıinde shydap otyra almaı, altybaqanǵa kelgen. Jastyq degen bir laýlaǵan jalyn emes pe, júrektegi qaıǵyny da, Ojarǵa degen kekti de, qorǵasyndaı eritip, óziniń ystyq qushaǵyna aımalaı qysyp, bóten dúnıege ala jónelgen. Altynshash dál osy sátte Ojardy umytyp, qurby-qurdastarynyń qýanyshyna ere, altybaqan tepti, án saldy. Qaıǵy kólkigen kóńildi qyzyl shoq jastyqtyń qyzýyna jeńgizdi.

Baıtabyn qyz-bozbalalardyń jıynyna jetken kezde, Altynshash altybaqannan tústi. Aıly túnde aıdaladan paıda bolǵan jas batyrdy kórip Altynshash Baıtabynnyń qasyna keldi. Ojarmen birge ketken jigitti birden tanydy. Qýanyp qalǵandaı.

— Saý-sálemet qaıttyńyz ba, batyr?—dedi ol Baıtabynǵa jaqyndaı.

Kúle qaraǵan Altynshash Baıtabynǵa hor qyzynan birde-bir kem kóringen joq. Jastyq mereıin, sulý kórkin jas batyrǵa ádeıi arnap ashqandaı, Altynshash ta aıly túnde bozańqy tartqan aq betin taqaı, úlken qaraqat kózderi kúlim-kúlim etedi. Baıtabynnyń júregi lúpildep, bar denesi kúıip-janyp barady. Boıyn bıleı jónelgen jalyn sezimdi ázer basyp:

— Ózińiz de amansyz ba, Altynshash,— dedi,— Ojar aǵa bir sharýasy bolyp joldaǵy aýylda qaldy.

Kelinshek sylq-sylq kúldi.

— Aǵańyz týraly qam jemeńiz. Jolyn taýyp qaıtar... Men sizdiń saý-salamat kelgenińizge qýanyshtymyn... Júregim tym alańdaýly edi.

— Nege?—dedi Baıtabyn sóz astaryna túsinbeı.

Bul kezde Baıtabyndy qorshaǵan qyz-kelinshekter qaıtadan altybaqanǵa qaraı bettedi. Altynshash pen jas batyr az ýaqyt ońasha qaldy.

— Nege derińiz bar ma,— dedi kúrsinip Altynshash,— janyńyzdaǵy serikterińiz maǵan qaýipti kórinip edi.

— Iapyrmaı, siz de solaı oılap pa edińiz...

Altynshash pen Baıtabyn sóılese kelip birin biri endi shyn tanyǵandaı.

Boıdy bılegen asaý sezim qoıa ma, tań syz berip kele jatqan shaqta, aýylǵa qaıtqan qyz-bozbaladan ebin taýyp bólinip, bular keıin qaldy.

Bir apta óte, shyqtana bastaǵan qalyń kódeniń arasynda, eki jas birin-biri aımalaı qushaqtap, jastyq maýyqtaryn basty.

Kúmis kesedeı bop jarqyraı týǵan Sholpan juldyzy, sender de men tárizdi álem betinde jarqyraı túsińder degendeı, qumar qushaǵyndaǵy eki jasqa alystan jymyń qaǵyp qarap turdy.

Baıtabyn bul qylyǵyn júregimdi órtegen lázzat qýanyshynyń qalaýy dese, Altynshash qastasqan erime degen kektiń alǵashqy qaıtýy dep uqty.

Osy bir baqyt túngi kezdesken eki albyrt júrektiń jibek jipteı názik sezimderi birte-birte úlken mahabbatqa aınaldy.

Erteńine, el jatqan kezde Baıtabyn men Altynshash osy arada taǵy kezdesti. Arǵy kúngi túnderi de osylaı ótti. Ojar kele qoımady. Birine biri qumarta túsken eki jas, ańdyǵan kóz bar ekenin ańǵarmady. Kúnde el jata Altynshashtyń qara shapanyn jamylyp qara túnde saı boıyna baratynyn jáne onyń tań syz bere qaıtatynyn Ojardyń oń kózi men sol kózi Sámen baıqap qalǵan. Lázzat qýanyshyna berilip, tas qaınardaı ystyq qandary bulqysyp oınaǵan eki jas muny sezbegen. Kúndegi kezdesetin ýaqyttaryn ańsaı kútýmen bolǵan.

Sóıtip júrgende arada on shaqty kún ótip ketti. Baıtabyn búgin de daǵdyly ádetinshe saıǵa baryp Altynshashty kútti. Biraq kelinshek kelmedi. Tún ortasy da aýyp ketti. Ojardyń áli qaıtpaǵanyn biletin Baıtabyn, tańǵa jýyq qalǵanda «Altynshashqa ne boldy?» dep shydaı almaı urlana kelinshektiń úıine qaraı bettedi. Úı mańynda sýytqan at, ne bolmasa túnde kelgen kólik kórinbeıdi. «Ojar áli oralmaǵan eken» dep óz oıyna sengen Baıtabyn aq otaýdyń irgesine etpetteı jatyp, úı ishine qulaq saldy. Azdan keıin ol áıeldiń talmaýsyraǵan, qınalǵan daýsyn estidi. Bir sumdyqtyń bolǵanyn júregi birden sezdi. Atyp turyp, esiktiń ishinen ilgen tıegin julyp túsirip, úıge kirip keldi. Baıtabynnyń birden kórgeni, qara kóleńke úıdiń ortasynda teris qarap turǵan Ojar boldy. Bilegine deıin sybanyp alǵan. Oń qolynda júzi sýyq aq qanjar. Anandaı jerde tobylǵy sapty jýan órimdi qamshy... Aıaǵynyń astynda, ústindegi kóılegi para-para bolǵan, uzyn qolań shashy úıdiń teń ortasyna deıin jaıylyp, appaq denesi qan-qan bop etpetinen Altynshash jatyr...

Ojar áneýkúni Baıtabyndardan ádeıi bólinip qalǵan. Ol Taımastyń búgin-erteń keletinin biletin. Taımastyń Seıten ekeýiniń sózin estigen-estimegenine kózi anyq jetpeıtin-di. Sondyqtan bir sybys bilingenshe boı tasalaǵandy jón kórgen. Habardar bolyp turýdy Sámenge tapsyrǵan. Kórshi aýyldyń qystaýynda tyǵylyp jatqan Ojarǵa sazdy jerdiń sary jylanyndaı sybdyryn bildirmeı júrgen sary jigit áneýkúni Kenesary men Taımastyq Altynshashty shaqyrǵanyn, Altynshashtyń olardan qatty júdep shyqqanyn, al qazir Baıtabynmen kóńil qosyp júrgenin jetkizgen. Ojar óziniń áshkerelengenin túsingen. Birden Qońyrqulja aýlyna qaıtyp ketýge Altynshashqa degen ashý tusaý bola bergen. Jansyz kelip ony óltirip, Kenesary jasaǵynan birjolata qashýdy oılaǵan. Sol tilegin oryndaýǵa atyn saıdyń ar jaǵyna tastap, el ábden uıqyǵa kirgende urlana úıine kelgen. Bul kezde Altynshash jańa ǵana Baıtabynǵa jetpekshi bop kıinip jatqan-dy. Qatyny ońashada qolǵa túsken Ojar, oǵan tóseginiń irge jaǵyna tyǵyp qoıǵan qanjaryn alýǵa mursha bermeı, ishten teýip birden esinen tandyryp tastaǵan. Sodan keıin Altynshash kózin ashqan kezde aýzyna oramal tyǵyp únin shyǵartpaı, Taıjan men Seıtendi qalaı ustap bergenin estirtip, «Baıtabynmen oınas boldyń» dep qamshynyń astyna alǵan. Ol Altynshashty endi qanjarmen baýyzdamaq bop turǵan mezgilinde úıge Baıtabyn kirip keldi. Muny kútpegen Ojar, artynda taǵy kisiler bar ma dep qaýiptenip sál kidirip qaldy. Osy kidirý Baıtabynǵa jetti, ol atylǵan arystandaı sekirip baryp, Ojardyń qolyndaǵy qanjaryn julyp aldy. Sodan keıin eki batyr jigit arystan men jolbarystaı aıqasa ketti. Baıtabynnyń qoly Ojardyń tamaǵyna buryn jetti. Ojar qansha bulqynǵanmen, quryshtaı berik qarýly qol bosatpady. Qos qolymen Ojardyń óńeshin qysqan qalpynda Baıtabyn qatty da qaldy. Tynysy tarylyp, boıynan qýaty qashqan Ojar álden ýaqytta Baıtabynnyń keýdesinen ıtergen qos qolyn bosatyp jiberip, opyrylǵan tomardaı dúńk ete qulady. Baıtabyn Ojardyń óńeshin sol qolymen qysa tústi de, oń qolymen jerde jatqan qanjardy alyp, naq júrek tusynan qulashtaı uryp sabyna deıin kirgizdi. Entige demin alyp azdan soń ornynan túregeldi. Ol endi ushyp baryp Altynshashtyń aýzyna tyqqan oramaldy julyp tastap, keýdesine qolyn saldy. Talyqsyp jatqan kelinshektiń júregi baıaý soǵýda eken.

Osy kezde adyr basyna qyzǵylt nuryn shashyrata tógip kókjıekten kún sheti kórine bastady. Azdan soń órisi keń, shalǵyny mol dala toıǵa daıyndalǵan qyz» kelinshekteı, qyzyldy-jasyldy jaz aıaǵynyń gúline bólenip, saltanatty sánimen shyqqan kúndi qarsy aldy. Móńiregen sıyr, mańyraǵan qoı, oıanǵan aýyl óziniń ádettegi tirshiligimen jańa ǵana tynysh jatqan dalany ý-shýǵa bóledi.

Endi Baıtabyn aýyldyń úreılengen qatyn-qalashyn, mal órgizýge erte oıanǵan kári-qurtań kárıa-aqsaqaldaryn sońynan erte, qanǵa boıalǵan Altynshashty jas balasha eki qolymen baýyryna qysa qushaqtap uzyn qara shashyn jerge shubalta, Kenesarynyń ordasynyń qasyna keldi.

Sergek uıyqtaıtyn sultan daladaǵy ý-shýdy estip, syrttaǵy kúzetshilerdiń habaryn kútpeı, ıyǵyna qara qundyz ishigin ile sala asyǵa úıden ózi shyqty.

— Batyr,— dedi Baıtabyn tize búgip, Altynshashty qolynan túsirmeı,— basymdy alsań minekeı, men jańa óz qolymmen Ojardy óltirdim. Jazyǵy boldy.

Kenesary sál oılanyp qaldy. «Ojardyń bóten de jazyǵy bar. Óltirgeniń durys bolǵan. Biraq, sen de maǵan boryshtar bolýyń kerek».

— Jaqsy, Baıtabyn, keshtim bir kúnáńdi,— dedi sultan álden ýaqytta.

— Eger ol kúnámdi keshseńiz,— dedi Kenesarynyń betine tike qarap, qýanyshyn ázer jasyryp Baıtabyn,— Arqadan tańdaǵan qyzyńdy beremin degen ýádeńiz bar edi. Tańdaǵanym osy Altynshash bolsyn, qıyńyz maǵan.

— Qıdyq, Baıtabyn.

Adam balasynyń san alýan kıyn jaǵdaıyna eti úırengen Kenesary, Altynshashtyń mundaı kúıge qalaı jetkenin suraǵan joq, Baıtabynnyń tilegin oryndady da, qaıtadan ordasyna kirip ketti.

Altynshash eki jetiden keıin jaralarynan aıyǵyp, tóseginen basyn keterdi. Terisaqqan men Ulytaý mańyn jaılaǵan qalyń Altaı, Qaraýyl, Taraqty, Tortýyl, Qozǵan, Baǵanaly bolyp jınalyp Altynshash pen Baıtabyndy ulan-asyr toı jasap qosty. At shaptyrylyp, balýan kúres te boldy. Bul toıǵa joryqtan qaıtqan Aǵybaı, Jekebatyr, Janaıdar, Qudaımendi, Buqarbaı — qatynasty. Toıdy Kenesary ózi basqardy.

Kenesary keı jaǵdaıdan «Kóppen keńesip pishken ton kelte bolmas» degen eski qaǵıdany umytpaıtyn. Bul oǵan tek durys sheshim tabýǵa ǵana emes, alda-jalda túsken joldary qaýip-qaterge aparyp soǵa qalsa, jalǵyz ózi aıypty bolmas úshin kerekti edi. Bul joly da sóıtti. Toı bitken túni jasyryn keńeske úzeńgiles serikterin, ózine baǵynyshty rý basshylaryn shaqyrdy, Olarǵa Kishi júzdiń jerine kóshýdiń kerektiligin aıtty. Aqyldaryn surady. Jınalǵandar, qara buqaraǵa týǵan jerden ketýdiń qıyn ekenin túsinse de, bóten lajdary bolmaǵandyqtan, kúz kóshýge kóndi.

Kenesary májilisti bitirip dalaǵa shyqqanynda tań qulanıektenip atyp qalǵan eken. Biraq toı áli taramapty. Tómengi saıdan qyz-kelinshekterdiń, bozbalalardyń altybaqan teýip jatqan dabyrlary, kúlgenderi, sóılegenderi tynyq túnde sampyldap estilip turdy. Kenet bir qajyrly daýys yrǵaqty ándi shyrqaı jóneldi. Kenesary tyńdaı qaldy.

Ushar kóliń, saǵynyp qonar kóliń,

Árqashanda, er jigit, týǵan eliń.

Sonyń ǵana júregin tebirenter

Qýanyshyń, shattyǵyń, qaıǵy-sheriń...

Ony tastap ketkende alys jaqqa,

Sozǵan qolyń jeter me ataq, baqqa?

Qansha júırik bolsań da, ógeı jerdiń

Óz shabysy sanalar arǵymaqqa...

Óleń dál ózine arnalǵandaı, Kenesary kenet tunjyrap ketti. «Iá, óz elińde, óz jerińde seniń qunyń bólek. Al bóten jaq buny qalaı baǵalaıdy? Kósemimiz dep sońynan ere me, joq pa? Shaqyrýyn shaqyrsa da, bulardy áli Jolaman qalaı qabyldaıdy? Óz eli, óz jeri...»

Demek, «Táýekel, ne bolsa da barǵan soń kórermiz!» degendeı, Kenesary qolyn bir-aq sermedi de, óz ordasyna qaraı bettedi.

Osy toıdan eki apta ótken soń, japalaqtap eń alǵashqy qar jaýa bastady. Dál osy kezde ońtústikke qulaǵy tigýli sultan Qarataýda ata-meken jerine ıe bop qalǵan azǵantaı Qońyrattan bir jyly habar aldy. «Mádelihan ógeı sheshesi Hanpadshaıym sulýǵa úılenipti. Tashkentke kózin tigip júrgen Buhar ámiri Qoqan hanynyń bul sharıǵatqa jatpaıtyn kúnákar isin shirkeý etip Mádelihanǵa búkil musylman qaýymyn qarsy qoımaq áreketine kirisipti. Sirá, bul aıqas túbi soǵyspen bitetin shyǵar» degen. «Úr-rıt soq, úr-r-rıt soq, soq! — dedi eki ózbek tóbelesse azban qoshqarlardaı mańdaılary jarylmaı toqtamaıtynyn biletin Kenesary ishinen,— eger Buhar men Qoqan soǵysar bolsa birin biri álsiretpeı qoımaıdy. Mine dál sol kezde Qoqannan búkil Syr boıyn bólip alýǵa bolady. Biraq óıtý úshin óziń de kúsh jınaýyń kerek. Al kúshti Kishi júzsiz jınaı almaısyń».

Kenesary osyndaı sheshimge keldi. Ol mańaıyna jınalǵan qalyń áskerin jaz shyǵa tabysarmyz dep aýyldaryna taratty. Ózi úsh júz tóleńgiti men qasyna ergen bes batyryn alyp, kúzdiń qar aralas qara sýyǵynda Torǵaı men Yrǵyz boıyndaǵy Kishi júz ben Qypshaqtyń jerine qaraı kóshti.

ÚSHINSHI BÓLİM

I

Orynbor áskerı gýbernatory graf Vasılıı Alekseevıch Perovskıı, jumsaq oryndyqqa shalqaıa túsip, kógildir kózin sál jumyp, keń mańdaıyn uzyn saýsaqty sol qolymen sıpaı taǵy da oıǵa ketti. «Batys Sibir gýbernatorynyń qaramaǵynan kóship kelip Kishi júz ereýilshilerine qosylǵan Kenesary sultanmen til tabýǵa qalaı májbúr bolyp edi?.. Ie, ıe, ol kezde pomeshıkterdiń tepkisine shydaı almaǵan Orynbor ólkesiniń basybaıly qarashekpenderi men kazak-orystardyń túgeldeı patsha úkimetine qarsylyq kórsetken qozǵalysy bastalǵan edi ǵoı. Ol az bolǵandaı Arqadan Kenesary kelip Elek, Yrǵyz, Torǵaı boıyndaǵy qazaq aýyldary tegis ereýilge shyqty emes pe... Orynbor eki ottyń ortasynda qalmady ma. Eki otty birdeı sóndirýge kúsh jetpegen soń, amal joq, qazaq ereýilshilerimen til tabýǵa májbúr bolǵan joqpyz ba?.. Onda da biz emes, aldymenen Kenesary sultannyń ózi bitim surady emes ıe? Ie, ıe, ózi suraǵan. Qalaı dep jazyp edi ol sonda hatynda?» — Vasılıı Alekseevıch elýden asyp ketkenine qaramastan, jas jigittershe ornynan ushyp túregelip, suńǵaq boıyn tip-tik ustap, aıaǵyn syptaı basyp buryshta turǵan temir shkaftan bir papkany alyp ishindegi qaǵazdardy qaraı bastady... «Mine, mine osy qaǵaz... Bir myń segiz júz otyz toǵyzynshy jyly ıaǵnı qazaqsha Dońyz jylynyń naýryz aıy delingen». Perovskıı endi aýzyn jybyrlatyp oqı bastady —«Atamyz Abylaı hannan beri biz orys jurtshylyǵymen bir týysqan adamdaı tatý-tátti ómir súrip kele jatyr edik, tek Sibir gýbernatorynyń adamdary maza bermegendikten, amalsyz soǵysýǵa májbúr boldyq... Al sizdiń jerińizge kelýimizben esh ýaqytta da Rossıaǵa qas bolmaǵanymdy aıtqym keledi, jáne meniń osy sózimdi joǵarǵy jaqqa jetkizýińizdi ótinemin»... Graf qaǵazdy bylaı qoıyp taǵy oılana qaldy. «Rossıaǵa qazaqtardy baǵyndyrýda meniń saıasatym áýel bastan-aq knáz Gorchakovtikinen ózgeshe bolatyn... Ólke boıynsha kóterilgen orys mujyqtarynyń qımylyn eske alyp, men qazaqtardy knáz sekildi qylyshtyń kúshimen emes, beıbit jolmen baǵyndyrǵan jón dep bilgem, sondyqtan da Kenesarynyń ótken kúnásyna keshirim surap, jańaǵy hatynyń kóshirmesin Soǵys mınıstri Chernyshev pen vıse-kansler Nesselrode myrzaǵa jibergen edim ǵoı,— Perovskıı aldyndaǵy papkany taǵy aqtara bastady.— Sol resmı hatym myna qaǵaz ǵoı. «Mártebeli myrzalar, ereýil uıymdastyryp bas kótergen Qasym uly Kenesary sultannyń osy jiberip otyrǵan hatynan, eger patsha aǵzam oǵan keshirim istese, Onyń bizge moıyn usynyp baǵynatynyn ózderińiz de kórip otyrsyzdar». Ie, osy hattyń aıaǵynda budan bylaı qaraı Orynbor jerine kóship kelgen qazaqtardyń isine Sibir general-gýbernatorynyń kirispeýin ótingen edim men. Solaı dep knáz Gorchakovqa Soǵys mınıstri buıryq ta bergen. Biraq ol buıryqty knáz qalaı qarsy aldy? Knáz ashýǵa minip maǵan hat jazǵan»...— Graf aqyryn ezý tartyp kúlimsiredi de Gorchakovtyń hatyn taýyp alyp oqı bastady.—«Orynborǵa jatatyn qyrǵyz-qaısaqtardy basqarý osy ýaqytqa deıin meniń oılamaǵan isim. Bar maqsatym Kenesarynyń qanquıly tobyrynan óz general-gýbernatorlyǵymdy aman saqtap qalý bolatyn. Qyrǵyz-qaısaqtarǵa kóne zamandaǵydaı bostandyqtaryńdy qaıtaryp áperem dep sendirip, óziniń el tonaýshylyǵyn búrkeı bilgen Kenesary búlinshiliginiń qaýpi kúshti. Osy sebepten, ońaı mal tabýdan góri, eski zamandaǵy erkinshilikterin qaıtaryp alýdy arman etip, onyń sońynan ergender kóp».

Graf taǵy oılana qaldy.

«Orynbor Omby emes. Munda orys oqyǵandarynyń demokratshyl toby bar. Kóterilgen halyqty Gorchakovtaı qanǵa batyrsam, sol ózim syılasatyn, keıde pikirimen sanasatyn orys oqyǵandary ne aıtady? Olardyń da oıyn eske alý kerek. Túrkistan tarıhy jónindegi eńbekterimen áıgili bolǵan, ózimmen birge jumys istep júrgen V. V. Velámınov-Zernov, orys túsinik sózdigin jasaýshy V. Dal qazaqtardyń Rossıa ımperıasynyń qol astyna kirýi túbi progresshil jol, sondyqtan olardy qarýdyń kúshimen emes, aqylmen baǵyndyrý kerek degen pikirde emes pe... Bul oıdy osy Orynbor shekara Komısıasynyń bastyǵy bop kóp jyldan beri qyzmet istep kele jatqan general-maıor V. F. Gens te qoldaıdy. Áıtse de osy general-maıor qyzyq adam, ózi Rossıa patshalyǵyna baǵynbadyń dep qazaqtarǵa qarsy soǵysady, sóıtip júrip olardyń jetim balalaryn úıine jınap jetimhana ashady. Jáne, jurttan jasyryp qazaqtardyń tarıhy men etnografıasy jóninde eńbek jazady. Bular az bolǵandaı Orynborǵa aıdalyp kelgen poláktyń belgili azamattary da halyqty qyrǵannan góri aqylmen kóndirgen jón deıdi. Osyndaı oılaryn Mıskevıchtiń jan aıaspas dosy, Orynbor mýzeıin ashqan Tomash Zań da, shekara komısıasynda qyzmet isteıtin daryndy aqyn I. V. Vıtkevıch te etken jyly ózimen kelip ashyqtan-ashyq aıtty...

Qaramaǵymdaǵy qazaq elin qanǵa batyryp, ereýilin basqanda kóńildes syrlastarym, Peterbýrgtaǵy belgili orys ádebıetshileri ne aıtady? Ózimniń baýyrym, belgili jazýshy Anton Pogorelskııdiń betine qalaı qaraımyn? Bári de qan tógýdi jek kóredi, menen birden bezbeı me?»

Petrovskıı taǵy da tunjyraı qaldy.

«Áıtse de men óz oılaǵanyma jetken edim. Rossıa patshalyǵy men qazaq eliniń arasyndaǵy qaıshylyq qaı túrde bitetinin Kenesary da, men de anyq bilmegenmen, ázirge qan tógis shabýyldy eki jaq birdeı toqtatqan edik qoı... Batys Sibir shekarasyndaǵy anda-sanda burq ete qalatyn janjaldy esepke almasaq, Orynbor shekarasyndaǵy bekinister men kazak-orys stansıalaryn shabýyn Kenesary birjola toqtatty dese de bolady... Onyń esesine patsha aǵzam ótken qyrqynshy jyly Kenesarynyń bar kúnásyn keshirip, amnıstıa berdi... Jáne aıdalyp, sottalyp ketken týǵan-týystaryn tegis qaıtardy...»

Graf birdeme oıyna túskendeı ornynan túregelip temir shkaftan ekinshi bir papkany aldy.

«Ie, ıe, patsha aǵzam meniń tilegim úshin óziniń burynǵy ýkazyn buzǵan joq pa edi? Ol ýkazda...»

Perovskıı Ýkazǵa kóz júgirtip oqı bastady. Bul Birinshi Nıkolaı patshanyń bir myń segiz júz otyz segizinshi, qazaqsha It jyly mamyr aıynyń birinde bergen Ýkazy edi. Onda «Qylmystary úshin arestant rotalaryna jiberilgen qazaqtar, merzimdi ýaqyttary bitkennen keıin de týǵan jerlerine qaıtarylmaı, ásker qyzmetine jaraıtyn senimdileri soldatqa berilip, al ózgeleri Irkýt gýbernıasyna jer aýdarylsyn»,— degen.

«Patsha aǵzam osy meıirimsiz Ýkazyna qaramaı,— dedi graf ishinen,— Kenesarynyń ustalyp ketken týystaryn, Ýálıhannyń úlken balasy Ǵubaıdolladan bastap bosatyp berdi... Biraq Ǵubaıdolla týǵan inisi — Qusmurynnyń aǵa sultany Shyńǵystyń eline barmaı, Kenesaryǵa kelip qosyldy. Nelikten? Patsha aǵzamnyń jaqsylyǵyn bilmegendiginen be, álde óziniń toqal sheshesi, Shyńǵystyń anasy Aıǵanymǵa degen óshtigin umytpaǵany ma?.. Aıǵanym demekshi, ony osydan jıyrma bes jyl buryn Peterbýrgta kórip edim ǵoı... Marqum Birinshi Aleksandr patshanyń týǵan kúngi toıynda... Sol toıǵa arnalǵan balda sulýlyq jaǵynan Aıǵanymnan esh áıeldiń aspaǵany áli esimde... Oǵan ózim sekildi orystyń jas ofıseriniń bári ǵashyq bolyp qalǵan edik qoı». Graf áldeneni esine túsirip kúlimsiredi. «Ie, sóıtken sulý Aıǵanymdy qasqyrdyń qanshyǵyndaı tas júrek dep kim oılaǵan. Handyqqa ózimen talasqan Ýálıdiń úlken áıelinen týǵan Ǵubaıdollany da, Ýálıdiń týǵan aǵasy Sartaıdy da Sibirge jer aýdartqan joq pa?— Perovskıı taǵy kúlimsiredi.— Alaıda Birinshi Aleksandr patshanyń sol toıyn ómir baqı umyta almaspyn... Jetpiske taıap qalǵan Ýálı ózi sekildi kileń aq shashty shaldarmen patsha saraıynyń bir salonynda karta oınap otyrǵanda, bıdiń dál qyzý ústinde Aıǵanymdy óz úıime alyp ketip edim-aý! Ah, jastyq shaq, jastyq shaq, sen qazir alystaǵy aı tárizdisiń ǵoı, sáýleń bar, qyzýyń joq...

Al sondaǵy marqum Birinshi Aleksandr týǵan kúngi balmen, qorǵanyshym Birinshi Nıkolaı patshanyń týǵan kúnine arnalǵan keshegi bal aıyrmasy qandaı? Jer men kókteı! Alǵashqy balda qylyshtyń júzindeı qylshyldaǵan ofıser edim, aldymda men asatyn san qyzyq asqar belder bar bolatyn, bar bolashaǵym meni kútip tur edi ǵoı... Al keshegi balda she?.. Shyn qyzyǵy artynda qalǵan kárilikke bas ıe bastaǵan jan sekildi kóringen joqpyn ba, saltanatty saraı bıkeshterine... Aıǵanym tárizdi jas sulýdy ońashaǵa alyp ketpek túgil, patsha aǵzamnyń kóńildesi jezókshe Nınanyń áziline ázil qaıtara almaı qaldym ǵoı... Iá, ıá, báleniń bári osy ázilden bastalǵan joq pa?.. Sóıtti ǵoı».

Vasılıı Alekseevıch tunjyraı oıǵa ketti. Rasynda ol oılanatyn jáıtter kóp edi. Perovskıı Qoqanǵa ózi basqaryp barǵan Dońyz jylǵy sátsiz ekspedısıasynyń áýresinen qutylǵan soń, bıyl azyraq dem alyp kóńil kótereıin dep jazǵyturym patsha aǵzamnyń ruqsaty boıynsha Peterbýrgke kelgen. Jastyq shaq etken jerdiń ystyqtyǵy qandaı, osy tamasha astanada úsh-tórt aı serýendep qalǵan. Endi qaıtam dep turǵan kezinde patsha aǵzamnyń bir qyzynyń týǵan kúni bolyp, sonyń balyna qatynasqan. Balda qydyryp júrip Birinshi Nıkolaı ımperatory men onyń kóńildes áıeli, Peterbýrgtyń sońǵy kezde aýyzǵa iline bastaǵan sulýy Nına Makeevskaıamen kezdesip qalǵan. Amandasyp bolǵannan keıin saıqal Nına:

— Ah, patsha aǵzam, sizdiń maǵan bergen ýádeńizdi oryndamaýyńyzǵa Vasılıı Alekseevıch te kináli ǵoı dep oılaımyn,— dep kúlgen.

Patsha saraıy áıelderiniń mundaı sózdi astarsyz aıtpaıtynyn biletin Perovskıı dereý:

— Ǵafý etińiz. Eger mártebeli patsha aǵzam ýáde bergen bolsa, ol ýádeni oryndaý úshin Orynbor ólkesiniń áskerı gýbernatory graf Perovskıı óz janyn pıda etýge bar,— dep basyn ıgen.

— Onda qalaı bolǵany?— Sulý Nına sıqyrlana kúlgen,— patsha aǵzam maǵan osy toıǵa kóılektikke buhar dúrıasyn aldyram dep arnaýly kerýen jiberedi. Al ol kerýendi Tashkent túbinde soǵys ashqan sizdiń Kenesary sultanyńyz tonaıdy... Bul aıyp emes pe?

— Ol múmkin emes. Keshe ǵana habar aldym. Besinshi sentábr kúni Kenesary sultan óziniń Torǵaı ózeniniń jaǵasyndaǵy ordasynda bolatyn.

— Orynbordan Aral teńiziniń jaǵasyna deıin eki aı júretin tek orys generaldary ǵana,— degen Nıkolaı patsha kekete, sál qabaǵyn shytyp. Bunysy Perovskııdiń Hıýa handyǵyna qarsy otyz toǵyzynshy jyly shyǵarǵan ekspedısıasynyń Aral teńiziniń jaǵasyna eki aıda ázer barǵanyn betine salyq etý,— al qyrǵyz sultandary Torǵaıdan tórt myń áskermen jeti-aq kúnde Sozaqqa jetedi eken.

— Ǵafý etińiz, patsha aǵzam, men sizdiń qaljyńyńyzǵa túsinip turǵam joq.— Perovskıı basyn ıe túsken.

— Qaramaǵyndaǵy qyrǵyzdardyń ne istep jatqanyn patsha generaldarynan emes, generaldary patshasynan biletin bolǵan eken bul baqytsyz Rossıada.— Nıkolaı patsha qabaǵyn túıe túsken.— Bilmeseńiz aıtaıyn. Siz qorǵan bop júrgen Kenesary sultan osy jyly jetinshi sentábr kúni ózin han dep jarıalap, sonyń qurmetine bir jetiden keıin Qoqan handyǵyna qarsy Tashkent túbinde soǵys ashqan.

— Beker bolar...— degen Perovskıı senerin de, senbesin de bilmeı. Óıtkeni jaqynda ǵana óziniń ornynda qalǵan general-maıor Gensten hat alǵan. Hatynda ol adútanty Gernniń Kenesary ordasynan birinshi sentábrde qaıtqanyn jazyp «Ol jaqta bári tynysh, Kenesary bitimniń eń sońǵy sheshimin kútip júr» degen.

— Beker? Ǵafý etińiz, qadirli Vasılıı Alekseevıch, búgin ǵana Qoqan hany Sheráliden shabarman keldi,— Nıkolaı patsha sońǵy kezge deıin óziniń súıep júrgen gýbernatoryn birjolata jermen-jeksen etkisi kelmedi. Endi ol júzine sál shyraı berdi,— osy ýaqytqa deıin knáz Gorchakovtan góri graf Perovskııdi jaqyn sanasaq onymyz Kenesaryny siz han etsin degenimiz eken dep túsinbeńiz. «Bir patshalyqtyń ishinde ekinshi patshalyq bolýǵa múmkin emes». Jáne Indıa, Aýǵanstan, Orta Azıada aǵylshyndar men bizdiń tilegimiz qarama-qarsy kelip otyrǵanda, Buqar, Qoqan, Hıýa handyqtarymen saýda-sattyqty, qarym-qatynasty buzý Rossıa ımperıasynyń saıasatyna jatpaıdy. Muny da uǵyńyz. Demek, Kenesary áńgimesin bitiretin ýaqyt jetti. Ár gýbernator óz betinshe saıasat júrgizýden eshteńe ónetin emes. Sondyqtan men búgin Chernyshev myrzaǵa Sibir men Orynbor gýbernatorlary tize qosa otyryp, bıyl jazda Kenesary qozǵalysyn birjolata qurtatyn bolsyn degen buıryq berdim. Eger bul mindetti oryndaı almaımyn deseńiz...

— Bárin de túsindim,— dep Perovskıı basyn ıe túsken.

— Túsinseńiz, kóp keshikpeı Orynborǵa júrip ketersiz dep oılaımyn.— Patsha aǵzam basyn ızep qoshtasty da, endi kidirmeı, qasyndaǵy sulý kelinshekti qoltyqtap kete barǵan.

Nına Makeevskaıa Soǵys mınıstri Chernyshevtyń Nıkolaı patshaǵa jaqyndastyrǵan áıeli ekenin graf biletin. Al sol Chernyshevtyń kópten beri Perovskııdiń ornyna artılerıa general-maıory Obrýchevti qoıǵysy kelip júrgenin de sezetin. Tek patsha aǵzamnyń ózi Perovskııdi súıeıtin bolǵandyqtan «aýystyraıyq» deýge bata almaıtyn. «Chernyshev oılaǵan maqsatyna jaqyndap qalǵan sekildi-aý» dedi graf ishinen, patsha aǵzamnyń sózinen ózine kóz qarastyń ózgere bastaǵanyn sezip, «bir qatynǵa kóılekke degen torqanyń mezgilinde kelmegeni úshin bir eldiń taǵdyry ózgeshe sheshilýi kerek».

Perovskıı sol túni tań ata-aq Orynborǵa attanǵan da sýyt júrip keshe jetken. Kelgen betinde-aq Gensten bolǵan ýaqıǵanyń anyǵyn bilgen. Búgin qoldanar sharany sheshpek.

Kenesary qozǵalysyn basýdy aqyldaspaq bolǵan Perovskıı qaramaǵyndaǵy aǵa sultandarǵa «tez jetsin» dep at shaptyrǵan. Al barlyq jaǵdaıdy tolyq baıandaýdy general Genske tapsyrǵan. Áskerı gýbernator bul baıandamaǵa bir táýlik qana ýaqyt bergen. Qazir sol general Gensti kútip otyrǵan jaıy bar.

— Áskerı gýbernator myrza,— dedi esikti ashyp hatshy-adútanty aqquba kelgen bala jigit,— general maıor myrza keldi.

— Kirsin.

Uzyn boıly, qoshqar tumsyqty, oıly, úlken kózinde altyn pensnesi bar, áskerı adamnan góri oqymystylarǵa kóbirek uqsas Gens úıge kirdi.

Graftyń kabıneti Gorchaktyń kisi qabyldaıtyn bólmesindeı dalıyp jatqan susty bolmasa da, tórt buryshty ájeptáýir keń zal. Stol tusyndaǵy patsha aǵzamnyń sýretinen bóten áskerı gýbernator qurmet tutatyn Sývorov, Kýtýzov sekildi ataqty orys qolbasshylarynyń ǵana bir-eki tas músinderi bar. Jumsaq oryndyqtar, dıvandar bári altyn tústes sary barqytpen tystalǵan. Qabyrǵada Orynbor ólkesiniń úlken kartasy. Bólme ishi tolǵan kitap. Buryshtaǵy shkaf ishinde de, stol ústinde de kileń bylǵary tysty jýan shyǵarmalar...

— Jaqsy jatyp, jáıli turdyńyz ba, Vasılıı Alekseevıch,— dedi Gens qol berip amandasyp, bul ekeýi kópten kele jatqan áriptes, seriktes adam bolǵandyqtan aralarynda bálendeı resmı tártip saqtala qoımaıtyn,— jol soǵyp tastaǵan joq pa eken?..

— Jol soqqanmen tósekte rahattanyp jatatyn kez bolyp tur ma?— Perovskıı ezý tartyp kúldi de, tez ornynan túregelip, qabyrǵada kartanyń aldyna bardy.— Ýaqytty bosqa ótkizbeıik, general myrza, siz maǵan aldymen Kenesary sultannyń qaramaǵyndaǵy eldiń qaısysy qaı jerde, sony kórsetińizshi.

Gens buryshta turǵan kórsetkish taıaqty alyp sóıleı bastady.

— Bul jaqqa Kenesarynyń sońynan kóship kelgen Aqmola jáne Qarqaraly okrýgteriniń Álke — Baıdaly, Tynaly — Qarpyq, Alshyn — Jaǵalbaıly, Qarakesek, Aıtqoja — Qarpyq, Tóbe — Temesh bolystary Qaraqum men Aqqumnyń tóńiregindegi myna jaıylymdar men Jylanshyq ózeniniń Torǵaıǵa quıatyn saǵasyna ornalasty. Al Baıanaýyl okrýginen kelgen Qozǵan, Qoılybaı — Shaǵyr, Qarjas, Malaı — Qalqaman bolystary men Aqmola okrýginiń Tynaly — Qarpyq, Toraıǵyr — Qypshaq bolystarynyń qalǵan aýyldary Baǵanaly rýymen qosyla, myna Qara Torǵaı ózeni boıyna jaılasty. Osy Qara Torǵaıdyń joǵarǵy tusynda, jurt «Orda tikken» dep ataı bastaǵan jerde Kenesarynyń óziniń aýly tur. Otyz segizinshi jyly Kenesarymen birge kóterilgen Orta júzdiń Atbasar dýanyna jatatyn myna Arǵynaty Ulytaý, Terisaqqan, Qaıraqty, Shoıyndy kól, Aq kól mańyn jaılaǵan qalyń Altaı — Álke, Altaı — Baıdáli, Tóbet — Temesh, Tynaly — Qarpyq, Aıtqoja — Qarpyq, Qoılybaı — Altaı, Alshyn — Jaǵalbaıly rýlary bizdiń jerimizdegi Alshynmen birigip ketip otyr. Mine kórdińiz be, qansha jer ekenin? Gens kartanyń dál ortasyn qomaqty etip bir oıyp ótti,— buǵan myna Jaıyqtyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy Jem, Elek, Yrǵyz ózenderi men Jylandy, Muǵajar taýlarynyń baýyryn qonys etken Kishi júzdiń Tabyn, Tama, Shyqylyq, Shómekeı, Shekti, Tórtqara rýlaryn qossańyz ereýilshil sultan qaramaǵynda Fransıa men Italıaǵa para-par bir handyq el bolady.

Perovskıı kartaǵa oılana kóz tastady.

— Tań qalam,— dedi ol sál kidire,— jaıshylyqta aýly bir qonyp etetin jerge talasatyn qazaq rýlary, Sibirden qaptaı keshken osynshama elge qalaı qonys berdi?

— Rasynda, bul tań qalatyn jaǵdaı,— Gens oılana jaýap qaıyrdy.— Kenesarynyń kúshi de osynda emes pe? Ol Rossıa ımperıasynyń otarshylyq saıasatyn ómir boıy bytyrap júrgen qazaq rýlarynyń basyn qosýǵa paıdalana bilip otyr.

— Sondyqtan da ony qazaqtar han saılady demeksiń be?

— «Kenesaryny jetinshi sentábr kúni han kóteripti» degen habardy úsh kúnnen keıin men de estidim. Sizdiń atyńyzdan arnaýly kisi jiberip «bul ras habar ma?» dep suraq salǵanymda Kenesary: «beker dep jaýap qaıyrdy. Bul sózge men sendim. Óıtkeni «Úsh júzdiń adamdary Kenesaryny aq kıgizge kóterip han saılapty. Torǵaı boıynda ulan-asyr toı bolyp jatyr», — dep Qoqan beıqam otyrǵanda ol tórt myń áskermen bir jeti ótpeı Sozaqtan bir-aq shyqty. Sonysyna qaraǵanda «Kenesary han bolypty» degen sóz qýlyǵy ma deımin. Ne bolsa da anyǵyn Gern myrza bilip keledi, ol aldyńǵy kúni júrip ketti.

— Bar qazaqtyń basyn qosatyn hanyń boldym demese Sozaqqa nege bardy?

— Torǵaı pravıteli Ahmet Jantórın: «Kenesary Sozaqqa óz betimen barǵan joq. Tashkent qushbegine qarsy bas kótergen Syr boıyn jaılaǵan Shómekeı, Tórtqara, Tama rýlary ony Qoqan handyǵynan qutqarýdy surap shaqyryp otyr» deıdi. Al Sibir Tamojnyı okrýginiń bastyǵy: «Kenesary Qoqan jerine sońǵy alasapyran kezde kóship ketken Rossıaǵa baǵynatyn qyrǵyz aýyldaryn qaıtaryp ákelýge ótti» deıdi. Eger bul habarlarǵa týǵan ákesi Qasym tóreni Qoqan hany men Tashkent qushbegisiniń óltirgenin eske alsaq, Azıa eliniń dástúri boıynsha Kenesarynyń jaý jurtyn shabam deýi tań qalarlyq is emes.

— Kenesarynyń týystaryn óltirgen Mádelihan men Tashkent qushbegi Begderbek, Láshkárlar qazir joq. Onda Mádelihannyń inisi momyn Sherálihan. Ol bizge dos.

Mádelihan baıaǵy Tashkende toqal sheshesimen kezdeskennen keıin, bir jyl ótpeı úılengen bolatyn. Bunysyn kápir isi dep «Qasapshy Nurasýlla» atanǵan Buhar ámiri, bıylǵy jyly kóp áskermen kep Mádelihandy baýyzdap, al sulý Hanpadshaıymnyń kúntımesine qorǵasyn quıyp óltirgen-di. Graf sony aıtyp tur.

— Buqar men Qoqan handyǵynyń arasyndaǵy qastyqty paıdalanyp, Kenesary elin bosatyp alamyn dese, osy kez eń yńǵaıly kez. Kenesarynyń qımyly osyny kórsetedi... Al ol Buhar, Qoqan, Hıýa handarynyń biriniń de qol astyna kirgisi kelmeıdi. Olardyń qazaq halqyna jandary ashymaıtynyn, ózin «bizge kel» dep shaqyrsa, handyqtaryn Rossıadan qorǵaıtyn aldyńǵy shep etip paıdalanýdy ǵana kózdeıtinin Kenesary jaqsy biledi. Sondyqtan da aldyńǵy jyly oktábr aıynda Mádelihan kóp syılyqpen ádeıi kisi jiberip, Qoqan handyǵyna kósh degeninde, Kenesarynyń kónbeı qalǵany ózińizge aıan. Ol Hıýa hany Allaqulǵa da kónbegen. Bul jaǵdaılar týraly biz oktábr aıynda graf Nesselrodege arnaýly hat jazǵanbyz...

— Bári durys. Kenesarynyń Qoqan, Buhar, Hıýa handarynyń qaramaǵy túgil, Rossıa ımperıasynyń da qol astyna kirgisi kelmeıtinin bilemin. Onyń oıy Rossıa bergen tynyshtyqty paıdalanyp, Qoqan qaramaǵyndaǵy qazaqtardy ózine qosyp alý. Sóıtip baryp qazaq handyǵyn qurý... Shamasy kelse Hıýa hanyna qarsy shyǵyp júrgen Kótibardyń Esetin de ózine ertý. Biraq Eset te, Syr boıynyń batyry Janǵoja da Kenesarynyń qol astynda bolǵysy kelmeıdi. Olar «Ortaq ógizden, ońasha buzaýdy» jaqsy kóredi. Kenesaryǵa Kishi júzdiń bári birdeı qosylmaı otyrýyna da osy sebep...

— Janǵoja bul joly Kenesarymen til taýypty. Áıtpese bes myń áskeri bar Sozaq sekildi kúshti bekinisti, Kenesary eki myń áskerimen qalaı alsyn...

Perovskıı Genstiń sózin bólip jiberdi.

— Patsha aǵzam tórt myń áskermen attanypty deıdi ǵoı Kenesaryny?

— Onysy ras. Biraq mynaý Shuńqyr qudyq túbine at shaldyrǵan áskeriniń arasynda dızenterıa aýrýy paıda bolyp eki myńdaı jaýyngeri urysqa qatynasa almapty. Onyń ornyna Janǵoja batyr eki myń áskerimen kelip qosylypty.

— Sóıtip olar Sozaqty alyp pa?

— Alýǵa taıaý deıdi. Búgin urys bastalǵanyna on kún.

— Ǵajap,— dedi Perovskıı,— zeńbirekti, bes myń áskeri bar myqty bekinisti Kenesary tórt myń atty áskerimen qalaı almaq?

— Qıanat kórip qorlanǵan jurt qashan da bolsa táýekelshil keledi. Biri onǵa tatıdy. Onyń ústine Kenesary sekildi tájirıbeli qolbasshysy bolsa...— Gens oıǵa shomǵandaı sál kidirdi,— Kenesarynyń Sozaqty alatyny sózsiz. Bekinis qabyrǵasyna shyǵatyn júzdegen baspaldaq istetipti. Ol baspaldaqpen órmeleıtin batyrlar qazaq jigitteriniń arasynda qashan da bolsa myńdap tabylady.

— Sóz joq, batyr halyq!— dedi Perovskıı,— tek bastary birikpeıdi. Rý-rý bop únemi talasady da jatady. Kóringenge baǵynýlarynyń bas sebebiniń ózi de osynda...— Vasılıı Alekseevıch kenet kartaǵa buryldy. Esine patsha aǵzamnyń Kenesary Sozaqqa bir jetiniń ishinde jetipti degen sózi tústi. Ol kartadan kózin almaı,— Orta jolda Betpaqdala, atpenen osynaý jerdi olar qalaı bir jetide aldy?— dedi.

Gens kúldi.

— Bir jeti emes, bes kúnniń ishinde Kenesarynyń jetinshi sentábr kúni Ulytaý mańynda bolǵany haq. Ony han saılady ma, saılamady ma bilmeımin, sol kúni Alashahannyń qabiriniń janynda sultandy qoldaıtyn rýdyń bar aqsaqal, bıleriniń jınalýy ras. Al on ekinshi sentábr kúni ol aýrýdan saý qalǵan áskerimen Sozaqtan bir-aq shyqty. Kenesarynyń kúshiniń ózi osy shapshańdyǵynda, qulan, kıik sekildi týǵan dalasynyń oı-shuqyryn jaqsy biletindiginde...

— Áıtse de bes kúnde... Perovskıı kenet kartaǵa qaıta býryldy.— Sonda ol qaı jolmen júrgen? Betpaqdaladan qus bolyp ushyp ótti me? Qazaqtyń Syrǵa baratyn eski joly mynaý Balqash kóli jaǵasy arqyly ótedi... Ne bolmasa Qaraqumdy basyp otyrady. Biraq oǵan at emes, túıe kerek.

— Kenesary bu joly Alashahannyń budan tórt júz jyl buryn salǵan eski súrleýimen júripti. Ony maǵan keshe bizge hat ákelgen bir sarbazy aıtty. Eger bilgińiz kelse...

Perovskııdiń esine aq patshanyń óziniń Aral teńizine eki aıda jetkeni jaıyndaǵy kekesini taǵy tústi. Ol qabaǵyn sál shytty da, «kórset» dep basyn ızedi.

— Birinshiden, ol bul joryqqa basshy etip Arqanyń batyrlaryn emes, qum keship úırengen Shómekeı, Tabyn, Tórtqara rýlarynyń tańdaýly jigitterin alǵan...— Gens kartanyń janyna kelip, ony uzyn kórsetkishpen shuqylaı, sol joryqqa dál ózi qatynasqandaı tápteshtep sóılep ketti.— Olar myna Qara Keńgirdegi Alashahan mazarynan shyǵyp, Ulytaýdan júz otyz shaqyrymdaı jerdegi Qara Jarǵa kelip túnepti. Odan Sarysýdyń qumaıtty oń jaǵyn jaǵalap otyryp, jıyrma eki shaqyrymdaı jerdegi Taımas batyrdyń molasyn basyp, qyryq bes shaqyrym turatyn myna Qyz molasy dep atalatyn tusqa kelip azyraq at shaldyrypty.

— Bul ara shópke kedeı, sýǵa jarymaǵan jer sekildi ǵoı?

— Durys aıtasyz,— dedi Gens,— qazaq jylqysy mundaı jerde de ottaı alady... Sosyn jıyrma jeti shaqyrymdaı jerdegi myna Sart molasynan sál tómenirek, Sarysýdyń Tasótkel dep atalatyn tusynan ásker arǵy betke ótip bir túnepti... Tań ata qalyń qol qaıta kóterilip Sarysýdyń sol jaq jaǵasymen júrip otyryp, otyz shaqyrymdaı jerde turatyn Qara Qypshaq beıitine kelip taǵy da at shaldyrypty. Budan ári kóp keshikpeı Kókjıde deıtin órkesh-órkesh qumdy óńir bastalady. Bul arada taqyr sordaǵydaı emes, órkesh-órkesh shaǵyldardyń arasyndaǵy saı, oıpattarda júzgen, jyńǵyl, sheńgel, baıalysh, sekseýil ósedi. Keı jerlerinde bıiktigi bes sajyndaı jıde aǵashtary da shoǵyrlana kezdesedi. Anda-sanda surǵylt tústes kishkentaı qoıandar men ıreleńdegen shaǵyn sur jylandar kózge túsedi. Oqta-tekte úıirimen aıdalany basyna kóterip satyrlaı shapqan qara quıryqty da kórýge bolady. Osy shaǵyldardyń arasyndaǵy jerdi qulash boıy qazsań, tushshy sý shyǵady. Osy aramen Kókjıde qoınaýynan otyz shaqyrymdaı jerdegi Jaman qorǵanǵa jetesiń.

— Bul Qoqan handarynyń qazaq jerine salǵan alǵashqy qorǵany ǵoı?— dedi Perovskıı oılana.

— Iá,— Gens áldeneni esine túsirgendeı sál kidirdi de, qaıta sóılep ketti.— Bul bıiktigi tórt, qalyńdyǵy bir jarym kezdeı, tórt buryshty shym dýal. Kóldeneńi jıyrma bes sajyndaı, uzyndyǵy da sondaı. Dýaldy qorshaı tereńdigi úsh jarym, kóldeneńi eki kezdeı or qazylǵan. Bir kezde Qoqan handary bul qorǵandy qazaqtardan kerýen jolyn qorǵaý úshin salsa, sońǵy kezde qazaq aýyldaryn shabý aldynda toqtaıtyn bekinisi etken. Osy Jaman qorǵanda bir túnep Kenesary qoly ári qaraı júripti. Barhandar budan ári kishireıe túsedi, biraq mal oty joqtyń qasy. Qazsań áli de tushshy sý shyǵady. Jaman qorǵannan Sarysýdyń sol jaǵyn jaǵalaı Qyzyl jyńǵyl arqyly otyz bes shaqyrymdaı jer ótkennen keıin Sandybaıǵa óshtesip Qara Keńgirden kóship ketken Bátesh batyrdyń Telikóldegi qystaýynyń ústinen shyǵasyń. Osy qystaýdan keıin, jazǵyturymǵy qar sýynan ǵana paıda bolatyn, Sarysýǵa quıatyn, Boqtyqaryn degen jylǵa kezdesedi. Eger sonyń qumaıtty jaǵasymen júrip otyrsań, qyryq shaqyrymdaı jerdegi Aınamkól dep atalatyn kógal shópti, qamysty Qarasýǵa kezdesesiń. Odan ári qaraı Betpaqdala bastalady.

Gens sál toqtap, kartaǵa qarady da:

— Umytyp bara jatyr ekenmin ǵoı. Jaman qorǵan men Bátesh qystaýynyń arasynda mynaý Shuńqyr qudyq dep atalatyn úsh qudyq jatyr. Bul qudyqtardyń sýy tushshy, móldir, biraq ishinde shylaý shóp kóp. Olarda túrli mıkrobtar, ınfýzorıalar bar. Baıtabyn batyr bastap kele jatqan qol ystyqqa shydaı almaı osy qudyqtarǵa toqtap sý ishken eken, shetinen aýyrypty...— Aýyrǵan áskeriniń kóbin Qyzyljyńǵyl boıyna qystaýǵa kelgen naımannyń Baǵanaly eline Kenesary qaldyryp ketipti.

Genstiń jas kezinde jaǵrafıalyq ekspedısıamen osy arany san kezgenin biletin Perovskıı onyń sózin bólgen joq. Tek tyńdaýda boldy.

— Betpaqdala alystan qaraǵan adamǵa, jan-jaǵynan on bes sajyndaı bıiktene kóterilip bir tutasqan qyzyl kúreń jar sekildenip kórinedi. Alǵashqy kórgen kisige ol bir túrli sýyq, susty...— Tek ishine kirgende ǵana azdap kóńiliń ornyqqandaı bolady. Sóıtse de ushy-qıyry joq taqyr adamnyń záresin almaı qoımaıdy,— dedi Gens sózin qaıta bastap,—osyndaı eshbir ósimdigi joq qum men taqyrdy basyp júrip otyrsań jetpis shaqyrymdaı ótkende Terisaqqan degen sýy qumǵa sińip ketken saıǵa kezdesesiń. Odan jıyrma shaqyrymdaı jerde aldyńda Aıdarly qum saıy jatady. Bul arada oshaǵan, túıe japyraq sekildi azdaǵan ósimdik kezdesedi. Dál osy jerde Shyńyraý dep atalatyn tereń qudyq bar. Sýy mol. Biraq Kenesary áskeri bul araǵa kidirmeı, boldyra bastaǵan attaryna túrkmendershe qoıdyń quıryǵyn jegizip...

— Qý dalada quıryqty qaıdan alyp júr?— dedi Perovskıı, — álde bul arada el bar ma?

— Joq. Olar júz atqa júz qoı tańyp alyp júripti... Sodan Betpaqdalany kókteı júz jıyrma shaqyrymdaı jer ótkende kóldeneńdeı kezdesetin Shý ózeniniń Besqulan dep atalatyn ótkeline kelip toqtapty. Ar jaǵynda Syrdarıa jeri. Biraq áli de qum, áli de taqyr. Sýy ashshy, shóbi az. Besqulannan on alty shaqyrymdaı jerde Aqjaıyqtan kóli bar. Bu da ashshy kól. Odan Ineı men Qulan qabaq adyrlaryn basyp otyryp on jeti — on segiz shaqyrymdaı jerdegi myna Qosqudyqqa kelesiń. Bunyń da sýy ashshy, shóbi mardymsyz. Qosqudyqtan otyz shaqyrym barhandy qumdy basyp otyryp, myna sýsyz Shubar degen saıdyń boıyndaǵy Jamanqudyqqa jetesiń. Bunyń sýy sál tushshylaý, biraq túıe bolmasa jylqy ishýge kelmeıdi. Budan jıyrma bes shaqyrymdaı jerde Berdi bı molasy bar. Bul arada tushshy sýly kishkentaı saı bar. Jaǵasynda azyn-aýlaq ósimdik te joq emes. Kenesary qoly Besqulan ótkelinen keıin kidirmeı júrip otyryp, toqsan shaqyrym qumdy, shóldi jerdi kúnniń ystyǵyna qaramaı bir-aq kúnde alǵan. Osy keıde Berdi bı molasy, keıde Qul dep atalatyn saıda at shaldyryp, ózderi túni boıy tynyǵyp, tań ata ar jaǵynda jıyrma bes shaqyrym jerdegi Sozaqtyń túbinen bir-aq shyqqan. Kún shyqpaı bekinisti qorshap alypty. Sozaq datqasy Babajan tipti qannen-qapersiz jatsa kerek, bir nókeri kelip «jaý kelip qaldy, turyńyz!» dese, «Sozaqqa Kenesarydan bóten jan bata almaıdy. Kenesary qaıda, Sozaq qaıda!» dep jaýap beripti. Nókeri: «Kelgen sol Kenesarynyń ózi!»— dese, «Shyraǵym, jylaǵysy kelgen bala ákesiniń saqalymen oınaıdy. Ulytaýda handyǵyn toılap jatqan Kenesary qus bolyp ushyp kelmese, qaıdan keledi, oıynyńdy qoı!»—dep aqyrypty.

Perovskıı ezý tartyp kúldi.

— Ulytaýdan Sozaqqa deıin alty júz shaqyrymdaı qumdy, shóldi jerdi bes kúnde etipti degen sózge Babajan túgil, men de senbes edim. Tek mundaı júriske kúnine júz jıyrma shaqyrym jer alatyn qazaq aty ǵana jaraıdy.

— Qazaq jigitteri she?— Gens te kúldi.— Alǵashqy saıahatymda salt atqa minemin dep meniń de artym oıylyp qalǵan.— General-maıor qazir qazaq ólkesin otarlaýǵa kelgen jan sekildi emes, qazaq jerin zertteýge kelgen qarapaıym ǵalym tárizdi.— Biraq sol joly men bul halyqtyń kóp etnografıalyq materıaldaryn, ertegi, dastandaryn óte kóp jazyp aldym...— Kenet ol Perovskııge kúlimsireı qarady,— siz Shý ózeniniń myna ótkelin Besqulan, al myna tóbelerdi Ineı, Qaban dep nege ataıtynyn estigenińiz bar ma?

Orynbor shekara basqarmasynyń bastyǵy general-maıor Genstiń soǵystan kóri, tarıhı, etnografıalyq jaǵdaıdy súıe áńgime etetinin biletin Perovskıı, is jaıynda sóılesýge asyǵyp tursa da, onyń kóńilin qaldyrǵysy kelmeı:

— Bilmeımin,— dedi,— biraq biletin adamnyń sózin tyńdaýǵa barmyn...

Qazir ańyzyn tyńdaýǵa yqylas qoıyp turǵan osy jumsaq minezdi kóringen graf Perovskııdiń, osydan on eki jyl ótkennen keıin, qalyń qolmen kelip, qazaq dalasyn qanǵa batyryp Aqmeshitti alatynyn kim bilgen! Gens joldasynyń yqylasyna rıza bolyp Besqulan týraly budan otyz jyl buryn jazyp alǵan ańyzyn aıtyp berdi.

— Alashahannyń jaqsy kóretin balasyn taǵy qulan úıiri basyp óltiripti,—dedi Gens ańyzdy esine túsire,— qatty qapalanǵan ári meılinshe ashýlanǵan han, qulan bitkendi qyrýdy buıyrady. Kimde-kim olardy qyryp bitirse soǵan ǵajaıyp kóp syılyq pen eń sulý kishi qyzyn bermekshi bolady. Dombylaq degen batyr hannyń tilegin oryndaımyn dep ýáde beredi. Óziniń Ineı, Qaban degen júırik attaryn minip qulandardy qýady, qaıda qashsa da qoımaı beısharalardy qyrady. Aqyrynda bes-aq qulan qalady. Olar Shý ózeninen ótip qumǵa qashady. Osy qulandardyń Shýdan ótken jerin Besqulan deıdi. Qumǵa qýyp shyqqan batyrdyń attarynyń jete almaı zoryǵyp ólgen jerlerin Ineı, Qaban dep atapty. Hannyń qyzyn alam dep qum arasynda qańǵyp ólgen Dombylaq batyrdyń molasy dep qazaqtar Shýdyń teriskeı jaǵyndaǵy molany kórsetedi... Rasynda da bul mola tym kóne... Oǵan senýge de bolady.

— Qazaq jerinde ne kóp, mola kóp. Jáne báriniń de aty bar. Jaqsy kórgen adamyn ataýsyz tastamaıdy,— dedi Perovskıı,— ólgen soń bizge de jer atyn qoıar ma eken?— Kenet ol qolyn siltedi,— meıli, ólgennen keıin ne dese o desin... Al ázirge... tiri júrgen kezimizde patsha aǵzam aldyndaǵy boryshymyzdy durys atqaralyq.— Endi Perovskıı sózin tujyra sóıledi,— eń aldymen Buhar hany men Qoqan hanynyń arasyndaǵy soǵysqa nege kiristi, sol jaıynda Kenesarydan túsinik surańyz. Al Kenesarynyń bul isi Rossıa ımperıasynyń ońtústiktegi saýda-sattyq jumysyna orasan zıan keltiredi. Sondyqtan bizdiń hatymyzdy alysymen Qoqan Handyǵyna qarsy urysyn tyıyp, Rossıa jerine tez qaıtatyn bolsyn.

— Buǵan Kenesary sultan renjimeı me? «Óz betimmen qımyldaýǵa múmkindik bergileri kelmeıdi eken», dep oılap qalmaı ma?

— Oılasa oılasyn. Búıtý eń aldymen Kenesarynyń óz basy úshin kerek. Rossıa patshalyǵyna óz erkimen baǵyný degen sóz, óz erkimenen jaýlarynan kek alý degen sóz emes. Rossıa patshalyǵyna baǵyný, tek Rossıa múddesin ǵana kózdep qana ómir súrý. Muny Kenesary duǵadaı jattap alýǵa tıisti.

— Jaqsy.

Gens sál oılanyp turdy da, stol ústinde jatqan óziniń papkasynan bir qaǵazdy alyp Perovskııge usyndy.

— Bul ne?

— Meniń hatyma Kenesarynyń jaýaby.

Perovskıı men Kenesarynyń bitimge kelgenin estise de Batys Sibir general-gýbernatory shekaradaǵy Kenesaryǵa jatatyn aýyldardy shabýyn toqtatpaǵan. «Qasym tóre qaraqshylary Rossıaǵa baǵyndym dep qur aldap júr, al durysynda patshaǵa qarsy áreketin kúsheıtýde»,— dep soǵys mınıstri Chernyshevke aryz da etken. Ábden yzalanǵan Gorchakov óziniń bir hatynda Perovskııge: «Kenesaryny Sibir shekaralyǵynan múldem alyp ket, ne bolmasa maǵan ony óziniń uıasynda qurtýǵa ruqsat et»,— dep jazǵan. Buǵan Perovskıı: «Sultandy kináli degen qorytyndyǵa kele almaımyn, óıtkeni ol Orynborǵa qaraǵannan beri, qol astymdaǵy jurtty ashýlandyrar eshbir is istep júrgen joq. Ony el tonady degen sóz bir-eki qazaqtyń kórsetýine ǵana negizdelgen. Bul dúdamal kýálikter Kenesarynyń aıypty ekenin dáleldeı almaıdy» — dep jaýap bergen. Biraq Orynbor shekara komısıasynyń predsedateli general Gens anyǵyna jetkisi kelip, «Gorchakovtyń sizge taǵyp otyrǵan kinási ras pa?»—dep Kenesaryǵa túsinik berýin surap arnaýly hat jibergen.

Qazir Genstiń Perovskııge bergen qaǵazy sol hatqa qaıtarǵan sultannyń jaýaby edi.

Perovskıı qaǵazdy alyp daýsyn shyǵara oqı bastady:

— «Patsha aǵzam bergen manıfesen keıin men Rossıaǵa qarsy qol kótergen emespin. Bu jaǵynan adal ekenime bir qudaıdyń ózi kýá. Jaýlarym meni sizdiń aldyńyzda qaralaǵylary keledi. Eger kerek deseńizder, úkimet aldynda ózimniń tipti kinásiz ekenimdi dáleldep shyǵýǵa barmyn. Jaýlarym meni óte jek kóredi, meniń sizdermen tatý bolǵanymdy kórgileri kelmeıdi»,— Perovskıı qaǵazdy Genske qaıtaryp berdi,— Kenesary shynyn aıtyp turǵany sózsiz. Biraq jaýy tym kóp... Túbi onyń jazyǵy bolmasa da jazyqty etedi. Buny tek knáz Gorchakov qana emes, eń aldymen qazaq sultandarynyń ózderi-aq atqaryp shyǵady.

— Sondyqtan da Kenesary segiz adamdy ózine óte qas sanaıdy. Alǵashqy jazǵan hattarynyń birinde solaı degen...

— Kim-kim sonda olar?

— Batys Sibir general-gýbernatorlyǵyna jatatyn Qudaımendi uly Qońyrqulja, Kúshik uly Quljan, Kishkentaı uly Aqqoshqar, Jaýǵashar, bizdiń Orynbor gýbernıasyna jatatyn Jantóre uly Ahmet, Jappastyń bıi horýnjıı Janǵabyl, Jaǵalbaıly bıi Kúkir, Sozaq datqasy Babajan... Bulardy ol tek qazaqty Rossıa men Qoqanǵa satty dep jek kórmeıdi, óz bastarynyń qamy úshin elge tym qataldyqtaryn da eske alady. Jáne ózge sultandardaı, baılardaı bul segizi Kenesary jaǵyna shyǵyp kórgen emes, kóterilisshilerdiń shúý degennen-aq taban tiresken jaýlary. Ásirese Qońyrqulja men Ahmet.

— Bul ekeýiniń jan aıaspas jaý bolatyndary da túsinikti, Kenesary Batys Sibirdegi ereýilin Qońyrqulja aǵa sultan bolyp otyrǵan Aqmola prıkazyn shabýdan bastasa, Orynbor jerinde sultan-pravıtel Ahmet Jantórınniń enshisine tıgen Torǵaı, Yrǵyz ózenderiniń boıyna týyn tigip otyr.

— Kenesarynyń da tistesken jaýy osy ekeýi. Ózge sultandardy jek kórse de, el birligin saqtaımyn dep, nemese óz jaǵyna tartýǵa tyrysyp onsha tıe qoımaıdy. Al bul ekeýiniń atyn estigende...— Gens sál ezý tartty,— Kenesary óz ordasynda otyrǵannyń ózinde de, qylyshyn qynabynan sýyryp alady desedi kórgen jurt.

— Tym ashýly eken. Túbi Kenesary bul ekeýiniń basyn jutpaı tynbas!

— Múmkin bul ekeýi Kenesarynyń basyn jutar?

— Ol múmkin emes. Kenesary ólse, bizdiń qolymyzdan, ne Qoqan, Hıýa handyǵy sekildi bóten jurttyń qolynan óledi. Qara qazaq qazaqtyń Rossıaǵa baǵynǵany tıimdi ekenin, túbi bunyń progrestik mańyzy bar is ekenin qaıdan bilsin, táýelsizdigimizdi, eldigimizdi qurtty, jerimizdi alyp jatyr dep qana uǵady. Kimde-kim onyń sol táýelsizdigin, jerin Rossıaǵa, nemese Qoqan, Hıýaǵa áperýge kómektesse, sol — qara halyqtyń jaýy. Qońyrqulja men Ahmet sol jaýynyń eń bastylary, reti kelse qazaqtyń eki jigitiniń biri olardy baýyzdaı salýdan taıynbaıdy. Osy Ahmettiń ákesi Jantóreni bir myń segiz júz on tórtinshi jyly Kótibar batyr bastaǵan kóteriliste, óziniń artynda kele jatqan qaradan shyqqan kúzetshisi naızamen túırep óltirgen.— Perovskıı sál oılandy da qaıta sóıledi,— al Kenesary sol qara halyqtyń kóbiniń túsiniginshe eliniń, jeriniń qorǵany. Ony kóziniń qarashyǵyndaı saqtaıdy. Sondyqtan da qashqyn bashqurt Kenesary qaraýylynyń bastyǵy...

Perovskıı onyń atyn esine túsire almaı sál kidirdi.

— Batyrmuratty aıtasyz ba?

— Iá. Sol Batyrmurattyń sultanǵa tónip kelgen qylyshty jalańash qolymen ustaı alýy — naǵyz erlik emes pe?! Bundaı janqıarlyq tek shyn berilgen adamnan shyǵady. Al mylqaý quly Qaraúlek Kenesarynyń jaýyrynyna órmelep shyǵyp qalǵan jylandy jalańash qolymen laqtyryp jiberem dep, kúpteı bop isip ketip, bir jeti jatypty. Bir bilgir balgerdiń emdeýiniń arqasynda ázer tiri qalypty.— Perovskıı basyn shaıqady,—joq, Kenesarydaı batyr, Mahambetteı aqyn adamyn halyq sultandaryna op-ońaı bere qoımaıdy. Eger Kenesary jaý qolynan qaza tabar bolsa, onyń ajaly basqa ulttan keledi.

Osy kezde Perovskııdiń adútanty esikten kirip:

— Sultan-pravıtel Ahmet Jantórın,— dedi,— sizdiń shaqyrýyńyzben kelip tur.

Orynbor áskerı gýbernatorlyǵyna jatatyn Jaıyqtyń kúnshyǵys jaǵyn basqaratyn Jantóre uly Ahmet, Jantóre uly Arystan, Aıshýaq uly Baımuhamed sultan-pravıtel Perovskıımen aýyz jalasqan dos. Olar «Kenesaryny Orynbor jerinen qýý kerek, eger ózińizdiń áskerińiz jetpeıtin bolsa, biz járdemdeseıik» dep san aıtqan. Biraq buǵan Perovskıı kónbegen. Orynbor mańyndaǵy mujyqtar kóterilgen alasapyran kezde, qazaqtarmen qyrylysýdy durys kórmegen. «Rossıa ımperıasyna qaraǵan qazaqtardy, Ahmet pe, Arystan ba, Kenesary ma, qaı sultan basqarsa da, báribir, tek bizge baǵynyp tynysh júrse bolǵany emes pe»,— dep oılaǵan.

Patsha aǵzam sózinen keıin Perovskıı keshe úsh sultan-pravıteldi shaqyrýǵa májbúr boldy. Qandaı general bolǵanmen patsha aǵzamnyń jarlyǵyn oryndamaıtyn qudireti qaısy, eger soǵys mınıstri Chernyshev «Gorchakovpen qosylyp Kenesaryny qurtyńdar» dep shyn buıryq berip qalsa, qolynda sol buıryqty oryndarlyq qandaı kúsh baryn bilgisi kelgen. Sultan-pravıteldiń shaqyrylǵan sebepteri de osy edi.

— Arystan men Baımuhamed sultandar kelgen joq pa?

— Ázir kelgen joq.

— Onda Ahmet Jantórın kirsin.

Úıge Ahmet kirdi. Bul boıshańdaý kelgen, keń tanaý, súzegen buqanyń kózindeı shatynaǵan úlken kózdi, qara sur, orta jastan asyńqyrap bara jatqan kisi. Iyǵynda Rossıa áskeriniń podpolkovnıktik pogony bar. Oryssha oqyǵan, kezinde Orynbordaǵy Neplúevtyń áskerı ýchılıshesin bitirgen. Ol áskershe amandasyp, qolyn kóterip esik aldynda tura qaldy.

— Podpolkovnık Jantórın sizdiń shaqyrýyńyzben keldi, general myrza.

— Joǵary shyǵyńyz, sultan-pravıtel.

Bular qol alysyp amandasqannan keıin, Perovskıı birden shaqyrǵan sharýasyna kiristi.

— Sultan Ahmet, siz Kenesarynyń qazir Qoqan jerinde soǵysyp jatqanyn bilesiz ǵoı?

— Árıne.

— Kenesary Qoqan hanymen nege soǵysyp jatyr? Siz bul jaıynda ne estidińiz? Múmkin, Hıýa hanynyń ótinishin oryndap, Buhar hanyn jeńip bermek pe?

— Kenesary ondaı aqymaq emes. Mádelihandy óltirip Nurasýlla Qoqandy ózine baǵyndyrǵannan keıin Kenesary Hıýa hanymen Qoqandaǵy qazaq jerin saǵan alyp beremin dep astyrtyn sóz júrgizgen. Ondaǵy oıy Buhar hany Nurasýlla tym kúsheıip ketpes úshin Buhar men Hıýa arasyn shatystyrý. Kenesaryǵa tartýǵa kúmis er-toqymdy arǵymaq pen on bes myltyq jibergen Hıýa hany Allaqul, Kenesary meniń jaǵymda bolady eken dep Buharǵa qarsy soǵys ashty. Biraq bul soǵystyń qyzyǵyn Qoqan kórdi, Hıýa men Buhar qyrylysyp jatqanda, bıyl Qoqan qalasynyń adamdary kóteriliske shyǵyp, Qoqannan buharlyqtardy qýyp, Mádelihannyń týysy Sherálini han etip kóterdi. Muny kórgen Kenesary Qoqan handyǵyn qaıtadan kúsheıip ketkenshe, Tashkent qushbegisiniń qaramaǵyndaǵy jeti myń shańyraq qazaq aýlyn ózime qosyp alaıyn dep, osy aıdyń on besinde tórt myń qolmen Tashkentke qaraı attandy. Meniń habarshymnyń aıtýy boıynsha, Kenesary qazirdiń ózinde-aq Jańaqorǵan, Jólek, Aqmeshitti basyp alǵan kórinedi. Bu kúnde urys Sozaqta júrip jatyr desedi. Kenesary bosatqan keı qazaq aýyldary beri qaraı kóshe bastaǵan tárizdi.

— Budan bizge keler qandaı zıan bar?— dedi Perovskıı Genske qarap,— bir myń segiz júz otyz tórtinshi jyly Qasym tóreniń balasy Sarjan Rossıa ımperıasy qaramaǵynan qyryq myń úılik qyrýar eldi alyp qashsa, búgin Qasym tóreniń ekinshi balasy Kenesary sultan sol qyryq myńnan Qoqan handyǵynyń qaramaǵynda qalǵan jeti myń úıdi keıin qaıtaramyn dep soǵys ashýda. Bul Rossıa ımperıasynyń jeńisi emes pe?

— Joq, bul Kenesary sultannyń jeńisi,— dedi kenet tunjyrap ketken Ahmet,— qazir onyń qaramaǵynda Naıman, Baǵanaly, Arǵyn, Tabyn, Tama, Shekti, Shómekeı, Baıbaqty, Qypshaq rýlary bes myń aýyl, ıakı eki júz elý myń shańyraq bolsa, oǵan Qoqan handyǵynan jeti myń shańyraq kóship kelip taǵy qosylsa qansha kúsh jınalǵany? Al, Kenesary tiri turǵanynda Rossıaǵa dos bolmaıdy.

— Nege?

— Onyń kóksegeni Abylaıdyń zamany. Bar qazaqqa ózi han bolmaq!..

— Jaraıdy,— dedi Gens,— Kenesary handyqty kóksesin, al sonda...— general-maıor qabaǵyn sál shytty,— jańa óziń aıttyń ǵoı, onyń qaramaǵynda eki júz elý myń úı bar dep, ár úıde tórt adamnan bolsyn...

Sonda bir mıllıondaı kisi bir Kenesaryny han etemiz dep bizben kúreske shyǵyp júr me? Osynshama adamdy qorqytyp sońyńnan ergize almaısyń. Joq, Ahmet sultan, mundaǵy áńgime áldeqaıda tereńde. Álgi mıllıon adamnyń aq patshaǵa qarsy narazylyǵy men Kenesarynyń han bolsam degen armany ushtasyp jatyr. Mundaı jaǵdaıda biz Kenesaryny emes, álde adasyp, álde shaýyp alady dep qorqyp sol sultannyń sońynan erip júrgen jurtty eske alýǵa tıistimiz. Kenesaryny qurtamyz dep mıllıon adamdy qurtýǵa bolady ma?

— Bolady! Nege bolmaıdy?!—dedi kenet Ahmet qattyraq daýystap jiberip.

— Ózińmen bir týǵan qazaǵyń bolsa da ma?

— Meıli. Qazaǵym bolsyn, shúrshitim bolsyn. Aıtqanyma kónip, aıdaǵanyma júrmeıdi eken, qyryp tastaý kerek!..

Gens oǵan renjı qarady. Aldynda turǵan adam, kenet generalǵa adam emes, qan qumar qorqaý sekildi bolyp kórinip ketti. «Halyqty bosqa qyrmaý kerek» dep ultymyz bólek biz ara túskimiz keledi, al mynaý... Gens kenet Ahmetke «Halyq sendeı sultandardy nege jek kóretini endi túsinikti boldy. Ákeń Aıshýaq hannyń balasy Jantóreni halyq óltirip edi. Baıqa, Ahmet, seniń de ajalyń halyq qaharynan kelmesin!»— degisi kelip ketti. Biraq, Perovskıı burynyraq:

— Jaraıdy, biz myna general myrza ekeýmiz Kenesaryny ózimizge qan tókpeı baǵyndyrýdy jón kórip edik,— dedi.— Eger ondaı múmkinshilik bolmaıdy eken, kúsh jumsaýǵa da barmyz. Sonda Kenesary jasaǵyn talqandaýǵa álderiń jete me?

Qýanǵannan Ahmettiń kózi jarq ete qaldy.

— Ábden jetedi. Kenesaryda qazir segiz myńdaı atty ásker bolsa, myna biz Jantóreniń sultan-pravıtel eki balasy Ahmet pen Arystan úsh myń jaýynger qarsy qoıa alamyz. Jantóreniń inisi sultan-pravıtel Baımuhamed eki myń adam beredi. Jappas uly Janǵabyldan, Kenesaryǵa qosylmaı qalǵan Op boıyndaǵy Tórtqara, Jaǵalbaıly rýlarynyń bıi Kúkir, Bıǵajannan myń adamnan shyǵady. Kenesarynyń qasy Qypshaq bıi Jańbyrshynyń Balǵojasy myń sypaı berse... Sonda qansha boldyq? Toǵyz myń ba? Buǵan Orynbor áskerı gýbernatory eki myń soldat qossa, qulshynyp otyrǵan Batys Sibir áskerisiz-aq Kenesaryny bıyl kúzde joq etýge bolady. Tek ruqsat etilsin.

— Jaqsy,— dedi kenet Perovskıı,— ózge sultandar kelsin. Keshke keńeselik. Joldan sharshaǵan shyǵarsyz, ázirge tynyǵa turyńyz.

Ahmet shyǵyp ketkennen keıin Perovskıı:

— Kórdiń be, mártebeli dosym,— dedi Genske,— qazaq jerinde feodaldyq rýlyq dástúrdiń qandaı myqty ekenin? Ár sultan, bı qaramaǵyndaǵy rýlastarynyń jigitin óz soldattaryndaı jumsaı alady. Qazaq ta bir, qoı da bir, tek aldaryna túsetin serkesi bolsyn!

— Joq,— dedi Gens qabaǵyn sál shytyp,— qazaq daryndy halyq, batyr halyq, átteń baqytsyz halyq.

Perovskıı jaýap qaıyrǵansha adútant taǵy úıge kirdi.

— General myrza,— dedi ol áldenege sál qyzaryp,— qazaqtyń tamasha eki sulý qyzy kelip tur. Ket desem, sizge kirmeı ketpeımiz deıdi. Biri oryssha sýdaı biledi.

Perovskıı men Gens birine-biri qarady. Qazaq qyzynyń oryssha sóıleýi ekeýine de tań dúnıe.

— Kirsin,— dedi Vasılıı Alekseevıch.

«Qyz» degen sóz jas kezinde bozbalashylyqty basynan kóp ótkizgen Perovskııge jyly tıdi me, ol eriksiz jaǵasyn jóndep, tikireıgen sarǵylt murtynyń ushyn sál shıyrshyqtaı ádemiledi. Gens pen Perovskıı birine-biri qarap kúlip jiberdi. Júırik at shappasa da qyryndaıdy degen.

Osy kezde úıge sándene kıingen eki qyz kirdi. Biriniń basynda sáýkele, sonysyna qaraǵanda jas túsken kelinshek sekildi. Ústerindegi kıimderi baı qyzdarynikindeı torqa men dúrıa bolmasa da, kóz tartarlyqtaı ádemi. Qyzyl shıbarqyt qamzol, aıaqtarynda qyzǵylt kákıma etik, aq patsaıy shytyrman kóılek. Kelinshektiń qasyndaǵy qyzdyń basynda qyzyl túlki úkili bórik, belderindegi kúmis belbeý bulardyń Arqadan shyqqandaryn ańǵartady.

— Saý salamatsyzdar ma, mártebeli general myrzalar,— dedi sáýkeleli, shashy jerge túsken kelinshek. Qasyndaǵy qyz oryssha bilmegendikten eski Arqa dástúrimenen eki qolyn keýdesine aparyp, basyn ıdi.

— Ózderińiz de amansyzdar ma, qaraqtarym?— Gens birinshi bolyp amandasty.— Qaıdan júrsińder! Attaryń kim?

— Meniń atym — Altynshash, janymdaǵy qyzdyń aty Kúmis. Kenesary aýlynanbyz,— kelinshek orystyń taza tilimen túsinik berdi.

Qazaq qyzynyń oryssha osynshama ádemi sóılegenine tań qalǵan Gens:

— Orysshany qaıdan úırendiń?— dedi.

Altynshash ákesi Taıjandy atqannan keıin qalaı orys arasyna túskeninen bastap, eń aqyry Kenesary batyry Baıtabynǵa erge shyqqanyna sheıin jasyrmaı, bar ómirbaıanyn ádemi orys tilimen aıtyp berdi. Oryssha sóılep turǵan kimniń qyzy ekenin endi uqqan Perovskıı:

— Bizde qandaı sharýań bar?— dep surady.

— Qurmetti general, sizdi ádiletti jan degen soń kelip turmyn,— dedi ol kenet kózine kelgen jasyn súrtip,— ótken jyly Kenesary sultannyń aıdalyp ketken bar týys-jaqynyna patsha aǵzamnyń amnıstıasyn alyp berdińiz... Meniń ondaı úlken tilekti sizden talap eter qaqym joq, tek aıańyz dep ótinemin... Eń bolmasa Týrınskige jer aýdarylǵan aǵa-inilerim men apa-sińlilerimniń amandyǵyn bildirip berińiz...

Gens kózinen jasy sorǵalap turǵan kelinshekti aıap, teris burylyp ketti.

Al Perovskıı:

— Janyńdaǵy balanyń qandaı sharýasy bar?— dedi Altynshashtyń ótinishine birden jaýap bere qoımaı, syltaýratyp.

Altynshash Kúmistiń de basynan ótken ýaqıǵany jasyrmaı tegis aıtyp keldi de:

— Bu da sizderdi ádiletti degenge, Qońyrqulja aǵa sultannyń ústinen shaǵym aıtyp kelip tur. Osyndaı ozbyrlyq istegen adam eshbir jaza tartpaı kete bere me deıdi. Ákesi Ábdiýaqıtty da sol Qońyrqulja sypaılary óltirdi.

— Qandaı aıýandyq!— dedi Gens Kúmisti aıap ketip fransýz tilinde.

— Iá, dala zańy aıýandyqpen shektes keledi!—dedi Perovskıı de fransýzsha jaýap qaıyryp.

Altynshash eleń ete qaldy. Ol fransýzsha da biletin. Altynshashty qyzmetshi qyz etip úıine alǵan general-maıor Fonderson orystyń aqsúıekterinen bolatyn. Olar úı-ishteri bop kóbinese fransýzsha sóılesetin. Jetim qyz Altynshashqa bes jyldyń ishinde amal joq, jat tildi de úırenýge týra kelgen.

Altynshashtyń eleń etkenin ańǵaryp qalǵan Perovskıı:

— Sen nemene, fransýz tilin de bilesiń be?—dedi.

Altynshash generaldardyń ózara sózderiniń kýási bolǵysy kelmedi.

— Joq...— dep tómen qarady...

— Onda nege eleń ete qaldyń?

— Sózderińizge túsinbegen soń, tańdanǵanym ǵoı...

— Á...

Fransýz tilin bilmeımin degeninen Altynshash sońynan kóp paıda kórdi. Generaldardyń san qupıa syrlaryn estip, Kenesaryǵa qarsy qoldanylmaqshy sharalardy kúni buryn bilip otyrdy.

— Bulardyń ótinishine qandaı jaýap berýge bolady?— dedi Gens Perovskııge taǵy da fransýz tilinde.

— Myna kelinshektiń ákesi jóninde patsha aǵzamǵa jazyp, ne bolmasa soǵys mınıstri Chernyshev arqyly birdeme bilýge bolar. Al Qońyrquljaǵa ne isteısiń? Ol Gorchakovtyń qaramaǵyndaǵy adam ǵoı... Qysqasy, ótinishterińdi aqyldasyp kórermiz dep shyǵaryp salý kerek.

Bular ekinshi ret qaıta kele ala ma?.. Bizderdi de aldamshy jandar eken ǵoı degen oıda ómir-baqı ketpeı me.

— Aldamshy jandar ekenimizdi birden bilgennen kóri, sońynan bilgenderi durys emes pe?— Perovskıı ezý tartyp kúldi.— Óıtkeni bizge de, olarǵa da jeńil tıedi...

— Joq,— dedi Gens.— Bular ekeýmizdi orys generaldary dep senim tutyp kelip tur. Men bulardy siz aıtqandaı aldap shyǵara sala almaımyn...

— Sonda ne istemeksiz?

— Azıa isi departamenti arqyly myna qyzdyń týystarynyń qaıda ekenin bilýge tyrysamyn, al Qońyrquljany jaýapqa tartýlaryn talap etem.

Perovskıı taǵy da kúldi.

— Rossıa keńseleriniń mundaı iste asyqpaıtynyna áli kóziń jetken joq pa edi? Bul qyzdar senen jaýap kelgenshe aýyldarynda qartaıyp ta óler...

— Aýylǵa barǵannan keıin bul qyzdardyń qaıtyp kelýi ekitalaı... Kónse osy jerde qalýlaryn suraımyn. Jaýabyn tezdetýge tyrysamyn. Onyń ústine bul ekeýi de meniń jetimhanama kerek.

Gens úıinde qazaqtyń jetim balalaryna arnalǵan baspana ashqan. Olarǵa oryssha-qazaqsha sóıleı biletin tárbıeshi alýdy kópten beri oılap júr edi.

General-maıordyń oıyna túsingen Perovskıı:

— Meıliń, óziń bil,— dep kúldi.

Gens qyzdarǵa qarap:

— Ótinishteriń týraly tıisti kisilermen habarlasalyq. Jaýap kelgenshe yńǵaıly kórseńder meniń úıimde bolyńdar. Qazaq balalaryna ashqan jetimhanam bar, sonda qyzmet isteńder,— dedi.

Altynshash sál oılandy da, birdemege bel býǵandaı birden:

— Jaqsy,— dep jaýap berdi.

Kelinshektiń nege tez kóne qalǵanyn Gens te, Perovskıı de túsine qoıǵan joq. Onyń oıyn janyndaǵy Kúmis te ańǵarmady. Biraq ol birazdan beri syrlas bolyp alǵan qurbysynyń kóńilin jyqqysy kelmedi. Az ýaqyt Orynborda bola turýdy teris kórmedi.

Sol kúni Gens qyzdardy óz úıine ákep jetim balalarmen tanystyrdy, keshke taman bulardyń isi jaıynda departamentke hat jazdy. Jáne Perovskııdiń tapsyrýy boıynsha Kenesaryǵa da «Qoqan handyǵyna qarsy soǵysty toqtatyp, Orynbor shekarasyna qaıtyp kelińder» degen buıryq jiberdi.

Kenesary bul hatty on segiz kún soǵysyp Sozaqqa kirgen kúni aldy. Ol kelesi aptada qalyń qolmen Tashkentke attanbaqshy edi. Amal joq, aıtqandaryńa kónem degen Orynbor bastyqtaryna ýádesi bar, sol sebepti Qoqan handyǵymen bitim jasap, keıin qaıtýǵa májbúr boldy. Biraq Kenesary keıin qaıtýyn qaıtsa da, óziniń endi eshteńege erkiniń joqtyǵyna ishteı kúıinip, patsha generaldaryna kektene qaldy.

II

Zırektik, oıshyldyq, sezimtaldyq — ana sútimen birge bitetin qasıetter. Muny adam satyp ala almaıdy, eger júreginde osy bir qasıetterdiń ushqyndary bolsa ǵana ómir, qorshaǵan qoǵam ony ne ulǵaıta túsedi, ne óshiredi.

Jasynan óner men ǵylymdy ónege etken Esirkegen tórt jyl Semeıde oryssha oqyǵanda kóp jaǵdaıdy túsindi... Ásirese týǵan el-jurttyń nadandyǵy, qamqorsyzdyǵy júregine shoq tastap, mazasyn ala berdi. Bul jáıtter Esirkegendi qur qaıǵy, sherge bólep qana qoımaı, eline qamqorlyq eterlik jol izdetti. Endi ol orys halqynyń tarıhyna, mádenıetine, ósý jolyna úńile qarady. Óz eliniń bul halyqtan qanshalyq keıin qalǵanyn oılana tústi. Oılanǵan saıyn, ortaǵasyrlyq mesheýlikten qol sozýy qajetin, qys qatty bolǵan bir juttan soń-aq dáýleti sarqylyp shyǵa beretin, mal sońynda ótken kóshpendilik turmystan góri egis salatyn otyryqshylyq ómirge qaraı ıkemdenýi kerektigine kózi jete tústi.

Esirkegen óz sana-sezimine azyq bolar taǵy da bir syrly dúnıe ashty. Ol sonaý Ortalyq Rossıadan qazaq jerine jańa qonysqa kóship kelgen orystyń qarashekpen mujyqtary men aq patshaǵa qarsy qol kótergeni úshin Semeı sekildi alys bekiniske jer aýdarylǵan dekabrıster — orys ofıserleri men oqymysty adamdarynyń qazaq halqyna degen janashyrlyq, dostyq kóz qarastary edi. Halyq pen halyqtyń esh ýaqytta jaýlaspaıtynyn, olardy arazdastyratyn tek ústem taptyń qanaýshylyq saıasaty ekenin túsinip, onyń júreginiń túkpirinde orys halqyna degen bir ádemi jyly sezim týa bastaǵan. «Halyq pen halyq tatý bolsa, aq patsha ne isteıdi? Al Qytaı, Qoqan, Hıýa, Buhardan qorlyq kórip basy qosylmaı júrgen qalyń qazaqqa túbi taǵdyry da, qaıǵy, qýanyshy da bir, súıenish bolar el kerek. Oǵan orys jurtshylyǵynan jaqyn kim bar? Ári mádenıetti, ári qýatty. Dostassa qorǵan bola alady? Biraq sonda elimizdiń táýelsizdigi ne kúıge ushyraıdy. Múmkin el táýelsizdigi de saqtalar. Kenesary, Aǵybaılardyń túsinbeı júrgenderi bar shyǵar. Joq, san aıqastan ótken bul batyrlardy el kúıin túsinbeı júr deýge meniń qandaı qaqym bar?.. Bul bir aqylǵa salatyn jaǵdaı».

Osyndaı kúıde júrgende Esirkegen Semeıdegi orys mektebin bitirip, qys kele Peterbýrg kadet korpýsyna túsetin boldy. Bul bir myń segiz júz qyryq birinshi, qazaqsha Sıyr jyly edi. Oqýǵa qar jaýa baratyndyqtan ol jaz shyǵa óz aýlyna kelgen. Júregin kókeıkesti arman torlaǵan, el qamyn oılar jigit — oıpat ústinde erte shyǵyp, erte solatyn sarǵaldaq gúl tárizdi, erte pisip, erte qartaıady. Seksennen attap selkildeı bastaǵan Masan qart jıyrmaǵa jańa ilingen nemeresiniń oı sorǵan bozǵylt júzine qarap, onyń janyn jegen bir keseldiń bar ekenin birden uqty. Biraq kelgen betten tis jaryp bálendeı demegen.

Nemeresi týǵan jeriniń jasyl shalǵynyna ábden aýnap-qýnap maýqyn basyp, qurby-dostarymen biraz oıyn-saýyq quryp, babyna kelgendeı kezde ǵana bir kúni ońashada:

— Qaraǵym, ishte jatqan qaıǵy Eskendirdiń qos múıizi tárizdi, syrtyńa shyǵarmasań keselge aınaldyrady,— dedi baısaldy únmen,— qabaǵyńnyń shyrynan ishińe bir sarsýdyń baılanǵanyn ańǵaramyn... Kárige aıtylatyn syr bolsa jasyrma, qolymnan is kelmese, tilimnen aqyl keler... aıanban.

Kópti kórgen qart atamen óziniń de sóıleskisi kelip júr edi. Esirkegen birden aqtaryla qaldy.

— Qaıǵym bar ekeni ras, ata. Óz qaıǵym emes, el qaıǵysy.

— El qaıǵysy? Lebiziń jyly tıdi. El qamyn oılar artymda tuıaǵym joq pa dep qynjylatyn edim. Qudaı taǵala, músirkegen eken. Munyńa da shúkir. Al sóıle.

— Tórt jyl qalada oqydym, ata. Jas adamǵa tórt jyl tórt kúnmen teń ǵoı... Al maǵan... Álde men sondaı saryýaıymshyl bolyp týdym ba, tórt jylym tórt júz jyldaı uzaq soqty... Eger adam oıy teńizge aınalar bolsa, meniń oıymnan búkil dúnıeni qorshaǵan tiri pende júzip óte almas muhıt paıda bolar edi...

— Iá, aıta ber... sonsha ushan teńiz muhıtta júzip ne kórdiń?..

— Halqymnyń sol muhıt sýyna parapar kóz jasyn kórdim.

— Halqyńnyń kóz jasyn kórý ǵajap is emes. Men ony es bilgeli kórip kele jatyrmyn. Kórý bar da, kómek berý bar. Sol kóz jasty qurǵatar ne jol taptyń?

— Jol bireý-aq tárizdi. Tili men dini bólek bolǵanmen, jeri men taǵdyry bir orys jurtshylyǵymen birlespeı bizge jaryq sáýle joq sekildi. Sary dalaǵa ıe ekenmin dep taǵy qulandaı qysy-jazy kóship júre bergenmen eshteńe ońar emes. Búıte berse túbi nadandyq jeńedi. Biz de mádenıetke qulash urýymyz kerek. Al mádenıet orys jurtshylyǵynda.

— Olarda qur ǵana mádenıet emes, qıanat ta bar ǵoı, ulym...— Qarıanyń kózi kenet jarq etip bir ushqyn kórsetti de, qaıta sóne qaldy. Ol endi júdeı, oılana sóıledi,— ár jyranyń óziniń bir kúıkentaıy bolady. Surqıa zaman bizdi osylaı surqıa oıly etip jaratqan shyǵar. Asyl tastan, aqyl jastan, múmkin seniń aıtyp otyrǵanyń durys bolar, biraq el-jurtyń ne deıdi? Kári qyran kóre almaǵandy, jas qyran iledi, tek aıtarym: qanyna tartpaǵannyń qary synsyn deıdi qazaq. Ańshy qýǵan kıikteı, sum taǵdyrdan záresi ushqan azǵantaı halqyń bar, tek sonyń qarǵysyna qalma...

— Halyq keıde túsinbeı de qarǵamaı ma? Kenesaryny bireý qarǵaıdy, bireý ardaqtaıdy...

— Durys aıtasyń. Kenesarynyń jaýy da kóp, dosy da az emes. Keıde onyń qylyǵyna men de túsinbeımin. Al saǵan túsiný tipti qıyn.

— Áıtse de sol Kenesary oıyna men túsingim keledi.— Esirkegen sál úndemeı qaldy da qaıtadan sóılep ketti.— Jaz aıaqtalyp keledi, qar túse Peterborda bolýym kerek,— dedi ol jerdi shuqylaı otyryp,— Peterborǵa Omby arqyly barýǵa da bolady... Orynbor jaǵymen de jetetin jol bar...

— Sonda osy aradan Orynbor attanbaqsyń ba?

— Iá, Qaraótkel dýanynan Atbasarǵa túsip, ar jaǵynda Qaraqoıyn Qashyrly arqyly İrǵyz qulasam... Jolaı Kenekeńe jatatyn elderdi basyp, ondaǵy jurttyń qandaı kúıde ekenin óz kózimmen kórsem..

— El kúıinen er armanyn bilý qıyn emes. Biraq bul jolyń tym qaýipti jol. Peterborǵa oqýǵa bara jatqan Jamantaı aǵa sultannyń jigiti ekenińdi sezip qalsa, Kenesary adamdary seni tiri jibereri ekitalaı.

— Ol qaýipti ózim de túsinemin, biraq óz jolyńdy tańdaý úshin, ár taıpanyń kóńil muńyn anyq bilgen jón ǵoı deımin...

— Álbette.

Orynborǵa Kenesary aýyldary arqyly júrýdi Esirkegen oqýǵa baram degen kúnnen-aq sheshken. Bul joldy tańdaýynda el kúıin bilýden ózge bir armany bar. Ol armany — Kúmis. Ábdiýaqıttyń úı ishiniń ol Kenesary jaǵyna shyǵyp ketkenin sol jazda-aq estigen. Biraq olar tiri me, áli me habardar emes-ti. Ásirese Kúmis jaıyn óte bilgisi keletin. Qońyrquljaǵa oıda joqtan oıynshyq bolǵan osy bir aıaýly zamandasqa degen aıanysh áıteýir kóńiline maza bermeıtin. Keıde osy aıanysh ony bir jyly tátti sezimderge de jeteleıtin. Kenesary aýyldary arqyly júrsem, sol Ábdiýaqıt úı ishi týraly bir habar estirmin degen úmit, búlinshilikshilerdiń qolyna túsip qalarmyn-aý degen qaýipke boı bermedi. Kári atasymen el jaıyn, ózinin, keleshek arman jaıyn uzaq áńgime ete otyryp, aqyry Peterborǵa Orynbor arqyly júrmek bolyp sheshken-di.

Endi mine, mynaý cap dalany kezip kele jatqan úsh salt attynyń ortasyndaǵy aqquba jigit osy Esirkegen. Astynda oqtaýdaı bop jaraǵan kúzen kúreń. Basyn shulǵyp tastap, jiti basyp aıańdaǵanda, eki jaǵyndaǵy — shabdar baıtal men kártań tartqan qarakók at — jele túsip, ázer erip keledi.

Esirkegen aýyl jigitterinshe kıingen. Basyndaǵy pushpaq bórki men ústindegi bulǵyn jaǵaly luqpan shapany aýqatty úıden shyqqanyn ańǵartqandaı. Janyndaǵy pushyq sary men deneli at jaqty qara sur jigittiń ústinde kedeı qoly jupyny kıim. Keń jeńdi kóne shekpen, qyrqyla bastaǵan jeńil eltiri tymaq pen kóne dalbaǵaı. Ekeýiniń syrt beınesi, ortadaǵy aýqatty jigittiń jaı atqosshy serikteri ekenin sezdiredi. Bul úsheýi aýyldan shyqpaı jatyp, Kenesary jasaǵy kezdesip qalsa, sonaý Ulytaý boıyndaǵy Naıman rýyndaǵy naǵashylaryna bara jatyrmyz dep aıtýdy kelisken. Esirkegenniń janyndaǵy jigitterdiń syrt pishinderi bálendeı kózge túser bolmaǵanmen, ekeýi de óneri asqan jandar. Pushyq sary daýsy kerneıdiń únindeı sozylǵan ánshi, qara sury jambasy jerge tımegen balýan. Ekeýiniń boryshy bireý-aq. Esirkegendi saý-salamat Orynborǵa jetkizip salyp, qys túspeı Qarqaralyǵa qaıta oralý.

Qarqaraly jaqtan shyqqandaryna bir aptadan asyp ketken. Qonaq dese qushaǵyn jaıa túsetin qazaq aýyldary, alys jaqtan «naǵashylap» bara jatqan jigitterden qonaǵasyn aıar emes, bir aýylǵa tústense, bir aýylǵa qonyp, Arǵynaty baýryn da kómkerlep qaldy. Jol endi osy aradan kúnbatysqa kilt burylady. Endi jigitterge «naǵashylarymyz» Jem, Yrǵyz boıyndaǵy Tama rýy deýge týra keldi. Toqtaǵan aýyldary buǵan senedi. Óıtkeni túrleri de, astaryndaǵy attary da ury-qaryǵa uqsamaıdy jáne aǵaıyn qýyp júre beretin qazaqqa «Jem, İrǵyzda naǵashymyz bar edi»,—degen sóz maıdaı jaǵady. «Pále, jıen bolsańdar, osyndaı alystan izdeıtin bolyńdar»,— dep olardy qoshemetteı túsedi.

Jol kúnbatysqa qaraı burylysymen-aq birden ózgere bastady, jaz aıaqtalyp, sarǵylt tartyp qalǵan. Arqanyń kók shalǵynynyń ornyna qýań tartqan bıdaıyq pen bozań shóp, shı men shileń jıi kezdesedi. Kún raıy da ózgerip, endi jolaýshylardyń betterin salqyn jel óbetin boldy. Biraq daýsy qarlyqpaıtyn pushyq sary jol qysqarsyn degendeı jaǵy bir tynbaıdy. Birese kúldirgi óleń aıtady, birese qaıǵyly zar tógedi. Al Esirkegen óleń aıtqan saıyn atyn toqtatyp qoıyp, qaltasynan qoıyn dápterin alyp ár óleńniń sózderin, kim shyǵarǵanyn, qandaı jaǵdaıda aıtylǵanyn jazyp alady.

— Qaıtesiń pushyq sarynyń aıtqanynyń bárin qaǵazǵa túsirip,— deıdi oń jaǵyndaǵy qara sur,— buda ne kóp, óleń kóp...

— Úrim-butaqqa kerek,— deıdi Esirkegen,— halyq murasynan qymbat qazyna joq, bári qaǵaz betine túsirilýi qajet.

Pushyq sary Esirkegenniń sózinen qanattanyp ketip, kenet er ústine bir jambastaı qoqılana otyryp aldy da, taǵy da bir ándi shyrqap ketti.

Búldirdi ala aýyzdyq el arasyn,

Naıza men soıyl sheshti daý talasyn.

Sonshama óshteskende, baýyrlarym,

Tozýdan, aıtshy, basqa ne tabasyń?

At tóbelindeı az qazaq

Bir-birińdi qyrǵanda

Qaı muratqa jetesiń?!

Moınyńa buǵaý onsyz-aq

Túseıin dep turǵanda.

Kimge erlik etesiń?

Esirkegen óleńdi estigende túsi bir túrli qýqyldanyp ózgere qaldy.

— Bul kimniń óleńi?

— Atyǵaı Yrym aqynnyń.

— Qaı jaǵdaıda shyǵarǵan?

— Ana jyly Atyǵaı Qaraýyl men Altyn, Toqa jerge talasyp kóp jigitter soıylǵa jyǵylǵanda...

Esirkegen odan ári eshteńe suraǵan joq. Óleńdi jazyp ta almady. Kenet qalyń oıǵa shomdy. «Yrym aqyn?.. Men estimegen aqyn eken... Sirá, baı men batyrdy, bı men sultandy, rý bastyqtaryn maqtap kún kermeıtin jan bolýy kerek. El arasynda júrip aıtysqa túsip júlde alýdan da alys bolar... qazaqtyń ala aýyzdyq zıan ekenin túsinetin mundaı sóz shyqqany bir jaqsy yrym eken... Osylaı jurtty oıata berý kerek. Bar keleshek halqymyzdyń oıanýynda. Bar ónerdi soǵan salý durys jol. El birligi — el teńdigi. Biraq «Moınyńa buǵaý onsyz da túseıin dep turǵanda...» degen sózinde bir úlken syr jatyr-aý. Bul sózimen neni aıtpaq? El bolyp birigip Kenesaryǵa qosylyp, Rossıa patshasyna qarsy shyq demek pe?.. Iá, solaı syndy. Beıshara, bizdiń keleshegimiz Rossıaǵa qosylýda ekenin bilmeı me?»

Sary pushyq kenet Esirkegenniń oıyn bólip jiberdi.

— Minekeı aýylǵa da jetip qaldyq,— dedi ol daýystap jiberip,— búgin osynda túnep shyǵalyq.

Aýyl degenderi yldıdaǵy kól jaǵasynda otyrǵan otyz shaqty úı bolyp shyqty. Tabyn rýynyń bir bólegi eken. Jaz sonaý Atyraý teńizine deıin kóship, qys osy mańdy qystaıdy eken. Bıyl alysqa kóshe almaı, Kishi júz ben Orta júz jeriniń ortasyndaǵy Qyzyl dińgek mańaıyn jaılap qalypty. Sebebin suraǵanda, qonyp jatqan úıleriniń ıesi qaba saqaldy qara shal:

— Byltyr jaz qumda kóship júrgenimizde malymyzdyń teń jartysyn Hıýa hanynyń sarbazdary barymtalap áketti. Qalǵan jartysyn qys túse osy aradan Qoqan sypaılary shaýyp aldy. Osy aýylda tipti tigerge tuıaq qalmaǵan úıler bar, alysqa kóshýge bizde qazir jaǵdaı joq,— dedi. Sóıtti de óziniń qonaqtaryna aıran men irimshikten, basqa qonaqasy bere almaı otyrǵanyna qysylǵandaı tómen qarap,— bul úıde de bir sıyr men úsh eshki ǵana qaldy. Alystan kele jatqan jolaýshylar ekensińder, qoı soıý kerek edi,— dep mińgirledi.

Esirkegen shaldy aıap ketti.

— Qysylmańyz, otaǵasy, barǵa mázir, joqqa ázir... Biz yqylasyńyzǵa da rızamyz...

— Iá, joqqa júırik jete me,— dep shal aýyr kúrsindi,— renjimeseńder bolǵany... Shabynshylyqtan keıin bul aýyldardyń kóterilýi de ońaı bolmas... Amal ne, basqa túsken basbaqshyl, qudaı tán bergenge dán berem degen eken, bizdi de óltirmes.

Tańerteń ertemen Esirkegender júrer aldynda shal taǵy da:

— Durystap qonaqasy bere almaǵandarymyzǵa ókpelemeńder, qaraqtarym, zaman solaı bolǵan soń isteriń bar ma,— dedi muńaıyp,— jedel júrip otyrsańdar sáske bolmaı Qarajyńǵyldaǵy Altaı rýynyń baı aýyldarynyń birine jetip qalarsyńdar, biz bere almaǵan qonaqasymdy sol aýyldan ishersińder.

Esirkegender jupyny aýyldy syrttaı júrip keledi. Keshe ymyrt úıirile jetkendikten baıqamaǵan eken, kól jaǵasynda otyrǵan osynaý otyz úıdiń aýyl degen qur aty eken. Bir-eki túıe, on shaqty sıyr bolmasa, kózge túser mal joq. Aýyl ıtteriniń quıryǵy qaıqy bolýshy edi, bulardyń ıtteriniń de júni jyǵylyp, quıryqtary salbyrap ketken. Esirkegenniń ishi ýdaı ashydy. «Sirá balyq aýlap kún kóredi-aý bul aýyl»,— dedi ol oıǵa shoma berip.

Qarttyń túndegi sózin estigennen keıin, ol túni boıy kóz ilmeı shyqqan. Qazir de sol oı shýmaǵyn jalǵaı tústi. «Joq, joq, qaıtkenmen de Rossıa qol astyna tezirek kirý kerek. Sonda ǵana bul halyqtyń jany qalady. Hıýa, Qoqan qur malyn ǵana talaıdy ǵoı, al Qytaı aýyna iliger bolsań, elińdi birjolata qurtyp jiberedi. Esirkegen endi tarıhqa kóz jibere oılandy.— Bir myń jeti júz elý altynshy jyly edi ǵoı, ózime qarsy bas kóterdiń dep Qytaı boǵdyhany ári aıbyndy, ári aıbarly memleket quryp, búkil Jońǵar ólkesin bılep otyrǵan Torǵaýyttardyń mıllıondaı halqyn qyryp, Jońǵar memleketin tarıhtan máńgi qurtyp jibergen joq pa edi. Sondaı hal qazaqqa kelmesin, kim biledi? Ejelden óshtesken Qytaı boǵdyhandary, óz elin aıamaǵanda bizdi aıar ma? Joq, joq, Rossıaǵa bas ıý kerek, sonda ǵana ózge el jandary bizdi tonaýdy qoıady».

Bul kezde kún de kókjıekten kóterile bastady. Ushy-qıyry joq qaý japqan keń dalada ushqan qus, júgirgen ań kórinbeıdi, tek kóde shópti qýalaı biren-saran bódene jorǵalap, kún shyqqanǵa qýanǵandaı shegirtkeler ǵana shyryldaıdy.

Sáske kezinde qubyla jaqtan jel turdy. Jolaýshylardyń muryndaryna bir jylymshy ıis keldi. "— Bul ne?—dedi qara sur jigit,— mal qyryp jatyr ma bireý? Qan ıisi tárizdi ǵoı mynaý ıis...

Esirkegen jaýap qaıyrǵan joq, atyn tebinip qap, aldyndaǵy adyrǵa qaraı shaba jóneldi. Serikteri de attaryna qamshy basty.

Bular adyr basyna shyǵa keldi de, aldarynda paıda bolǵan kórinisten shoshyp ketip, kilt toqtaı qaldy. Dál adyrdyń eteginde shıe kómkergen týlaı aqqan jińishke ózen jaǵasynda aq boz úıi aralas qalyń aýyl otyr eken... Biraq aýyldyń sıqynan jan shoshyrlyq. Daýyl soǵyp qulatqandaı japyraıa qalǵan lashyq, kúrke. Shańyraǵy jerge túsken aq otaý, qarasha úıler. Ár jerde sulaǵan elik, ony qorshap joqtaý salǵan top-top áıelder... Jylaǵan bala, ulyǵan ıt. Bir toptan ekinshi topqa qaraı óliktiń basyna quran oqýǵa bara jatqan birdi-ekili aq sáldeli moldalar kózge túsedi. Aýyl shetinde bir qaýym top kúrekpen zırat qazyp jatyr. Kári, jasy aralas. Qazaq aýlyna taıanǵannan-aq eldiń kórki bop kózge túsetin úkili qyz, sáýkeleli jas kelinshektiń birde-biri kórinbeıdi... Osynshama qalyń eldiń mańynda mal deıtin mal da joq. Biren-saran kúlge aýnap shegip jatqan túıeler men buzaýlaryn ertken on shaqty sıyr júr. Eri moınyna ketken eki-úsh shiderli at ottaýǵa qaraı shoqańdap barady. Aýyldyń jalpy kórinisi túnde ǵana jaý shaýyp ketkenin ańǵartady.

— Iapyrmaı, bul ne sumdyq,—dedi pushyq sary ishegin tartyp,— myna aýyldy da jaý shapqandaı ǵoı.

— Iá,— dedi qara sur kúrsinip,— bul aýyl da bosaǵasy bosaǵan aýyl boldy ǵoı.

— Joq, shańyraǵy qulap jerge túsken aýyl deńiz!— dedi Esirkegen kózine kelip qalǵan jasyn serikterinen jasyrmaı alaqanynyń syrtymen súrtip, sóıtti de kenet atyn tebinip qap, qazaqtyń eski dástúrimen «oı, baýyrymdap!» aýylǵa qaraı shaba jóneldi. Serikteri de «oı, baýyrymǵa!» basyp sońynan erdi.

Esirkegender bul aýylda bir kún boldy. Ólikterin qoıysyp kelesi kúni júrip ketti. Aýyl aqsaqaly qobyzshy Káribaı degen shal bular kelisimen bolǵan ýaqıǵany aıtyp berdi. Bul — Altaı rýynyń Kenesaryǵa erip Arqadan kóship kelgen bir aýly bop shyqty. Buryn kázirgi Atbasar dýany salynyp jatqan Esilge quıatyn Jabaıy ózeniniń mańyn qonys etip kelgen eken. Ol araǵa bekinis salyna bastaǵannan keıin qonys izdep amalsyz Kenesaryǵa erip, osynaý Qypshaq jeriniń shetine kóshipti. Kenesaryǵa erdi degen aty bolmasa oǵan bálendeı járdem bermepti. Tek qol ushynan jalǵasyp, áskerine qys soǵymdaryn, jaz qarý-jaraqqa degen salyǵyn tólep turypty. Bıyl ǵana biraz jigitteri Kenesary sarbazdaryna qosylypty. Soǵan óshikken be, álde osy aýyl Kenesarynyń ıek tirer tilektesi dep bireý-mireý kórsetti me, áıteýir Or qalasynan shyqqan aq patshanyń bir top «kári qylysh» jendetteri keshe kún bata kegi aýyldy shaýypty. Qannen-qapersiz jatqan el, aýyl ústinen gúrsildeı atylǵan myltyqtan shoshyp, qarsylasa almaı qalypty. Jendetterdiń ózderi eki júzdeı adam eken, túni boıy istemegeni bolmapty. Ájetke jaraıtyn qyz balalardyń bárin shetinen abyroıyn aırandaı tógip, osy ajarly-aý degen jas áıel, kelinshekterdiń birde-birin saý tastamapty. Keýdesinde namysy bar arashaǵa túsken jigitter men «aý, býlaryń ne?» dep aqylǵa salam degen aqsaqal, qarasaqal bitkenniń bárin búkil jurttyń kóz aldynda oqqa baılapty, keıbireýlerin qylyshpen shaýyp óltiripti. Mundaı qaza bolǵan jannyń sany otyzǵa jýyq kórinedi. Qan isher jendetter túni boıy dármensiz elge isterin istep, tek búgin kún shyǵa ǵana júrip ketipti. Biraq, qur ketpepti, aýyldyń sulý qyz-kelinshegi men túbekte jatqan bar malyn aıdap áketipti. «Barlyq Kenesary jaǵyna shyqqandardyń kóretin kúni osy. Bul bul ma, búıte berseńder endigi joly birińdi qaldyrmaı qyryp tastaımyz»,— dep ketipti.

— Bul ýaqıǵany Kenesaryǵa estirte aldyńdar ma?— dedi qara sur qanyn ishine tartyp.

— Túnde aýyldy shaýyp jatqanda kisi jibergenbiz. Jer arasy shalǵaı, eger shabarmanymyz qolǵa túsip qalmasa sultan aýlyna taıap qalǵan shyǵar,— dedi Káribaı shal,— biraq onyń qolynan ne keledi? «Kári qylysh» jendetteri Orǵa qaraı bettedi ǵoı, kezdese almas... Tek Jantóre úrim-butaǵynyń aýlyn bókterleı qýsa ushyrasýlary múmkin.— Shal taǵy kúrsindi,— oı, bilmeımin, ushyrasa qoıar ma eken... Tym qıys jatyr ǵoı... Jáne ol tustaǵy el Kenesaryǵa qarsy, jón siltemes.

Ólikterin qoıysyp aýyldan shyǵysymen túni boıy uıqy kórmegen Esirkegender bir saıǵa túsip, attaryn tusap otqa jiberip, ózderi qorjyndaryndaǵy azyn-aýlaq astarymen ózek jalǵap, kún tús bolǵansha uıyqtap tynyǵyp aldy. Endi olar Soltústikke qaraı buryla túsip Orynborǵa Kenesarynyń qaramaǵyna jatpaıtyn aýyldardyń ústimen júrmek boldy.

Esirkegen atqa qonysymen-aq taǵy sazara oıǵa shomdy. Janyndaǵy serikterinde de ún joq. Qalaı úndesin, baǵanaǵy aýyldaǵy kórgen kórinisteri eki ıinderinen segiz batpan aýyr júkteı jerge janshı túsip, bastaryn kóterter emes. Ásirese Esirkegenniń qabaǵynan qan jaýǵan. «Rossıaǵa baǵyný kerek deımin. Ondaǵy oıym uly halyq mádenıetti halyq, ózimen birge muratqa jetkizedi dep senýimnen shyqqan arman. Al baǵanaǵy aýylǵa istegeni ne? Múmkin men eshteńege túsinbeıtin bolarmyn, aq patshanyń da, onyń qarapaıym soldattarynyń da armany bireý-aq shyǵar. Tezirek qazaqty qurtyp, jerin emin-erkin paıdalanýǵa asyǵatyn bolar. Biraq bir qoldaǵy bes saýsaǵyń da birdeı emes qoı. Bir Abylaıdan shyqqan eki urpaq — eki bólek jol ustaǵan joq pa? Ýálıge qarsy Qasym shyqsa, Ýálıdiń balasy Shyńǵysqa Qasymnyń balasy Kenesary qarsy kelip otyrǵan joq pa? Sol tárizdi bir Rossıa patshasyna baǵynatyn jurtta eki túrli oı bolýy múmkin ǵoı»...

Árıne, Esirkegen óziniń osy oıynan keıin jıyrma jyldaı shamasynda tarıhqa kelgen Shyńǵystyń balasy Shoqan men Kenesarynyń balasy Syzdyqtyń da birine biri qarsy soǵysatynyn bilmedi. Shoqan — orys generaly Chernáev jaǵynda, al Syzdyq Qoqan handyǵyn qorǵap shyǵatyny onyń tipti úsh uıyqtasa túsine de kirmeıtin jáıt. Sondaı-aq ózi sekildi Shoqannyń da Rossıa mádenıetine qanat qaǵyp, týǵan halqyn sol Rossıaǵa tartqanyn, biraq artynan general Chernáevtiń áskeri sol halyqty Rossıa patshasyna otar etemin dep qyrǵanda, ne isterin bilmeı, qyzmetin tastap Tezek tóreniń aýlyna qashatynyn qaıdan bilsin.

Esirkegen qazir shym-shytyryq jumbaq oıdyń sheshýin taba almaı shatasýda edi. «Rasymen men qatelesip júrmin be? Túbi jaýynan qutyla almaıtynyn bilgen jaraly jolbarys tárizdi ne bolsa da aıqasyp ólem degen Kenesarynyki durys pa? Mádenıet, progres, Rossıamen biriksek jaryq kúnimiz shyǵady dep júrgende, halqymyzdyń erkindigi túgil, ózinen aırylyp qalmaımyz ba? Eger qazaqty ózine qosý ádeti, únemi álgi aýylǵa istegenindeı bola berse óıtken mádenıeti de, keleshegi de qursyn!.. Onda sý ishsem de, sýan ishsem de halqymmen birge bolamyn. Tek sonyń kúni kókte júzsin, sonyń ǵana sáýlesi jarqyraı tússin».

Osyndaı shym-shytyryq oıda kele jatqan Esirkegen kúnniń ekindige taıap qalǵanyn jańa ańǵardy. Ol endi burylyp jan-jaǵyna qarady. Áli ushy-qıyry joq keń dala, qaý basyn aqyryn sıpaı esken salqyn jel, basty shyrmaǵan sumdyq oı...

— Kún eńkeıip ketti, osy bir tusta aýyl bolsa kerek edi ǵoı,— dedi sary pushyq sol jaqtaryndaǵy kógildir dóńesterden asyra nusqap,— attar da boldyrýǵa aınaldy.

— Qur ǵana attar ma, jany qurǵyr da boldyrǵan sekildi-aý.

Bul Esirkegenniń joldastaryna atqa qonǵaly aıtqan eń alǵashqy sózi edi.

Serikteri til qatqan joq. Jas jigittiń júreginde qandaı aýyr keseldiń jatqanyn túsingendeı aqyryn kúrsindi de qoıdy.

Bular endi solǵa, pushyq sary kórsetken kógildir dóńesterge qaraı buryldy. Ári-beri júrgen soń kún bata, adyr-dóń, qorshaı bitken jazyq dalada, Qarasýdy jaǵalaı qonyp otyrǵan aýyldy kórdi. Bul aýyldyń da sıqy tań qalarlyq. Osy araǵa ne jańa kelip qonǵan, ne bolmasa úılerin jyǵyp keshýge yńǵaılanyp jatqan tárizdi. Áıteýir túıeli júktiń janynda ábigerlengen jurt. Tek álgi jyǵylmaǵan (álde jańa ǵana tigip úlgirgen) úlken úsh aq ordanyń esiginiń aldynda bul úılerde ólik bar ekeniniń belgisi at quıryǵyna jalaý baılaǵan soıyldar men úı ústin aıqysh-uıqysh etip tańǵan qara basqurlar kórinedi (ólik bar úıdi bulaı bildirý keı rýlarynyń ejelgi dástúri). Úrgen ıt, órgen mal kózge túspeıdi. Tek kóshke arnalǵan túıe men biren-saran. yrdýan, páýeske baıqalady. Biraq aýyl ishi jypyrlaǵan adam. Aýyldy qorshaı kóp salt atty jáne tur. Qoldarynda naıza, soıyl, shoqpar...

— Bul aýylda da bir búlik bar sekildi,— dedi qara sur,— burylyp ketelik.

— Óz elińniń búliginen burylǵanda qaıda barasyń?—dedi Esirkegen,—Táýekel, ne bolsa da bara kórelik.

Bular aýyldy qorshaǵan sypaılarǵa taıaǵanda aldaryna eńgezerdeı qara murtty jigit ózgelerden bólinip shyǵa berdi.

— Eı, kimsińder?— dedi ol astyndaǵy aqboz atyn urshyqtaı aınaldyra oınatyp, analardyń sálemin almaı.

— Ózimiz ǵoı,— dedi Esirkegen, ananyń keýdesine taqqan kek shuǵa belgisinen Kenesary áskeri ekenin bilip.— Kórmeı tursyz ba?

— Kórgenime kórimdik bereıin be?— jigit úni gúrildeı shyqty, ashýly jan ekenin birden sezdirip aldy,— ózimiz deıtin meniń eki týyp bir qalǵanym ba ediń? Qamshy kórgiń kelmese, odan da tezirek jónińdi aıt.

— Amandyq joq, saýlyq joq, bergen sálemimizdi almaı jatyp, munshama túıilgenińiz ne, aǵasy,— dedi Esirkegen bıazy únmen,— Arqadan kele jatqan jolaýshymyz, Yrǵyz boıyndaǵy Tabynǵa naǵashylap baramyz.

Arqanyń qaı tusynan bolasyńdar?

— Qarqaraly jaǵynan.

— Qarakeseksińder me?

— Iá...

— Kesip alsań qan shyqpas, el bıleıtin jan shyqpas deıtin Qarakesek ekensińder ǵoı.

Esirkegen, shamdana qaldy, biraq ózin ózi ustap syr bermeı taǵy da bıazy únmen:

— Qaz daýysty Qazybekti estimegen qazaqta da jan bolady eken-aý!—dedi kekesin kúlkisin jasyra qaljyńdaǵan bolyp.

Qara murt bul joly Esirkegenge zildene qarady.

— Qarakesek dilmár keletin edi, sen de dilmár ekensiń. Sirá, sol Qazybek bıdiń urpaǵy bolmasań netsin»...

— Joq, Qazybek bıdiń emes, Masan bıdiń nemeresimin.

— Álgi Jamantaı aǵa sultannyń aqylgóıi Masan bıdiń be?

— Iá, dál sonyń!

— Qarmaq salyp ala almaı júrgen alabuǵam, aýzyma óziń kelip túsken ekensiń, júr olaı bolsa!

Murttynyń daýsy bul joly óktem shyqty. Kenesary eliniń Jamantaıǵa degen qastyq kóz qarastyń endi ózine aýǵanyn Esirkegen birden sezindi, biraq qara murtpen sóz talastyrmady.

Naızalaryn qoldaryna kóldeneń ustaǵan on shaqty salt atty jaıaý úsh jolaýshyny qorshaı, aýyl ortasyna qaraı júrdi.

Bular aýylǵa kire shetki qarasha úıden qarlyqqan kári daýysty joqtaý estidi. Ólik bar jerde bata oqymaı ótpeıtin qazaqtyń eski dástúri, Esirkegen qarasha úıge qaraı bettedi. Qasyndaǵy jendetteri de qarsy bolǵan joq, syrtta turyp qaldy. Ol úıge kirip kelgende eń aldymen kórgeni shoqpyt tymaq, jyrtyq shekpen, jylap-syqtap otyrǵan kileń kedeı boldy. Sol jaqta sulaıyn qyr muryndy, murty jańa tebindeı shyǵyp kele jatqan jas jigit jatyr. Túri ólgen adam tárizdi emes jańa ǵana uıyqtap ketken sekildi. Basynda eki búıirin taıanyp, aq shashyn jaıyp; kári shandyr betin josa-josa qylyp tyrnap tastaǵan shúıkedeı qara kempir:

Atańa nálet han Kene,

Basyńa tússin oıran-aı,

Sýaldyrdyń kózimniń

Qarashyǵyn, oıbaı-aı!—

dep qarlyqqan daýyspen zar eńireıdi.

Óliktiń keýde tusynda qaryndasy ma, álde jubaıy ma, bir kelinshek otyr. Júzi aq shúberekteı, jasqa toly tostaǵandaı qara kózi sharasynan shyǵardaı bop keregege qarap qatyp qalǵan. Esirkegen bata oqydy da shyǵyp ketti. Biraq álgi sýret kóz aldynda turdy da qoıdy.

Azdan keıin buny qara murt aýyl ortasyndaǵy alty qanat aq úıge alyp keldi. Beldeýde kishi-girim atan túıedeı aq boz at tur. Bári úıge kirdi. Tór aldynda jatqan qońyr kıingen, zor deneli kisi basyn jastyqtan sál qozǵady.

— Aǵybaı aǵa,— dedi qara murt,— myna jigitterdi aýyl ústinen ustap aldyq. Jamantaı aǵa sultannyń elinen kórinedi. Yrǵyz mańyndaǵy naǵashylarymyzǵa bara jatyrmyz deıdi.

Qapsaǵaı qońyr eleń etip basyn kóterip aldy. Úı ishinde kólbeı jatýyna de sebep bar eken, endi ol maldas quryp otyryp edi, basy keregeniń ushyna tıer-tımesteı zor deneli bir alyp eken. Adamnan góri, ertegide kezdesetin dáýler tárizdi. Tek jalǵyz kózdi emes, eki kózdi jáne sonaý tas qabaqty qońyrqaı susty túsinde bir jyly shyraıdyń sazy bilinedi. Bul Kenesarynyń bas batyrynyń biri Aǵybaıdyń ózi edi «Aǵybaı bul jaqta qaıdan júr» dedi Esirkegen ishinen. Bul mań Kenesaryǵa qarsy jaqtyń jeri emes pe edi?» Áıtse de bala jastan úlkendi qurmettep ósken jas jigit, sonaý tórde otyrǵan shúńirek kózdi alyptyń mysy jeńgendeı, ıilip sálem berdi.

— Assalaýmaǵalaıkúm.

— Allıkimassalam, balam.— Aǵybaı jas jigitke tesile qarady.— Qandy balaq sum Jamantaıdyń kimi bolasyń?

«Á, Aǵybaıdyń Jamantaıǵa degen bitpes óshi bar deýshi edi, ras eken. Úninde qańtarda qatqan muzdaı bir myzǵymas yzǵar jatyr-aý!»

— Jamantaı aǵa sultannyń qaramaǵyndaǵy eldiń jigitterimiz. Ázim Masan bıdiń nemeresimin, myna jigitter aýyldan ertip shyqqan serikterim.

— Á-á. Baǵyń bar bala ekensiń. Jamantaıdyń jaqyny bolǵanyńda bir jamandyqqa ushyraýyń kámil edi.— Aǵybaı endi túksıgen qabaǵyn sál ashty,— Masan qart áli tiri me? Aq patshanyń qoltyǵyna kirip aldyńdar ǵoı, aýyl-aımaqtaryń kúıli shyǵar?

— Kúısiz emes. Atam áli tiri.

— Iá, solaı bolar,— Aǵybaı áldenege ókingendeı aýyr kúrsindi,— otyrǵan el otyryp qaldy ǵoı... Jem izdegen ash qasqyrdaı tek myna bizdermiz ǵoı cap dalany sary baýyr etip kezip júrgen...

— Sizderge de kóshpeý kerek edi.

Aǵybaıdyń qabaǵy jaýar bulttaı jabyla qaldy.

— Sonda Jamantaısha aq patshanyń quly bol demeksiń be? Masan qarttyń nemeresimin degenge asyldyń urpaǵy ma dep qalyp edim, alysqa usha almaıtyn saýysqan bop shyǵaıyn dep tursyń ba, qalaı? — Aǵybaı tez ashýlansa da, tez qaıtty.— Já, qyshymaǵan jerimdi qasymaı jaıyńa otyr!.. Al qotan ańdyǵan uıaly bórideı, tize qosyp qaıda bara jatyrsyńdar?

— Masan atam Bókeı tuqymymen qudandal ǵoı. Yrǵyz boıyndaǵy naǵashylarymyzǵa bara jatyrmyz...

— Árıne, atańnyń sultan tuqymymen ilik-shatys bolǵanyna sen kináli emessiń,— dep kele jatty da Aǵybaı kenet sózin basqa jaqqa buryp jiberdi.— Jolaı Káribaı qarttyń aýlyna soqtyń ba?

— Soqtym.

— Soqsań bolǵan qandy ýaqıǵany kórgen shyǵarsań?

— Kórdim.

— Kórseń.. Ol seniń Jamantaılaryń sekildilerdiń tisi.

— Qalaısha? Ol aýyldy shapqan Ordan shyqqan «kári qylysh» toby dep edi ǵoı.

— Sonda jendetterge jol siltegen kim? Jamantaı tárizdi elin satqan Ahmet pravıtildiń adamdary. Osy aýyldyń bı, aqsaqaldary.

Azdan keıin Aǵybaı batyrdyń sózinen Esirkegenniń túsingeni mynaý boldy: Kenesary Op qalasynan voıskovoı starshına Lebedev bir myń toǵyz júz soldatpen Torǵaı boıyna shyǵýǵa daıyndalyp jatyr degen habar alady. Kóp keshikpeı sultanǵa tyńshylary arqyly Sibir men Orynbor gýbernatorlarynyń shekarasynda otyrǵan Kenesaryǵa tilektes aýyldarǵa eki júz soldat shyqty degen sýyq sóz jetedi. Kenesary «soldattar osy aradan ótedi-aý» degen aýyldarǵa «eger olar kórinse bizge habar berińder»,— dep kisilerin shaptyrady. Qazir ózderi otyrǵan aýyl, ústerinen Káribaı qarttyń jaılaýlaryna qaraı ótken qol týraly Kenesaryǵa habar bermek túgil, kóp soldat qaıta oralyp osy aýylda tynyǵyp jatqandarynda «soldattardy kórgen joqpyz» den bulardy aldaıdy. Artynan anyǵyn estigen Kene¬sary qaharyna minip, bes júz sypaıyn ózi bastap kelip, osy aýyldy shabady. «Bularyń ne, áı?» — dep úıden júgirip shyqqan álgi bala jigit, at qaǵyp ketip óledi. Al Kenesary orasan qatigezdik isteıdi. Aýyldyń bas kóterer segiz aqsaqal, bılerin at baýyrynan ótkizip uryp óltiredi. Bar maldary men otyzǵa taıaý qyz-kelinshekteriń elýge jýyq jigitterin baılap-matap alyp keshe óziniń ordasyna júrip ketedi. Kektesken sultan, Aǵybaı basqarǵan eki júz sypaıyna aýyldyń qalǵan qatyn-qalashyn, shal-kempirin tegis osy aradan kóshirip óziniń qaramaǵyna aıdap ákelýdi buıyrady. Úılerin jyǵyp, jurttyń kóshýge yńǵaılanyp jatqany osy buıryqty oryndaý áreketi bolyp shyǵady.

Esirkegenniń júregi taǵy da ýdaı ashyp ketti. Onyń kóz aldyna jańaǵy qarasha úıdegi sýret elesteı qaldy. Hıýa, Qoqan handarynan, patsha jendetterinen shabylyp, qan jylaǵan halqyn kórip júregi bir órtense, qany bir qazaqtan qan qaqsaǵan halqyn taǵy kórip, júregi eki órtendi.

— Kenekeńe habar bermegen el bılegen aqsaqaldar delik,— dedi ol daýsy kenet dirildep ketip,— olardy jazalaý bir rette durys ta shyǵar. Biraq, osynshama zar jylatar ózge qarapaıym jurttyń qandaı jazyǵy bar?..

— Kenekeń olaı oılamaıdy,— dedi Aǵybaı tómen qarap.— Baýyrlas qazaǵyn qyrýǵa ótip bara jatqan «kári qylyshty» kóre tura búkil aýyldan habar berer bir erkek kindikti shyqpaǵanyna sengisi kelmeıdi. Búkil aýyldy ózine qas kóredi. Sondyqtan Káribaı qarttyń óshin Ahmet pravıteldiń naǵashy jurtynan alyp otyr. Men bulardy osylaı shapsam, ózge jurt kárimnen qorqyp ekinshileı mundaı is istemeıdi deıdi.

— Sonda qaıda barsa da qyrylatyn bir qazaq ekenin Kenekeń oılamaǵany ma? Bul el qamyn aqylǵa salar kemeńgerdiń isi me?

— Kenekeń jaý qazaqtyń qyrylǵanyn jaý soldattardyń qyrylǵanymen teń kóredi.

— Ózińiz de solaı oılaısyz ba?

— Óz basym qan maıdanda betpe-bet kelmese qarapaıym elge qamshy kóterip kórgem joq. Al baı tuqymy men tóre tuqymyna degen máńgilik óshpes óshim bar.

— Kenekeń de tóre tuqymy emes pe? Oǵan da óshińiz bar ma?

— Joq,— dedi Aǵybaı sózin sozyp.— Kenekeń el qamyn oılaǵan adam, ony tóre tuqymy dep sanaýǵa bolmaıdy. Ol jalpy qazaqtyń joqtaýshysy.

— Joqtaýshysy bolsa myna jazyǵy joq jurtqa istep otyrǵan qıanatyna jol bolsyn!— Esirkegenniń kóz aldyna taǵy da qarasha úıdegi sýret elestep ketti.

Aǵybaı tunjyraı qaldy. Ózine ermegen elge degen Kenesarynyń qataldyǵy buǵan da, Baıtabynǵa da batatyn. Biraq seriktikke opaly batyr «isi qıyndalyp turǵanynda ala aýyzdyq kórsetýim sóket bolar» dep sultannyń qaı qylyǵyna bolsa da kónip baqqan. Al Baıtabyn syryn bildirip alǵan. Mundaıdy keshpeıtin Kenesarynyń qatygezdik ózine aıan. Aǵybaı jas batyr úshin qobaljýda edi. Esirkegenniń sózi biteý jarasynyń dál ústinen basty.

— Shyraǵym,— dedi ol kenet kúrsinip,— sen bir qıyn syr qozǵadyń ǵoı...

— Balanyń sózi durys, habar bermedińder dep bul aýylǵa bizdiń istegenimiz qatygezdik,— dedi bir búıirden sál qońyrqaı daýys,— múmkin habar bergileri kelgen de bolar, biraq qoryqqan shyǵar? Kenekeńnen óldi ne, óz bılerinen óldi ne, ajaldyń aty ajal, kimge bolsa da qorqynyshty.

Esirkegen daýys shyqqan jaqqa jalt qarady. Ol endi ǵana sol jaǵyndaǵy kógildir kózdi aq sary jigitti kórdi. Kıimi qazaqsha bolǵanmen túri orysqa tym uqsas. Bul Júsip-Iosıf Gerbýrt edi.

Esirkegen Kenesary áskerinde qazaqtan basqa orys, bashqurt, tatar sekildi bóten ulttyń adamdary da bar degen sózge burynnan qanyq bolatyn. Sondyqtan ol:

— Siz oryssyz ba?— dep surady taza orys tilimen.

Aýyl jigitiniń oryssha taza sóılegenine endi Iosıf Gerbýrt tańdandy.

— Oryspen baýyrlas ulttanmyn,— dedi ol kúlimsireı.

— Ǵafý etińiz,— dedi Esirkegen ózin ózi ustaı almaı,— eger qupıa bolmasa, qazaq arasynda qaıdan júrsiz? Álde tutqyn bolyp qolǵa tústińiz be?

Gerbýrt jymıa kúlimsiredi.

— Joq. Meni qazaq arasyna óz ultymdaǵydaı ulttyq bostandyq armany ákeldi.

Úı ishi qazaq jigitiniń Júsippen basqa tilde sóılep ketkenine ań-tań. Aǵybaı ishinen: «Báse, Masan qarttyń oryssha oqyp jatqan bir nemeresi bar deýshi edi, mynaý sol boldy. Dáý de bolsa tegin júrgen joq, ustap alyp ózin Kenekeńe alyp baraıyn ba?»— dedi ol bir retten, biraq bul oıynan tez qaıtty. «Joq, joq, óıtýim aǵattyq bolar. Jurt syılaıtyn Masannyń nemeresin ustaǵannan jaqsy at almaspyn. Aldynan jarylqasyn, qoıa bereıin»,— dep sheshti.

Aǵybaı bosatqanmen Esirkegen birden júrip ketpedi. Jańaǵy orys pishindes jigitpen tildeskisi keldi. Iosıf Gerbýrt ta munymen sóılesýge qumar eken. Jolaýshylar as iship otyrǵandarynda ózi kelip Esirkegendi ertip, aýyl syrtyna shyǵyp ketti. Uzaq sóılesti. Birimen biri ábden tanysty. Tek Iosıf Gerbýrt eziniń kim ekenin aıtqan joq, biraq qazaq eliniń shyn dosy ekenin jasyrmady. Esirkegenniń jolaı kórgenin estigende, onyń qam kóńilin jubatyp:

— Qazaq halqynyń ózin ózi saqtap qalýda jalǵyz ǵana joly bar. Ol Rossıaǵa qosylý,— dedi.— Seniń kórgeniń Rossıa patshasynyń otarshylyq saıasatyn júzege asyrýǵa shyqqan generaldardyń isi. Rossıada tek qana aq patsha generaldary emes, sol aq patshadan zorlyq, zombylyq kórgen qazaq halqy sekildi uly orys halqy bar. Túbi sol halyqtyń degeni bolady. Al ol halyq bostandyqqa umtylýda. Sondyqtan Rossıa jurtymen birigý bul úlken progrestik jol.

Esirkegen kenet Gerbýrtke buryla qarady.

— Osy aıtqandaryńyzdy Kenesaryǵa aıtyp kórdińiz be? Ol ne deıdi?

— Shet jaǵalap aıtyp kórdim. Men ony alǵashqyda shyn ult kúresiniń kósemi me dep uǵyp edim. Sondaı oıda kelip qosylǵam. Biraq sultannyń isi de, ózi de maǵan kúnnen-kúnge jumbaqqa aınalyp barady... Shamam kelse taǵy da bir ret sóılesem, orynsyz qan tógýdiń qate jol ekenin túsindirem... Al alda-jalda aıtqanymdy uǵar bolmasa, amal ne, jolymyz eki aırylady...

Esirkegender Aǵybaı kóshi qozǵalardan buryn júrip ketti.

Gerbýrt sózi kókeıine qonǵandaı bolǵanmen de, kóz aldynan Qoqan men Hıýa handarynyń barymtalaǵan, aq patshanyń jendetteri talaǵan, Kenesary shapqan úsh aýyldyń qan jylaǵan sýretteri ketpeı qoıdy. Hıýa, Qoqan, Rossıa aq patshasy, qazaq sultany — tórteýi tórt jaqtan qandy shoqparlaryn basyna oınatqan sorly halqynyń quryp ketýge taıaý turǵan taǵdyryn oılaǵanda, ón boıy órtenip, kókiregi qars aıryla qaıǵy bılep, ózin ózi ustaı almaı tolyqsyp at ústinen qulap kete jazdaıdy. «Bul daǵdarystan qutylar qandaı jol bar? Kim qolyn beredi? Baǵanaǵy jigit orys halqy deıdi. Biraq sol orys halqy, sol jigittiń ózi aıtqanyndaı, tendikke jetip qol ushyn bergeninshe, kóringen jendet toptar Káribaı shaldyń aýlyndaı shaba berse sorly qazaqtyń nesi qalady? Jaryq kúnge jetkenshe jalyny túgil, shoǵy da sónip bitpeı me?»

Osyndaı aýyr oımen Orynborǵa jetken Esirkegen, Kenesaryǵa qosylyp ketken óz rýynyń bir jigitinen Kúmistiń general Genstiń úıinde ekenin estidi.

— Bul janaraldyń ózi qyzyq adam kórinedi,— dedi álgi jigit,— soldattary aýyldy shabady, al ózi jetim qalǵan qazaq balalaryn úıinde asyrap tárbıeleıdi. Kúmis solardyń baqtashysy.

Bul jigit Taımastyń Altynshashqa jibergen qupıa adamy bolatyn, Genstiń úıin jaqsy biledi eken, Esirkegenge jol siltep jiberdi.

Esirkegen kelgende Kúmis úıde joq eken. Altynshash ekeýi jetim balalardy ertip qala shetindegi ormanǵa serýenge ketipti. Jas jigitti generaldyń ózi qarsy aldy. Bunyń Peterbýrgke oqýǵa bara jatqanyn estip, tipti erkin, ashyq sóılesti.

— Oqy. Bilim alyp tezirek qaıt,— dedi ol bir sózinde Esirkegenge,— senderdeı kózi ashyq azamatyn kútip otyrǵan elderiń bar.

— Peterbýrg bizdi kim etip daıyndaıtynyna kimniń kózi jetken,— dedi Esirkegen generaldyń jyly sózi kóńilin tebirentip,— múmkin menen de voıskovoı starshına Lebedev sekildi orystyń bir qanshelek ofıserin ister...

— Joq, sen ondaı jolǵa túspe,— dedi shyn oıymen general Gens,— Peterbýrgte demokratshyl, aqyl oı ıesi kisiler kóp. Solarǵa jaqyndaı bil. Olar seni qandy jolǵa salmaıdy...

Esirkegen ań-tań. Orys generaly. Aıtyp otyrǵany patsha generalyna jat oılar. Onyń esine baǵanaǵy jigittiń «bul janaraldyń ózi qyzyq adam...» degen sózi tústi. «Ras qyzyq adam bolýy kerek... Bir rette shyn aq júrek jan... Álde menimen jaı qaljyńdasyp otyr ma? Solaı sekildi... Aq júrek adam bolsa, Káribaı shaldyń aýlyn nege shaptyrdy? Sondaǵy jazyqsyz tógilgen qanda munyń da úlesi bar emes pe?!»

Káribaı shaldyń aýlyndaǵy kórinis kóz aldyna elestep ketkende Esirkegen ózin ózi ustaı almady. Bolǵan ýaqıǵany generalǵa tegis aıtyp berip, «buǵan kim aıypty?» degendeı Genstiń betine qarady.

General ún-túnsiz uzaq otyrdy da, álden ýaqytta baryp:

— Meksıka, Perý jerlerin ıspandyqtardyń qalaı bılep alǵanyn estigeniń bar ma?—dedi. Konkıstadorlar jergilikti jurttyń birin qaldyrmaı qyrmaq bolǵan. Tipti qazirgi Amerıka, Anglıa otarshyldarynyń saıasatyn alsaq onda da sol qıanat. Bular da bir ındees, bir negr qaldyrmaı dúnıeden joq etýge daıyn... Indees pen negrdi birjolata qurtyp jiberýge tek qara jumysqa, plantasıalarǵa tegin paıdalanatyn kúsh kerek... sondyqtan ǵana olardy qul retinde rezervasıalarda amalsyz ustaýda... Eger orystyń Gorchakov, Skoblev sekildi generaldaryna salsań osynaý keń dalada birde-bir qazaq qaldyrmaýǵa bar. Biraq bular orys halqy emes, orys halqy túgil sanaly oqyǵandaryna da jatpaıdy, bular Nıkolaı Palkın sekildi otarshyl patshanyń aýyr kúrjileri. Qazaq basyna tóngen osyndaı aýyr kúrjilerdi biz shamamyz kelgenshe jeńildetýge tyrysýdamyz. Biraq birden bar oıyńdy iske asyra almaısyń,— ol sál toqtap qaıta sóıledi.— Ázirge biz azbyz, olar kóp. Halyq áli oıanbaı jatyr. Sondyqtan mundaı úlken kúreste jańaǵy sen aıtqandaı ýaqıǵalar bolyp turady. Biraq qazaqta maqal bar ǵoı: «Bıtke ókpelep, tonyńdy otqa salma» degen, aq patshaǵa ókpeleımin dep orystyń demokratshyl adamdarynan bezýge bolmaıdy. Sen de bezbe, óıtkeni olar qazaq sekildi kishkentaı ulttyń úlken qaıǵysyna ortaq.

Esirkegen general sózinen úlken áser alsa da úndemedi, aýyr jarasyna shıpa tapqandaı, tyńdaǵan ústine tyńdaı bergisi keldi.

— Túbi,— dedi general Gens,— qazaq halqy orys halqymen dostasady... Al oǵan deıin patsha aǵzamnyń degeni bolady. Qazaq jerinde onyń otarshylyq saıasaty ári ketkende endi bir jıyrma jyldyń ishinde aıaqtalady. Kúsh qazir Rossıa patshasynyń jaǵynda. Rossıa otarshylyq saıasaty degenine jetpeı toqtamaıdy. Al óz maqsatyna jetý úshin aq patsha aıanbaı qan tógýge bar. Sondyqtan osy jıyrma jyldyń ishinde qan neǵurlym az tógilse, soǵurlym bul qıanat qazaq halqyna jeńil túsedi. Biraq muny basy Kenesary bop uqpaıdy. Olardyń qımyly pilge úrgen qanden kúshikpen teń...

Dál osy kezde Altynshash pen Kúmis kelip sóz bólinip ketti, biraq, Genstiń aıtqandary Esirkegenniń júreginde quran sózindeı jattalyp qaldy.

Kúmis Esirkegendi týǵan aǵasyn kórgendeı kózinen jasy parlap, qushaǵyn jaıa amandasty.

Amal ne, uzaq sóılesýge múmkinshilikteri bolmady. Esirkegen erteńine Peterbýrgke jedel baratyn jámshiktermen birge júrip ketti. Til ushynda aıtylmaǵan syr, kóńilde sheshilmegen jumbaqtar kete bardy.

Iİİ

Bir myń segiz júz qyryq birinshi, qazaqsha Sıyr jyly, qyrkúıektiń jetisi kúni, Alashahannyń beıitiniń basynda úsh júzdiń aqsaqal, bıleri jınalyp Kenesaryny aq kıgizge salyp, han kóterdi. Bul kezde Iosıf Gerbýrt-Júsip Torǵaıda edi. Kenesary han boldy degendi estigennen-aq Júsip qatty renjidi. Qazaq eliniń patsha otarshylyq saıasatyna qarsy kúresin Kenesary óz armanyna jetýge paıdalanǵanyn endi túsinip, kóterilistiń keleshegine qaýiptene qarady. «Kenesarynyń han bolýy, onyń óz armanyna jetken jeri, biraq bul halyq ereýiliniń bitken jeri. Endi jurt óziniń bostandyǵy, jeri úshin emes, Kenesary kótergen jasyl týly handyqty qorǵaımyn dep alysýǵa májbúr bolady. Budan ári sońynan ergen el kúnnen-kúnge azaıa túsedi. Aqyrynda kókeıkesti tilegine jete almaıtynyn uqqan halyq odan birjolata bezedi. Buqara jurtqa budan bylaı qaraı Kenesaryǵa erip qyrylǵansha, jan saqtaý úshin Rossıa ımperıasynyń qol astyna kirgen jón. Báribir Rossıa ımperıasy Kenesaryny han etip qoımaıdy. Erteń qalyń qolmen shabady. Halyq muny neǵurlym tez túsinse, oǵan Rossıa patshalyǵyna soǵurlym baǵyný tıimdi. Biraq, osyny halyq tez túsiner me». Halyq kóterilisiniń túbi baryp feodaldyq, handyq tartysqa aınalǵanyn kórgen Iosıf Gerbýrt-Júsip endi Kenesary ordasynan ketpek boldy. Biraq on jyl ómiri ótken, janyndaı jaqsy kórgen qazaq elin basyna qaterli kún týǵan kezde tastap ketýdiń retin taba almady. «Han bolyp shyqqan bıigi — qulaǵan quzy ekenin Kenesarynyń ózi túsinbegen kúnde de onyń janynda Taımas, Sıdaq qoja sekildi aqyldy adamdar bar emes pe, olar nege túsinbeıdi? Eń bolmasa solarmen sóıleseıin, sońdarynan elin, jerin qorǵap ergen qalyń buqara Kenesarynyń aldaǵanyna kózi jetkende bulardan qol úzetinin aıtaıyn. Múmkin aqyl aıtar tórege»,— dedi ol ishinen.

Biraq Júsip eki jaǵdaıdy eske almady. Biri Kenesary bes jyl urys-aıqastyń ishinde, óz mańyna tar jol, taıǵaq keshý kún týsa tastap ketpeıtin, áıgili batyrlardan, tóre tuqymy týǵan-týysqandarynan tabandy serikter jınap, olardy jumylǵan jumyryqtaı, tastaı etip ustaı bildi. Bul batyr, sultan, bılerdiń árqaısysynyń sońynda az bolsyn, kóp bolsyn jeke aýly, rýy bar. Rýshylyq ábden qanyna sińgen qazaq, batyry, bıi qaıda bastasa sonda barady. Kenesarynyń qasynda mundaı serikteri bar degen sóz — eli bar degen sozben teńdes. Handyqqa, mansapqa, baqqa talasatyn adamdardyń eń aldymen mańaıyna ózin satpaıtyn tabandy kisilerdi jınap alýy ejelgi ádetteri. Mundaı tirektersiz qandaı aqyldy qaıratker bolsa da oılaǵan maqsatyna jete almaıdy. Kenesary da bul ádisti jaqsy paıdalana bilgen adam. Onyń bir myqtylyǵynyń ezi de osynda edi. «Tek Baıtabyn batyr ǵana shı shyǵarǵaly júr me, qalaı deıdi ishinen sultan, eger kózim shyn jetse...» Ekinshisi: buryn basqa úlgide memleket bolyp kórmegen, áli de feodaldyq, rýshylyq satyda júrgen qazaq eline handyq degen uǵym — jeke el bolyp, óziniń jerin, erkinshiligin saqtaý degen uǵymmen bir. Qalyń buqaraǵa han saılaý degen uǵym, onyń jeke el bolyp kósemimizdi saıladyq degen uǵymmen ushtasyp jatady. Osyndaı túsiniktegi qalyń buqara, alǵashqy kezde óziniń Rossıa patshasynyń otarshylyq saıasatyna qarsy bas kótergen qımylyn aqyrynda kep bostandyqtary úshin emes, Kenesarynyń handyǵy úshin kúresine aınalyp ketkenin ańǵarmady. Shynynda da Rossıa patshalyǵyna baǵyndym dep bitim isteı turyp Kenesarynyń ózin han kótertýi, el qamyn emes, óz qamyn oılaýy edi.

Bul baqqumar sultannyń ǵana tragedıasy emes, bostandyqty kóksep aldanǵan halyqtyń da tragedıasy edi. Osy tragedıasyn túsinbegen el Kenesarynyń sońyna erip taǵy da bes jyl kúresti, aqyrynda qanǵa batyp qyryldy...

Kenesary qozǵalysynyń endi halyqqa qanshalyq qaýipti ekenin túsingen Gerbýrt-Júsip Qasym balasynyń qandaı kúshti adam ekenin de endi ǵana uqty. «Tarıhtyń ár satysynda, halyq armanynyń bir toǵysqan túıindi kezderinde osyndaı adamdar týady. Olar ózderiniń maqsattaryna jetý úshin halyqty da, tarıhty da, bárin de paıdalana biledi. Bularda qur ǵana qanypezerlik, adamdy aıamastyq qana emes, aqyl da, amal da mol keledi. Kenesary da sonyń biri. Eger osyndaı adam mıllıondaǵan halqy bar úlken elge jaratylsa qaıter edi? Azǵantaı qazaq halqyn qansha qanǵa batyrsa, úlken eldi de sonsha qanǵa batyrar edi. Onda Kenesary qozǵalysy kishkentaı el emes, úlken el tragedıasy bolar edi. Halqynyń kishkentaılyǵynan bul eldiń úlken tragedıasy ózge jurttyń kózine kishkentaı tragedıa bolyp kórinedi. Sondyqtan da keıde «Evropa habarshysynda» ǵana qazaq qozǵalysy týraly qysqa-qysqa habarlar shyǵady. Rossıanyń shyǵys buryshynda qandaı aıqastar bolyp jatqanyn Evropa elderi tipti bilmeıdi. Al túsingen adamǵa bul — kishkentaı eldiń tragedıasy. Qazaq jerine endi burynǵydan da úlken qaıǵy keldi. Ol qaıǵy kózden jas, júrekten qan bop aǵady. Kenesary jurtty Rossıa otarshyldyq saıasatyna qarsy kóterip, aqyrynda ózi han boldy. Endi sol taǵymnan túspeımin dep halyqty ajalǵa qarsy aıdap salady. Al ony áli kúnge deıin eliniń qamyn oılaǵan kemeńger dep túsinetin jurt munyń sońynan taǵy ere túsedi. Mundaı jaǵdaıdy tarıhta jalǵyz Kenesary paıdalana bilgen be? Joq, bul talaı qaharmandardyń qaıǵyly úlesi. Napoleon da jahankezdik isin osylaı bastaǵan joq pa edi, Fransıa halqynyń revolúsıalyq rýhyn paıdalanyp, Býrbondardy qurtty, roıalıserdi Fransıa jerinen qýdy. Budan artyq sol kezde revolúsıalyq is bolar ma? Biraq artynan ózi ımperator boldy. Ózine jol ashqan revolúsıany óz qolymen tunshyqtyrdy. Kenesary da sóıtedi. Erteń qazaq jerine shyn maǵynada han bola qalsa, Gorchakov pen Qońyrquljanyń qazaq halqyna istegenin bu da isteıdi. Sonda Kenesarynyń qozǵalysy qandaı qozǵalys? Rossıadan qazaqty bólip alyp, feodaldyq handyq qurý úshin kúresken halyq tilegine sáıkes emes kertartpa qozǵalys. Budan qazaq eline keler paıda joq. Odan da qazaq buqarasyna Rossıa ımperıasynyń qol astyna kirý kerek. Rossıa qol astyna kirý degen sóz — orys halqymen bir bolý degen sóz. Keleshegi de, qaıǵysy da, qýanyshy da bir. Patsha qysymshylyǵyna da qarsy tize qosyp birge kúrese alady. Mádenıetke de birge jetedi. Al Kenesary bolsa óziniń feodaldyq-handyq bólshektenýimen qazaq elin orys halqynan uzaq ýaqytqa bólgeli tur. Joq, bul jaǵdaıda sanasy bar azamattarmen sóılesý kerek. El basyna kelgeli turǵan apatqa arasha túsý kerek».

Biraq Gerbýrt-Júsip Taımaspen de, Ábilǵazymen de, Sıdaq qojamen de tez kezdese almady. Joq jerden Kenesarynyń ózimen sóılesýge májbúr boldy. Bular bir myń segiz júz qyryq ekinshi, Barys jylynyń kókteminde kezdesti. Kenesary ótken jylǵy qara sýyq kúzde Perovskııdiń jarlyǵy boıynsha Qoqan jerinen qaıtyp kelgen soń, jyldaǵy ádeti boıynsha qalyń áskerin eldi-eline taratty. Ózi azǵantaı tóleńgit aýly men tórt jyldan beri baýyr basqan Torǵaı ózeniniń joǵarǵy saǵasyndaǵy qystaýynda qysty tynysh ótkizip shyqty. Perovskıı men Genske ókpelegendikten qys ishinde olarmen habarlasa qoıýdy da jón kórmegen. Biraq osy Barys jylynyń basynda Orynborda Genstiń úıinde jetim balalarǵa tárbıeshi bolyp júrgen Altynshashqa jolyǵyp qaıtqan Baıtabyn sýyq habar ákeldi. Patsha aǵzam jaqynda Perovskııdi ornynan alyp Orynbor áskerı gýbernatory etip general Obrýchevti taǵaıyndapty-mys. Baıtabyn: «Sirá, Gensti de bosatatyn kórinedi, isin tekserýge jiberipti»,— dep kelgen. Bul habardy estisimen qystan tynysh shyǵýǵa aınalǵan Kenesary túsinen shoshyp oıanǵan adamdaı qobaljı bastaǵan. Qaramaǵyndaǵy rýlardyń basshylaryna at shaptyryp «áskerlerin jyldaǵydan góri erterek, qar ketisimen, kók shyǵýǵa qaramaı-aq, Qara Keńgirdegi Alashahan molasynyń janyna jetkizsin»,—dep habarlandyrǵan. Ózi de surapyl soǵaryn sezgen shaǵaladaı áldenege mazasy ketip, birtúrli tynyshsyzdana túsken. Óıtkeni bularmen til taýyp, bitimge kelgeli otyrǵan Perovskııdi patsha aǵzamnyń tegin túsirmegenin sezgen... Jáne astyrtyn Orynborǵa jibergen kisi arqyly, Genstiń úıinde anda-sanda bas qosatyn ofıserlerdiń sózderinen «Obrýchevtiń Kenesaryǵa senbeıtinin» Altynshash ta habarlaǵan. Buryn Perovskııdiń ták-tágimen ázer júrgen Gorchakovtyń endi buǵan shabýyl jasaıtynyn Kenesary birden uqqan.

Osyndaı qobaljýda kókek aıy óte bastaǵan kezde, Kenesary azyraq boı sergitip qaıtaıyn dep qasyna óziniń batyrlaryn ertip Aqsaqal tóbedegi toqal áıeli qystaýynyń mańyndaǵy qalyń jyńǵyldy qyratqa ań aýlaýǵa shyqqan. Bular joqta, Batys Sibir general-gýbernatory jibergen esaýyl Sotnıkov basqarǵan ásker Qara Torǵaıda otyrǵan Kúnimjan aýlyn shabady. Biraz maly men eki balasyn qosa, Kúnimjannyń ózin bas etip, on adamdy ustap alyp ketedi.

Buny estigen sultan ańnan qaıtyp kelip, Kúnimjannyń aýlyn kim shapqanyn bile almaı áýre bolyp júrgende, arasyna on kún salmaı, esaýyl Sotnıkov endi Aqsaqal tóbedegi Kenesary toqaly men Esengeldi, Sarjan aýyldaryna tıedi. Abaısyz otyrǵan eldi qanǵa boıap, júzge taıaý adamdy shaýyp óltirip, myń túıe, úsh myń bes júz jylqy, on myń qoımen birge jıyrma bes adamdy tutqyn etip aıdap áketedi.

Gorchakovtyń bul qylyǵyna Kenesary bulqan-talqan bolyp ashýlanady, ózińe kisi qyrý kerek bolsa, men de kórseteıin dep atqa minedi. Mine osylaı yzaǵa ázer shydap júrgen kúnderdiń birinde, ordada qaǵaz jazyl otyrǵan Júsipke:

— Erteń sarbazdarymyz bas qosamyz dep ýádelesken Alashahannyń molasyna júremiz, barasyń ba?— dedi.

— Baramyn,— dep jaýap berdi qandy oqıǵalardyń taıap kele jatqanyn onsyz da sezip júrgen Júsip oılanbastan.

Erteńine ózin qorǵaıtyn Batyrmurat basqarǵan jasaǵymen Kenesary Alashahan zıraty turǵan Qara Keńgirge bet aldy. Ózge batyrlaryna da tez jetsin dep habar berdi. Bul kókek aıynyń aıaq kezi edi. Jer jańa keýip, kógal shóp jyldaǵysynan erte dý ete qalǵan. Arqadaǵy áli bekinis salynyp, myltyq daýsy ań-qusyn úrkitpegen Arǵynaty, Ulytaý, Kishitaý, Aıyrtaýlar alystan munarlana kórinip, qıalyńdy terbetkendeı. Onyń ústine keń dala bıyl óte-móte kórkem edi. Jel soqsa qulpyra túsken shalǵyn. Iisi jupardaı ańqıdy. Betińnen súıgen kóktem jeli. Oıynda da, qyrynda da, kólinde de, shólinde de syńsyǵan qus... Tabıǵattyń osynshama sulý sýretin kórip mas bolǵandaısyń. Qıalyń kóktem jelindeı cap dalańdy sharlaı kezedi.

Kenesary osy ǵalamat jerdeı rasymen aırylam ba degendeı jan-jaǵyna qaıǵyra qarap kele jatty. Eki balasy men Kúnimjannan aıyrylǵannan beri tipti ózgerip ketken. Bóltirikterinen aırylǵan bórideı ábden qankózdenip alǵan. Jurtpen de tis jaryp sóılespeıdi. Bar zárin ishine saqtap betinen qan-sóli qashyp, aq sary júzi surlana túsken. Qımyly, jan-jaǵyna qadala kez tastaǵan kelbeti, qaıǵydan góri Kenesarynyń júregin ashý-yza, kek bılegendeı.

Kenesarynyń janyndaı jaqsy kóretin áıeli men balalarynan aırylǵanynan da basqa júregin órtegen kúıigi bar. Júsip ony da biledi. Ol kúıik — sultannyń Arqa men Kishi júzdiń el bılegen keıbir bı, aqsaqaldaryn ózine erte almaǵanynan týǵan kúıik.

Orynbor áskerı gýbernatorynyń qaramaǵyndaǵy orys stanısa, bekinisterine tımegenmen Kenesary ereýiline qosylmaǵan aýyldardy shaýyp, maldaryn aıdap alýdy toqtatpaǵan. Ondaǵy oıy aqylǵa kónip sońynan ermegen jurtty talaýmen, soıylmen qorqytyp ergizý bolatyn. «Óz erkimen teńdigin, jerin bermegen qazaq aýyldaryn orys generaldary soldat shyǵaryp, qyryp-joıyp, qorqytyp tartyp alǵanda, biz nege sóıtpeımiz»,— dep oılaıtyn ol. Kenesary osy qorqytýdy óziniń el bıleýdegi bir yńǵaıly quralyna aınaldyrǵan. «Qorqa-qorqa batyr boldyq» degendeı, soıyly tym batqan jurttyń túbi ózine jaýǵa aınalatynyn ol eskermeıtin. Eskergisi de kelmeıtin.

Kenesaryǵa ermeı júrgen el bılegen adamdardyń biri Orta júzdiń bıi Jańbyrshynyń Balǵojasy edi. Ol ózine jaqyn jerde salynyp jatqan Torǵaı bekinisindegi soldattarǵa arqa súıep, sultannyń birigeıik degen sózine tipti qulaq ilmeı qoıǵan. Osyǵan yzalanǵan Kenesary ótken jyly bıdi ádeıi qorlaǵandaı aýlyna qaryndasy Bopaı batyrmen úsh júz sypaı jiberip, Balǵojanyń bar malyn aıdatyp alǵan. Malyn qaıtaryp bersem Balǵoja endi sońyma erer degen Kenesary bıyl oǵan kisi salǵan. Hatshysy Sıdaq qojany shaqyrtyp alyp, bir jaǵy buıryq, bir jaǵy ótinishi etip oǵan eleńmen hat jazdyrǵan.

Kenesary hatynda Balǵojany maqtaı, túbi jerińdi, elińdi orys patshasy alady dep qorqyta kelip:

...Arǵyn, Qypshaq aǵasy!

Jyrtylmasyn, jarqynym,

Elimizdiń jaǵasy.

Qanǵandaı-aq boldy ǵoı

Bul qazaqtyń talasy,

Oıda Qoqan, qyrda orys,

Ákim boldy qalasy.

Kimnen taıaq jegendeı

Bizdiń qazaq balasy.

Byt-shyt bolyp júrgeni —

Aýzynyń alasy.

Tizgin berse Kemege,

Qanat qossa jebege,

Qyrmaq túgil jaýyńdy

Dal qylmasqa nemene! —

dep ózine qosylýǵa shaqyrǵan.

Biraq kúsh Kenesaryda emes, mol áskerli aq patshada ekenin biletin Balǵoja Kenesaryǵa qosylǵysy kelmeıdi. Aýlyn erkek emes, qatyn Bopaı shapqanyna yzalanǵan bı, tonalǵan malyn sadaqa qylyp, Kenesaryǵa ýly tildi óleńmen ashýly jaýap qaıtarǵan. Ol jaýabynyń bir jerinde:

Qapıada kenetten,

Orǵa túser bolarsyń,

Qaıtyp shyqpaq zor bolar.

Seniń sultan, dushpanyń.

Jalǵyz orys emes-ti,

Qaıda barsań aldynda

Qurýly turǵan tor bolar.

Raıyńnan qaıtpasań,

Túbinde ádil basyń qor bolar.

Bylaı barsań Qoqan bar,

Qoqańdaǵan ákeń bar.

Bylaı barsań Úısin bar,

Úısin tolǵan baısyn bar,

Júrekke túsken túısin bar.

Bylaı barsań Buqar bar,

Jaıyn bolyp jutarlar,

Taý jaılaǵan qyrǵyz bar!

Júrekke túsken bir muz bar,

Artynda qalǵan orys bar,

Baıǵus-aý, munda saǵan qaıda qonys bar!..—

dep Kenesaryǵa sen túbinde qor bolyp ólesiń dep qorqytqan.

Qateńdi dosyńnan qasyń kóregen. Bul hat Kenesarynyń eń jaraly jerine tıgen. Sultan bar sumdyq salmaǵyn salǵaly turǵan jan-jaǵyn qorshaǵan jaýy baryn Balǵoja bısiz de biletin. Kenesary buǵan ashýlanǵan joq. Jaýynyń kóp ekenine kóne tura, bárine jalǵyz ózi qarsy shyqqan joq pa? «Ne oılaǵan armanǵa jetý, nemese sol jolda qurban bolý!»— Sultanda bóten sheshim joq. Ony ashýlandyrǵan, yzalandyrǵan — el aǵasy degen Balǵoja bı sıaqty adamdardyń Kenesarynyń osyndaı qıyn jaǵdaıynda, qol ushyn bermegeni, Kene hanǵa bas ıip, Abylaıdyń aq týyn kóterisýdiń ornyna, irgesin múlde aýlaq salyp, Rossıa patshalyǵyna bet buryp ketýi.

«Jaraıdy, meniń janymdy túbi orys, Qoqan, qyrǵyz bireýi alady eken ǵoı. Balǵoja bı, sen sony dátke qýat etip qýanady ekensiń, oǵan deıin men seniń janyńdy alaıyn!» dep Kenesary sol kúni túnde bıdiń aýlyn qaıta shaýyp, ózin at quıryǵyna baılap óltirýge bes júz sarbazymen Janaıdar batyrdy attandyrdy.

Biraq Janaıdar batyr sultannyń armanyn oryndaı almady. Joryqqa ketip bara jatyp, jolaı qyz kúninen kóńildes Bopaı aýlyna bir tún túnep, der kezinde bıdiń aýlyna jete almady. Kenesary ordasymen jasyryn habardar bolyp otyrǵan Balǵoja, aýlyna Janaıdar batyrdyń shyqqanyn estip, qaramaǵyndaǵy bes júz úıdi ertip kóterile kóship, Or qalasynyń ar jaǵyna qashty. Bıdiń jurtyn sıpap qalǵan Janaıdar batyr ózine qarsy shyqqan Ahmet sultan-pravıteldiń soldattarymen atysyp, odan soń Syrǵa qaraı kóship kele jatqan Kúkir bıdiń aýlyn shaýyp, kóp malyn olja etip qaıtty.

Balǵojadan aırylyp qalýynyń shyn sebebin bilmeıtin Kenesary Janaıdar batyrdyń bul oljasyna da rıza boldy. Biraq jazǵan hat Kenesarynyń esinen shyqpaı-aq qoıdy.

Sultannyń sońǵy kezde tym tunjyrap ketýine sebep bolǵan osy hat ekenin Júsip-Gerbýrt te jaqsy biletin.

Bular Alashahan molasy turǵan Keńgir ózeniniń jazyq betkeıine jetkende basqa jaqtyń batyrlary áli kelmegen eken. Kenesary shatyrlaryn tigip, sarbazdardy osy jerde kútpek boldy. Arada úsh-tórt kún ótti. Azyq-túligin túıege teńdep, áskerlerin sońdarynan shubatyp batyrlar da kele bastady, Torǵaıdan Iman batyr, Elek pen İrǵyzdyń ortasyn jaılaǵan Tabynnan Jolaman batyr, óziniń úzeńgiles serikteri Aǵybaı, Buqarbaı, Jeke batyr, Qudaımendi batyrlar aldymen jetti. Kóp keshikpeı Janaıdar men Bopaı da keldi. Biraq Kenesary áli eshkimmen tis jaryp sóılesken emes. Jaıshylyqtaǵy aqylgóıleri, soǵys isinde keńes beretin, qandy kóılek serikteri Taımas pen Ábilǵazy da til qatpaı qoıdy. Eki kózi qantalap, juqa ernin tistenip, jalǵyz sergeldeńge túsýine qaraǵanda ol endi bir batyl sheshimge kelgen jan sekildi. Sol sheshimin oryndaýǵa tek yńǵaıyn kútip ishten tynǵandaı.

Kenesary jasaqtarynyń bas qosar jeri Alasha.Han beıitiniń jany. Bul ara, úsh júzdiń qazaqtaryna teń ortalyq. Esil, Nura boıyn jaılaǵan Orta júzge de, Elek, Jaıyq jaǵasyndaǵy Kishi júzge de, Balqash pen Syr, Jetisýdy meken etken Uly júzge de jer kindigi. Onyń ústine Alashahandy qazaq óziniń eń alǵashqy hany dep biletin. Sol sebepten Kenesary Abylaı atasynyń súıegi jatqan Túrkistan kóp rýǵa qashyq bolǵandyqtan, elimizdiń handyq týyn tikken ortasy edi ǵoı dep yrym kórip ádeıi osy arany qalap alǵan.

Alashahannyń molasy qazaq eliniń eń alǵashqy handyq týyn tikken on tórtinshi ǵasyrdyń asa bir kórnekti eskertkishi. Jasyl tókken jazyq dalada kók otaýdaı alystan kózge túsedi. Bul — tana kózdengen órnekti qumaıt kirpishten qalanǵan, bıiktigi men kóldeneńi birdeı, záýlim tórtpaq mola. Ústinde kógildir syrmen boıaǵan úlken kúmbezi bar. Kúmbezdiń tórt jaǵynda, molanyń tórt buryshyna turǵyzylǵan aq kirpishten qalanǵan áshekeıli tórt shaǵyn munara... Kúmbezdiń astyna tas baspaldaqpen kóterilip baratyn keń dalyz. Al molanyń óziniń ishi keń bólme. Ortasynda Alashahannyń qabiri. Tompıǵan qabir topyraǵynyń ústine eski shúberekterdiń qıqymdary men jylqynyń qýarǵan qý bastaryn, attyń jal quıryǵyn úıip tastaǵan. Ár jerinde aǵash naızanyń ushy kórinedi. Topyraq ústinde de birneshe atam-zamanǵy qaraǵaı naızalar jatyr.

Alashahannyń janynda taǵy eki mola bar. Biri bıiktigi on qulashtaı, shym kirpishten quıǵan Ámbulaq hannyń molasy, odan árirekte Alashahannyń molasyna uqsaǵan, tek kishirek Joshy mazary. Bul úsheýi de qazaqtyń eń alǵashqy handyq qurǵan dáýiriniń muralary. Úsheýi jaıynda da san túrli ańyzdar bar...

Kenesary qazir osy beıitterdiń kúngeı jaǵymen kele jatyr. Sońynan ergen ıt tárizdi anandaı jerden Qaraúlektiń salbyr beınesi kórinedi. Sultan ashýly. Qaıda bara jatqanyn ózi de ańǵarmaıtyndaı, qabaǵyn qars jaýyp sylbyr aıańdaıdy. Kenesarynyń qazirgi kókıyǵy» dep atalatyn bıiktiń Qostanaı jaǵyndaǵy kól jaǵasyndaǵy jaılaýǵa kóshken Balǵoja bıdiń aýlyna bir top orys balyqshylary shyqty degendi estigen. Orynbor gýbernatoryn Balǵoja bıge óshiktirý úshin jańsyz baryp balyqshy orystardy qyryp kelińder»,— dep bir top jigitpen Baıtabyndy jibergen. Búgin sol Baıtabyn qaıtyp kelgen.

— Jarlyqty oryndadyń ba?— degen Kenesarynyń suraǵyna, Baıtabyn sazara turyp «joq» dep jaýap qaıyrǵan.

— Nege?—dep Kenesary qaıta suraǵan.

— Han ıem,— degen Baıtabyn tize búgip,— Balǵoja bıge jala jabý úshin jazyqsyz balyqshylardy bostan-bos qyrýǵa dátim barmady, keshirińiz.

Sońǵy jyldary Baıtabynnyń ózgere bastaǵanyn Kenesary ańǵaryp qalǵan. Batyrdyń ózi de munysyn jasyrmaǵan. Degenine kónbegen bir aýyldy shapqannan keıin sultannyń ózine de orynsyz qan tógýdiń kereksizdigin aıtqan. Kenesary ishteı kektense de «óz eline jany ashyǵany-aý» degen de qoıǵan. «Al bul jolǵysy ne? Kimge jany ashyǵan?» Baǵana kóp jyldan beri eńbegi sińgen batyryna «buıryǵymdy oryndamaǵanyńdy bir jolǵa keshirdim»,— dep syr bermese de, qazir ońashada ashýǵa shydaı almaı kele jatyr. «Joq, joq,— dedi ol bir kezde,— taǵy da bir synap kórem. Eger Kishi júzim dep jaýymdy narkeskendeı alyp túspeseń óz obalyń ózińe». Osyndaı sheshimge toqtaǵan Kenesary sál basylaıyn dedi. Ol endi jan-jaǵyna oılana qarady. «Baǵana osy jaqqa Júsip ketip bara jatyr edi ǵoı? Qaıda eken?» Sultan endi kilt burylyp teriskeı jaqqa qaraı aıandady.

Al Gerbýrt-Júsip qoly bos ýaqytta osy Alashahannyń molasynyń janyna kelip otyrýdy jaqsy kóretin. Oǵan osy aıbarly mola bir ǵajaıyp asyl múlik bolyp kórinetin. Molanyń oq-dári buza almaıtyn kirpishteriniń qandaı qum-topyraqtan quıylǵanyn, bes júz jyldan beri alǵashqy kúndegisindeı túsin áli joǵaltpaı turǵan kúmbez syrynyń neden jasalǵanyn túsine almaı tań qalatyn. Kóshpeli eldiń júzdegen jyldar boıy cap dalanyń jeli men jańbyryna shydap kelgen osyndaı ásem eskertkishter jasaǵanyna máz bolatyn.

Júsip búgin de osy mazarǵa kelgen. Bir tóbeshiktiń basyna otyryp alyp, óleń jazýǵa kiristi. Taǵdyr jazyp, sonaý qadirli Polshasyna qaıtar bolsa Alashahan molasy da este qalsyn...

Kóz jetpeıtin jasyl dala,

Kórgeni azap, qıanat...

Ortasynda aq shaǵala,

Tur kúmbezdi bir zırat....

Óleń shýmaqtary asaý ózenniń kók tolqynyndaı birinen soń biri týyp, birin biri basa-kókteı, jer kemerine syımaǵan darıadaı Júsiptiń de tar keýdesine syıar emes. Birese qıal ony ushqyr qanatyna otyrǵyzyp ap aqsha bulttar júzgen kógildir aspannan da joǵary ala jóneledi. Birese tynyq sý betinde aqyryn terbelgen qaıyqtaı jan sezimi sál tynyshtala qalady da, kenet daýyl urǵandaı astan-kesten bop júregin ashý kerneıdi.

Júsip bar álemdi umytqan: óziniń qaıǵyly halin de, Kenesary ereýilin de, qymbatty Polshasyn da, tep óleń dúnıesine, shabyt dúnıesine kirip ketken. Osyndaı halde otyrǵanynda kenet bireý ıyǵyna qolyn saldy. Jalt qarasa Kenesary eken. Anandaı jerde Qaraúlek tur. Júsip shoshynaıyn dedi. «Ne jazyp qaldym?» Endi óleń dúnıesi de, qıal, shabyt, ásem sándi sezim álemi de birden ǵaıyp boldy.

— Qoryqpaı-aq qoı,— dedi onyń oıyn túsine qalǵan Kenesary,— seniń esh kúnáń joq,— sóıtti de Qaraúlekke «ket» degendeı qolymen ısharat etti. Anaý bóten jaqqa kóńili aýǵan jaıylyp júrgen atan túıedeı aspaı-saspaı burylyn, shatyrǵa qaraı balpań-balpań basyp júre berdi.— Seni kórgen soń ádeıi buryldym. Sóıleseıin dep edim... Shynyńdy aıtshy, týǵan elińdi saǵyndyń ba?

Júsip shynyn aıtty.

— Saǵyndym. Átteń alys, qashyp keter edim...

— Qashyp keter edim? Buryn bundaı sóz aıtpaıtyn ediń ǵoı, álde bizdiń kóterilisimiz seni qyzyqtyrmaıyn dedi me? Ózimniń týǵan jerimde qalǵan armanymdy senderden taptym dep ediń ǵoı. Sol sóziń áli esimde.

— Ol sózdi men qazaq eli óziniń erkindigi úshin kúresip júrgen kezde aıtqam. Polsha buqarasy Rossıa patshasynyń otarshylyq isine qandaı qarsy bolsa, men kelip qosylǵan shaqta qazaq halqy da sondaı qarsy edi. Senderdiń kúresteriń maǵan unaǵan. Polshada qalǵan armanymdy, osynda tapqandaı bolǵam. Al qazir...

— Iá, qazir?.. Álde sen bizdi túsken jolymyzdan adasty dep oılaısyń ba?

Júsip ne bolsa da shynyn aıtýdy maqul kórdi. «Múmkin meniń sózim oı salar»,— dedi ol ishinen.

— Iá, Keneke,— dedi Júsip tikeleı qarap,— sen ózińdi han etip aq kıizge kótertkizgennen beri, ustaǵan jolyń da, aldaǵy maqsatyń da basqasha... Seniń kúresiń endi baılardyń ústemdigin qorǵaıtyn handyqty saqtaý kúresine aınalyp barady. Budan qalyń buqaraǵa keler qandaı paıda bar? Kedeı jurtqa óz hanyna baǵyndy ne, orys patshasyna baǵyndy ne, báribir emes pe? Buryn óziniń kún kórisi bolǵan shuraıly jerin, balyqty kólin orystyń knáz, general, graftarynan qorǵap, qolyna soıyl alǵan ereýil bir basqa da, Abylaı zamanyn kóksep, qazaqty orystan bólip alyp, qanyn jeke soramyz degen sultan, bı, aqsaqal, han úshin kúresý bir basqa. Bul kúres tipti zıandy, ol orys pen qazaq halqynyń jaqyndasýyna bóget bolady! Al eki beınetqor halyqtyń birigýinde, jaqyndasýynda olardyń bar bolashaǵy, bar aldaǵy jaryq kúni tur.

Jaıshylyqta sózge sarań, ustamdy Kenesary kenet bulqan-talqan bop ashýlana qaldy.

— Qany basqanyń — jany basqa degen osy. Abylaı atamnyń jolyn qýyp arpalysqa shyqqanymda orys pen qazaqty biriktirý úshin shyqty deısiń be? Joq, Júsip, Rossıa — darıa, biz kishkentaı ǵana móldir bulaqpyz. Móldir bulaq sýy darıaǵa quıǵanda nesi qalady? Darıa sýy ashshy bolsa, bulaq sýy da ashshy bolady, darıa sýy tushshy bolsa, bulaq sýy da tushshy bolady. Bulaqtyń bar bolashaǵy tek darıanyń ǵana erkinde qalady. Meniń kútkenim sondaı ómir me? Joq, bulaq darıa bolmaı-aq óz betimen aǵa bersin dedim. Biz Rossıa patshasyna baǵynsaq el degen attan aıyrylamyz. Joq, qazaq buryn Abylaıhanǵa baǵynsa, endi onyń nemeresi Kene hanǵa baǵynady. Ózim bıleımin...

— Qalaı bıleısiń? Jerinen, sýynan aıyrylǵan jurt erteń qaıtara almaıtynyna kózi anyq jetken kúni, seniń sońyńnan erýdi qoıady. Kenesarynyń handyǵyn saqtaımyn dep bostan-bos qyryla bere me?

Kenesary kenet shabatyn barystaı jıyryla qaldy, shegir kózderi qantalap, oń qoly belindegi narkeskenniń sabyn kenet qysa ustady.

— Seniń dos ekenińdi bilmesem...— dedi ol entige sóılep, sóıtti de qolyn narkeskenniń sabynan qaıta aldy,— elińdi qalaı bıleısiń deısiń be? Rossıa patshasy bizdi qalaı bılemek boldy? Zeńbirektiń oǵymenen, jalańash qylyshtyń júzimen emes pe? Men de sóıtem! Degenime kónbegen eldi attyń saýyryna, qamshynyń baýyryna alamyn. Kimde-kim aıtqanyma kónbeıdi eken, Kenesarynyń jasyl týynyń astynda júrgisi kelmeıdi eken— ol meniń jaýym. Rossıa gýbernatory qandaı qasym bolsa, o da meniń sondaı qasym. Ne olardy óz degenime júrgizem, ne birjolata qyryp, joq etem. Eki sheshim bolýy múmkin emes. Jaýyn ózi aıaǵan ózi mert bolady. Buryn jurtty jer-sýyńdy alyp beremin dep ertsem, endi handyǵyńdy qorǵaımyn dep ertemin. Kúshpenen qorqytyp ertemin! Dál osy aıtqanymdy erteń Jappas rýynan bastaımyn. Bir úıin bos tastamaı túndigin qylyshpen týrap, taıly-taıaǵyna deıin qaldyrmaı aıdap alam!

Qys Syrdy mekendep, jaz Torǵaı boıyn jaılap kóship júretin Jappas rýynyń bıleri Kóbektiń Altybaıy men Tólegenniń Janǵabyly kópten beri Kenesaryǵa eki júzdilik kórsetip kelgen. Qoldan keler qýat joq, ish qazandaı qaınaıdy, sondyqtan amalsyz júrgen. Dospyz dep aýyzdary aıtqanmen, is júzinde qastyqtaryn kórsete bergen. El basyn biriktirem degen Kenesary bul bılerdiń óz rýlarynda yqpaldy ekenin eske alyp jeńil-jelpi kúnálárin keshe salatyn. Al bul bıler aýyldary Syr boıyn jaılap, Torǵaıdy qystaıtyn. Jylqysyn Muǵajar taýynyń yǵyna tebinge aıdap, qoılaryn Orynbor shekarasynda kazak-orys jerinde ustaıtyn. Kenesary Torǵaıǵa kóship kelgeli, jaıylymymyz taryldy dep ekeýi birdeı narazy bolatyn. Keıde zeket te tólemeı qoıatyn. Osydan baryp Kenesary men bıler arasynda qyrbaılyq kúsheıe túsken edi. Onyń ústine bıyl Torǵaıdy qystap qalǵan Altybaı aýlynyń on shaqty jigiti jer bilmeıtin Sotnıkov jasaǵyna jol kórsetip, Kúnimjan men Aqsaqal tóbedegi Kenesary aýyldaryn shabýǵa qatynasqan. Buny estigen Kenesary bılerge óshigýde. Sultannyń qazirgi kijinýi sol óshtiktiń saldary.

— Jappas aýyldarynyń qandaı jazyǵy bar?— dedi Júsip Kenesaryny tym ashýlandyryp almaıyn degendeı, qaımyǵa sóılep,— jazyǵy jazǵy jaılaýyn Arqadan kóship kelgen elderdiń jaılaǵany ma?

— Al Arqa elderiniń qandaı jazyǵy bar? Jerin orys gýbernatorlary tartyp alǵany ma? Kúnimjan hansha men Aqsaqal tóbedegi aýlymdy shapqan Sotnıkov jasaýyldyń áskerin kim basqaryp keldi? Jappas jigitteri ekenin bilmeısiń be?

— Basqaryp kelgen bir on shaqty jigit shyǵar. Al qatyn-qalash, basqa jurttyń qandaı kúnási bar?

— Ózgesi kúnásiz bolsa kúnákarlaryn ózderi nege jazalamaıdy? Bári Altybaı bıdiń adamdary. Serkesi qaıda bastasa, jurty sońynan eredi.

— Onda Altybaıdyń kózin joı. Ózge jurtqa tıýdiń qandaı qajeti bar?

— Altybaıdyń da Altybaı bolyp otyrǵany sońynan erer eli bolǵan soń emes pe? Eger sońynan erer jurty joq bolsynshy, kóreıin men ony!

— Sondyqtan jazyqsyz eldi qurtý kerek pe? Odan da Altybaıdyń ózinen alý kerek óshti.

— Joq, eli de jazyqty. Jazyqsyz bolmasa, Altybaıdyń sońynan nege eredi?

— Múmkin qoryqqanynan eretin shyǵar? Aıtqanyma kóngisi kelmeıtin eldi degenime qorqytyp júrgizem dep siz de aıtyp turǵan joqsyz ba? Qaıdan bilesiz, Jappas rýynyń qarashysy sizge ergisi keletin shyǵar, tek Altybaıdan qoryqqasyn, amalsyz onyń degeninen shyqpaı otyrǵan bolar.

— Altybaıdan qorqyp Jappas Kenesaryǵa qosylmaı otyr deısiń be? Seniń aıtqanyńdy durys delik... Shynynda da qazaq qoryqqanyn syılaıdy. Búgin Jappas rýyn shapsam, erteń Shekti ózi kelip qosylady.

— Onda Jańbyrshy uly Balǵoja bı nege kelip qosylmady? Siz ol aýyldy bir emes, eki ret shaptyńyz ǵoı.

— Balǵoja bı qorqaý qasqyr sekildi qorqaq. Ol orystan qorqyp otyr, sodan maǵan qosylǵysy kelmeıdi. Jalpy alǵanda qara qazaq — qorqaq jurt, Balǵoja bı de qaradan shyqqan.

— Kene han, bunyńyz qate sekildi. Men kórgen qazaq batyr halyq. Qorqytyp sońymnan ertemin dep júrgenińizde olardy ózińizden qashyryp almańyz.

Kenesary kenet tunjyrap ketti. Shyqshyttaǵy kúre tamyry búlkildeı oınap, demin ázer-ázer aldy.

— Sen Taımastan da, Ábilǵazydan da aqyldy ekensiń,— dedi Kenesary sál býlyǵa sóılep,— biraq endi halyqty qorqytyp qosýdan basqa qandaı jol qaldy? Bıyl jınalatyn on myń áskermen Rossıa patshasy túgil, Qoqan hanyn jeńe almaısyń. Qoqannyń ózindegi tańdaýly galabatyr áskerin bylaı qoıǵanda bir ǵana Ermazar qorǵanynda on eki myń jaýyngeri bar... Oǵan Namanǵan, Andıjan, Osh, Taqty Súleımen, Sharhıa, Angara, Qurama, Hodjent, Uratóbe, Tashkent áskerlerin qosyp kór. Bizdiń Syr boıyndaǵy jurtpenen bas qosqandaǵy kúshimiz jeteri bar bolǵany Tashkent. Bunyń ózine de ruhsat berip otyr ma, ózińe belgili. Orynbor bastyqtary meni Allaqul hannan on bes myltyq, bir arǵymaq aldy dep kinálap edi. Ol ólip edi onyń balasy Rahmanqul hannan er-toqymy altyndatqan úsh arǵymaq úsh qylysh, on eki myltyq, eki bas qorǵasyn syılyq keldi. Maǵan jiberilgen tartý-taralǵyǵa qarap Orynbor bastyqtary meni Hıýa hanyn jaqtamaq bolyp júr deıtin kórinedi. Hıýa myltyqtary jaqsy, úsh júz qadam jerdegi qusty qutqarmaıdy. Al «Kóktolǵaı» sekildi aqalteke arǵymaqtary tek jaýǵa minýge jaratylǵan. Biraq jurt Kenesarynyń kim ekenin bilmeıdi. Men Hıýa hanynyń jumsaýyna júrýden kóri, Hıýa hanynyń ózimniń jumsaýymda júrgenin jaqsy kóretin adammyn. Hıýaǵa uzyn yrǵa senim bildirgen bolsam, onyń maǵan senip Buqar hanymen óshtese tússin degenim. Qazaqqa Buqardyń da, Hıýanyń da, Qoqannyń da kúsheıgeni kerek emes. Úsh qasqyr birin biri talasyn, múmkin úsheýi birdeı álsiregen kezde bizge de paıda túser? Endi óziń oılashy, on bes myń salt atty sarbazben Rossıa patshasyn da, Qoqan hanyn da jeńe almaısyń. Al Orynbormen qan tógispeı bitimge kelemiz degen nıettiń nege aparyp soqqanyn óziń de kórip otyrsyń. Kúnimjan men eki balamnan aıyrylǵannan basqa ne taptym? Endi ne isteý kerek? Qoı sekildi ún-túnsiz aıaq serippeı baýyzdala ber deısiń be? Eń bolmasa eshki tárizdi baqyryp ólgen qurmetti.— Kenesary kenet sustana qaldy.— Biraq men eshki de, qoı da bolmaımyn. Ajal tabar bolsam batyrlarsha ajal tabam. Kóship-qonar jerimiz áli de bar, áli de alysam. Buryn qur ǵana ereýilshil el bolsaq, endi han bılegen elmiz. Jaýymyz bizben sanasýǵa májbúr bolady. Al muny isteı almasań...

— Ony isteı almaıtynyńyzǵa kózińiz áli de jetken joq pa?—dedi Júsip Kenesaryny kenet aıap ketip.

— Kózim áli ábden jetken joq. - Ol kenet sharshap ketkendeı boldy.— Biraq sen durys aıtasyń... Jerin alyp bere almaıtynyna kózi jetken qazaq áli-aq erteń taraı bastaıdy. Al olardy taratpaý kerek.

— Qalaı taratpaısyń?

— Kúshpen taratpaımyn!— Kenesary kenet yzalana daýystap jiberdi.— Kúshpen basyn qosamyn! Kónbegen aýyldy shabamyn, qarsy kelgeniniń basyn alamyn. Kónbeı kórsin!

— Óıtip jurtty qyryp handyq qurýdyń qansha qajeti bar? Óz elin, óz jurtyń emes pe...

— Kenesarynyń jasyl týynyń astyna kirgisi kelmegen jurt jurt emes!— Ol burynǵysynan da surlana tústi.— Ondaı eldiń meıli qany sýdaı aqsyn, meıli bári qoıdaı baýyzdalsyn, eger oǵan qabaǵymdy shytsam, Abylaı atamnyń arýaǵy atsyn!

Júsip Kenesarynyń mundaı túrin buryn kórgen emes. Jáne onyń naǵyz shyn syryn dál qazirgideı sheshile aıtýyn alǵashqy ret estýi. Kenesarynyń aıtqanyn oryndaıtynyna Júsip kúmándanǵan joq. Óıtkeni tóre tuqymdarynyń halyqty qoımen teń kóretinin, qanypezerliktiń arqasynda qalyń buqara taǵdyryn oıynshyq sanaıtynyn buryn da biletin. Al Kenesarynyń oılaǵan maqsatyna jetý úshin qara halyq túgil, óziniń týǵan ákesin de qurban ete alatynyna talaı ret kózi jetken. Mundaı jaýyzdyq qaraketpen armanǵa jetý ádisi Shyńǵyshannan, Aqsaq Temirden qalǵan. Shyńǵyshan qanisherlikte bolat qanjar, bolsa, Kenesary. sol qanjardyń kishkentaı synyǵy. Bolat qanjardyń qanǵa sýarylǵan synyǵy. Aralarynda alty ǵasyr ótse de qanqumarlyq túbi bir. Odan qaıda ketedi? Júsip endi ábden ashynǵan Kenesarynyń eshkimdi aıamaı, degenine kónbegen eldi qanǵa boıaıtynyna shek keltirmedi.

Ózi de solaı boldy. Buryn tek óshikken aǵa sultandardyń bı, datqalardyń aýlyn shaýyp, malyn aıdap alatyn bolsa, endi solardyń qaramaǵyndaǵy jazyqsyz elderdi de shabýǵa kiristi. Patsha úkimetiniń sanaǵy boıynsha Kenesary on jyl kóterilisiniń ishinde júz jetpis bes aýyldy tonap, bes júz jazyǵy joq kisi óltiripti. Sonyń besten tórti aqyrǵy bes jylyna jatady.

Kenesarynyń sheshiminen jany túrshigip ketken Júsip, handy orynsyz qan tógýden toqtatqysy keldi.

— Altybaı aýlyn shapsańyz, ózine berilgen bıdiń óshin qaıtaramyz dep patsha úkimeti qatty shara qoldanýy múmkin, Olardyń qolynda qazir eki balańyz ben Kúnimjan hanshanyń baryn umytpańyz. Eger Altybaı aýlynda qan tógilse...

— Arshaboq penen Obyrish meniń de qatyn-balamdy óltiredi deısiń be?—dedi Kenesary, aýyl qazaqtarynyń qoıǵan aty boıynsha Gorchakovty «Arshaboq», Obrýchevti «Obyrish» dep atap.— Joq ony istemeıdi. Onda men qolymdaǵy esireı orystardy óltirem. Jáne orys janaraldaryna bizdiń birimizdi birimiz qyra bergenimiz tıimdi emes pe? Jerleri keńıdi. Al alda-jalda...

— Iá, alda-jalda?..

— Saǵan aıttym emespin be, óz degenimdi isteý úshin eshteńeden de taıynbaımyn dep?..

Júsip shoshyp ketti. Kenesary oǵan bir aıaý, músirkeý, qınalý degendi bilmeıtin tas músin tárizdi kórindi. «Iá, bul tas músin, munda júrek joq. Júregi bolsa óziniń jaqsy kóretin qatyn-balalary jaıynda bulaı der me edi?.. Mundaı adamdy túsiný qıyn. Joq, bul adam emes, qara tas. Al meıirimsiz qara tasty qalaı túsinipsiń... Álde osyndaı qara tas bolýǵa ashynǵanynan baryp otyr ma?»

Kenesary taǵy da onyń oıyn bólip jiberdi.

— Sen meni óz bóltirigin aıamas bir qorqaý qasqyr eken dep turǵan shyǵarsyń,— dedi ol, daýsy kenet dirildep ketip,— olaı oılama! Meniń de júregim bar. Áıelim men balalarymdy men aıasam da olar aıamaıdy. Bolar iske bolattaı bolý kerek. Áıtpese qaıǵy degen qashan da bolsa adastyrady. Adaspas úshin qaıǵy degendi birjolata júregińnen qýý kerek. Búıi qysylǵanda ózin ózi shaǵyp óltiredi. Men sol búıi qurly joqpyn ba? Ózin aıamaǵan kisi aýzyn qan etedi. Qatyn-balamdy da qurban ete alatynymdy jaýym kórse, menen burynǵysynan da qorqady. Al qoryqpaǵan jerde syılasý joq, han dep sanasý joq. Al eger handyǵymdy berik ustaǵym kelse, elge de, óz basyma da aıaýshylyq etpeýim kerek. Qataldyq jeńistiń eń kerek sharty.

Júsip endi Kenesarydan shyn shoshyndy. Kenet onyń aldyna osydan úsh jyl buryn Syzdyqty qalaı synaǵany elestep ketti. Júsip balajan bolatyn. Biraq o joly Syzdyqty pyshaqqa túsedi dep aıaǵan joq. Aıaǵan bolsa bulaı synamańyz dep Kenesaryǵa jalynar edi. Júsip ony istemedi ǵoı. Óziniń osy qylyǵyn ol artynan san ret oılady. «Nege men sonda Syzdyqqa ara túspedim? Álde Syzdyqty men birdeńeden jek kórdim be, nemese onda adamnyń ishin jylytpas bir minez bar ma edi?»— dep sheshýin taba almaı san basy qatqan. Sol suraǵyna kenet Júsip sheshim tapqandaı. «Ie, ıe, dúnıede osy sultandar tárizdi qasqyr tektes jandar az emes shyǵar. Adam olardyń tiri júrgeninen ólgenin tileıtin bolar. Jurt tegi qasqyrdy nemese bóltirigin óltirdim dep opyq jemeıdi. Meniń de júregimdi tóre tuqymyna degen ózim áli ańǵara qoımaǵan sondaı bir sezim bılegen eken... Sol kúni Syzdyq týraly sonshalyq qınalmaýyma álgi jasyryn sezim sebepker bolǵandaı ǵoı. Al qasqyr tektes tuqymynyń Kenesary shyn arlany. Arlany bolmasa álgi jan túrshigerlik sózderdi aıtar ma edi?»

Kenesarynyń áıeli men balalaryn qanshalyq jaqsy kóretinin Júsip esine túsirip, yzalanǵan sultandy orynsyz qan tógiske barǵyzbas úshin taǵy aqyl berdi:

— Kúnimjan hanshany balalarymen qazir Ordan Orynborǵa ákeldi degen sybys bar, qolymyzdaǵy tutqyn orys ofıserlerimen aıyrbastaıyq dep áskerı gýbernatorǵa hat jazsaq qaıtedi?

Kenesary kenet eleń ete qaldy.

— Bul tabylǵan aqyl. Baron Ýıler men esaýyl Lebedevti bylaı qoıǵanda bizdiń qolymyzda jıyrmaǵa tarta esireı orys ofıserleri bar. Sonyń bárin, Kúnimjandy bas etip bizdiń aýyldan alyp ketken otyz bes adamǵa aıyrbastasyn. Solaı dep hat jaz. Jáne...—Kenesary oılana qaldy.

— Taǵy ne aıtpaq edińiz?..

— Janaral Obyrish kelgeli aramyz shıelenip bara; jatyr-aý... Orynbor áskeri shyqpaǵanmen Omby soldattary qoıar emes. Árıne munyń bári Arshaboq pen Obyrishsiz bolyp jatqan joq. Orynbor bizben ázir jaýlaspaı otyrsa, ol ana Kenistiń sharýasy. Erteń Kenis kele qalsa, basymyzǵa áńgir-taıaq oınaıtyny daýsyz. Sondyqtan kúni buryn Obyrishtiń ózine taǵy bir hat jazaıyq. Aqyrǵy ret aldynan óteıik...

— Hatty ne dep jazamyz?

— «Aldyńǵy jyly Orynbordyń áskerı gýbernatory men janaral Kenis qurmetti patsha aǵzamnyń atynan bizge mánápós jarıalap, bar kúnámizdi keshken. Mundaı qadirli adamdardyń sózine senip biz aq patshaǵa qarsy myltyq atý men qylysh jumsaýdy toqtatqan edik.. Al bıyl naýryzdyń jıyrma birinde, ózimiz ańǵa shyǵyp ketkende, Omby qalasynan shyqqan Sotnıkov jasaýyl basqarǵan jasaq aýlymyzdy shaýyp, mal-múlkimizdi talap, Kúnimjan sultanshany bas etip, birneshe adamdy ustap alyp ketti... Bundaı jaǵdaıda jaqsylyqty bir qudaıdan bolmasa, orys bastyqtarynan kútýge bolmaıtynyna kózimdi jetkizdi» de. Jáne jalynǵan adam sekildi kórinbeı, áli de bolsa tigim-bitimge keleıik degen kóńil bildir...

— Maqul.

— Oǵan kónbese óz obaly ózine. Bosa da bizdi aıamaıdy eken, biz de olardy aıamaımyz.

— Túsinikti.

— Jáne osy ýaqytqa deıin bulan quıryqqa salyp bizge qosylmaı aldap júrgen bılerdiń bárine de hat jazyńdar. Ásirese Nazar rýynyń aqsaqaldary Baıtóre men Qarakúshikke...

— Hatty ne dep jazaıyq?

— «Meni hanymyz dep uqsyn. Aıtqanyma kónsin, aıdaýyma júrsin. Sóıtse biz de oǵan qorǵanbyz. Burynǵy kúnálarynyń bárin keshemiz. Al buny istemese... Otyz jyl jaýabyn kútemin, jaýap ala almasam, qalǵan otyz jylda ózderin jazalaýmen ótemin» de... Osyndaı hatty bizge teris qarap júrgen Jappas rýlarynyń bıleri sekildi ózge bılerge de jazyńdar.

— Jaqsy.

Kún de batýǵa aınalǵan eken. Sónip bara jatqan altyn sáýlesi Alashahannyń kógildir kúmbeziniń ústinde oınap, erekshe sáýlettendirip túr. Kenesary áldekimniń aıaǵynyń sybdyryn estip artyna buryldy. Taımas eken.

— Keneke, Orynbordaǵy balalardan jasyryn shapqynshy keldi.

— Jaqsylyq pa, jamandyq pa?

— Jamandyq.

Kenesary sol túsin ózgertpegen qalpynda sál kidirdi...

— Qazir jaqsylyq kútý qıyn bolar... Ne deıdi Altynshash kelin?

— Jibergen habaryna qaraǵanda janaral Kenis pen áskerı gýbernator Obyrishtiń arasy nashar kórinedi...

— Jaman habaryń osy ma?

— Eki túıe súıkense ortasynda shybyn óledi. Eki janaraldyń kelispeýinen bizdiń qazaq máselesi kúıreıdi. Graf Perovskıı ketkennen beri bizdiń bar senerimiz Kenis emes pe?

— Qazaq máselesi kúırep bolǵan joq pa? Endi olardan ne kútesiń?

— Úmitsiz tek shaıtan ǵana, Kene han. Áli de bolsa Orynbormenen til tabý kerek.

— Men til tappaımyn dep júrmin be? Til tapqysy kelmeıtin ózderi emes pe?

— Kúshtiniń arty dıirmen tartady, til tabý bizdiń jaqtan bolý kerek.

— Sonda, Taımas, tymaǵyńdy alyp aldyna baryp júgin deısiń be? Júginer de edim, tymaǵymmen birge basymdy qaǵyp tastamasyna kóziń jete me?

— Joq, olaı júginýge bolmaıdy. Qazaq dene bolsa, sen bassyń. Bastan aıyrylyp dene kún kóre almas. Men tek qalaýyn tapsa qar janady, basqa jol izdeý kerek deımin.

— Sonda qandaı jol bar?

— Bul oıdyń túbine ózim de jete alǵam joq... Ábden ıiskeninde aldyńa salarmyn.

— Jaqsy, taǵy qandaı habaryń bar?

— Áskerı gýbernator bizdi qurtýǵa Peterbordan taǵy on tórt myń aqsha surapty... Onyń ústine taǵy úsh myń som.. Ol aqsha... Keshirińiz, Keneke sizdiń basyńyzdy ákelgen adamǵa syılyqqa berilmek eken...

Kenesary ezý tartyp kúldi.

— Meniń basymnyń tóleýin sonshama arzan sanaǵandary qalaı? Ózderi bir jylqyny otyz bes somǵa baǵalaǵanda, eń bolmasa myń jylqy turmaǵanymyz ba? Arshaboq Peterborǵa jazǵan qaǵazynda Kenesary otyz jetinshi, otyz segizinshi jyldary Rossıa patshalyǵynyń saýdasyna eki júz seksen myń zıan keltirdi depti ǵoı! Osyndaı Janaraldarmen qalaı til tap deısiń?

— Til tabý kerek. Óıtkeni olar kúshti, seniń basyńa baǵa qoıyp otyrǵan solar ǵoı...

— Kúshti eken dep qoryqqanymnan tize búgem be? Taımas, álde sen Kenesarynyń minezin bilmeıtin be ediń?

— Bilemin. Bilgesin aıtyp turmyn. Qıyndyqta jol taba almaıdy desek, han etip kótermes edik. «Ashý — jaý, aqyl — dos». Buny qazaq bilmeı aıtqan ba? Kóterilisimiz shańqaı túsimiz edi desek, handyǵymyz ekindimiz tárizdi, endi birjolata jer astyna kúndeı batyp ketip júrmeıik, áli de oılanalyq...

— Jaraıdy, oılanaıyq. Taǵy neń bar?

— Batyrmurattyń jasaǵyndaǵy Gavrılov degen qashqyn sypaı... osynda kelip júrgen saýdagerler arqyly seniń basyndy alýǵa Orynborǵa ýáde bergen kórinedi. Muny qysty kúni isteý jeńil depti. Obyrish eger Gavrılov buny istese, onyń soldattyqtan qashqan kúnásin keshirtemin dep Peterborǵa qaǵaz jazypty. Balalar osy sypaıdan saq bolsyn depti.

Kenesary túnerip ketti. Baǵanadan beri úndemeı turǵan Júsip:

— Gavrılovtyń óziniń basyn alý kerek,— dedi kenet qatýlanyp ketip,—jáne ózgelerge sabaq bolsyn, bul úkimdi osyndaǵy qashqyn soldattardyń kózinshe oryndaǵan durys.

Kenesary oılana jaýap berdi.

— Aldymen teksergen jón... Aram oıy anyqtalsa Qaraúlekke tapsyrarmyz... Jurttyń bárine senbegendeı, onyń ajalyn ózgelerge úlgi etýdiń keregi qansha?..

«Degenmen bul aqyldy adam, dedi Júsip ishinen, meniki aǵattyq boldy. Bir shirigen jumyrtqa úshin, ózgelerge de baıqa dep senimsizdik kórsetýdiń, árıne, qajeti joq...»

Taımas taǵy da birdeme aıtqysy kelgendeı Kenesaryǵa qarady. Sultan onyń oıyn túsinip:

— Aıta ber;— dedi enjar,— taǵy qandaı sumdyǵyn bar...

— Dáýletshi quıyp bolǵan zeńbiregin keshe synaǵan eken... Zavodtaǵydaı jasaý qıyn ǵoı... Álde salǵan oq-dári artyq boldy ma, ot qoıyp atqan shaqta kúl-talqan bopty. Janynda turǵan Dáýletshiniń ózin de mert etipti...—Kenesary tunjyrap ketti. Quıylyp jatqan zeńbirekterden úlken úmitti edi. Bul úmit te qur dámelendirdi de joq boldy. Ol:

— Topyraǵy torqa bolsyn,— dedi kúrsinip,— jaqsy sheber edi, ardaqtap kómilsin...

Budan keıin ún-túnsiz úsheýi qostaryna qaıtty.

Úsh kún boıy batyrlar, sultandar, aqsaqal, bıler jańa handyqtyń qandaı bolýyn talqylap, tórt másele qarap mynandaı qorytyndyǵa keldi:

Birinshi sheshkenderi ásker máselesi. Buryn Kenesarynyń qaramaǵynda segiz myń atty ásker bolatyn. Jáne bular jaz jınalyp, qys tarqaıtyn. Sultan mańynda qorǵan bop qysty kúni bes júzdeı ǵana sarbaz qalatyn. Keńes endi ásker sanyn jıyrma myńǵa jetkizýdi jón dep tapty. Jáne bul áskerdiń bes myńy qysy-jazy han ordasynyń mańynda bolady. Ár júzbasy, myńbasy ózderiniń qaramaǵyndaǵy áskerin osy jazdan bastap orys áskerleriniń tártibimen soǵysý ádisterin úıretedi. Myltyq atýdy, naıza, soıyl paıdalanýdy, jaıaý soǵysýdy tógis ótedi. Júzbasylardan tómengi jaýyngerler keýdesine úsh qatar jasyl jýan jip ilip, ıyǵyna tildeı jińishke jasyl shúberek taǵatyn bolady. Júzbasylardan bastap odan joǵarǵylary mundaı belgini qyzyl shuǵadan etedi. Al eń joǵarǵy qolbasshy Kenesarynyń ózi ústine kógildir shapan kıip, ıyǵyna orys polkovnıginiń epoletin taǵady. Myńbasyna áıgili batyrlar men ataqty sultandar taǵaıyndalady. Ózine senimdi adamdardan myńbasylar taǵaıyndaý hannyń ózine tapsyrylady. Bulardan bóten jeke myń adamnan mergender toby qurylsyn delindi. Oǵan myńbasy etip Baıtabyn belgilendi.

Áskerde budan bylaı qaraı myqty tártip ornalsyn dep sheshti jınalǵandar. Tártip buzýshylarǵa Kenesary «shyq» dep atalatyn jańa jazany qoldanýǵa ruqsat etildi. «Shyq» tártip buzǵan adamnyń betine qylyshpen, ne naızamen belgi salý. Mundaı belgisi bar jaýynger óziniń aıybyn erlikpen, nemese adaldyǵymen ǵana jýýǵa tıisti. Eki ret «shyq» belgisi salynǵan adam — bıler sotyna túsedi, malmen, ne basqa aýyr sharamen jazalanady (úı ishinen bir jyl bólek ustaý, ne bolmasa qoı baqtyrý tárizdi). Úsh ret «shyq» belgisin alǵan adam, Kenesary tobynan qýylady, al jazyǵy aýyr bolsa, ólim jazasyna buıyrylady. Jańa handyqqa osyndaı tártibi kúshti áskerdiń kerektigin aıta kelip Kenesary, «qazaqtyń ataqty hanynyń biri Qasym soǵysty jaqsy kermese de, qaramaǵyndaǵy bir mıllıon jannyń tórtten birin atqa qondyryp, naıza ustattyrǵan eken. Eki júz elý myń áskeri bar Qasym hannyń aıbarynan seskenip, esh jaýy oǵan qarsy soǵys asha almaǵan. Al bizdiń zaman ondaı zaman emes, úsh jaǵyńnan birdeı qaptaǵan jaý. Olarǵa jem bolmaý úshin bizge aıbarly qol kerek. Qazir qaramaǵymyzda bala-shaǵany qosqanda bir mıllıondaı adam bar. Búgingi bala erteń jaýynger. Mıllıonǵa taıaý jannan jıyrma myń sarbaz shyǵar dep senemin»,— dep sózin bitirgen. Rý basshylary, batyrlary Kenesarynyń bul oıyn maquldaǵan. Jáne ýádelerińde de turdy. Kelesi jazda Kenesarynyń qaramaǵynda jıyrma myń ásker boldy.

Ekinshi qaralǵan — qalyń ásker jınaýmen baılanysty ony jabdyqtaý máselesi edi. Keńes bir aýyzdan handyqqa jatatyn elden salyq alynsyn dep sheshti. Salyq eki túrli bolsyn delindi. Biri mal salyǵy «zeket». Ekinshisi «egin salyǵy «úshir». Zekettiń mólsheri: qyryq qaraǵa deıin salyq salynbasyn, qyryqtan júzge deıin maly bar adam bir qara, al júzden artyq maly bar adam, júzden artyq ár qyryq qarasynan bir bas beretin boldy. Al «úshir» salyǵy jaıynda, osynshama áskerdi asyraý úshin ár eginshiniń jylda alatyn bıdaıynyń onnan birin handyqtyń qoımasyna quıylsyn dep sheshti jınalǵandar. Egin salyǵyna kelgende keńeste birtalaı sóz kóterildi. Kenesary, qaramaǵyndaǵy Torǵaı, Yrǵyz, Syrdarıa, İle ózenderiniń boıy men kóptegen kólderdiń jaǵasyn jaılaıtyn elderden budan bylaı qaraı egin sharýashylyǵymen qatty shuǵyldanýyn talap etti. Óıtkeni Orynbor áskerı gýbernatoryna qaraıtyn qazaq aýyldary kópten beri-aq egin salýǵa qumarlanǵan-dy. Biraq buǵan Perovskıı de, odan burynǵy Orynbor áskerı gýbernatory graf Sýhatelen de qarsy bolyp kelgen. Ekeýi de qazaqtyń tek mal sharýashylyǵynan aýmaǵanyn jaqsy kórgen. Sýhatelen: «Qazaqtar esh ýaqytta da astyq ekpeýleri kerek, eshbir ǵylym túgil, tipti birde-bir kásip bilmeı, ómir baqı mal baǵyp qana kóship júrýlerin bar jan-tánimmen tiler edim»,— degen pikirdi maquldasa, al Perovskıı egindi tek kazak-orystarǵa saldyrtyp, qazaqtardy astyqty solardan qymbat baǵamen satyp alyp turýǵa májbúr etýdi durys kórgen. Bul týraly general Obrýchev óziniń soǵys mınıstrine jazǵan baıandamasynda: «Buryn meniń ornymda bolǵan general-adútant graf Perovskıı, qazaqtardyń egin egip, otyryqshylyqqa aınalýyna óte-móte qarsy bolyp kelgen. Onyń búıtýine qazaqtar ózderi ekkennen góri, astyqty bizden satyp alyp, Rossıaǵa baılaýly buzaýdaı tyrp ete almasyn degen oı sebep bolǵan»,— dep Perovskııdiń oıyn durys jazǵan.

Sondyqtan Orynbor shekarasynda otyryqshy qazaq poselkeleri paıda bola qalsa, olardy aldymenen graf Sýhatelen, odan keıin general-adútant Perovskıı joıyp otyrǵan.

Óshpes barymta, jut, onyń ústine Rossıa soldattary men óziniń sarbazdarynyń shabýylynan qaramaǵyndaǵy eldiń tipti júdep ketkenin Kenesary jaqsy biletin. Sol sebepti keı qazaq aýyldarynyń egin egýmen shuǵyldanýy olardyń óz sharýasyn kóterýmen qatar, bolashaq qalyń áskerdi astyqpen qamtamasyz etetin eń tıimdi jol dep tapty.

Bul máseleni qaraǵanda taǵy bir oılanatyn jaǵdaı týdy. Ol — salyqtardy kim jınaıdy jáne qalaı jınaıdy degen másele edi. Buryn patsha salyǵy bolsyn, Qoqan handyǵy salyǵy bolsyn, ár rýdyń, ár aýyldyń basty adamdary jınaıtyn. Keńes Kenesarynyń ótinishi boıynsha bul tártipti de ózgertti. Zeket, úshir budan bylaı qaraı ár aýyldan, ár rýdan Kenesary ózi belgilegen jasaýyl arqyly jınalsyn delindi. Kenesarynyń bundaǵy oıy, qazaq jerindegi joǵarǵy úkimet — hannyń dárejesin kóterý edi. Jınalǵandar buǵan da kóndi.

Úshinshi áńgime — el bıleý, ákimdik júrgizý, bılik aıtý jaıynda boldy. Buryn el arasynyń daý-janjaldaryn, barymta, jesir daýyn rý bıleri, aqsaqaldary sheshetin. Osy keńesten bastap munyń bárin ár rýdan Kenesarynyń ózi taǵaıyndaǵan bıler sheshsin desti. Bundaǵy saıasat taǵy da handyqtyń dárejesin kóterý edi. Eki rýdyń bolmashy talasy, jesir isi, ıakı shabyndyq daýy sekildi jeńil sheshiler janjaldy da, osy Kenesary bekitken bıler qaraıdy. Al kisi ólimdi barymta, el shabý tárizdi aýyr qylmysty isti hannyń ózi sheshedi. Kenesary qaramaǵyndaǵy el men Rossıa ımperıasyna jatatyn rýlar arasyndaǵy talasty aǵa sultandar qaraıtyn bolady. Al keıbir asqynyp ketken is bolsa, Orynbor shekara komısıasyna hat jazylyp eki jaq birdeı sheshimge kelýdi durys tapty. Kenesary qaramaǵyna jatpaıtyn rýlardyń talasy, eger eki jaq birdeı kelisip hanǵa júginise kelse, han jarlyǵymen taǵaıyndalǵan bıler keńesip úkim aıtýlary múmkin dep tabyldy. Osy májiliste Kenesary qazaq eliniń birligin buzady dep rý arasyndaǵy barymtany tyıdyrý isin ádeıilep: «Buryn esikte júrgen qul ólse qojasy qun tólemeıtin. Qul da el qorǵaýǵa jaraıtyn jan» dep ólgen qulǵa qun tóletetin etkizdi.

— Tórtinshi jáne eń aqyrǵy másele — saýda-sattyq jaıynda edi. Buryn Kenesary qazaq jerin Rossıa patshasyna Shyǵyspen saýda-sattyq júrgizý úshin kerek dep qana oılasa, endi salynyp jatqan bekinisterge, kóshin kelip ornalasyp jatqan kazak-orystarǵa qarap bunyń bári otarlandyrý saıasaty ekenin túsingen. Buryn kerýenderdi tonap, Rossıa men Orta Azıa handyqtarynyń saýda-sattyq baılanystaryn buzyp kelse, endi bul saıasatynan qaıtty. Kerýendi ótkizbeýdiń ornyna salyq salynsyn delindi. Bul salyq ár túrli bolýǵa tıisti. Ózine durys qaraı bastaǵan elderden, rýlardan az, al teris qaraıtyn jurttan kóp alynady. Mysaly, Jappas rýynyń ár qosynan úsh túıe, jıyrma tórt zat, tatar saýdagerleriniń qosynan bir at, segiz zat alsa, buqar saýdagerleriniń qosynan toǵyz zat qana salyq alynylyp, al arǵyn rýlarynyń kerýenderi tipti tegin ótetin bolsyn dep bekitti.

Bunymen qatar májilis shekara orys poselkelerimen orynsyz janjaldy toqtatyp, olardan astyq satyp alý isin jónge qoısyn dedi. Sonymen qatar áskerge kerek qarý-jaraq, qorǵasyn, oq-dárimen qamtamasyz etý úshin Hıýa, Buqarlarmen de saýda-sattyq qarym-qatynasynyń kúsheıtilýin talap etti.

Osyndaı sheshimge kelgen rý bastary batyr, sultan, bı aqsaqaldardan Kenesary taǵy da bir ózine óte kerekti bılik aldy. Ol Handyq Keńesi jaıynda edi. Ábilqaıyr balasy Nuraly kezinde Abylaı tusynda joıylyp ketken han janyndaǵy Handyq Keńes qaıtadan qurylǵan. Biraq ol Handyq Keńestiń qaqy úlken bolatyn. Han kúrdeli máseleni Handyq Keńessiz sheshýge tıis emes-ti. Eger Handyq Keńes durys kórmese, han qandaı oılaǵan isi bolsa da bas tartýy kerek-ti. Kenesary janynan da osyndaı Handyq Keńes quryldy. Biraq bul Handyq Keńes aqylshy retinde ǵana taǵaıyndalyp, barlyq bılik hannyń óz qolynda qaldy. Onyń sheshimi kimge bolsa da zań, Handyq Keńeste qolbasshy batyrlar da, qaramaǵyndaǵy el de han sheshimin buljytpaı oryndaýǵa tıisti delindi.

Kózdegen armanyna jetken Kenesary, májilis bitkennen keıin eń jaqyn serikterimen taǵy da biraz aqyldasyp, keıbir ásker tobynyń oıyn-ónerin kórip, bir jetiden keıin Qara Torǵaıdaǵy óz ordasyna qaıtty. Kóp keshikpeı han tóńiregindegi jaıylymǵa jasaqtaryn ertip ózge batyrlary da jınala bastady. Jańa alǵan tujyrym boıynsha áskerı oıyn qyza tústi.

Bıliktiń bárin qolyna alǵan Kenesary endi handyq ámirin júrgizip, kektesken rýlarynan, tipti keıbir jeke adamdardan óshin alýǵa kiristi. Ol Orynbor áskerı gýbernatoryna jatatyn orys poselke, bekinisterine tımeı, bul isin Batys Sibir general-gýbernatorynyń shekarasyndaǵy bekinister men ózine baǵynǵysy kelmegen qazaq aýyldaryn shabýyldaýdan bastady... Endi eki jaqtan birdeı qan tógis kúsheıe tústi.

Kenesary jazdyń ortasynda Torǵaı boıyna jańa kelip jaılaýyna qonǵan Jappas aýyldaryn shapty. Altybaı sultandy at baýyrynan ótkizip jaralap, qos k.yzyn birdeı at artyna mingizip, aýlyna alyp keldi de osy aıqasta kózge túsken eki sarbazyna zorlap qosty. Mundaı qorlyqqa shydaı almaǵan Altybaı kóp keshikpeı qaıtys boldy. Óler aldynda nemere inisi Janǵabylǵa «tiri júrse meniń kegimdi Qasym balalarynan alsyn» dep amanat aıtty. Burynnan da ósh Janǵabyl, endi bar yzasyn ishine túıip Kenesaryny muqatatyn jol izdeıdi. Taba almaıdy. Qol jınap aýlyn shabýǵa bata almady. Birneshe ret ásker surap Orynbor bastyqtaryna bardy. Kenesarynyń aıtqany keldi, óz bekinisteriniń mazasyn almaǵan soń, Altybaı úshin soǵys ashýdy jón kórmegen áskerı gýbernator «qoıa tur» dep Janǵabyldy toqtatty. Kenesary handyǵyn birjolata qurtpaq bolyp daıyndala berdi. Tipti Kenesary ázirge adasa tursyn degendeı, Orynbordaǵy Kúnimjanǵa burynǵydaı qysym kórsetpeı, qasyndaǵy kishkentaı balalaryn oryssha oqytýǵa ruqsat etti.

Bul kezde Orynbor áskerı gýbernatorynyń qaramaǵyna jatatyn soldattan bir-aq adam óldi. Ol qashqyn Gavrılov. O da óz ajalynan, nemese soǵysta júrip ólgen joq, jaqyn jerdegi shubarǵa Qaraúlek ekeýi aǵash ákelýge barǵan jerde dál jelkesinen «dińgek túsip» moıyn omyrtqasy úzilip qaza boldy. Gavrılovtyń óliminen Orynbor bastyqtary oıymyzdy sezip qalǵan eken dep seziktenbesin dep Kenesary, jerleýine ózi qatynasyp, qashqyn sypaıdy aqqa orap, ardaqtap kómgizdi.

Sóıtip júrgende qandy qylyshty qyryq úshinshi jyl keledi. Munymen birge qys óter-ótpesten Gens alynyp, ornyna general Ladyjınskıı taǵaıyndalypty degen sóz qazaq jerine taǵy jetti. Bul sóz shyn bolyp shyqty. Kene hanǵa muny kóptegen mańyzdy habarlarmen birge Genspen qoshtasyp aıyrylǵan Altynshashtyń ózi ákeldi.

Tek Kúmis qazaq jerine qaıta oralmady. Minezimen, qyzmetimen Genske unaǵan qyz, Qońyrqulja qylyǵymen qorlanyp, generaldyń úı ishimen Peterbýrgke júrip ketti. Qazir ósh alýǵa qolynan eshteńe kelmegenmen, tórt jyl ótkennen keıin osy Kúmis Qońyrquljanyń Aqmola aǵa sultandyǵynan túsýine sebep boldy.

IV

Bir myń segiz júz qyryq úshinshi, Qoıan jyly, maýsymnyń jıyrma jetisi kúni, Birinshi Nıkolaı patsha Orynbor áskerı gýbernatoryna Kenesaryǵa qarsy jasaq shyǵaryp, onyń basyn ákelgen adamǵa beriletin úsh myń som syılyq, aqshany shańyraq salyǵynan tóleýge ruqsat etti.

Osyndaı sheshimge keletinin kúni buryn biletin Soǵys Mınıstrimen tikeleı baılanysy bar Orynbor áskerı gýbernatory Obrýchev Kenesaryǵa qarsy soǵysqa qys basynan daıyndalýda bolatyn. Al Kenesarynyń qandaı daıyndyǵy baryn bilý úshin ol patsha ruqsatyn alysymenen shildeniń ony kúni Qara Torǵaıǵa qaraı voıskovoı starshına Lebedev basqarǵan úsh júz soldatty jasaq shyǵardy. Kenesary bul jasaqpen İrǵyz ózeniniń joǵarǵy jaǵynda kezdesti. Kúnde Batys Sibir gýbernatory soldattarymen shalysyp júrgendikten, eki jaqty soǵystyń qıynǵa týsetinin oılaǵan Kenesary bý joly da sabyrlylyq istedi. Lebedevke Ábilǵazy basqarǵan ýákil jiberip óziniń soǵyssyz da Orynbor áskerı gýbernatoryna baǵynatynyn, kerek dese shekaraǵa jaqyn kóship kelip qonatynyn bildirdi. Lebedev Obrýchevke at shaptyrady. Orynbor áskerı gýbernatory oǵan ázirge soǵys ashpaı, sol İrǵyz boıynda jasaǵymen qala turýyn buıyrady. Al ózi buryn patshaǵa Kenesarymen bitim jasaýdyń kerek emestigin dáleldep, maıdan ashýǵa ruqsat suraǵandyqtan, endi sol sózinen qaıtpaı Yrǵyz boıynda shaǵyn qolmen turǵan Kenesaryny birjolata qurtpaq boldy. Sondyqtan kúni buryn qurylǵan jospar boıynsha, Yrǵyz boıyndaǵy Kenesaryny qorshap alyńdar dep ózge ásker bastyqtaryna buıryq berdi.

Bul jospar boıynsha Orynbor áskerı gýbernatoryna baǵynatyn sultan-pravıtelder Ahmet, Arystan, Baımuhamed árqaısysy bir myń adamnan jasaq quryp kúni buryn daıyn turýǵa tıisti edi. Áskerı gýbernatordyń buıryǵyn alysymenen Ahmet Tobyl jaǵynan shyǵyp, al Arystan men Baımuhamed Saharnyı bekinisindegi úsh myń soldatty polkovnık Bızanovtyń qaramaǵyna enip, Kenesaryny Ońtústik pen Batys jaǵynan qorshaýlary kerek edi. Al Kenesary Batys-Sibir gýbernatoryna jatatyn Ulytaý, Arǵynatyǵa qarap ótip ketpes úshin Omby, Qyzyljar, Qarqaraly bekinisterinen, ereýilshil eldiń kúnshyǵys jaǵynan, kók temirge muzdaı bólengen uzyn sany myń myltyqty kúshti jasaqtar shyqpaq bolatyn.

Ereýilshilerdiń tyńshylyq jumysyn Taımas basqaratyn. Ol Altynshash arqyly dál bolmaǵanmen de osyndaı jospar jasalyp jatqanynyń uzyn yrǵasyn biletin. Onyń ústine Bızanov polkine jibergen tyńshysy Tólebaı degen jas jigit arqyly jáne sultan-pravıtelderdiń aýlyndaǵy qara qulaqtarynyń jetkizýi boıynsha bul jospardyń qalaı oryndalyp jatqanyn, sultan-pravıtelder qansha adam jınaǵanyn, qaı kezde attanysqa shyqpaǵy — bárinen qanyq otyrǵan. Osyndaı málimeti bar Kenesary bul aıqasqa daıyn edi. Voıskovoı starshına Lebedevtiń áskerine qarsy tek shaǵyn qol — myń adammen ǵana shyǵýynyń sebebi de osynda bolatyn.

Kenesary bu joly soǵys ádisin tipti ózgertti. Patsha gýbernatorlary buny endi birjolata qurtýǵa kiriskenine kózi jetken sultan ońaı berilgisi kelmedi. Eń aldymenen ol áskerin burynǵy ádeti boıynsha bir jerde ustamaı, beske bóldi. Ondaǵy oıy, túbi jaýyna tótep bere almaı qalatyndaı kún týsa bar kúshin birjolata qurtyp almaı, shamasy kelgenshe áskerin saqtaý edi. Bızanov polkine qarsy shyǵatyn jasaqqa myńbasy etip Naýryzbaıdy, aqylshy etip Aǵybaı batyrdy taǵaıyndady. Al Batys Sibirden keletin úsh jasaqqa qarsy myń adamnan qurylǵan úsh jasaq shyǵarmaqshy boldy. Birine myńbasy etip Jeke batyrdy, oǵan aqylshyǵa (shtab bastyǵy retinde) Qudaımendi batyrdy, ekinshisine myńbasy etip Iman batyrdy, aqylshyǵa Janaıdardy, al úshinshisine Buqarbaı batyr men Jáýke batyrdy taǵaıyndady. Ózi Jolaman ekeýi bolashaq soǵystyń dál ortasy osy bolar-aý degen Yrǵyz ózeniniń jaǵasynda qaldy. Bul kezde on myń salt atty áskeri bar Kenesary Baıtabyn basqarǵan mergen toby men qalǵan jaýyngerlerin Muǵajar taýynyń arasyna qaraı kóshken ordasynyń tóńireginde ustady. Bul negizgi qolmen Kenesary ar jerge qonǵan beket tárizdi shuǵyrymdar arqyly baılanys jasap turdy. Qysyltaıań kún týsa birigip keterlikteı jaǵdaı saqtady. Kenesarynyń soǵysqa bylaı daıyndalýynyń eki sebebi bar-dy. Biri, patsha áskeri Yrǵyz boıynda bastaryn qosa almasa, olardy jekelep urýǵa jeńil. Ekinshisi, urysýǵa jeri neǵurlym keń bolsa, Kenesary áskeriniń tynysy solǵurlym keń, óziniń negizgi ádisi atty áskeriniń shapshańdyǵyn paıdalana alady. Búgin bir jerde tursa, erteńine ekinshi jerge shyǵyp, ár jerden iz tastap, Jaýyna ustatpaıdy. Kenesarynyń bar oılaǵany bar áskerimen ózi qorshaýǵa túsip, bar kúshin harap etip almaý. Al myna qoldanǵan ádisi ushy-qıyry joq qazaqtyń keń dalasyna eń laıyqty ádis. Bir jerde jeńilgen kúnde de ózge jerdegi áskeri aman qalady. Áskerin saqtaýy — handyǵyn saqtaýy. Kenesarynyń bir oılaǵan aılasy — kúshi basym, zeńbirekti, myltyqty jaýmen betpe-bet kelip uryspaı, tıip-qashyp, sońynan qýdyra qaljyratyp, sharshata urysý. Óz jerinde, óz elinde Kenesary sarbazdaryna bári dos, azyq tabý da, at aýystyrý da jeńil... Bulaı alysý qýǵan jaýynyń aldyńǵy shebi Kenesary jasaǵyna jetemin dep enteleı sońynan ergende, bir top sarbazy shubalyp kele jatqan jaýdyń artynan tıip, azyq-túligin, oq-dárisin artqan kóshin bólip áketýge de qolaıly! Patsha áskeri qýyp, jete almaı qaljyraǵan saıyn qazaq dalasynyń jańbyrly, sýyq kúzi jaqyndaı túsedi. Keı jerde at tolarsaǵyna deıin batatyn batpaqty sary dala patsha áskeriniń qolbasshylaryna borany qasqyrsha ulyǵan yzbarly qystan kem emes. Kúzi aq jaýyn. Kúndiz-túni bir ashylmaı, sirkirep quıa berse eshbir ásker shydaı almaıdy. Aıdalada qasqyrsha jortýlaryn amalsyz toqtatyp, bekinisterine qaıtýǵa májbúr bolady. Al Kenesarynyń kúni so kezde týady. Bekinisterge tımegenmen jasaqtary aryp-ashyp aýyldaryna qaıtqanda óshtesken sultandarynan kegin qaıtarady. Adamdaryn shaýyp, qyryp-joıyp, malyn aıdap áketedi. Osyndaı jaǵdaıdy oılaǵan Kenesary, bıyl urysýdyń jańa ádisine kóshti. Jáne Lebedevpen shilde boıy berekesiz bitim sóz júrip kúnniń ótip bara jatqanyna ol óte qýanyshty da edi. Patsha áskeri tamyz shyǵa attansa, bir aı - bir jarym aı aıqasqa Kenesary jaǵy qaıtse de shydaıdy, ar jaǵynda qazan aıy kelip, jańbyr bastalady!..

Kenesarynyń esebi týra shyqty. Sultan-pravıtel Ahmet voıskovoı starshına Lebedevke shildeniń aıaǵynda ázer kelip jetti. Al Arystan bar bolǵany bes júz ǵana jasaq jınady. Baımuhamedtiń de qarýlanǵan jasaǵy osydan sál ǵana asty. Mundaı jaǵdaıdy kórgen polkovnık Bızanov, Orynbordan qosymsha ásker aldyryp bes myń soldatpen tamyzdyń basynda ǵana Saharnyı bekinisinen shyqty.

Kenesaryǵa eń qaýipti kúsh osy Bızanovtyń áskeri. Biraq oǵan qarsy kóp qol shyǵarmaı, qýlyq istegisi keldi. Ol Bızanovqa qarsy shaǵyn jasaqpen Naýryzbaı men Aǵybaıdy jiberdi.

Eń alǵashqy aıqasty da osy ekeýi bastady. Tamyzdyń jetisinde kún óte ystyq boldy. Bekinisten shyqqandaryna eki táýlikten asqan bes myń ásker, at soǵyp, kúıip turǵan kúnge ázer shydap kele jatty. Qol basyndaı jýantyq kelgen, qara murtty Bızanov, oń jaǵynda podpulqyndyq (podpolkovnık) shenindegi Ahmet sultan, sol jaǵynda pulqyndyq (polkovnık) Baımuhamed. Arystan bul mańaı ózine jatatyn óńir bolǵandyqtan, búgin tańerteń júz adammen joldarynan burystaý turǵan bir qazaq aýlyna burylǵan. Ondaǵy oıy osy aýyldan qosymsha jigit alý. Bızanov áskerin kún bata qýyp jetpek.

Bızanov áskeri jazyq daladaǵy bir qarasýdyń jaǵasyna toqtady. Kól mańaıynda jaqynda qalyń jańbyr ótip, qýrap qalǵan shóbi qaıta kógergen-di. Kóldiń sýy da tushshy móp-móldir. Qaljyrap kele jatqan áskerge at shaldyryp, tynyǵýǵa qolaıly... Sý betinde júzip júrgen qalyń qus qaptaǵan adamnan úrkip, qanattaryn sympyldaı qaǵyp kókke kóterile jóneldi. Bir-eki esersoq soldat myltyqtaryn da atty. Qustar odan ári úrkip, azdan keıin tipti kórinbeı ketti.

Mıdaı jazyq dala, tek sol jaqtarynda órkeshtene bitken buıratty adyr ǵana bar. On jaǵy saǵymdala qara qumǵa qaraı sozyla joq bolady...

Bızanov osy kóldiń jaǵasyna qonýdy durys kórip, qalyń qolǵa «attan túsińder» dep buıryq berdi. Jazyq dala, jaý keler bolsa alystan kóz túsedi. Aldyn ala jibergen barlaýshylar bul aranyń qaýipsiz ekenin aı¬typ keldi. Óıtkeni jan-jaqtyń bári búdiri joq mıdaı jazyq... Tek sol jaqtarynda ǵana uıysqan taldy, jyńǵyldy Muǵajar taýynyń etegi. Biraq ásker toqtaǵan jerden at shaptyrym. Sondyqtan barlaýshylar ol jaqty at qınap zerttegen joq. «Alda-jalda bul jaqtan jaý keler bolsa,. ne taý etegi men kól arasy qý dala, kózge túser, ne bolmasa kele jatqan qoldyń dúbiri estiler jáne eger janynan qutyla almaı júrmese esi durys qaı qazaq osynshama qolǵa kelip tıisedi»,— dep oılady olar. Rasynda da bular qaýiptenetin eshbir sebep joq edi. Óıtkeni Kenesary bes myń myltyqty ásker túgil, bes júz patsha soldattarymen de qasha júrip soǵysady. Orys kárli qylyshyna betpe-bet keler onyń qudireti shamaly...

Qalyń qol kól jaǵalaı attan túsip, qos-qos bop shatyrlaryn tikti. Jaýyngerler kól jaǵasynan qoǵa qıyp ákep ot jaǵyp shaı qaınata bastady. Myltyqtaryn kúrke etip súıestirip, keıbireýleri sý jaǵasyna beti-qolyn jýýǵa ketti.

Sóıtkenshe kún batyp, ymyrt úıirilip, qarańǵylyq ta tústi. Áskerler keshki astaryn iship boldy da, jaǵylǵan ottardy sóndirip, uıyqtaýǵa yńǵaılandy... Tek qoldy qorshaı barlaýshylar men shatyrlar janynda kúrkelenip qoıylǵan myltyqtardy kúzetken qaraýyldar ǵana qaldy.

Biraq jurttyń kózi endi uıqyǵa kete bergen kezde kenet «Attan! Attan», «Kenesary! Kenesary!» degen ashshy aıqaılar shyqty. Typ-tynysh bop múlgigen dalada bul ún, qarańǵy túnde kún kúrkiregendeı qatty estildi, Sóıtkenshe bolǵan joq, tynyǵyp jatqan ásker shatyrlarynyń ústin myńdaǵan salt attylar basyp ketti. Naǵyz bir jer astynan qalyń qol shyqqandaı. Satyr-sutyr urylǵan soıyl, shoqpar, jalańdaǵan qylysh, aıqaı-shý, ókirgen adam, shyńǵyrǵan jylqy. Jańa ǵana uıqyǵa ketip bara jatqan ásker ústi álem-tapyryq boldy da ketti. Aqyry «Abylaı! Abylaı!» dep salǵan uranǵa «Aǵybaı! Aǵybaı!» degen kúshti únder qosylyp, tynyq túndi jer jarǵandaı titirentti. Shatyrlarynan atyp-atyp shyqqan soldattar myltyqtaryn alyp salt attylarmen aıqasqansha, qaıyń soıyl ysyldap kep kók jelkeden tıedi. Áıteýir osynaý jan shoshyrlyq aıqas ótkinshek surapyl sekildi az ýaqytqa ǵana sozyldy. Soldattar endi attaryna minip esterin jınaǵan kezde, salt atty sarbazdar, aýyl ústin jaıpap ótken quıyndaı, toptaryn buzbastan, soıyldaryn ondy-soldy siltep zamatta joq boldy.

Tynysh jatqan áskerge quıyndaı tıgen bul top Aǵybaı men Naýryzbaıdyń sarbazdary edi. Olar Muǵajar taýynyń etegine osydan eki kún buryn kelip bekingen. Tólebaı tyńshy arqyly Bızanovtyń áskeriniń osy jolmen shyqqanyn kúni buryn bilip otyrǵan. Kenesarynyń úıretken sońǵy tásili boıynsha, bul jasaq Muǵajar eteginiń jyra, jyqpylyn, jyńǵyl, tobylǵy, qaraǵaı taldaryn betke ustaı tyǵyla jaıǵasqan. Kenesary áskeri adamdy jasyra alatyn adyr, shatqal, toǵaı, shı, qamys tárizdi jaratylystyń ózi beıimdegen jer betiniń ereksheligin paıdalanýda ábden mashyq bolyp alǵan. Kenesary áskeri oıda joqtan, kútpegen jerden jaýyna shabýyl jasasa, kóbinese osyndaı búdir, shıli saıdan, ne jyńǵyldy, taldy shatqal, shubardan jasaıtyn. It jyly Aqtaý bekinisiniń qasyndaǵy Tilenish — Shet beketin alǵanda da, Kenesary sarbazdary ájeptáýir qarýy bar patsha jasaǵyn qalyń shı arasynan shyǵa kelip kúl-talqan etken. Muny estigen general-gýbernator Gorchakov sońynan shtab bastyǵy general-maıor Fondersonǵa ashýlanyp «Eger qazaqtar tyǵylyp jatqan qamys, qaraǵaı, shı tárizdi kisi jasyrynar jerlerdi kúni buryn saralap shyqqan bolsańdar, olar búıtip ańdaýsyzda bizdiń soldattardy bas sala almas edi»,— dep jazǵan. Patsha áskeri Kenesarynyń osy ádisinen talaı aýzy kúıse de, ylǵı esten shyǵara berdi. Bu joly da sonyń kebin kıdi. Alystan qaraıyp kóringen Muǵajar taýynyń etegindegi jyńǵyl, taldy erinip teksermegendikteriniń sazaıyn tartty.

Aǵybaı men Naýryzbaı jyńǵyldy shatqaldyń ishinde tyǵylyp jatty da, kún batyp qara kóleńkelene bastaǵan kezde sap túzedi. Ár sarbaz attarynyń aıaqtaryna ádeıi arnap kıgiz kebisterin kıgizip, jedel júrip ketti. Attardyń anda-sanda osqyrynǵany, kisinegeni bolmasa, kele jatqan dúbirleri tipti estilmeıdi. Tún tastaı qarańǵy. Al kól jaǵalaı juldyzdaı jybyrlaǵan qalyń ot «biz mundalap» bulardy shaqyrdy da otyrdy. Eń aqyrǵy shoq sóngende sarbazdar ásker jatqan mańǵa taıap kep toqtady. Aı shyqpaǵan tún sol qalpynda kózge túrtse kórinbes soqyr... Bular attarynyń aıaǵyndaǵy kebisterin alyp, qaıtadan mindi... Oń qolyna toǵyz býyndy shoıyn tabandy naızasyn ustap, ataqty Aqaýzyna mingen Naýryzbaı men Aqylaqty op qoıandaı sekirtken Aǵybaı myń sarbazdyń aldyna shyqty. Qarańǵy túnde jaýmen birge ózderi de birin-biri soıylǵa jyqpas úshin bular ár júz adamnan on sapqa bólindi. Osylaı on tolqyn bolyp biriniń sońynan biri kidirmeı, soıyldaryn ońdy-soldy siltep jaý ústinen óte shyǵatyn bop ýádelesti. Bir sap pen ekinshi saptyń arasy, júz basy júzge sanap jetkenge sheıin ǵana kidiredi. Osyndaı tártipten myń sandy qol on tolqyn bop jaý ústinen at oınatyp, soıyl soǵyp óte shyǵýy kerek. Birin biri uryp jyqpas úshin eshkim kidirýge tıisti emes. Sol qalyptarymen shaýyp kóldiń arǵy saǵasyndaǵy qumaıt alańǵa jete qaıta sap dúzeıdi. Esterin jınaǵan soldattar qýar bolsa toqtamaı, ári Aıyr qumǵa qaraı bet túzeıdi. Shabýyldy dál osylaı ótkizýdi bular kúni buryn kelisken. Qarańǵy tún eki jaqqa birdeı. Tıgen jaý aldarynda qos bar ma, jer oshaq bar ma, álde ádeıi arnap qazylǵan op bar ma, bilmeıdi. Sondyqtan Aǵybaı men Naýryzbaı uıyqtap jatqan jaý ústine aıaldamaı, jaıpap óte shyǵýdy jón dep tapqan. Naýryzbaı bastaǵan alǵashqy bes júz birinen soń biri «Abylaılap!» at qoıǵanda, jer silkinip taý qozǵalǵan sekildi. Oǵan Aǵybaı basqarǵan bes júz «Aǵybaılap!» qosylǵanda ásker jatqan jerde aqyr zaman ornaǵandaı boldy. Soqqan quıyndaı Naýryzbaı men Aǵybaı jigitteri urandasyp, kól jaǵalap arǵy betke aýǵan shaqta, ár jerge qoǵa, qamys jaǵyp esterin jınaı bastaǵan soldattar da tań asyryp qoıǵan attaryna minip úlgirdi. Dál osy mezgil de bes júz sypaı ertip Arystan da kelip jetti. Polkovnık Bızanov Arystanǵa jańaǵy tıgen jaýdyń sońynan qýýdy tapsyrdy. Ózderiniń de aı týa qozǵalatynyn aıtty. Endi ol jaýyngerlerin túgendeı bastady.

Kól jaǵalaı qos-qos bop shashyraı ornyqqandyqtan shyǵyny joqtyń qasy eken. Álgi shapqan jaýdyń aıqaı-shýy esti alǵanmen bálendeı eshteńe isteı almapty. Daýyldaı oıda joqtan paıda bolǵan jaýdyń aıbarynan záresi ushyp ketken polkovnık endi esin jınap, shyǵyn sanaýǵa kiristi. Jylqy balasy túnde de kóregen keledi. Qosta jatqan soldattardy tipti baspapty. Qostan shyqqan birdi-ekili adam ǵana at astynda qalypty. Onyń ústine soıyl da bireýge tıgen, bireýge tımegen. Qysqasy, qaza bolǵan soldat júzge jeter-jetpes. Jaralanǵany eki júzge taıaý...

Ólgen jaýyngerlerdi or qazyp kómgenshe, aı da týdy. Jer beti surǵylttana kórine bastady. Polkovnık ólikterdi qoıyp bolysymen, tún balasyn úrkite aspanǵa myltyq atqyzyp sýyq jer qushaǵyna kirgen jazyqsyz jandarmen eń sońǵy qoshtasý resimin istetti. Sodan keıin atqa qonýǵa buıyrdy. Qalyń ásker lek-lek bop jańaǵy ózderin jýsatyp kete jazdaǵan jaýlarynyń sońynan qýa jóneldi. Attary tynyǵyp qalǵan eken, aýyzdyqtarymen alysyp, qarsh-qarsh shaınaıdy. Álden ýaqytta baryp tań da syz berdi. Sol mezgilde býlar Arystan jasaqtaryna kelip qosyldy. Betteri durys eken, pulqyndyq Arystan Kenesary áskeriniń alda ketip bara jatqanyn aıtty.

Bular endi aldaryndaǵy jaýy keıin qaraı ótip ketpesin dep balyq súzgen aýdaı eki jaqqa qanattaryn jaıa túsip, bes júz adam qatarlasa sap dúzep qýdy. Eń ortasynda polkovnık Bızanov, eki qanatynda Jantóreniń eki sultan-pravıtel balalary. Oń qanatynda Axmet, sol qanatynda Arystan. Ásker sońynda Baımuhamed. Qazaq dalasynda shabýyldy bir ýaqytta hýnnýlar da osylaı uıymdastyrǵan. Syrttan qaraǵan adamǵa qazir ásker jer-kókti alǵaly kele jatqan ushy-qıyry joq teńiz tárizdi. Susty ám qorqynyshty. Keregedeı qanattaryn jaıa búkil keń dalany alǵan bar bolǵany bes myń adam, bundaı sap túzeýde áldeneshe bes myń bop elesteıdi...

Tań qulanıektenip atyp qalǵan kezde aldaryndaǵy Kenesary toby da kórinedi. Bızanov tez qýyp jetkisi kelip alǵa qaraı umtyla tústi. Biraq aldaǵy jaý jetkizer emes. Qarasyna kóz jazdyrmaı zytyp keledi. Taqa qara úzip te ketpeıdi, tym jaqyndattyrmaıdy da. Birkelki cap jelis. Betteri Aıyrqum.

Qýý qyzyǵyna túsken Bızanov «Áne jetem, mine jetem» dep jan-jaǵyna qaraýdy da qoıdy, eki kózi alda bop, sol jaǵynda qalyp bara jatqan saıdy órleı bitken qalyń shıdi de ańǵarmady. Úzeńgiler sartyldaǵan osyndaı júrispen sáske tús te bolyp qaldy. Kenesary jigitteri jetkizbeıdi de, joǵalyp ta ketpeıdi. Aralyqty birkelki ustaıdy da otyrady. Osyndaı júrispen Bızanov áskeri ózderiniń azyq-túlik, oq-dári, artyq qarý-jaraqtaryn salǵan par attan jekken júz jeńil láksheńke arbalarynan tym uzap bara jatqandaryn baıqamaı qaldy. Áli de baıqamas edi, tek bulardy art jaǵynan talmaýsyraı shyqqan myltyq daýystary toktatty. Qoldyń sońynda kele jatqan Baımuhamed jasaǵy keıin shapty. Bular bıe saýymyndaı mezgilde ǵana azyq-túlik tıegen arbalarǵa jetti. Aldarynda jaý shapqan kósh jatyr. Soıylǵa jyǵylǵan birneshe arbakesh qazaq jigitteri... Jıyrma shaqty soldat oqqa ushqan. Jer betin alyp ketken shashylǵan un, tary. Qıraǵan arbalar, baýyzdalǵan kólik...

Shaýyp kelgen Baımuhamedtiń kerýen bastyǵy jaraly mosqal adamnan bilgeni, bularǵa tıgen Aǵybaı toby boldy. Olar qalyń shı arasynda tyǵylyp turyp azyq-túlikti kerýenge shabýyl jasapty, «Ózderi eki júz qaraly adam dedi kerýen bastyǵy, daıyndalýǵa da mursha bermedi, myna qalyń shı arasynan lap qoıdy. Qımyldary sonsha jyldam bolar ma, kúzetshi soldattar arbadan sekirip-sekirip túsip myltyqtaryn kezengenshe qaptady da ketti, jaýǵan soıyldan jan saqtaýdyń ózi qıynǵa tústi..Tek eki-úsh-aq soldat myltyq atýǵa jarady, lep-lezde josytty da saldy. Keıbireýleri attarynan túse sala lóket pyshaqtarymen qaptardy tilip jiberip, ishindegi un men taryny shasha bastady. Ózderin qutyrǵan qasqyr dersiń, «áý» degenshe bárimizdi qan-josa ǵyp sabap, soldattardyń qarý-jaraqtaryn attarynyń aldyna óńgerip aldy da kózden ǵaıyp boldy»..

— Qalaı qaraı ketti ózderi?

Soıyl tıip, bir qoly synyp, janyn qoıarǵa jer taba almaı turǵan kerýen basy cay qolyn keıin sermedi.

— Myna jaqqa!..

Bulardy shapqan rasynda da Aǵybaı toby edi. Artta kele jatqan azyq-túlikti kóshke tıip, Bızanov áskerin kidirtkennen keıin Aǵybaı qasyndaǵy jigitterimen keıin qaıtyp Kenesary áskerine jetýge tıisti. Ondaǵy maqsat: bulardy qýýǵa Bızanov amal joq jasaq bóledi, sóıtip general polkin bólshekteýge májbúr bolady. Al bólshektengen áskermen alysý árqashan da jenil.

Biraq Bızanov óıtpedi. Qaıta oralǵan Baımuhamed jasaǵyn qosyp alyp, aldyndaǵy jaýyn qýa berýdi jón kórdi. Ol «aldymdaǵy Kenesary áskeri, mynaý bolmashy qol tek bizdi alańdatýǵa jiberilgen» dep oılady. Sóıtip Bızanov aldyndaǵy qarasy áli úzile qoımaǵan jaýyn qýyp jetýdi uıǵardy. Attary jaraýly myń soldat aldy da, ózge áskerin azyq-túlik tıelgen kóshten qol úzbeı jedel júrip otyrýǵa buıyryp, júrip ketti. Bul kezde Naýryzbaı bes júz adammen qalǵan. Myń sypaıdyń eki júzi baǵana Aǵybaımen ketken. Al uzaq shabysqa jaramaıtyn úsh júzi, túngi aıqastan keıin birden solǵa burylyp, Bızanov áskerin oraǵyta Muǵajarǵa bettegen. Aqyrynda kileń júırik mingen bes júz er júrek sarbazdarymen ózi qalǵan. Kenesarynyń bul topqa tapsyrǵan mindeti: Bızanov áskerimen qoıan-qoltyq alyspaı, qashqan túlki tárizdi, alystan qylańdap, qumǵa qaraı ákete berý. Bul kezde Kenesary basqa batyrlarymen birge patsha shyǵarǵan ózge jasaqtarǵa qarsy attanady. Alǵa qoıylǵan maqsat: shamasy kelse jeńip, shamasy kelmesine kózi jetse, qýǵynshy jasaqtardy sońynan shubyrtyp Qaraqum, Qyzyljyńǵyl sekildi qazaq jeriniń túkpirine deıin aparý, sóıtip ábden qaljyratyp baryp, kúzgi jańbyrǵa soqtyrý.

Osy ádistiń bir taraýyn oryndamaq Naýryzbaı Bızanov áskerin sońynan ertip qumǵa qaraı jóneldi. Osy qýǵynmen úsh kún ótti.

Al tórtinshi kúni múmkin soǵysqumar Naýryzbaı qasha berýdi namys kórdi me, álde bóten bir sebebi boldy ma, ol óziniń azǵantaı qolymen Bızanovqa betpe-bet kelip aıqaspaq boldy. Biraq onyń bul kózsiz erligi óziniń túbine jete jazdady.

Úsh kún júristen ájeptáýir qaljyraǵan Bızanov áskeri tórtinshi kúni jylap aqqan kishkentaı ózenniń janyna kep túnedi. Osy qalyń qolǵa tań sazaryp atyp kele jatqan kezde, qyrqa belesti tasalaı kep, Naýryzbaı bes júz jigitimen «Abylaılap!» at qoıdy. Aqaýyz kókbestini kósilte salǵan, zildeı naızasyn oń qolymen oınata kótergen Naýryzbaı ózi jigitteriniń aldynda... Bular da jetti, gúrsildegen myltyqtyń da daýsy shyqty.Lager ústine kelip qalǵan sarbazdardyń birnesheýi oqqa ushyp, attary oınap shyǵa berdi. Muny kórgen Naýryzbaı bir-eki soldatty naızasymen kótere laqtyryp, jigitterin sońynan erte, oń jaqtaǵy oıpatqa buryla shapty. Biraq Naýryzbaıdy nysanaǵa alǵan birneshe myltyq daýsy shańq-shuńq etti. Naýryzbaı kenet Aqaýyzdyń jalyn qushyp qaldy. Artynda shaýyp kele jatqan Nıkolaı Gýbın qatarlasa kelip, ony qushaqtaı berdi. Endi Aqaýyzben úıirles ker tóbel qatarlasa qustaı ushty. Bızanov soldattary, jaıylyp júrgen tusaýly attaryn taýyp mingenshe, quıyndatqan qazaq jigitteri júzge taıaý joldastaryn oqqa ushyryp, buıratty beles, órkeshti adyr arasyna kirip kózden ǵaıyp bolyp ketti.

Qasynda aqylshy Aǵybaı joq Naýryzbaı, bu joly qatelesken edi. Bızanov áskerin áneýkúngi qoǵaly kól jaǵasyndaǵydaı kútpegen jerden shabýyl jasap, taǵy da talan-taraj etip ketem dep oılaǵan. Naýryzbaıda «kózsiz er eken, bes júz adammen bes myń qolǵa shapty» degen jurt tań qalar sózge iligý nıeti de joq emes edi. Biraq onysy bolmaı qaldy. Júz joldasyn oqqa ushyryp, al ózi qara sany men oń búıirinen aýyr jaralanyp, ajal qaqpanynan ázer qutyldy. Eger atultany Nıkolaı Gýbın der kezinde janyna jetpegende, kózi qaraýytyp, esinen tanyp bara jatqan Naýryzbaıdyń attan túsip qalýy anyq edi. Erlikti maqsat, ataqty arman ete bastaǵan Naýryzbaıǵa bul aıqas jeńil tımedi, jaýynan qutylsa da kelesi jylǵa deıin attanysqa shyǵýǵa jaramaı, tósek tartyp jatyp aldy.

Bızanov qoǵaly kól oqıǵasynan keıin, soldattaryna myltyqtaryn qos etip kúzettirip qoıýdy tyıǵan. Ár soldat túnde oqtaýly myltyǵyn janyna alyp jatatyn bolǵan. «Abylaılaǵan!» alǵashqy aıqaı estilgennen-aq, qostarynan júgire shyqqan soldattardyń kelip qalǵan jaýǵa tótep bere alýy da osydan edi. Naýryzbaı tobynan ólgeni, jaralysy bar júzdeı adam shyǵyn bolsa, býlardyń soıylǵa jyǵylyp, naızaǵa túırelgeni jıyrmadan aspaıdy. Budan artyq qandaı jeńis bolar!

Azǵantaı sarbazben osynshama qolǵa shapqan jigitterdiń erligine tań qalǵan Bızanov, qolǵa túsken bir jaraly jigitten bul shabýyldy uıymdastyrǵan Naýryzbaı ekenin bildi.

— Kenesarynyń ózge áskeri qansha jerde?—dep surady polkovnık.

Jigit rasyn aıtty.

— Kene han bul arada emes, óziniń ordasynyń mańynda, biz tek senderdi adastyrýǵa jiberilgen jasaqpyz.

Polkovnık óziniń qateleskenin endi uqty. Ol budan ári Naýryzbaı jasaǵyn qýyp qur áýre bolýdyń keregi joqtyǵyn túsinip, Yrǵyz ózenine qaraı keıin sheginýdi uıǵardy. Bostan-bos óte kerekti on shaqty kúndi joǵaltqanyna qatty ókindi, biraq amal qansha. Aryp-ashyp taǵy eki jeti degende voıskovoı starshına Lebedev pen Ahmettiń áskerine jete almaı, İrǵyz ben Úlkenaıaq ózeniniń jaǵasynda turǵan Kenesary áskeriniń oń jaǵynan shyqty. Biraq birden soǵysyp ketpeı, Lebedevpen baılanys jasamaq bop jáne ar jaǵynan kele jatqan Omby general-gýbernatorynyń áskerin kútip taǵy bir jeti kidirdi. Aqyrynda olarmen tize qosa almaıtynyna kózi jetken Bızanov, Kenesary qolymen tek ózderi ǵana soǵysýǵa májbúr boldy. Biraq bul kezde kúzdiń aq jaýyny da bastaldy. Jáne aılaker Kenesary Bızanovpen betpe-bet kelmeı taǵy da qasha soǵysýǵa kiristi. Birese Yrǵyz ózeniniń oń jaǵynan shyǵyp, birese Úlkenaıaqtyń sol jaǵasynan kórinip, oǵan ustatpaı ábden ábigerin ketirdi. Sóıtip júrgende qazan aıynyń qalyń jańbyry bastaldy. At ústinen eki aıdan beri túspegen soldattary túgil, ózi ábden ıtteı bop qajyǵan Bızanov, Muǵajarǵa qaraı kóship kele jatqan Kenesarynyń aýlyn qýmaı, Or qalasyna qaraı shegindi.

Bızanovtyń keıin qaıtqanyn estigen Lebedev pen Ahmet endi amalsyz Tobylǵa bettedi. Kenesarynyń kútkeni de osy kez edi. Ol az ýaqyt aıaldap, sarbazdaryn sol tynyqtyryp aldy da, qaıtadan atqa qondy. Úsh júz elý jigitti ózi basqaryp kelip, alǵashqy qar túsken qarasýyqta, Úı ózeniniń boıyndaǵy qystaýyna kelip ornalasqan qorǵansyz qalǵan sultan-pravıtel Arystannyń aýlyn shapty. Kenesarynyń bul shabýyly da sondaı kútpegen jerden boldy, Arystan aýlynyń adamdary Orynbor shekarasyndaǵy áskerlerge habar berýge de úlgire almaı qaldy. Kenesary Arystannyń úsh jarym myń jylqysyn, úsh jarym myń túıesin, jeti myń qoıyn, myńǵa jýyq qara malyn tal túste aıdap áketti.

Arystanǵa tek úsh kúnnen keıin ǵana bes júz soldat kómek keldi. Jantalasqan sultan-pravıtel Kenesary qolyn Op ózenine deıin qýyp bardy da, eshteńe shyqpaıtynyna kózi jetip keıin qaıtty.

Sóıtip polkovnık Bızanov basqarǵan Orynbor áskerı gýbernatorynyń bir myń segiz júz qyryq úshinshi ıaǵnı Qoıan jylǵy attanysy nátıjesiz bitti. Sondaı-aq osy jyl Batys Sibir general-gýbernatory buıryǵy boıynsha Omby, Qarqaraly, Qyzyljardan shyqqan jasaqtarǵa Kenesary batyrlary betpe-bet aıqasqa kelmeı, qasha urysyp, ábden qaljyratyp keıin sheginýge májbúr etti. Tek Iman batyr men Janaıdar bastaǵan top esaýyl Lebedevtiń áskerimen ashyq maıdanda kezdesti. Bul aıqas Terisaqqan ózeniniń tómengi saǵasynda ótti. Buryn Kenesaryda tutqyn bolǵan, Qarqaralydan shyqqan áskerdiń bastyǵy esaýyl Lebedev óte qorlanýda edi. Kek alatyn kún bolar ma dep ishi mys qazandaı qaınaýda bolatyn. Ol Qarqaralydan Qaraótkel kelip, odan júz seksen shaqyrym Atbasarǵa ústirt júrip otyryp, eki-aq kúnde jetken. Atbasar qalasynan bastap Ulytaýǵa deıin birde-bir orys poselkesi joq, mıdaı jazyq kók shalǵyndy keń dala — Alashahan tusynan-aq qazaqtyń ata qonysy. Bul aranyń deni Arǵyn, Qypshaq azyn-aýlaq Naıman bar... Kópshiligi Kenesary jaǵyna shyqqan. Tek Sandybaıdyń Erdenine jatatyn Naıman rýynan Jyryq aýyldary men Arǵynaty, Qaraqoıyn qashyrly tóńiregindegi Kishkentaıdyń Aqqoshqaryna baǵynatyn Orta júzdiń biraz aýly ǵana kóteriliske qosylmaı qarsy áreket isteýde edi. Baı jáne beldi rýlar bolǵandyqtan Kenesary da býlarǵa bálendeı qahar tóge qoımaıtyn. Tek yńǵaıly kezin kútip ishten tyna júre beretin. Osy eki shonjarǵa ıek tiregen Lebedev Atbasardan ótisimen-aq Kenesaryǵa tilektes aýyldarǵa qasqyrdaı tıdi. «Mynaý Kenesary jaǵynda» degen adamdaryn tal túste jurt kózinshe atyp, túnde qazaqtyń sulý qyz-kelinshekterin qorlaýǵa shyqty. Sony estigen qyzý qandy Iman men Altaı rýynyń batyry Orynbaıdyń Janaıdary esaýyl Lebedevpen kezdeskenshe asyqty.

Aqyrynda Arǵynaty etegimen teristikke qaraı qulaǵan Iman — Janaıdar toby, Atbasardan kúngeıdi betteı kele jatqan esaýyl Lebedevpen Terisaqqan ózeniniń tómengi saǵasynda betpe-bet kezdesti. Iman — Janaıdar qaramaǵynda soıyldy-naızaly myń jigit bolsa, Lebedevte bes júzge taıaý ásker bar, biraq olardyń bárinde aýzynda ajal oınaǵan, qorǵasyn oqty myltyq moıyndarynda júzinen qan tamǵan kók qylysh.

Eger Lebedev jasaǵy attarynan túsip, yńǵaıly jerge ornalasyp soǵys ashsa, Iman men Janaıdar dym da isteı almas edi: Biraq bular esaýyldy ondaı jaǵdaıǵa jetkizgen joq. Kún batyp bara jatqan shaqta qalyń taldy saıda ańdyp jatyp, Lebedevtiń barlaýshylaryn alǵa qaraı ótkizip jiberdi de, qyr astynan shoǵyrlanyp shyǵa kelgen soldattarǵa bir búıirden lap qoıdy. Lebedev áskerleri ıyqtaryndaǵy myltyqtaryn alǵansha bytyraı shaýyp bular da jetip úlgerdi. Aldarynda esik pen tórdeı qara qasqa aıǵyr mingen, qısyq buqar qylyshyn basynan asa úıirgen Iman batyr... Zamatta sapqa turyp úlgergen soldattar men qıqý sala jetken qazaq jigitteri qoıan-qoltyq kelip qaldy. Shaqyr-shuqyr qaǵysqan qylysh, pármeninshe siltegen soıyl, shoqpar. Kóksúńgi ushy adam keýdesine qarys kirgen naıza... At jalyn qusha qulaǵan qyrshyn jigitter... Kári áke-shesheniń jalǵyzy, qashan qaıtady dep maıdanǵa telmire kózin tikken aıaýly jardyń súıgeni, eńbektegen jas balanyń ákesi, ardager jannyń inisi, aqkóńil jastyń aǵasy.

Bul qan tógis jarty saǵatqa sozyldy. Áıtse de kózdep atqan myltyq, kezengen tapansha, shúıirilgen bolat qylysh shydatpady, Iman — Janaıdar sarbazdary azdan soń «Keıin!» degen Imannyń kúshti daýsymen qatar birtindep shegindi. Shabýylda tym-tyraqaı shaýyp kelgenmen, sheginerinde toptaryn jazbaı, qoıýlanyp kele jatqan túndi jamylyp birden joq boldy. Bulardy qýýǵa Lebedev soldattary da júreksindi. Qýaty jetpedi. Úı tóbesi qulap túskendeı, joq jerden paıda bolǵan páleden qutylǵandaryna qýandy. Eki jaqtan da qaza tapqan adam az emes. Eki qol eki tóbeniń basyna ornalasyp, ýákilder jiberip, maıdanda qalǵan ólikterin alýǵa ýádelesti. Túnimen árqaısysy ár tóbeniń basyna adamdaryn kómýmen boldy. Búgingi soǵystaǵydaı emes, qansha qastassa da o kezde mundaı ýádelesý, áli de adamgershilik boryshty umytpaý tárizdi dástúrler myqty saqtalatyn. Qaraly jasaqtar túni boıy qaza tapqan joldastarynyń aldarynda ózderinin sońǵy boryshyn atqardy da, tań atysymen qaıtadan jaýlasýǵa kiristi. Iman batyr endi Kenesarynyń jaqsy kóretin ádisi—qasha soǵysý tásilin paıdalanyp Lebedevtiń jasaǵyn bir aı boıy Arǵynaty jotalarynyń arasymen sońynan ertti de júrdi. Aqyrynda úsh júzdeı ǵana soldaty qalǵan esaýyl, kúndiz-túngi at ústinde selkildeýge shydaı almaı azyp-tozyp, kúzdiń qalyń jańbyry bastalǵan kezde Qarqaraly bekinisine qaraı buryldy. Iman batyr ma Kenesary ordasy bekingen Muǵajar taýyna bettedi. Orta jolǵa taıaǵanda bularǵa eki júz adammen Janaıdar batyr kelip qosyldy. Janaıdar batyr Lebedev jasaǵymen taǵy bir aıqasqan túni, Kenesarynyń buıryǵy kelgen. Sol buıryq boıynsha ol qasyna eki júz sarbaz alyp, jurt bu jaqta qyrylysyp jatqanda, Qońyrqulja aýlyn shappaq bolyp Aqmolaǵa qaran attanǵan. Onyń bulaı tyǵyz attanýyna Qońyrqulja toqalynyń aýlymen Atbasar shekarasyna kóship kelipti degen habar sebep bolǵan. Orynbaı bıdiń jalǵyz balasy Janaıdar da Qońyrquljaǵa kópten beri ósh. Aǵa sultan Qońyrqulja onyń jaz jaılaýy — Esildiń saǵasyndaǵy «Keregetas» degen jerdi óziniń týysy Jaqybaıdyń balasy Ybyraı sultanǵa alyp bergen. Sońynan Qusmuryn ókirigi joıylyp, bir myń segiz júz qyryq birinshi, ıaǵnı Sıyr jyly Atbasar ókirigi uıymdasqanda osy prıkazǵa İbyraıdy aǵa sultan etip saılaýǵa da meılinshe at salysqan. Osyndaı óshpendilikpen Qońyrquljadan kek alýǵa tisin qaırap júrgen Janaıdarǵa Kenesary buıryǵy maıdaı jaqty. Eki jaq birdeı qan tógisten keıin ý-shý bop jatqanda, Altaı rýynyń eki júz jigitin ertip, Janaıdar Atbasarǵa qaraı bir-aq tartty. Jurt aıtqany ras eken, toqal aýly Atbasardyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy Bıdaıyqty degen jerde otyr eken. Kenesary jasaǵy Torǵaı boıynda patshanyń qalyń áskerimen soǵysyp júr dep estigen aýyl, qannen-qapersiz edi. Úsh kúnniń ishinde Janaıdar batyrdyń bul araǵa kele qalatynyn qaıdan bilsin, salynyp bitýge aınalǵan Qaraótkel bekinisiniń qasyndaǵy qystaýyna kóshkeli daıyndalyp jatqan-dy. Janaıdar jalaqtaǵan eki júz jigitimen aýyldy tal túste shapty. Átteń ne kerek, Qońyrqulja bul joly da qolǵa túspedi. Ol keshe ǵana Aqmolaǵa júrip ketken bolatyn. Qońyrquljanyń kúzetke tastaǵan soldattary bularǵa tek bes-alty ret oq atýǵa ǵana jarady. Sol oqtyń biri Janaıdardyń baltyryna tıdi. Endi ol jaralanǵan qasqyrdaı aýyldy aıamady. Tek kisi óltirgen joq, odan bótenin bárin istedi. Aqyrynda Qońyrquljanyń jas toqaly Zeınepti bas etip, aýyldyń bar mal-múlki men otyz qyz kelinshegin olja etip keıin qaıtty. Osy oljaly kósh edi Iman batyrdyń jasaǵyna kelip qosylǵan.

Sultan-pravıtel Arystan aýlyn shapqannan keıin Kenesary Muǵajar taýyna bekingen. Joryqtan oljaly oralǵan batyrlaryn ol masaıraı qarsy aldy. Jasaqty bastap kele jatqan Iman attan túskende, qazaqtyń eski dástúrimenen qushaqtarymen qushaqtaryn aıqastyryp, tósterine tós tıgizip amandasqan.

— Saý qaıttyń ba, Aıeke?—dedi Kenesary. Sóıtti de jan-jaǵyna qarap,— Janaıdar suńqar kórinbeıdi ǵoı... Qaraly habar bermegen sekildi ediń...— dep qobaljı kúmiljidi;

Kenesary aqyrǵy úsh jyldyń ishinde, otyz toǵyzynshy, ıaǵnı Dońyz jyly Omby men Orynborǵa baǵynatyn qazaq aýyldarynyń shekarasy etip Telikólge deıin qyzyl dińgekter qaǵylǵan Qarynsoldy, Torǵaı ózenderiniń bas jaǵyndaǵy birneshe Sibir bekinisterin shapqan. Sonyń ishinde Kókala jar bekinisine de tıgen. Biraq bul bekinisti ereýilshiler kópke deıin ala almaǵan. Osyndaı qıyn kezeńde Iman batyr azǵantaı jigitpen bir qarańǵy túnde bekinistiń túkpir jaǵynan Kókala jarǵa kirgen. Osy bir erligine rıza bolǵan Kenesary Imandy sodan keıin «Aıaý batyr» — «Aıaken» dep atap ketken. Kene han qazir de Imandy sol ádetimenen erkelete atap tur.

Iman batyr kele jatqan kóshtiń sońyn kórsetip:

— Janaıdar batyryń da saý, tek baltyrynan oq tıip, at ústinde júre almaǵan soń, arqaǵa salyp ákele jatyr edim,— dedi.

Kenesary handyǵyna qaramastan júgire basyp Janaıdar jatqan arbanyń janyna bardy.

— Suńqarym, qalaısyń?— dedi arba ústindegi Janaıdardyń betine úńile.

Biraq jaýap qaıtpady. Janaıdar bul kezde essiz edi. Kúpteı bop isip ketken aıaǵynyń zardaby júregine shaýyp, ólim halinde jatqan. Batyrynyń mundaı kúıin kórgen Kenesary qasyna kelgen Naýryzbaıǵa:

— Oljany Ábilǵazy men Taımas jurtqa bólip bersin,— dedi de Janaıdardy tezirek óziniń ordasyna ákelýdi buıyrdy.

Sabyrly, sózge sheshen, aqyldy Janaıdardy Kenesary erekshe jaqsy kóretin. Ólim aýzynda jatqan batyryn ajaldan qalaı qutqaram dep túni boıy shaqyrtpaǵan baqsy-balgeri qalmady. Úshkirý, ushyqtaý, isikten qan jiberý sekildi qazaqtardyń jaıshylyqta qoldanatyn emderiniń birde-biri qalǵan joq. Biraq Janaıdardyń haly nasharlaı berdi. Endi batyryn qutqara almaıtynyna kózi jetkendeı bolǵan Kenesary qalyń qabaǵy túksıip qaıǵyǵa endi. Ol qaıǵyrsa, ne ashýlansa adam balasyna til qatpaıtyn, tómen qarap tunjyraı otyryp alatyn. Sultannyń mundaı halin kórgen bir kári kempir:

— Kenejan, Janaıdar batyrdy «aq jol» emimen emdep kórsek qaıtedi?— dedi.

Bóten amal qalmaǵanyn bilgen Kenesary áldenege kúdiktense de:

— Sóıtsek, sóıtip kórelik,— dedi.

«Aq jol» emi tóre tuqymynyń áıel jynystysyn bozbalashylyqtan, erleriniń kózine shóp salýshylyqtan saqtaý úshin Abylaıdyń ózi shyǵarǵan em bolatyn. Bul em boıynsha sultan tuqymynan shyqqan áıel jaraly adamnyń ústinen attap ótedi. Eger áıel eriniń kózine shóp salmaǵan adal jan bolsa, jaraly jazylady. Al áıel aq joldy durys ustamaǵan kúnákar bolsa, jaraly ústinen áıel attaǵan mezgilge jetpeı óledi. Bul «aq jol» emi jaraly adamnan góri, tóre tuqymynan shyqqan qatyndarǵa úlken syn. Áıelderi zaty erkek jandy bolyp keletindikten sultandar bul emdi jurt kózinshe ózderiniń qadirin tókkileri kelmeı, kóp qoldanbaıtyn. Kenesary kóńili kúdiktense de, qaıǵy ústinde «sóıtsek sóıteıik» dep qalǵan.

Hannyń ámiri boıynsha tóre tuqymynyń biraz áıeli ordaǵa shaqyryldy. Bastyǵy Bopaı bolyp keldi. Kári kempir «aq jol» eminiń negizgi sharttaryn aıtyp, kúnám joq degen áıeldiń Janaıdardyń ústinen attap ótýin surady. «Eger kúnáń bolsa attaǵan kezińe jetpeı.. Janaıdar óledi»,— degen sózden qoryqqan tóre tuqymynan shyqqan kúnáli áıelderdiń birde-biri «batyr ólip ketip, masqaramyz shyqsa, Kene hannyń kárine ilinermiz» dep Janaıdardyń ústinen attaýǵa bata almady. Oryndarynan qozǵalmaı turyp aldy. Kenesarynyń túksıgen qabaǵy burynǵysynan da qatty túksıe týsti. Úı ishinde otyrǵan sultandarda jurtqa qarar bet joq. Bastaryn tómen tuqyrtyp qur jer shuqı berdi...

— Átteń Kúnimjan kelinniń joǵyn-aı,— dedi esik jaqta otyrǵan bir kári qatyn.

Kenesary aýyr kúrsindi. «Iá, Kúnimjan bolsa... Ol sózsiz attar edi. Joq, kim bilsin, eki jyldan asyp barady ǵoı jat jerde júrgenine...» Qatygez, tas júrek Kenesarynyń júregi kenet órtenip ketti. Ol basyn kóterip aldy. Ordanyń esik jaǵynda turǵan jeńge, kelinderiniń betine tesile qarady. «Joq, bular kúnásiz bolýy múmkin emes... Anaý oımaq aýyz dúnıede bir-aq adamdy súıý úshin ǵana jaralmaǵan. Kári qaqpastyń «Aq jolyna» beker kóngen ekenmin. Eshqaısy shyqpasa, Abylaı atamnyń urpaǵyn myna saıqaldar masqara etedi-aý! Qalyń qolǵa qarsy shapqanda mundaı qysylmaýshy edim. Ólgen jerim osy boldy-aý!»

Kenesarynyń oıyn kenet kúmis qońyraýdaı syńǵyrlaı shyqqan daýys bólip jiberdi.

— Ruqsat etseńizder, aǵa aıaǵyn men attaıyn.— Buny aıtqan Aqbóken edi. Kenesary basyn kóterip aldy. Aqbókenniń sulý júzine tesile qarady. «Naýryzbaı bilmeı almaǵan eken. Bir adaldyq shyqsa osydan shyǵar». Biraq Kenesarynyń qýanǵan kóńilin qara kempir tez sýytty.

— Kelin shyraǵym, saǵan bolmaıdy,— dedi ol jemtikti shoqyp turyp jan-jaǵyna qaraǵan kári qarǵadaı basyn shaıqap,— sen tóre kelini bolǵanmen, tóre tuqymynan emessiń!

Kenesary qara kempirge túıile qarady da qoıdy. «Abylaı babasy osylaı shart qoısa, Kenesary ne istesin? Rasymen-aq eshkim shyqpaǵany ma?»

— Bopaı, óziń attap kórseń qaıtedi?—dedi áldekim esik jaqtan mińgirlep sóılep.

Bopaı julyp alǵandaı:

— Bylshyldamaı jaıyńa tur,— dedi,— kúndiz-túni at ústinde júrip qaljyrap, keıde qatty uıyqtap qalasyń... Er júrek bireý oıyndaǵysyn istep ketip, oń qoldaı batyrdyń ajalyna sebepker bolsam, jurtqa qaı betimmen qaraımyn?

Kenesarynyń basy endi tipti salbyraı tústi. «Bopaı men Janaıdar batyrdyń kóńilderi jaqyn» degen bir sybysty áldeqalaı Kúnimjannan estigen. Ol kezde qatynynyń sózine mán bermeı «qoıshy, qaıdaǵy joqty aıtpaı» deı salǵan. «Sol sybys ras boldy-aý!» dedi ol ishinen. Áıtse de Kenesary qaryndasy Bopaıǵa rıza, Abylaıdyń urpaǵy emes pe, kúnási bar ekenin jurtqa ańǵartpaı syltaý taýyp qutylyp ketti.

Artynan halyq arasynda:

Janaıdar artyq týdy jatyrynan,

Oq tıdi Janaıdardyń baltyrynan,

Bir aıla ólmes janǵa bola ma dep,

Attaıtyn qatyn izdedi ata ulynan.

Attaıtyn bir de qatyn tabylmady,

Tóreler túńilip tur qatynynan!—

degen óleńge aınalǵan bul oqıǵa Kenesaryny jaman ashýlantty. «Mundaı qatyndardan týǵan ul qaıdan batyr bolady? Kimdi kóteredi? Rasymen tóre tuqymy baqa-shaıanǵa aınalǵaly bara ma? Rasymenen Abylaı atamnyń túsi shyn bolǵaly tur ma? Búkil qazaq túgil, óz urpaǵymdy jóndep túlete almaıdy ekenmin, qalaı Úsh júzge han bolmaqpyn?»

Kenesarynyń oıyn taǵy bir daýys bólip jiberdi.

— Keshegi alyp kelgen tutqyn áıelderdiń ishinde tóre tuqymdas eshkim joq pa eken?

— Bar. Nege bolmasyn.

Jasaýyl Zeınepti bas etip eki-úsh jas kelinshekterdi alyp keldi. Qara kempir bulardy nege shaqyrǵanyn aıtty.

— Men attaıyn,— dedi Zeınep oılanbastan,— ákem de, baıym da tóre tuqymy.

Qońyrquljanyń jas toqalynyń bozbalashylyq qylyǵy jaıynan biraz jurt habardar edi. Biraq kózderimen kórip, qoldarymen ustamaǵannan keıin «el ne aıtpaıdy, múmkin ósek shyǵar»,— dep úndemedi. Al Zeınep bolsa qara kempirdiń sózin oıynshyq kórdi. «Kúnáli qatyn ústinen attaǵanǵa batyr ólse — óle bersin. Myqtaǵany Kenesary bir jaısańynyń ajal tapqany ma, óz obaly ózine, tynysh jatqan eldi shaýyp nesi bar... Al alda-jalda... Qudaı meniń artymdy baǵyp júr deısiń be, sezbeı, kórmeı qalyp, myna sańlaǵy jazylyp ketse, jurt qyzyqty sonda kórsin. Meniń adal emes ekenim alty alashqa aıan, jurt maqtaǵan Abylaı atamnyń da aılaker qatynnan aqyly asa almaǵanyn búkil halyq bilsin».

Daǵdarǵan jurt «attasyn, attasyn» dep Kenesaryǵa qarady. Han maquldap basyn ızedi.

Búırekteı bultyńdaǵan Zeınep, búkil qazaq dirildegen Kenesarydan qymsynbastan shytyrma kóıleginiń etegin eki qolymen joǵary kóterdi de, aq jibek ystanynyń kesteli balaǵyn kórsete, kesheden beri alǵashqy ret ólimsireı kózin ashqan Janaıdardyń ústinen «Á, qudaı!» dep oınaqshı kúlip attaı berdi...

Al Janaıdardyń álgi kóz ashýy esiniń kire bastaǵany edi. Úsh kúnnen beri isikpen alysqan alyp dene, bir balgerdiń shópten istegen shıpaly dárisiniń arqasynda keseldi jeńe bastaǵan.

Osy sát Zeıneptiń ójet qylyǵyna dál keldi. Janaıdar isigi qaıtyp, erteńine til qatýǵa jarap qaldy.

Buny kórgen Kenesary batyrynyń saý qalǵanyna qansha qýansa, qarashylar kózinshe tóre tuqymynyń abyroıynyń saqtalyp qalǵanyna sonsha qýandy. Zeınepke ábden rıza bop qalǵan sultan qas jaýynyń toqaly demeı, bostandyq bermek oımen, erteńine ony Ordasyna aldyrtty. Úıde Taımas pen Ábilǵazydan bóten Aǵybaı, Buqarbaı, Jeke batyr, Iman bar edi.

— Qońyrqulja qandy kekti jaýymyz bolsa da áıeline zábir etkimiz kelmedi,— dedi Kenesary bostandyqty Zeınep ózi surasyn degen nıetpen,— qandaı tilegiń bar, aıt, beremiz.

Han bolsyn, qara bolsyn, erkek adamǵa tek erkektik jaǵynan ǵana qaraıtyn Zeınep, Kenesarydan han eken dep qaımyqpady, oǵan jaırańdaı qarap:

— Shyn aıtasyń ba?— dedi.

— Shynym. Han eki aıtpaıdy.

— Onda... Han qaınym, jalǵyz ǵana tilegim bar,— dedi eki beti balbyrap, qap-qara bota kózi kúlimdep,— meni Qaraúlekten aıyrmańyz.

Túsinbeı qalǵan Kenesary:

— Ne deısiń?— dedi.

— Meni Qaraúlekke qosyńyz deımin.

— Qaı Qaraúlek?

— Ózińizdiń qulyńyz.

Taımas pen Ábilǵazy keshe Iman batyr men Janaıdar Qońyrquljadan alyp kelgen olja mal-múlikti jurtqa birdeı etip úlestirip bergen. Al tutqyn qyz-kelinshekterdi eki úıge bólip, «bulardy kimge berýdi erteń sheshemiz» dep, bir úıdi Batyrmurat jigitterine, ekinshi úıdi Qaraúlekke kúzettirip qoıǵan. Qaraúlekke kúzettirgen úıdegi Zeınep, el jatqan kezde «syrtqa shyǵar» dep kúzettegi quldyń mazasyn alǵan. Mylqaý Qaraúlek «sharýasyn baǵana nege bitirmedi eken» dep ashýlansa da, pisken baýyrsaqtaı tompıǵan jas toqaldyń kóńilin qımaı, saıǵa alyp barǵan. Sharýasyn bitirip bolǵannan keıin Zeınep, kúzdiń sýyq túnine qaramaı, ústindegi maqpal shapanyn jerge tastap, artynda jar jaǵasynda turǵan quldy adamǵa sanamaı ystanyn aıaǵynyń ushyna deıin túsirip, jylyp aqqan bulaqtyń móldir sýyna o jer, bu jerin jýa bastaǵan.

Aıly tún, qarasanyna deıin appaq bop ashylǵan jas toqaldyń bókse jaǵy... Qyryqqa kelgenshe áıel kórmeı, alyp denesi qurysyp mazasyn alǵan Qaraúlek ázer shydap tur. Erkektiń minez-qulqyna ábden ákki bolǵan jas toqal onyń haline túsinip ózine shaqyryp: «Áı, qul, beri kel, myna kebisimdi aıaǵyma kıgiz» degen. Qaraúlek kózi qaraýyta demin entige alyp, ázer taıaǵan. Ar jaǵynda ony sezim jeńgen. Talmaýsyrap ketip, tek bıe saýymyndaı kezde kózin ázer ashqan Zeınep, del-sal bop uıalap qalǵan denesin maqpal shapanynyń ústinen kótere almaı taǵy biraz jatqan. Talaı erkekti kórgen Zeınep Qaraúlekke asa rıza boldy. Biraq, budan ári qýanyshqa shydaı almaıtynyn sezip, aıaq jaǵynda ún-túnsiz tizerlep otyrǵan Qaraúlektiń buqadaı jýan moınynan qushaqtap ózine tartty. Sodan keıin qolańsa sasyǵan betin betine taıap: «meni úıge aparyp tasta» dedi sybyrlaı sóılep. Kón bop qatyp qalǵan denesin qorǵasyndaı balqytqan jas toqaldy Qaraúlek jas qozydaı baýyryna qysa qushaqtap qarasha úıdegi bóstekke aparyp jatqyzǵan.

Zeıneptiń neni tilep turǵanyn jańa ǵana túsingen Kenesary yzadan qara kúreńdenip ketti, biraq tis jaryp, til qatpaı tómen qaraı berdi. Keshe ǵana tóre tuqymynyń abyroıyn saqtap qalǵan Qońyrqulja toqalyna endi jerkene qarady. Tóre tuqymynan shyqqan áıeldiń tipti, qarashy emes, tóleńgit emes, esikte júrgen qulǵa shyǵamyn deýinen artyq masqara bar ma! Han Keneniń aqsúıektik namysy júregin ottaı órtep, ishteı apyr-topyr boldy da qaldy. Biraq hannyń ashýly jaǵdaıyn Zeınep túsinse de aıtqanynan qaıtpady.

— Han eki sóılemes bolar,— dedi Zeınep endi eki kózi jalyn atyp,— meni Qaraúlekke baıǵa berseń, Qońyrquljadan da óshińdi qaıtarasyń, esigińde júrgen qulyńnyń da saýabyn alasyń, aıtqan ýádeńdi de oryndaısyń.

Kenesary qansha namystanǵanmen, ashýyn aqylǵa jeńdirdi.

— Bolsyn,— dedi kenet basyn jerden kóterip.

Bul sheshimge bireý namystandy, bireý masaırady. Sultandar tuqymy ishteı yzalansa, Kenesarynyń sońynan ergen qarashy, tóleńgit, maly men múlkin baqqan quldar tek Kene han ǵana bizdi adamǵa sanaıdy dep áldeqandaı boldy. Endi oǵan múldem berile tústi. Sol rıza bolǵandardyń ishinde Zeıneptiń ózi de bar edi, biraq ol áıeldik qumaryn tarqatqan Qaraúleginiń Kenesaryǵa qansha berilgen jan ekenin bilmeıtin. Jáne búgin óziniń ótinishin oryndaǵan han Keneniń bunyń óshin qalaı qaıtaratynyn oılamady. Ol Qaraúlekti janyndaı jaqsy kórip ketti.

Jaqsylyqqa jaqsylyq degen nıetpen Zeınep Ojardyń jiberýimen aýlyna kelip júretin tyńshy Sámen men onyń eki serigi Jaqyp, Saqypty ustap berdi. Kenesary bul úsheýin birden darǵa asyp óltirtti.

Biraq Zeıneptiń qýanyshy uzaqqa barmady. Eki aı ótkennen keıin ol kúni boıy áldenege jylap júrgen Qaraúlektiń qushaǵynda jatyp «jastyqtan tunshyǵyp» óldi. Qys boıy budan basqa bálendeı aıta qalarlyq oqıǵa bolǵan joq. Kenesary jazǵy aıqasqa daıyndalýmen kúnderin ótkizdi. Qolyndaǵy jigitterin jyldaǵydaı taratpaı «aq qala» salyp, shatyr tigip, kúndiz-túni áskerı oıynmen shynyqtyrdy. Qaramaǵyndaǵy eldiń jaýǵa qarsy tura alar jas jigitteriniń bárin shapa-buıryq berip sarbazdar qataryna shaqyrdy. Osynshama áskerdi ustap turý qıyn bolǵandyqtan, Kenesary ózine baǵynbaıtyn, biraq irgeles otyrǵan basqa rýlarǵa da salyq salyp, zeket, úshir jınady. Hannyń bul isi bireýge unady, bireýge unamady, biraq Kenesarynyń qaharynan qoryqqan jurt onyń ámirin buljytpaı oryndady.

Sóıtip júrgende bir myń segiz júz qyryq tórtinshi, ıaǵnı Tyshqan jylynyń jazy shyqty. Qaramaǵynda jıyrma myń áskeri bar Kenesary endi soǵysqa daıyndala bastady.

Keń dalasynda soqqan jeldeı qydyrǵan Kenesaryny jeke jasaq shyǵaryp qurta almaıtynyna kózi jetken patsha úkimeti endi ereýilshilerdi Torǵaı, Yrǵyz ózenderi boıynda úsh qol jiberip, úsh jaǵynan birdeı qorshap qurtpaq boldy.

Kenesary Ulytaý, Arǵynaty jaǵynan kelip bekinisterine shabýyl jasap únemi mazasyn ala bergen soń, Gorchakov ótken jyldyń ortasynda Rossıa ımperıasynyń kansleri Neselrodege qaǵaz jibergen. Ol qaǵazynda Ulytaý men Arǵynatyny basyp alyp, sol araǵa kazak-orystardy ornalastyryp, ekinshi Sibir polkynan arnaýly jasaq ustaýdy ótingen. Kansler general-gýbernatordyń usynysyn qabyldaǵan. Biraq qaınaǵan qazandaı burqyraǵan ereýildi qazaq jeriniń teń ortalyǵy Ulytaýǵa kelip ornalasýǵa kazak-orystar kónbegen. Áıtse de jańa salyna bastaǵan Ulytaý stansıasyna patsha úkimetiniń buıryǵy boıynsha jerebemen úı-ishimen elýge tarta qazaq-orys jáne bir rota soldat ákelingen.

Patsha úkimeti jaz Torǵaı boıyna jaılaýǵa shyǵatyn Kenesary aýyldaryna osy Ulytaý men Or qalasynan jáne Tobyl ózeni boıynan úsh qol shyǵaryp, ereýilshilerdi úsh búıirinen qysyp birjolata qurtpaq boldy. Budan basqa Orynbor áskerı gýbernatory sultan-pravıtel Jantóreniń Ahmetine senimdi qazaq jigitterinen arnaýly ásker jınaýǵa buıyrǵan. Bul áskerge óz erkimen kirgen qazaq jaýyngerleri eger maıdanda qaza bolsa onyń úı ishine patsha úkimeti tarapynan pensıa beriledi dep jarıalaǵan. Ásker jınalyp bolǵannan keıin Tobyl ózeniniń joǵarǵy jaǵynda jarlyq kútip, tastaı túıinip daıyn turýǵa tıisti delingen.

Kúni buryn qurylǵan jospar boıynsha voıskovoı starshına Lebedev basqarǵan bes júz soldat mamyrdyń besi kúni Op qalasynan shyǵyp, Kamyshovka bekinisine betteýge tıisti. Odan keıin Yrǵyz ózeniniń tómengi saǵasymen júrip otyryp, mamyrdyń jıyrmasynda Kenesary aýyldarynyń jaılaýy Torǵaı ózeniniń jaǵasyna jetýi kerek. Al Tobyl boıyna jınalǵan Ahmet sultannyń jasaǵy Qabyrǵa, Úlkenaıaq ózenderiniń boıymen túsip, Taıpaq ótkelinen ótip, mamyrdyń osy jıyrmasy kúni voıskovoı starshına Lebedevtiń áskerine qosylýǵa mindetti edi.

Batys Sibir gýbernatory jaǵynan da eki jasaq quryldy. Biri — esaýyl Lebedev basqarǵan eki zeńbiregi bar eki júz elý jaýynger. Ekinshisi — sotnık Falıleev basqarǵan bir zeńbirekti júz elý soldat.

Esaýyl Lebedev basqarǵan jasaq mamyrdyń birinen qalmaı Ulytaý jaǵynan shyǵyp, Kenesary aýyldaryn beri qaraı qýyp, Torǵaı boıynda Orynbor jasaqtarymen ushtasýǵa tıisti. Al Falıleevtiń jasaǵy Sarysý jaǵasynda shep ustap, Kenesary áskeri Orta Azıa handarynyń jerine, nemese Uly júzge qaraı sheginer bolsa joldy bógep ári qaraı ótkizbeýleri kerek. Óstip Kenesary áskerin endi keń dalada erkin qımyldaýyna mursha bermeı jan-jaǵynan qorshap, patsha generaldary Torǵaı tusynda tunshyqtyrmaq boldy. Bul oılary týraly knáz Gorchakov: «Eger Kenesary Torǵaı, Úlkenaıaq, Telǵara ózenderiniń boıyndaǵy bekinistiń ortasyna túser bolsa, eki jaqtaǵy qamaldardan bir mezgilde soqqy berip, «Qoldan keler sharanyń bárin qoldanyp, birden qurtyp jiberý kerek»,— dep jazdy.

Osy áskerlerdiń báriniń birige qımyldaýyn basqarý general-maıor Jemchýjnıkovke tapsyryldy. Ol óziniń shtabymen mamyr aıynyń basynda jańa salyna bastaǵan Ulytaý forposysyna keldi. Voıskovoı starshına Lebedev basqarǵan Orynbor jasaǵy mamyrdyń besi kúni Or qalasynan shyqty. Qıapat qıyndyqpen, qalyń jaýynǵa qaramaı, Aqkól men Jylanshyq ózeninen ótip, Yrǵyzǵa qaraı bettedi. Lebedev jasaǵyna qosylmaq bop dál osy kezde kóp jaýyngermen Yrǵyz ózeniniń joǵarǵy jaǵynan Ahmet sultan da qozǵaldy.

Kenesary ordasy bul kezde Yrǵyz ózeniniń oń jaq betkeıin jaılap otyrǵan. Jaý áskeri ótken jerlerdegi óziniń qara qulaq tyńshylary arqyly ol Lebedev pen Ahmettiń bet-baǵdaryn kúni buryn bilip aldy. Eger Orynbor men Batys Sibir jasaqtary Torǵaı óńirinde ushyrasar bolsa, óziniń qaqpanǵa túsetinin uqty. «Kenesary keıin sheginip ketipti» degen jalǵan sybys taratyp, Lebedev pen Ahmetti aldady. Al Ulytaýdaǵy Jemchýjnıkovke «Kenesary Ulytaýǵa kele jatyr eken» degen ótirik habar jetkizdi. Kele jatqan Kenesaryny Ulytaýda qarsy almaq bop Jemchýjnıkov esaýyl Lebedevke Torǵaıǵa emes, Ulytaýǵa qaraı betteýin buıyrdy. Sóıtip general-maıor Jemchýjnıkovtyń aıtýymen Lebedev der kezinde Torǵaıǵa jete almaı qaldy.

Biraq voıskovoı starshına Lebedev Tórtqara rýynyń bılerinen Kenesary Ordasynyń Yrǵyz tóńireginde ekenin estidi. Ol jaýynyń aldaýyna túspeı, Yrǵyzǵa qaraı júrdi. Mamyrdyń jıyrmasy kúni Ahmet sultannyń jasaǵymen Taldy ótkeliniń aýzynda kezdesti. Endi bular Kenesary Qaraqumǵa ótip ketpesin dep kúni-túni toqtamaı Torǵaıǵa jetti. Sóıtip Kenesarynyń Qaraqum men Borsyq qumyna baratyn jolyn kesti. Biraq Torǵaı mańynda Sibir jasaǵymen kezdese almady. Ashýlanǵan voıskovoı starshına Orynbor áskerı gýbernatory Obrýchevke at shaptyryp: «Mamyr aıynyń otyzy sheninde meniń Torǵaı ózeniniń jaǵasynda bolatynym Sibir bastyqtaryna belgili edi. Al qazir maǵan Sibir jasaǵynyń Ulytaý men Torǵaı arasynda joq ekeni málim boldy. Eger Kenesary Ulytaýǵa qaraı sheginse, ony Sibir jasaǵy toqtata almaıtyny anyq»,— dep hat jazdy. General-maıor óziniń aldanǵanyn endi túsinip, Ombydan onsyz da kesh shyǵyp Arǵynatyǵa jańa taıaǵan esaýyl Lebedevtiń áskerine tez Torǵaıǵa burylýyn buıyrdy. Sóıtip Ulytaýdyń kúngeı jaǵyna baratyn jol bos qaldy. Kenesary osy jolmen keıin shegindi.

Jazdyń bas kezi óte jaýyndy boldy. Batpaǵy tolarsaqtan keletin qara topyraqty sarǵylt balshyqty jerlermenen aýyr zeńbirekterin súırep esaýyl Lebedevtiń jasaǵy Torǵaıǵa ázer jetti. Biraq voıskovoı starshına Lebedevtiń áskeri bul arada bolmaı shyqty. Al bul jasaq Ulytaýdyń kúngeı jaǵyna qaraı kóshe jónelgen Kenesary aýyldaryn qýa tústi de, aldarynda jaý kóshin toqtatatyn Sibir áskeri joq ekenin bilip, Or qalasyna qaıtýǵa májbúr bolǵan. Jolaı, Kenesary adamdarynyń «Kenesary jaǵynda eken» degen ádeıi taratqan jalǵan sybysqa senip, Lebedev aq patshaǵa berilgen Baıqadam bıdiń aýlyn tonady. Ahmet bolsa endi óziniń Ordasyna qaraı shegindi.

Voıskovoı starshına Lebedevtiń Ulytaý jaǵynan kele jatqan general-maıor Jemchýjnıkovtyń qolymen kezdespeı, Kenesaryny qýa túsip, dym bitirmeı, tek jolyndaǵy Baıqadam bıdiń aýlyn shaýyp, Orǵa bos qaıtqanyn Orynbor áskerı gýbernatory da estidi. Endi ol terisine syımaı, qaharlana ashýlandy. Obrýchev Lebedev Orynborǵa shaqyryp aldy da, qyzmetten bosatyp, sotqa berdi. Lebedevtiń ornyna Orynbordyń úshinshi kazak-orys polkiniń komandıri polkovnık Dıdıkovskııdi taǵaıyndady.

Al par at súıregen jeńil zeńbirekti, malyna qarýlanǵan sotnık Falıleevtiń jasaǵy qumaıtty taqyr Sarysý boıyna belgilengen kezinde jetti. Kenesary áskeri shegine qalsa qumǵa ótip ketpesin dep bular shep quryp osy arada jata berdi. Muny estigen Kenesary, túbi Uly júzdiń jerine qaraı betteıtin kún týsa, kedergi bolmasyn dep, bes júz sarbaz berip Falıleevke qarsy Sarjannyń balasy Erjan men Taımasty jiberdi. Bularǵa Falıleevpen zeńbirek oǵy jetpeıtin jerden arbasyp, qasha soǵysyp jaýdy qaljyratý buıyrylǵan.

Bostan-bos qumaıt dalada zerigip jatqan Falıleev soldattary ońaı oljaǵa bata qalǵysy kelip Taımas tobyn kórisimen qýa jóneldi. Sarysý mańyna kelgeli tynyǵyp qalǵan soldattar qoıa ma, eki kúndeı Kenesary jigitterin óksheleı, sońdarynan qalmaı-aq qoıdy. Sarbazdar qumǵa bettese, soldattar da qumǵa betteıdi. Adasyp ketemiz dep qoryqpaıdy, óıtkeni Falıleevte bul arany jaqsy biletin Shómekeı rýynan jaldap alǵan jol kórsetetin on jigit bar. Qos atty soldattardan qutyla almaıtynyn túsindi me, álde basqa oıy boldy ma Taımas pen Erjan kenet Balqash kóliniń bergi qumdy jaǵasyna qaraı bettedi. Kenesary áskeriniń alysta ekenine qanyq sotnık Falıleev «myna shaǵyn topty tez qurta qoıaıyn» degen oımen ereýilshilerdi jalyqpaı qýyp berdi. Biraq Shómekeı jigitteri joldy qansha jaqsy bilgenmenen de Kenesary jigitterinen kóz jazyp qalady. Óıtkeni jat jerdiń oı-shuqyry kóp, bul ara ózderiniń úırenshikti Syr boıy men Sarysý alqaby tárizdi kósh joly emes, ógeı óńir, ógeı ólke.

Bundaı jaǵdaıdy sezgen Falıleev at-jóni joq, bos qýa berýdi toqtatyp, keıin sheginbek bop turǵanda, ózderi qýyp kele jatqan jasaqtan on jigit túnde qashyp shyǵyp bularǵa qosyldy. Sotnık jasaǵynyń kózi ashyldy, jol kórsetýshiler endi osy jigitter bolyp aldy. Aldaǵy toptyń qaıda túnep, qalaı qaraı júretinin kúni buryn bilip otyrady. Ózderi de Kenesaryǵa sondaı óshikken eken. Keshegi joldastaryn búgin sý túbine jiberýge bar... Burynǵy on jigitti bir-birden serik etip alǵan osy qashqyn on jigit Falıleevke óte unady. Surastyra kelse buryn bular Kenesaryǵa qoryqqanynan ergen eken, eger aqysyn tóler bolsa, orys soldattaryn Mekege deıin aparýǵa daıynbyz deıdi. Falıleev jasaǵy qaı jerde kele jatyr, qaı jaqqa bara jatyr birin de bilmeıdi, tek seneri osy jıyrma jigit. Osylaı taǵy da bir jeti ótti. Ábden qaljyraǵan soldattardyń endi torsyqtaǵy sýlary taýsylýǵa aınaldy. Falıleev: «Qoı, jeter endi, sýy bar jerge qaraı bastańdar» degen kúni sońǵy on jigit: «Taımas pen Erjan endi alǵa qaraı júre almaıdy. Aldarynda tek sýsyz qum. Olar erteń keıin qaıtady. Bul arada bóten júrer joldary joq. Ábden qaljyraǵan jigitterdi kádimgi balshyqqa qonǵan úırekteı shetinen aspaı-saspaı atyp alamyz. Tek búgin osy arada ábden tynyǵyp alalyq. Sý kerek bolsa alys emes. Osy arada myna teriskeı jaqta on shaqyrymdaı jerde sýy móp-móldir tas qudyq bar»,—dep aqyrǵy syrlaryn ashty. «Áneýgiden beri bosqa qýyp júrmiz be bul qaraqshylardy, eger sý jaqyn bolsa erteń-aq bararmyz»,— dep sheshken Falıleev jigitterdiń aqylyn durys kórdi. Torsyqta qalǵan sýlarymen shaı qaınatyp iship alyp, attaryn tusap tastap erteńgi aıqasqa qulshynyp kirispek bop uıqyǵa ketti. Bir-eki-aq kúzetshi soldattar qaldy. Ábden jol soǵyp qaljyraǵan kúzetshiler «sender az dem alyńdar, biz kúzette týraıyq» degen tyń qazaq jigitterine senip, sál kóz iliktirmek bop erleriniń qasyna jantaıdy.

Ońtústiktiń jazǵy túni qandaı qysqa, ábden qaljyraǵan soldattar birer saǵat uıyqtap túregelse, tań da bozaryp atyp kele jatyr eken. Kókjıek alaburtyp kóp keshikpeı kún de shyǵýǵa jaqyn... Kerneı oınalyp, soldattar oryndarynan atyp-atyp týrdy. Bular túregelgende eń aldymen kórgenderi qan-qan bop baýyzdalyp qalǵan Shómekeıdiń on jigiti boldy. Kenesary jasaǵynan qashyp kelgen sypaılardyń birde-biri joq. Falıleev qashqyndardyń búginge deıin qastaryna Shómekeı jigitterin nege serik etip júrgenderin endi túsindi. «Áttegene-aı!» dep sanyn urdy. Rasynda da bul qashyp kelgen on jigit Taımas jibergen tyńshy-barlaýshylar edi. Olar ábden senimge enip alyp, jaýlaryna jol kórsetetin qastarynda jatqan serikterin osy túni baýyzdap, ózderiniń jasaǵyna tartyp otyrǵan.

Azdan keıin alaburtyp jarqyrap kún shyqty. Kún kóterile bastaǵannan-aq kókjıekte saǵym da oınaı jóneldi. Ári-beriden soń kún kók aspanda shatynaı qyzaryp jerge jalyndaı kúıip turǵan nuryn tókti. Ushy-qıyry joq qazaq dalasynda kúnniń qaı jaqtan shyǵyp, qaı jaqqa baryp batatynyn birde-bir soldat aıyra alar emes. Qaı jaqqa qarasa da ushy-qıyry joq qulazyǵan aq sortań taqyr. Qus ta ushpaıdy, ań da júgirmeıdi, tek Jalpaq dalany qorshap saǵym ǵana oınaıdy. Keń dalanyń qaı jerinde jatqandaryn ajyratyp bolmaıdy, ne sý joq, ne kóleńke joq, tek kórikten ańyzaq lep úrgendeı bir tamuq. Sý tabatyn, jol biletin birde-bir jan joq. Mundaıda aqtumsyq qumyrsqanyń úımelegen jerinen qudyq qazyp, eki-úsh kezden keıin muzdaı móldir sýǵa jetetin, oshaǵan búrshiginiń qalaı qaraı jantaıýynan teristik pen kúngeıdi aıyratyn qazaq jigitteri baýyzdaýly jatyr...

Ańqaýlyǵynan qaıǵyly halǵa dýshar bolǵan Falıleev jylap jiberdi. «Alys dep aýlyńa barmaısyń ba?» dep qazaq aıtqandaı, ol úrpıe shoshynǵan soldattaryn ertip basy aýǵan jaqqa júre berdi. Alty alasy, bes beresi joq, aıdalada qoıyn baǵyp kóship júrgen qazaqty qyramyn dep kelgen sotnık, endi óz janyn saýǵalap tiri qalýdy arman etti. Sotnık Falıleevtiń jasaǵy osylaı qyryldy. Tek jershil qazaqy at mingen qur súlderi qalǵan on shaqty soldat qana, bes-alty kún ótkennen keıin Balqash kelin jaǵalaı kóshken Ysty rýynyń aýlyna kelip jetti. Taımas pen Erjan toby on kún júrip aryp-ashyp Kenesary áskerine kelip qosyldy.

Lebedevtiń ornyna taǵaıyndalǵan Dıdıkovskıı jasaǵyn ózinshe basqarmaq boldy. Ol birden voıskovoı starshınanyń qazaqtyń keń dalasyna yńǵaılanyp istelgen azyq-túlik tıeıtin arbasyn joıyp, júkti túıege artty. Sóıtip aqyryn jyljıtyn aýyr kerýenmen shildeniń bas kezinde Torǵaı ózeniniń boıyndaǵy general-maıor Jemchýjnıkovtyń áskerine qosylýdy oılaı jolǵa shyqty. Shómekeı rýyndaǵy bir tyńshysy arqyly Dıdıkovskııdiń bet alysyn, onyń dala soǵysynda Lebedevten tájirıbesiz ekenin bilip otyrǵan Kenesary bul polkke qarsy taǵy da jeńil jasaq shyǵarýdy uıǵardy. Ol jasaqty basqarýdy qaıtadan urysýǵa jarap qalǵan Naýryzbaı men Aǵybaıǵa tapsyrdy. Bul jasaqtyń bar mindeti baıaǵy bir sara jol, jaý áskerin sońyna túsirip, betpe-bet urysqa jetkizbeı, tıip qashyp ábden qaljyratý. Al ózi Iman, Jolaman, Baıtabyn, Jeke batyr, Qudaımendi, Buqarbaı bastaǵan aýyr qolmen kenet jaýynyń kútpegen jaǵynan kelip qatty soqqy berýge bel býdy. Shildeniń segizi kezinde İrǵyz mańynda júrgen Kenesary, eki kún ótpeı kenet Tobyldyń joǵarǵy jaǵyndaǵy Jantóre Ahmetiniń áskeriniń dál qarsysynan shyǵa keldi. Ol shildeniń jıyrmasynan jıyrma birine aýysatyn túni Ahmet shebine shabýyl jasady. Osydan eki-aq kún buryn Dıdıkovskıı polkimen shaıqasyp jatqan Kenesary áskeriniń naızaǵaıdaı jarq etip dál bulaı ózine lap beretinin kútpegen sultan-pravıtel qorǵanýǵa da úlgirmedi. Kenesary bul sultanǵa asa kekti edi. Aldyńǵy jyly osy Ahmet Op qalasynda balalarymen tutqynda otyrǵan Kúnimjanǵa baryp, sulýlyǵyna qyzyǵyp: «Kenesaryǵa báıbishe bolsań, endi maǵan toqal bol»,— degen. Oǵan Kúnimjan: «Saǵan toqal bolǵansha, Kene tóremniń shulǵaýy bolaıyn»,— dep kishkentaı bolat kezdigin kórsetken. Bul oqıǵa Kenesaryǵa jetken. Sodan beri han óte óshigýli edi. Onyń ústine Ahmet te álsin-álsin qol jınap Kenesaryǵa qarsy shyǵýyn qoımady. Ahmetten kóp qıanat kórgen Iman da oǵan tisin qaıraýda bolatyn. Sultan-pravıtel áskerine kútpegen jerden tıgen kileń tas júrek jigitter eshkimdi aıamady. Bir túnde bar jasaqty qyryp saldy desek shyndyqqa jatar edi. Ahmet jasaǵyndaǵy qyryq tórt sultandy sol túni óltirdi. Jaz ortasynda taıyzdana bastaıtyn Úlkenaıaq ózeni sol túngi tógilgen qannan qyp-qyzyl bop aqty. Dıdıkovskıı polkiniń bir bóligi bul kezde osy Tobyl men Úlkenaıaq ózeniniń toǵysar saǵasynda jatqan. Ahmet sultannyń jasaǵyna jaý tıip, soqqyǵa jyǵylǵan keı adamnyń oıbaılaǵan daýsy qulaqtaryna kelip jetse de «ózimizdi qaı tustan Kenesary shabar eken!» dep qorqyp, oryndarynan qozǵalmady.

Kenesary qoly sultan-pravıtel jasaǵyn jaıratyp, tań ata keıin sheginip ketti. Bir túnde Kenesary qolynan qyryq tórt sultan qaza tapqan bul aıqasty estigende dos qýanyp, qas kúıindi. Bolǵan oqıǵany jetkizgen Dıdıkovskıı raportyna Orynbor áskerı gýbernatory general Obrýchev: «Masqara, jantúrshigerlik habar, mundaı oqıǵanyń bolǵanyna sengiń kelmeıdi»,— dep buryshtama jazdy.

Áıtse de Ahmet sýltannyń áskeriniń qaldyǵymen Dıdıkovskııdiń polki Torǵaıǵa jaqyn Alakól degen kóldiń jaǵasynda Sibir general-maıory Jemchýjnıkovpen kezdesti. Biraq bul kezde Kenesary óziniń bar aýlyn Taldy men Shet-Yrǵyz ózenderiniń mańaıynan Muǵajar taýynyń kúnbatys etegine ótkizip jibergen-di. Sóıtip Jemchýjnıkov basqarǵan Sibir men Orynbor áskeriniń qorshaýynan Kenesary taǵy qutylyp ketti. Endi ol kúr qutylyp qoımady, jaýǵa ózi shabýyl jasaýǵa kiristi. Tamyz aıynyń basynda Kenesary qoly Orynbor shekarasyndaǵy ózimen ósh qazaq aýyldarynyń kók jelkesinen shyǵa keldi. Bý joly jazdyń basynda Kenesary aýyldaryn Yrǵyzdyń oń jaq óńirinde kóship júrgenin Lebedev pen Ahmet sultanǵa aıtqan Tórtqara men Jaǵalbaıly rýlaryn shapty... Qanǵa qunyqqan han Kene bul joly da, dosy men qasyn, bıi men qarashysyn aıyrmaı, zaty Tórtqara, Jaǵalbaıly dep qoldaryna túsken aýyldardyń ústine at oınatyp, keptegen adamdy qanǵa batyrdy. Or ózeniniń boıynda kóship júrgen bir ǵana Jaǵalbaıly rýynan jeti júz jylqy, úsh myń qoı, eki júzdeı qara mal aıdap áketti.

Kenesary osylaı jaý shebiniń jelkesinde júrip, kóp keshikpeı Naslednısa, Ataman stanısalaryn aldy. Sodan keıin ol Orynbor men Troıskiniń ózine shabýyl jasaımyn dep qazaq aýyldarynyń báriniń ózine qosylýyn talap etip jar saldy. Bireýler Kenesarynyń kúshine senip, bireýler qoryqqanynan oǵan qosyla bastady. Tamyzdyń orta kezinde ol kenet Ekaterına stanısasyna at qoıdy. Kútpegen jerden bolǵan shabýylǵa tipti stanısa soldattary qarsylasa da almaı qaldy. Kenesary stanısany órtep, forshtatyn qıratyp, jıyrma shaqty myltyqty olja etip, taǵy da qazaqtyń keń dalasynyń qoınyna enip joǵalyp ketti.

Ereýilshilerdiń patsha áskeriniń kók jelkesinen shyǵyp shabýyl jasaýy úkimetti tań qaldyrdy. «Esh jeńilýdi bilmes tas júrek batyrdaı, sońynan ańyz-ertegiler qaldyryp Kenesary taǵy da ustatpaı ketti» ,— dep jazdy artynan tarıhshylar.

«Qaıtken kúnde de Kenesarynyń aýyldaryn qýyp jetip qurtý kerek»,— dep patsha úkimeti oǵan qarsy shyǵarǵan jasaqtaryna qansha buıyrǵanmen, osy jasaqtardy basqarýshy general-maıor Jemchýjnıkov sultannyń ózi túgil, aýyldarynyń qaıda kóship júrgenin bilmeıtin edi. Sibir men Orynbor áskerine endi Torǵaı ózeniniń boıyna Yrǵyzǵa qaraı júrýge buıryq berildi. Tamyz aıynyń aıaq kezinde Jemchýjnıkov óziniń tyńshylary arqyly Kenesary aýyldarynyń ońtústikke — Muǵajar taýyna qaraı kóshkenin estidi. Kóp áskermen ereýilshilerdiń sońynan qýyp otyrýdyń qıyn ekenin túsingen general-maıor Muǵajar taýynyń arasynda urysýǵa jaraıtyn arnaýly shaǵyn jasaq bólýdi durys kórdi. Ol mundaı jasaqty Orynborǵa jatatyn áskerden eki júz seksen kazak-orys, Sibirge jatatyn áskerden júz jetpis tańdaýly soldattan qurdy. Bul jasaqqa eki zeńbirek berildi. Voıskovoı starshına Dıdıkovskııge ózge áskermen Kenesary taǵy da arttarynan shyǵyp shabýyl jasap júrmesin dep Shet-Yrǵyz boıyna baryp bekinýdi buıyrdy.

General-maıor Jemchýjnıkovtyń ózi basqarǵan arnaýly jasaq tamyzdyń jıyrma ekisi kúni Muǵajar taýyna kelip jetti. Biraq Kenesary kóshiniń deni Embi ózeniniń joǵarǵy jaǵyna ótip ketkenin, al qalǵan azyn-aýlaq aýyldardyń Muǵajar taýynyń arasyna myqtap bekinip alǵanyn bildi. Budan keıin general-maıor endi Kenesaryny qýýdyń paıdasyz ekenin túsinip, áskerimen keıin qaıtýǵa májbúr boldy. Osy kezde kúzdiń sýyq jańbyry da sirkireı bastady.

Kúz toqsannyń bas kezinde Sibir jasaǵy Ulytaýǵa, Orynbor jasaǵy Or bekinisine qaraı shegindi. Sóıtip patsha úkimetiniń Kenesaryǵa qarsy bir myń segiz júz qyryq tórtinshi, ıaǵnı qazaqsha Ulý jylǵy general-maıor Jemchýjnıkov basqarǵan attanysy da eshbir nátıjesiz bitti.

Kenesarynyń da kútkeni osy kez edi. Patsha jasaqtary qazaq jerinen ketisimenen, ol qandy sheńberin jan-jaǵyna qaıta sala bastady. Jolaman, Iman, Jeke batyr, Janaıdar, Naýryzbaı, Erjan basqarǵan shaǵyn jasaqtar Orynbor, Batys Sibir gýbernatorlyǵy men Kenesary bılep otyrǵan jerdiń shekarasyndaǵy patsha bekinisterine, kazak-orys stanısalaryna joq jerden tıip tynyshtyq bermedi. Al Buqarbaı, Aǵybaı, Qudaımendi basqarǵan jasaqtar Qoqan handyǵynyń shekarasyna baryp ózbek qystaqtaryn tonaýmen boldy.

Kenesary osy jyly qarasha aıynda Jappas rýynan zeket, úshir jınap qaıtyńdar, eger qarsylyq etse aýlyn shabyńdar dep Baıtabyn men Naýryzbaıdy jiberdi. Ondaǵy oıy bir jaǵynan Baıtabyndy taǵy bir synaý edi. Kenesarynyń qanquılylyǵynan túńilip, áne ketem, mine ketem dep tolqyp júrgen Baıtabyn bu joly bas tartpady. El bolyp birigýge qarsy qyr kórsetip júrgen Jappas aýlyna qulshyna attandy. Janǵabyl bı bulardy qushaǵyn jaıa qarsy aldy. Tún kele Kenesary jigitterine arnap oıyn-saýyq quryp, qoıyndaryna qyz saldy. Al tań aldynda ózi basqaryp uıqyda jatqan Naýryzbaı jigitterin tegis baýyzdady. Osy túnde Baıtabyn batyr da óldi, Nıkolaı Gýbın qolǵa tústi. Tek janynda jatqan qyzdyń syrttaǵy shýdy estip «seni óltirgeli kele jatyr» degen sózinen ses alyp dalaǵa júgirip shyqqan Naýryzbaı Nıkolaı Gýbın ákelgen Aqaýyz júırigine minip úlgirdi. Sońynan qýǵan Jappas jigitteriniń jeteýin jáne Álmembet bıdiń balasy Kókir batyrdy naızamen qaǵyp óltirip jalǵyz ózi qashyp qutyldy. «Suńqar ólgen» tóbesindegi oqıǵadan keıin alty jyl qyzyǵyn" kórgen Baıtabynnyń asqan erlikpen, jalǵyz ózi kóp jigitpen atysyp sorǵa qamalyp ólgenin estigende Kenesary qandaı batyrynan aırylǵanyn bir-aq bildi. Batyrlarymdy qalaı qadirleıtinimdi kórsin degen sultan ózi jer baýyrlaı qaıǵyryp, bar jurtqa úsh kún qara jamyltyp joqtaý aıtqyzdy. Jetisin bergennen keıin Baıtabyn ólgen jerge baryp basyna qulpytas ornatyp, bul araǵa «Baıtabyn dańyzy» degen at qoıdy. Osy «jasaýyl qyrǵyn» dep atalatyn ýaqıǵadan keıin Kenesary jeltoqsannyń basynda sarbazdaryn ózi basqaryp kelip Jappas rýyn shapty. Jazyqty-jazyqsyzyna qaramaı Jappas rýynyń kóp aýlyn qanǵa boıady. San kedeı aldyndaǵy kún kórisinen aırylyp, san beıshara qan jylady. Tek osy qyrǵynnyń bas kúnákary Janǵabyl ǵana qoımasyndaǵy kóp qomynyń arasyna tyǵylyp aman qaldy. Sonymen bir myń segiz júz qyryq tórtinshi, ıaǵnı Ulý jyly, Kenesary jaýyn taǵy toıtardy. Biraq, ol ishteı jaraly edi. Taǵy da osyndaı aýyr bir jyl kelse, tynymsyz alysyp, at ústinde júrip qajyǵan jurt endi tótep bere almaıtynyn Kenesary jaqsy túsingen-di. Sol sebepten de taıaý qalǵan jaýyn sezip, qaıda qasharyn bilmeı sasqan jaraly arlan qasqyrdaı qatty qınalýda edi. Qas pen dosty aıyra almaı, sońǵy kezde boıyn meılinshe bılep ketken qatygezdik, qanypezerligi de osydan shyqqan-dy.

BÚLİNSHİLİK EPILOGİ

Qazaq jerinde ne kóp mola kóp. Al myna bireýlerdi mola deýge de, qulpytas deýge de, serete deýge de keledi. Qazaq kóbine mundaıdy oba deıdi. Bul tastan qashap istegen músin. Shombaldaı tas deneniń kóbi áıelge uqsas. Keıbireýiniń alaqanynda keýde tusyna deıin kótergen kese-ydys, keıisiniń qolynda kelte jýan taıaq tárizdi qarý. Túrleri monǵol keıiptes, keıisiniń jýan murty salbyraǵan. Osy músinniń janynda tasty qyrynan qalap salǵan zıratqa uqsaǵan tórt qabyrǵa bar. Al baǵda bireýleriniń janynda kádimgideı kishi-girim tas qorǵan turǵyzylǵan. Músinnen kúnshyǵysqa qaraı júz elý, eki júz qadamnan keıin, sopaq tórt buryshty, bıiktigi jarty qulash tastar kezdesip otyrady. Bul tizilgen tastar (balbalalar) ekinshi oba tasqa aparady. Odan ári taǵy osyndaı balbala tastar sozylyp kete barady...

Osyndaı bir tóbe basyndaǵy tas obanyń janynda úsh adam otyr. Biri Kenesary. Qasyndaǵylary Taımas pen Ábilǵazy.

Qasym han dáýirinen bastap qazaq jerinde taqqa otyrýdyń óziniń erekshe dástúri bolǵan. Taqta otyrǵan hannyń oń jaǵyndaǵy adamdy Maımene, sol jaǵyndaǵyny Maısara dep ataǵan. Maımene men Maısara eń bedeldi rýlardan, hannyń oń qoly men sol qoly tárizdi senimdi adamdardan saılanǵan. Qasym hannan bastap Abylaıǵa deıin qazaq handarynyń Maımene ornyna arǵyn, Maısara ornyna Qypshaqtan shyqqan bedeldi bı, bekzadalary otyryp kelgen.

Kenesary han bolǵannan beri, tek Abylaıdyń ala týyn óziniń jasyl týyna aıyrbastaǵany bolmasa, kóbine ata dástúrin berik ustaýǵa tyrysqan. Sondyqtan Maımene men Maısarany handyq, soǵys isterinde eń jaqyn, eń senimdi serikteri Taımas pen Ábilǵazyǵa bergen. Taımas arǵyn rýynan bolǵandyqtan ony Maımene, sultan tuqymynan shyqqan óziniń nemere inisi Ábilǵazyny, naǵashy jaǵynan Qypshaq bolǵandyqtan Maısara etken. Bul ekeýi qaı jerde júrmesin, osy tártipti buzbaıtyn. Mine qazir de Taımas hannyń oń jaǵynda, Ábilǵazy sol jaǵynda otyr.

Tamyzdyń bas kezi bolsa da, búgin kún shildedeı tym ystyq edi. Qazir kún batýǵa taıap qalǵan kez. Kesh bola, tebe basynda salqyn jel soǵyp, oba qasyndaǵy úsh adam demderin erkin alǵandaı. Tómende Yrǵyz ózeniniń óreme tusynda jaýdan tasalanǵan han aýly jatyr.

«Jalaıyrda qoı kóp, Janǵazyda oı kóp» dep óziniń úndemestigine syltaý tapqan Jalaıyrdyń Janǵazy degen baıyndaı emes, Kenesary shynynda da sózge sarań, tuıyq, biraq kóp oılanatyn-dy. Al ótken jylǵy jeńisterinen keıin tipti az sóıleıtin bolyp alǵan. Handyqty basqarýda eń jaqyn degen bir tabaqtan et jep, bir dastarqannan shaı iship júrgen Taımas pen Ábilǵazyǵa da ol aqyrǵy kezde anda-sanda ǵana syryn aıtatyn. Taımas pen Ábilǵazy handarynyń bul qylyǵyn «tutqyndaǵy báıbishesi men balalaryn saǵynǵan shyǵar. Qaısar minezine salyp bizge aıtqysy kelmeı, qur ishten tynǵan túri ǵoı»,— dep oılaıtyn. Biraq bıylǵy jyldyń ortasynda general Obrýchevpen júrgizilgen kelisim boıynsha tutqyndar aıyrbastalyp, Kúnimjan balalarymen úsh jylǵa taıaý Orynborda bolyp, osydan eki aı buryn saý-salamat qaıtyp kelgen.

Alaıda Kenesary bir-eki kún aqjarqyn júrgen de, qaıtadan qaıǵy teńizine túsip ketken, túnere bastaǵan. Hannyń bulaı uzaq tunjyraýyn eki aqylgóı túsine almaı-aq qoıǵan. Kenesary qandaı qaıǵy kelse de, úsh kúnnen keıin umytatyn. Umytpasqa ómirdiń ózi de qoımaıtyn, kúnde attanys, shabýyl, bir qaıǵyny kún salmaı basqa qaıǵy jeńip jatqan kez. Byltyr Baıtabyn batyr ólgende de, el arasyn tatýlastyrýdyń shesheni Álim Iagýdın men búkil keńse jumysyn, alym-salyq İsterin basqaryp júrgen Ospanuly Sıdaq Qoja qolǵa túskende de úsh-aq kún qaıǵyrǵan. Tórtinshi kúni qaıtadan kókbýrylǵa mingen. Burynǵysynan da qatýlana túsken. Bıyl Kenesary onsha kúızelerdeı apat el basyna týǵan joq. Tek burynǵy Elek ózeniniń boıyna kóship barǵan rýyn ıesiz tastamaıyn dep, jaz basynda Jolaman batyr han qasynan kóship ketken. Kenesary qushaqtasa qol alysyp qosh aıtysqan. Jolamannyń eline qaıtýyna ózi ruqsat bergen. Al jaqynda bóten ulttan jalǵyz syrlasy Iosıf Gerbýrt — Júsip úshti kúıli joq bolyp ketkende, tunjyraı otyryp: «Aıdynyma kelip qonǵan aqqýym edi, sirá kólim taıyzdanaıyn degen eken, jolynan jarylqasyn. Ultym bir deıtin edi, tek Besontıinge baryp qosylmasa bolǵany»,— degen de qoıǵan. (Besontıin dep qazaqtar Sibir kazaktarynyń basqarmasy bastyǵy, zaty polák, general-maıor Vıshnevskııdi aıtatyn).

Osyndaı jaǵdaıda júrgen Kenesary búgin eń janashyr eki serigin alyp oba qasyna kelgen. Erteń osy araǵa Kenesarynyń qaramaǵyndaǵy el bılep otyrǵan batyrlary, bıleri jınalmaq. Aldaǵy ýaqytta ne isteý kerek, sony aqyldaspaq. Ózderin han shaqyrǵanda Taımas pen Ábilǵazy sol májilis týraly keńespek bolar dep oılaǵan. Biraq Kenesary sózin tipti bótennen bastady.

— Men keshe bir tús kórdim... Tús emes-aý, ózimniń ajalymdy kórdim. Sonyń jorýyn suraıyn dep edim,— dedi ol basyn kótermeı, jerdi shuqylap.

Ábilǵazy jasy kishi bolǵandyqtan Kenesary ózi sóıle demese úndemeıtin. Ádet boıynsha mundaı jaǵdaıda sóz Taımasqa tıetin. Ol sol ádetine salyp:

— Tús túlkiniń boǵy degen, han ıem, ony jorytyp ne qylasyz,— dedi, Kenesarynyń «ajalymdy kórdim» degeninen shoshyp.

— Joq, túsim demeńder, óńim deńder...

— Jaqsy. Aıtyńyz.

— Biz, qalyń qazaq osy aradan bosyp Balqash baryp, Qamal aralynda qys ótkizip, odan Merkeni alǵan ekenbiz. Qyrǵyzdyń manaptary Sarbaǵysh Orman men Jantaıǵa: «Aǵaıyndy eki jurt birigip, Qoqan hanyn joıyp, jeke el bolaıyq»,— dep hat jazyppyn.

— Jón ǵoı. Qyrǵyzdar bizdeı Rossıa patshalyǵynyń qorlyǵyn kórgen joq qoı áli... Qoqan hanynyń qıanattary bolmasa, eli de, jeri de saý, aq patshaǵa qarsy kelmeıdi...

— Orman ózi han bolǵysy keledi eken, ol «sen maǵan baǵyn, sóıtseń birigýim múmkin, áıtpese ózińdi ustap berem. Seniń basyńa Besontıin úsh myń som kúmis aqsha men altyn medal bergeli tur»,— deıdi. Men ne degenimdi bilmeımin, osy arada shym-shytyryq birdemeler bastaldy. Qalıǵul manap kelip, ózara tatýlasyp, bir-birimizge tımeıtin bolyp bitim istegen tárizdimiz, biraq ol bitimdi, meniń basymdy satyp shen almaq bolǵan manaǵy tar ýádesin buza ma, kelisim surap barǵan Saýryq batyrdy óltirip, Kúnimjannyń inisi men Janasty qolǵa túsirip, kóp tóleý suraı ma, qalaı, áıteýir biz olarmen soǵysýǵa bel baılappyz...

— Túsińizge taǵy soǵys kirse qıyn eken. El tym kúızelýde ǵoı.

— Iá, bul tek tús bolsyn de. Sodan qan tógis bastalypty. Eki jaqtan birdeı jazyqty, jazyqsyzdar qyrylyp, jylaǵan bala, qatyn-qalashtyń oıbaıynan jer túrshikkendeı...

— Iapyrmaı, á... Onsyz da tógilgen qan az emes edi ǵoı...

Saıyp kelgende biz Orman manaptyń áskerimen betpe-bet kelippiz. Eki jaq Shý ózeniniń boıyndaǵy Qara Qonys jazyǵynyń kúnshyǵys sheti Kekilitaý eteginde kezdesippiz. Kekiliniń «áýlıe shyńy» atalatyn basynda Orman qoly. Ejelden qan josyǵan jer dep sanalatyn Maıtóbe adyrynyń basynda biz... Sol jaǵymyzda qalyń buıratty Almalysaı jazyǵy. Odan ári Shý ózeni... Olar bıikte, biz tómen. «Áýlıe shyńynyń» basyndaǵy Pishpektiń qushbegi Álisher datqa men Orman manapty óńimdegideı anyq kórip turmyn. Manaptar «bálem, tura tur!» dep judyryqtaryn túıedi. Kúnshyǵys jaǵymyzdan, atyn bilmeımin, taǵy bir qarly bıik shyń elesteıdi. Onyń basynda Besontıin. Ol Orman men Álisherge qol bylǵaıdy, «Kenesaryny tez qurt. Járdemge bir atqanda myń adamdy qyratyn qarýy bar júz áskerimdi jiberdim»,— deıdi. Etekke qarasam Besontıinniń sózi jón sekildi. Eki sypaı samaýrynǵa uqsas býy burqyraǵan birdemeden oqty qardaı boratyp tur.

— Kúndiz ne oılasań túsińe sol kiredi degen,— dedi baǵanadan beri úndemeı otyrǵan Ábilǵazy,— esińizde me Júsiptiń áneýgi sózi.

Júsip Orynbordan kelgen bir qashqyn soldattan óz elinde shyǵatyn bir jýrnaldy surap alǵan. Sol jýrnalda kóp nárse jazylǵan eken. Oqty qarsha boratyp, bir atqanda myń san adamdy joq etetin bolashaqta ǵajaıyp qarýlar shyǵady-mys den Júsip Kenesaryǵa aıtqan. Tyńdap otyrǵan Kenesary «Shirkin-aı, sondaı qarýdyń bir-ekeýi mende bolar ma edi»,— dep arman bildirgen.

— Múmkin sondaı bále me, áıteýir jantúrshiger bir ǵalamat,— dedi sózin qaıta jalǵap Kenesary,— soǵys áli bastalǵan joq, biraq meniń eki kezim Kekilitaý jaǵynda. Kúndiz kezime túseri taý basyna jyra, saıy, qoınaý men shańyn burqyratyp aǵylyp kelip jatqan qalyń qol. Túnde búkil Kekilitaýdyń boıyn qaptaı janǵan ottar... Men shoshynyp, Ábilǵazy, senen: «Kekilidegi qyrǵyz kóp pe, aspandaǵy juldyz kóp pe?»— dep suraımyn.

Ábilǵazy ezý tartyp kúldi.

— Kene aǵa, bunyńyzǵa men jaýapty qazir bereıin. Siz manaptardyń ózderin kórdińiz be, álde tek shań men otty ǵana kórdińiz be?

— Shań men otty ǵana kórdim. Manaptardan kórgenim tek Orman, Álisher, Qalıǵul.

— Onda bul eski qýlyq. Eskendir Zulharnaıynǵa qarsy soǵysqanda saq, qypshaq, úısinder osyndaı ádis qoldanypty. Túnde qos basyna emes, ár sypaıdyń ezine jeke ot jaqtyryp, al kúndiz eki san qoldy eki taýdyń arasymen shańdy aspanǵa shyǵara ersili-qarsyly júrgize beripti. Qazaqtardy buryn bilmeıtin Eskendir Zulharnaıyn «bul ne qylǵan kóp qol edi» dep seskenip, qazaq dalasyna attanýdan bas tartypty. Qos múıizdi Eskendirdiń bizdiń jerge kelmeýiniń bir sebebi osynda kórinedi.

— Bul bir eske alatyn qýlyq eken,— dedi Kenesary. Sóıtti de túsine qaıta kiristi.— Qyrǵyzǵa birge attanǵan Sypataı batyr men Rústem tóre bizdi tastap ketip barady. Ar jaǵynda taǵy da shym-shytyryq bir páleler... Jekpe-jek shyqqan batyrlar, qarama-qarsy bettesip kelgen qoldar. Ormanǵa men: «Shyq jekpe-jek!»— deımin. Ol maǵan borbaıyn kórsetip kúledi. Qysqasy, bir kezde bizdiń qalyń qol qorshaýǵa túsken eken deımin. Bir jaǵynda patsha soldattary, ekinshi jaǵynda qısyq qylysh qoqandyqtar, úshinshi jaǵymyzda ala qalpaq manaptar. Jantalasyp jan-jaǵyma qaraımyn. Qorshaýdy buzam dep eki júz jigitpen jaýǵa shapqan Naýryzbaı... Ar jaǵynda tary shym-shytyryq... Dál óńimdegideı: «Iapyrmaı, budan da qıyn kezeńderde jol tapqan aqylym qaıda deımin. Patshanyń zeńbirekti bes myńdaǵan áskerine boı bermegen basym, myna toǵyshar manapqa tótep bere almaǵanyń ba?»— deımin ózimdi ózim qınap. Biraq tótep bere alatyn emespin. Ásirese sypaılarymnyń qutyn alyp, qyryp bara jatqan eki búıirimizden atylǵan álgi samaýryndaı býy burqyraǵan ǵajaıyp qarý... Álden ýaqytta Aqaýyzdyń jalyn qushyp Naýryzbaı qulady. Tek qoldy jaryp Aqylaǵymen qamalaı qýǵan jaýǵa jetkizbeı Aǵybaı ǵana qutyldy. Qorshaý taıaǵan saıyn tynysym tarylyp, Batyrmurat bastaǵan serikterimmen ıirimdi Qarasý ózenine at qoıdym... Astymdaǵy atymdy ıirim ala jóneldi. Qaı jaǵymnan kelgenin bilmeımin, birese Batyrmurat, birese Qaraúlek, birese sen ekeýiń, birese Arǵyn, Qypshaqtyń jas jigitteri sýǵa jibermeı meni jaǵaǵa alyp kele jatyr...

Terlep ketken Taımas:

— Iapyrmaı, tústegi sý óńińizde kórer azabyńyz ǵoı, áıteýir jar jaǵasyna shyqtyńyz ba?

— Shyqtym ǵoı. Biraq aldymda Tóregeldi manap basqarǵan Qalıǵul jasaǵy tur eken. Qolǵa tústim.. Ar jaǵynda taǵy shym-shytyryq, bireý jylap, bireý kúlgen tárizdi. Bul ýaqytta qarasam syńsyǵan jaý ortasynda turmyn. Bul bir úlken toı tárizdi. Eń ortada Qalıǵul manap, «ımanyńdy aıta ber, qazir basyńdy alamyz» deıdi. Men ımanymdy aıtyp, allaǵa jalynǵannan góri, basymnan ótken ómirimdi, aǵaıyn-týysymdy, qatyn-balamdy, úzeńgiles serikterimdi, týyp ósken Kóksheniń kógildir taýlaryn, Saryarqanyń aıdyn shalqar kólderin, jasyl orman, kók shalǵyn belderin kóz aldyma elestetip án saldym.

Kenesary bul joly da el qamqory er bolyp kórinip otyr... Ábilǵazy men Taımastyń júıesin bosata sóıledi.

— Sondaǵy qoshtasýymnyń eki aýzy qazir de esimde:

Qosh aman bol, Saryarqa ósken jerim,

Qaıtqan qazdaı qalyń el, kóshken jerim,

Tize qosyp bar qazaq el bola almaı,

It pen qusqa jem bolyp óshken jerim.

Sen de aman bol, Sarysý, Qarataýym,

Jeńe almadym, Qoqanda ketti daýym,

Qorqyt kóri aldymda qazýly eken,

Aqyrynda, minekeı, jeńdi jaýym!...

Osy qoshtasýymdy aıtyp basymdy Qalıǵuldyń qolyndaǵy qylyshqa tosa berdim. Sup-sýyq bolat qylysh kók jelkemnen kirsh etip kirip, óndirimnen bir-aq shyqty, basym anadaı jerge domalap tústi...

— Iapyrmaı,— dedi Taımas mańdaıyna shyqqan sýyq terdi oramalymen súrtip,— qazaq túsinde ólgen adam uzaq jasaıdy deıtin edi, uzaq jasarsyz, Keneke...

— Qoıa tur, uzaq jasar quzǵyn qus kimge tulǵa bop júr?— dedi Kenesary Taımasqa,— qyzyǵy artynda...

— Tús dese tús eken, álgiden keıin de birdeme kórdińiz be?—dedi Taımas «ólgennen keıin» degen sózdi aıtýǵa aýzy barmaı «álgiden keıin» dep.

— Kóptiń bári osynda bop tur ǵoı. Sonyń jorýyn suramaqpyn senderden. Ózim ólsem de, bárin estip, kórip jatyrmyn. «Kenesary óldi» dep sońymnan ergen bir qaýym jurt aza tutyp kúńirene jóneldi. Qulaǵyma sol qaıǵynyń ishinen Nysanbaıymnyń joqtaýy dara estiledi. Toqtaı turshy qalaı dep jylap edi Nysanbaı? Ie, bir-eki aýyz sózin áli umytqam joq:

Tulpardan saılap at minip,

Dorbadan jemin jegizgen.

Jem ornyna bal berip,

Qysyrdyń sútin emizgen.

Basýǵa qalyń jaý kelse,

Alyp shyǵar degizgen

Kenekemdi qaldyryp,

Kók býryl, saǵan ne boldy?!

Kenekem meniń ketken soń

Zamanym qaldy tarylyp.

Halyq nesi hanymnan

Eki birdeı qanatym,

Jetim qaldyq aıyrylyp!

Eki birdeı qanatym,

Topshydan qaldy qaıyrylyp

Baldaǵy altyn aq beren

Tasqa tıdi maıyrylyp!

Kemshilik tústi basyma,

Kóringennen qaımyǵyp!

Nysanbaıdyń joqtaýy biter-bitpesten, Orman men Janaı Qoqan hanyna dostyqtyń belgisi etip, eki arbaǵa tıep kóz aldymda sarbazdarymnyń bastaryn ala jóneldi. İshinde Naýryzbaı qalqamnyń, Qudaımendi, Jeke batyr, taǵy osy aıqasta qaza bolǵan eki balam men on bes sultannyń bastary bar... Bar basty Qoqan hany «qyrǵyz manaptary Kenesarydan qalaı óshin alyp bergenin kórsin»,— dep Tashkent bazarynyń dál ortasyna aǵashqa kıgizip ilip qoıdy. Amalym ne, bárin kórip jatyrmyn. Al ózimniń basymdy Qalıǵul manap qorjynǵa salyp, Úısin, Dýlat rýlary da zaty qazaq qoı, búlik shyǵaryp júrer dep, Jasyl kóldiń syrtymen oraǵytyp, Jarkent arqyly Qapaldaǵy Besontıinǵa alyp keldi. Munda eń aldymen kórgenim Kenesarynyń kegin alamyz dep manaptarǵa qarsy attanyp bara jatqan qalyń Alban, Syban jigitteri boldy. Olardyń ne istegenin kórgenim joq, biraq alystan qulaǵyma kelgeni: meni óltirýge qatynasqan kisilerdiń jazasyn aıamaı tarttyrypty. Al Tóregeldi manaptyń aýlyn shaýyp, ózin at quıryǵyna baılap óltiripti. Muny kóre almaǵan sebebim meniń basymdy Aıakóz, Semeı arqyly Ombyǵa ala jónelgen. Ombyǵa kelgen soń Arshaboq, shoqsha saqalymnan ustap turyp: «On jyl ustatpap ediń, endi mine qolymda tursyń. Ne istesem de erkim bar...» dep kúldi. Men de kúldim,—«Myqty bolsań tirimde nege kegińdi almadyń? Qý basqa qaırat istep ne qylasyń»,— dedim. Ol «Kegimdi tirińde alǵan joqpyn ba? Saǵan Orman men Janaı manaptardy aıdap salyp, senimen qyrqystyryp, aqyry solardyń qolymenen basyńdy kestirgen men emespin be?»— dedi, sóıtti de jan-jaǵynda turǵan kileń sary ala tondy jandaraldarǵa: «Kenesaryny qurtýǵa qatynasqan qyrǵyz manaptaryn tegis Ombyǵa qonaqqa shaqyraıyq. Al myna basty jýan moınynan aıyrǵan Álibek uly Qalıǵulǵa, Rossıa ımperıasyna kórsetken adal eńbegi úshin, patsha aǵzam atynan, moınyna qarǵy baý etip taǵyp júrsin, Georgıı lentasyna baılanǵan kúmis medal bereıik» dedi. Sóıtti de meniń betime qarap: «Mine, Kenesary, kúshtimen kúresseń tabaryń osy bolady»,— dep kekete kúldi de, esik aldynda kútip turǵan shabarmandaryna basymdy ustatyp: «Tez Peterbýrgqa jetkizińder!»—dedi. Olar meni qaıtadan qorjynǵa salyp ala jóneldi. Neshe kún, neshe tún júrgenimdi bilmeımin, áıteýir shiritpeıtin bir dári jaqqan ba, kúzdiń sýyǵynda kishi qudaı — patsha aǵzamnyń ezi týratyn saltanatty qalaǵa jettik. Meniń sorly basymdy shoqsha saqalymnan ustap neshe túrli jandaraldar san ret kórdi. Aqyrynda bir kúni mıymdy, bas terimdi, keńsirigimdi sypyryp ap, mańdaıyma kúıdirip «Qyrdyń qaraqshy sultany Kenesary Qasym ulynyń basy» degen tańba salyp, ózim sekildi bastar, san túrli ǵajaıyp sýretter, tas músinder, patsha aǵzamdardyń tamasha zattary turatyn keń saraıǵa aparyp qoıdy...»

— Oıpyrmaı, Keneke, qaıdaǵy-joqty aıtyp kettińiz ǵoı,— dedi ábden abyrjyǵan Ábilǵazy,— tús degen sandyraq emes pe, qaıtesiz sony eske túsirip... Qalsyn páleket sol betimen tús bolyp.

— Láıim aıtqanyń kelsin... Biraq qoryqqanmen jan qala ma, túsimdi aıaqtaıyn, sheshýin sosyn aıtarsyńdar.

— Aıaqtańyz.

— Iá, meniń qý basym álgi jurt tamashalaıtyn keń saraıda tura berdi. Oryssha bilmegen soń atyn da umytyp qaldym, «órim táj» deı me, «erim táj» deı me álgi úıdi... Áıteýir árkim kelip qý basqa bir qaraıdy. «Iapyrmaý, myna qý bas álgi dala sultany Kenesary degenniń basy ma?»—deıdi keıbireýler, al keıbireýi: «Munyń Rossıa patshasyna kónbeımin dep istemegeni bar ma, qansha jurttyń obalyna qaldy»,— dese, baǵzy bireýler: «Elin otarshylyqtan qorǵaǵan er edi, qas manaptary patshaǵa satylyp óltirdi»,— dep aıaıdy, al endi bireýleri: «Naǵyz kózin shuqıtyn qanisher edi, qarashy, qandaı qadirli jerde turǵanyn»,— dep qý basyma kijinedi. Tiride birin estimegen sózimniń myńyn estip tura berdim. Al bir qyzyǵy álgi úıde... Biz sekildi qý bastardy ár jylda sákiden alyp,astyńǵy úıge aparyp, tym tez qýrap qalmasyn dep, dári jaǵyp, azyn-aýlaq maılap qaıta ákelip júredi. Men ólgennen keıin segiz jyl ótken soń, osyndaı astyńǵy úıge taǵy bir aparǵandarynda sáki ústinde turǵan Orman manaptyń da basyn kórdim. Qýanǵanymnan ba, ashýlanǵannan ba, kádimgi óńimdeı eńirep jylap jiberdim... Baqsam Sarybaǵash qyrǵyz ben Buǵy qyrǵyz jerge talasyp Jasylkól boıynda ózdi-ózi urysqanda, Buǵy qyrǵyz jaǵyndaǵy bireý: «Talaıdyń qanyn ishken, jurtyńa búıideı tıgen sum ediń, ólý qalaı bolady eken kór»,— dep aıbaltamen kók jelkesinen shaýypty. Aq patshaǵa eńbegi sińgen qyrǵyz hany edi dep basyn biz turǵan «erim tájge» ádeıi ákelipti. «Iapyrmaı, tirimdegi qasymnan, ólgenimde de qutyla almadym-aý»,— dep men yrshyp-yrshyp túsippin. Biraq bir aqsaqaldy qart adam Ormannyń basyn qolyna ustap turyp, astyndaǵy qaǵazǵa qarap: «Patshaǵa eńbegi bolǵanmen, halqyna enbegi joq mundaı bastardyń bul úıde turýynyń qansha qajeti bar? Dúnıede ne kóp, mundaı bastar kóp, áketińder»,— dedi.

Taımas ezý tartyp kúldi.

— Báse, Kenekem turǵan jerde Ormanǵa qalaı oryn bolsyn, aqsaqal durysyn aıtqan.

— Asyqpa, tura tur... Osy túsimniń jorýyn aıtpastan buryn, Taımas, senen eki suraǵym bar. Jaýap ber, árıne, Júsip senen góri tereńirek jaýap berer edi, amalymyz qansha, kóktemde kelgen jyl qusy kúzde tura ma...

— Aıtyńyz, qandaı suraq?

— Birinshi suraǵym: aq patsha adamdary meniń mańdaıyma «qaraqshy sultan basy» dep tańba saldy. Rossıa patshalyǵyna kónbeı óz jerimizde qazaq handyǵyn quramyn desem, onym qaraqshylyǵym ba?

— Kim bul iske qalaı qaraıdy. Qorjyndy qarabýra sıaqty jendetterdiń kózimen qaraǵanda, árıne, siz qaraqshy qanishersiz...

— Ekinshi suraǵym: aq patshaǵa jaǵynyp meniń basymdy aldyrǵan Orman hannyń basyn álgi altyn saraıǵa qoımaı, ómir baqı qas bolyp ketken meniń basymdy nege qoıdy, sony oılashy?

— Orys uly halyq. Uly halyq qashan da bolsa ulylyǵyn isteıdi, jaman dostan, jaqsy qasty aıyra biledi.

— Uly halyq. Ulylyǵy qazaq sekildi azǵantaı eldi jábirlegeni me?

— Jábirlegen aq patsha ǵoı... Al ol jábirlemesin deseń, seniń halqyń da sondaı kóp, sondaı uly bolýy kerek.

— Azǵana asqa baqaýyl, azǵana elge bek bolma degen osy da!

— Nege olaı deısiz, han ıem! Kóktegi kúndi kúrkirete alatyn jaı tasy ediń, qazaǵyńnyń basy qum sekildi birikpese amalyń ne?

— Iá, az jurtty basqarsam da, kóp jurtqa jaraımyn ba deýshi edim, jańa túsindim: bul Abylaı atam zamany emes eken. Han bolyp qataldyǵymmen jeńem be dep edim, o da aldanýym tárizdi... Qazir qazaqtyń basyn biriktirýden qasqyrdyń basyn biriktirý jeńil. Já, boldy. Endigi álgi túsimniń jorýyn aıtyńdarshy. Túsim, emes, óńim dep qarańdar. Eger bolashaǵym dál osy túsimdeı bolsa qandaı aqyl beresińder?

— Aqyl bireý-aq: Arqa jerinen ketpeý kerek. Ne bolsa da Rossıa patshasynyń aıtqanyna kóngen jón,— dedi Taımas.

Kenesary renjigen joq, Maısara jaǵyna buryldy.

— Sen ne aıtasyń, Ábilǵazy?

— Meniń de aıtarym Taımas aǵanyń sózi. Abylaı hannyń urpaǵy, týysymyz deseńiz de, Súıik tóre men Rústem sultannyń kelińder degenine senip, Uly júzdiń jerine kóshýge bolmaıdy.

— Nege?

— Súıik tóreniń qaraýyndaǵy elý bes myń jandy qol astyńyzǵa alyńyz dep Qoıan jyly patshaǵa qaǵaz jazǵany ózińizge málim. Al Rústem sultan ótken jyly biz munda qan tógisip jatqanda, Qapalǵa baryp Besontıinǵa máńgi senderlik bolamyz dep shen-shekpen kıgenin estidik emes pe... Sóıtip otyryp olar bizge qalaı qonys beredi? Qonys berse de, ol qonys Arqanyń kóp qazaǵyna jete me, amal joq Qoqan handyǵyndaǵy jerimiz úshin kúresýge týra keldi. Al Hıýa men Buqar ózara qyrylysyp jatqanda, Qoqan qazir áldenip aldy. Jylandy úsh kesseń de kesirtkedeı kúshi bar. Qazir ony jeńe qoıar bizde qýat joq. Amalsyzdan qyrǵyzdan jer surap, Qoqanǵa qarsy birigeıik dep ótinýge májbúr bolamyz. Biraq oǵan qyrǵyz kóne me?

— Kónbese... Qoqanǵa álim jetpese de, qyrǵyzǵa álim jetedi, kúshpen kóndirem.

— Kene aǵa, óz jerimnen aıyryldym dep, basqanyń jerin tartyp alý qıanat. Qazir bizge kúshten kóri aqyl kerek. Jańaǵy túsińiz maǵan oı saldy. Eger Qoqan, qyrǵyz, orys úsheýi birigip ketse qaıtesiz?

Kenesary jaýap qaıyrmaı oıǵa ketti. Aı týǵaly áldeqashan. Ár jerden Kenesaryny alystan oraǵyta kúzetip júrgen Batyrmurattyń atty jasaqtarynyń seleýitteri kórindi. Qazaq Temirqazyqtyń eki jaǵyndaǵy Aqbozat, Kókbozat dep ataıtyn juldyzdardyń qaı jerde turǵandarynan jer týsyn aıyrady, joldy tabady. Al Jetiqaraqshy men Úrker juldyzdaryna qarap túnniń kezeńin, jyldyń mezgilin biledi. Qazaq túsinigi boıynsha Jetiqaraqshy Úrkerdiń qyzyn urlapty-mys. Úrker sol qyzymdy qalaı qaıtaryp alamyn dep Jetiqaraqshynyń osal jerin izdep ony aınala ańdıdy-mys. Sol Jetiqaraqshynyń qaı tusyna Úrker kelip tursa, sol tus túnniń ózine sáıkes belgili mezgildi kórsetedi. Baǵanadan beri áńgimede otyryp, qansha ýaqyt ótip ketkenin ańǵarmaı qalǵan Taımas túnniń qaı kezi bolǵanyn bileıin dep Jetiqaraqshy men Úrkerge qarady. Dál osy sátte tóbe tusynan bir jaryq juldyz aǵa jóneldi.

— Juldyzym joǵary,— dedi Taımas aqyryn kúbirlep.

Qazaq túsiniginde juldyz aqsa kisi óledi. Sondyqtan juldyzdyń aqqanyn kórgen adam ózi ólmes úshin «juldyzym joǵary» deıdi.

Kenesary men Ábilǵazy da aýyzdaryn jybyrlatty, Kenet áldeqaıdan tamyljyǵan án estildi. Án áýeni de, ony oryndaý salty da Arqa jaǵynyki. Kórkem, yrǵaqty daýys, birese shyń basyna qalyqtaı kóterilgen búrkit tárizdi, birtindep joǵarylap shyrqaı túsedi de kenet oıdaǵy aqkiske shúıilgen ıtelgideı, tómendep quldyraı jóneledi. Kenesary myrs etip kúlip jiberdi. Onyń esine án týraly aıtqan Buqarbaıdyń ańyz ertegisi túsip ketti.

Zaty Kishi júz, Tabyn rýynan shyqqan, on bes úıli kedeı bolǵanmenen, zor deneli Buqarbaı batyr at jalyn tartyp mingeli bar ómiri jaýyngershilikpen ótken, Ol ásirese Qoqan handyǵynyń zeketshi, barymtashy sypaılaryna erekshe qas. Óıtýine sebebi de bar. Tabyn rýy tárizdi, qys Syrdarıa boıynda kóship júrgen Shómekeı aýlynyń bir qyzyn azyn-aýlaq qalyń malyn tólep, «áne alam, mine alam» dep júrgeninde Tashkent qushbegi Mámet Álimniń shabarmandary «mal sanyn jasyryp, zeketti az tólediń» dep syltaýratyp Shómekeı aýlyn shaýyp jıyrmaǵa tarta kórikti qyz-kelinshekterin alyp ketken. Sonyń ishinde Buqarbaıdyń qalyńdyǵy da bar eken. Osydan keıin Buqarbaı da Sarjan men Kenesaryǵa erip Qoqan shabarman sypaılarynyń talaıyn qyrdy, Mámet Álimniń jigitteriniń de beri shyqqandaryn esireı etti. Biraq kúshtilerge degen kegi qaıtpady. Óz basynyń óshpendigine endi jer-sýynan aıyryla bastaǵan el óshpendigi qosyldy. Sol sebepten Buqarbaı batyr óz ómirin bútindeı jaýyngershilikke arnaǵan. Qoqan shapqynshylary aıdap bara jatqan malyn sońynan qýyp baryp qaıtaryp berip, Shekti rýynyń Kúresh degen baıynyń qyzyn alǵan. Qyzyn qalyńmalsyz bermeımin degen baıǵa, aıdaı sulý qyzy «Buqarbaı qaıtarmaǵanda Qoqannyń bir beginiń kúńi bolyp júrer edim, osy batyrǵa tıem»,— dep bezerip otyryp alǵan. Sarań ákesi qyzyn kedeı batyrǵa amalsyz bergen. Jaý dese qorqýdy bilmegen osy Buqarbaı batyr, baladaı ańǵyrt, aq bolatyn, ásirese ol óleń-jyrdy jaqsy kóretin. Ózi de árdaıym, rabaısyz jýan daýsymen án salatyn. Ásirese qula dúzde kele jatqanda Buqarbaıdy tyńdaý bir ǵanıbet qyzyq dáýren. Qandaı jyr-qıssa bolsyn bárin tek Uly júz ben Syr boıyn mekendegen Kishi júz eli aıtatyn «Boıym taldaı» áýenine keltirip aıtatyn, Jyrdyń bul ánge býyny jetpese ony «áleýláıláı» ne bolmasa «qalaýláıláı» men tolyqtyryp, al býyny artyq bolsa, sóz uıqasymyn bylaı qoıyp, ony eki bólip, áıteýir «boıym taldaı» sarynyna keltirip soǵa beretin. «Aý, osy «boıym taldydan» bóten ánderiń joq pa, bóten bir áýenge salsaıshy»,— dep serigi Aǵybaı ájýa etse, oǵan: «Elimniń bar bilgen áni osy bolsa qaıteıin»,— dep qymsynbaı jaýap beretin.

Osy Buqarbaı bir kúni Úısin, Dýlat, Alshynda «Boıym taldydan» bóten áýen joǵy jaıynda bir el arasynda taraǵan ańyzdy aıtqan-dy...

«Án, degen Buqarbaı, qus tárizdi búkil jer-jahandy kezip ushyp júripti. Keı eldiń ústine toqtap, uzaq ýaqyt qalyqtaı shyrqap ánin úıretse, keı jurttyń ústinen qasqyrdaı ulyp óte shyǵyp, al keı aýyldardyń tóbesinen tipti úndemeı ushypty. Sol án Jetisý, Syr boıynyń tusynan ótkende, jumǵan aýzyn ashpapty, tek Arqa jerine jetkende ǵana san túrli áýenge salyp, uzaq kidiripti. Uly júz ben Kishi júz Orta júzdeı ánshi bolmaýynyń sebebi ánniń ornyna, tek emis-emis sarynyn ǵana estipti. Sol saryn «boıym taldaı» desedi. Sondyqtan da bizdiń biletinimiz osy saryn. Án ordasy — Arqa. Al biraq án qonǵan Arqadan úırenip, qazir biz de ájeptáýir ánshi bolyp qaldyq»,— dep Buqarbaı yrjıa kúlgen. Sondaǵy «Ánshi bolyp qaldyq» degeni de baıaǵy bir «Boıym taldaı».

Kenesarynyń da ezý tartqan sebebi de osy ańqaý Buqarbaı sózi edi. Kenesary kenet, ándi de, Buqarbaıdy da umytyp, qaıtadan oı teńizine súńgı jóneldi. «Iá, Arqa jeri qur án jeri ǵana ma? Bul myń jylqy sýarylsa laılanbaıtyn aıdyn kóldi, kók tolqyndy ózendi, ushy-qıyry joq jasyl shalǵyndy Jeruıyq... Sol Jeruıyqpen qoshtasýǵa týra kelip tur. Múmkin bul jolǵy qoshtasýymyz máńgilik qoshtasý bolar», Han Kene aýyr kúrsindi.

Iá, Kenesary ótken qyryq tórtinshi jyldyń jeńisine nasattanbaǵan edi. Aldaǵy kúrestiń qanshalyq qıynǵa túsetinin ol endi anyq túsingen. Qaramaǵyndaǵy únemi joryq ústinde júrgen eldiń kúıiniń óte nasharlap ketkenin de biletin. Óziniń jaılaýlarynyń bárinen aıyrylyp, endi mal baǵatyn qonystyń da qalmaǵandyǵynan, basar taýy, barar jeri taryla túsken Qypshaq, Arǵyn, Shekti, Shómekeı rýlarynyń basty bı, aqsaqaldarynyń arasynda da kúńkil sóz shyǵa bastaǵan. Kenesary buǵan da qanyq. Onyń ústine ótken qys qatty bolyp, Arqadan kóship kelgen eldiń kóp maly jutaǵan. Bundaı jaǵdaıda sońynan ergen eldiń qaıtadan atqa qonyp, jaýyna qarsy shyǵýy ekitalaı.

Ásirese Kenesarynyń ushar kólin, qonar kógin taryltqan bir kesepat, ol — dál handyq jeriniń ortasynda, Torǵaı ózeni men Ulytaýda patsha úkimetiniń úlken bekinister sala bastaǵany edi. Bul bekinister salynyp bitýi — qyl arqan ash tamaqtan tústi degenimen birdeı. Onda jaz jaılaý, qys qystaýdan aıyrylǵanyń. «Qıt etseń dál tumsyǵyńnyń astynda jaý áskeri turady, barar jeriń, basar taýyńnyń bitkeni sonda bolady». Onyń ústine Qoqan handyǵy da bıyl shabýylyn údete túsken.

Osyndaı aýyrtpalyq halin oılaǵan Kenesary eń jaqyn aqylgóıleri Ábilǵazy, Taımaspen keńesip, Orynbor áskerı gýbernatorynan bitim suraǵan. Bul bitiminde baıaǵy Abylaı atasynyń kóksegen kókeıkesti armanynan bas tartqan. Ol armannyń endi qolyna qaıtyp qonbas baq qusy ekenine ábden kózi jetken edi. Sondyqtan o l patsha úkimeti ıemdenip, baýyr basyp alǵan qazaq jerlerinen dámetpeı, tek áli ásker kelip bekinis salynyp Rossıa qaramaǵyna ene qoımaǵan bos jerlerdi ǵana óz qaramaǵyna qaldyrýdy ótingen. Jáne bul aradaǵy qazaq rýlaryn da patsha qol astyna alýdy surady. Kenesary Obrýchev pen Gorchakovke jazǵan hattarynda, aralarynda júrgen Asatuly Shorman, Jamanshyuly Baımuhamed, Turlybek sultan, Gern, Dolgov ofıserler arqyly «Bizge Aqtaý, Esil, Nuradan bastap Aq Jaıyqqa deıin qaldyrsyn, osy kúngi kóship júrgen jerimiz Torǵaı, Yrǵyz Sarysý ózenderi men Ulytaý ólkesine tımesin jáne Ulytaýda maǵan arnap prıkaz ornatsa, budan bylaı qaraı Búkil Rossıa ımperatory mártebeli patsha aǵzam áskerine ómir baqı qol kótermeske ant etemin»,— dedi.

Dıdıkovskıı men Jemchýjnıkov basqarǵan attanystan jarytymdy eshteńe shyǵara almaǵannan keıin, orys generaldarynyń ushy-qıyry joq qazaq dalasyna jeke jasaq shyǵaryp mardymdy tabysqa jete almaıtyndaryna kózderi jetken Orynbor men Omby bastyqtary Kenesarymen bitim jaıynda sóz júrgizip, aralaryndaǵy esireılerdi aıyrbastaýdy maqul kórgen. Biraq bul kezde qazaq jerine dendep enip alǵan Rossıa patshalyǵy Kenesarynyń ótinishiniń birin de oryndamaýǵa bel buǵan-dy. Buǵan bir emes, eki sebep bar edi. Rossıa patshasynyń otarshylyq saıasaty bul kezde qazaq jerin bylaı qoıyp, endi Orta Azıaǵa aýyz sala bastaǵan. Bul saıahat úshin qazaq dalasyn tegis alý oǵan óte kerekti edi. Al Orta Azıa men Rossıa arasynda ózine ábden baǵynbaǵan eldi saqtaý patshanyń otarshylyq saıasatyna tipti qolaısyz jaǵdaı bolatyn. Ekinshi sebep osy otarshylyq saıasatty basqaryp, jol siltep otyrǵan aq patsha — Nıkolaı Birinshiniń óziniń kózqarasynan týǵan. Osydan bir jyl buryn ishki Bókeı ordasynyń haly jaıynda graf P. D. Kıselevtiń bergen baıandamasyna ol «Bir patshalyqtyń ishinde ekinshi patshalyq bolýy múmkin emes» dep qol qoıǵan. Osy qol qoıýda qazaq jeriniń kindik ortasynda Rossıa patshalyǵyna baǵynsa da, áli de bolsa eldiń handyq beınesin saqtaǵysy kelgen Kenesary ótinishiniń de taǵdyry sheshilgen-di. Onyń ústine, «onsyz da shyǵaıyn dep turǵan kóz edi» degendeı, aradaǵy júrip jatqan bitimniń kúrt toqtatylyp, Orynbor áskerı gýbernatory Obrýchevtiń Kenesaryǵa qatal usynys etýine taǵy da bir qandy ýaqıǵa sebep boldy.

Atbasar dýanynan Syrdarıaǵa deıin, ortadaǵy Qaraqoıyn, Qashyrly, Esil, Terisaqqan ózenderimen Arǵynaty, Ulytaý, Kishitaý, Qara Keńgir, Sary Keńgir, Sarysý ózenderi boıyn jaılaǵan qalyń. Arǵyn, Naımannyń patsha úkimetine jaǵynǵan ataqty eki baıy bolǵan. Biri Baǵanaly Jyryq rýynan shyqqan Sandybaıdyń Erdeni, ekinshisi — Arǵyn, ór Altaı rýynyń shonjary Kishkentaıdyń Aqqoshqary.

Erden ózge jurttan tóbesi shoqtanyp bıik turatyn zor deneli, semiz, tompaq bet aq sary adam bolsa, Aqqoshqar kóntek erin, aýzy-basyn tyrbıǵan kelte saqal-murt japqan, tolyq deneli qara tory kisi eken. Jaz jaılaýy men qys qonysy shektes qatar otyrǵan eki eldiń qos shonjarynyń tilegi de, aılasy da bir. Ekeý de byqyp jatqan baı.

Halyq Erden týraly:

Balasy Sandybaıdyń Erden, Dúzen,

Kıgeni qyzyl túlki, qarsaq kúzen.

Birtindep sanaı almaı bitken malyn,

Tolaıym qylǵan esep birden júzden,—

dese, Aqqoshqar jaıynda:

Órisim erdegi Altaı — Qýandyq-ty,

Árkimge kórsetipti jýandyqty.

Aqqoshqar Saıdalynyń aýylynan

Bir kólden qyryq myń jylqy sýarylypty.

Kóli bar Aqqoshqardyń saýmal atqan

Bir kólden qyryq myń jylqy iship jatqan.

Baılyǵyn Aqqoshqardyń baıan qylsam,

Bes júz at Orynborǵa bir kún satqan,—

dep dáriptegen.

Osy eki baı Kenesary men Obrýchev arasynda bitim sóz júrip jatqanda, eger Obrýchev Kenesarynyń tilegin oryndap oǵan Ulytaýdan prıkaz quryp beretin bolsa, baýyr basqan jerimizden aırylady ekenbiz dep qorqyp, Qoqannyń qushbegi Láshkármen baılanysyp, myń jylqyly qysyraqtyń úıirlerin aıdap berip, bir túnde salynyp, bitýge aınalǵan Ulytaý bekinisin shaptyrady. Ádeıi «Abylaılap!» tıgen Tashkent qaraqshylary eshkimdi aıamaıdy, jaqynda ǵana kóship kelgen kazak-orystardyń qatyn-balasyn, kempir-shalyn qyrady. Ulytaýdyń kók oraı shalǵyndy etegin qan sasytady.

Yrǵyz ben Torǵaıda kóship júrgen Kenesaryny joq jerden bul araǵa kele qoıady eken dep kútpe.gen patsha áskeri qapyda qalady. Al qoqandyqtar bar isterlerin bir túnde istep taıyp otyrady. Bul habar Orynborǵa jetedi: Bóriniń aýzy jese de qan, jemese de qan, Kenesary bul oqıǵa meniń buıryǵymmen istelgen joq degenge Obrýchev pen byltyr Genstiń ornyna kelgen general Lodyjınskıı nanbaıdy. Qalaı nansyn, búgin qarsy aldarynda soǵysyp júrgen Kenesary erteńine jelkesinen shyǵyp beısaýat jatqan bekinisteriniń talaıyn dál osylaı shapqan. Eń sońǵy shabýylǵa shyqqan. Embi bekinisi de apatqa dál osylaı dýshar bolǵan. Biraq Kenesary eshqashan dál mundaı shekten shyqqan qanisherlikti kórsetpegen. Al bul joly... «Joq, Kenesarynyń aýrýy tym asqynǵan eken. Qutyrǵan qasqyrǵa tek ajal men temir tor ǵana qorǵan». Obrýchev pen Lodyjınskıı qaharyna minip, júrip jatqan bitim sóz birden tyıyldy. Kókek aıynyń aıaq kezinde bitim ornyna buıryq qaǵazdy alyp ortada qyryq bes kún júrip ofıser Dolgov Kenesarynyń aýlyna keldi.

Bul buıryqta bylaı delingen:

1) Qazaq dalasynda kóship júrgen Orynborǵa qaraıtyn barlyq qazaq aýyldary Rossıa ımperıasynyń bólinbes menshigi dep sanalady. Ár shańyraqtan kúmisteı bir som elý tıyn salyq alynylady.

2) Qazaq aýyldary patshaǵa salyq tóleıtin bolǵandyqtan, olardan zeket jınaýǵa sizge ruqsat etilmeıdi.

3) Aýyr qylmysty ister Rossıa ımperıasynyń zańymenen sottalady. Al elý somnan asyp túsetin alym-beris ister shekara komısıasynda qaralady.

4) Orys, tatar, bashqurt qashqyndaryna pana berýge ruqsat etilmeıdi. Qazir kúnde Kenesary qaramaǵynda júrgen mundaı adamdar tez Rossıaǵa qaıtarylýǵa tıis,

5) Rossıa aq patshasynyń bıliginde bolǵandyqtan Kenesarynyń aq patsha ózine qas sanaıtyn kisilermen ıakı memlekettermen eshbir qarym-qatynas jasaýǵa qaqysy joq.

6) «Sultan myrza, sizge, sizdiń týys, serikterińizge úkimet ózi bermegen dáreje, shendi óz betterińizben alýǵa budan bylaı qaraı eshbir ruqsat etilmeıdi» delingen.

Kenesarynyń qonysqa suraǵan Yrǵyz, Torǵaı, Ulytaý, Sarysý, Esil, Nuranyń ornyna Orynbor shekara komısıasynyń tóraǵasy general Lodyjınskıı: «Sizge, qońsy-qonystaryńyzben jaz jaılaý, qys qystaýǵa men Qara Qoǵa boıyn belgileımin»,— dep jaýap bergen. Bul buıryqty alyp kelgen Dolgovke Lodyjınskıı: «Kenesary men qońsy-qonysyna bergen jerimdi yńǵaıly ekenin túsindirersiń, qys ol bul aradan sál ońtústik jaqqa, jaz beri qaraı kóshýine bolady. Biraq Yrǵyz ben Qarǵaý ózeniniń sol jaǵasyna shyǵýǵa jáne Torǵaı men Yrǵyz ózeniniń joǵarǵy tusyn boılaı Shet-Yrǵyzǵa deıin kóshýge qaqy joq»,— dep arnap tapsyrǵan.

Kenesary Orynbor bastyqtarynyń bul buıryqtaryn estigende júzi qýqyldanyp, bir orynda otyra almaǵan. Qaıtadan «Abylaılap!» atqa qonbaq ta bolǵan, biraq bul aıqasqa erer eliniń joqtyǵy esine túsip, ún-túnsiz tunjyraı qalǵan, «İsh qazandaı qaınaıdy, kúresýge dármen joq» degen mine osy! Dál qazir jol taba almaıtynyn túsinip «jaýabyn sońynan berermin» dep Dolgovty qaıtaryp jibergen.

Kenesary osy kúnderi taǵy da qatty oıǵa ketken. Orynbor bastyqtarynyń aıtqanyna kóný — segiz jyl qan tógip alysyp, aqyrynda moınyn qyl arqanǵa ózi kelip usynýmen teń. Al kónbeıin dese barar jer, basar taýy taǵy joq. Torǵaı men Ulytaýda salynyp jatqan bekinister bitýge aınalǵan, Atbasarda Sıyr jylynan beri prıkaz bar, joryqtan qajyǵan eldiń erýi de ekitalaı. Jalǵyz jol Rossıa patshasynyń quryǵy ázir jete qoımaǵan Uly júzdiń jerine kóshý. Onyń ústine Naýryzbaı arqyly Súıik tóreniń «kóshsin» degen sózi de dem berdi. Biraq Kenesary Uly júz jerinde dál osy kezde ózine qurylyp jatqan qaqpan bar ekenin bilmedi.

Qaqpan myqtap qurýly edi. Perovskıı men Gens kezindegideı emes, qazir Orynbor bastyqtarynyń Kenesary ereýilin tek qurtýǵa ǵana bet alǵanynan habardar Batys Sibir general-gýbernatory Gorchakov endi Kenesarymen eń aqyrǵy aıqasqa daıyndaldy. «Kenesary shyn qabylan, júregine qorǵasyn oq qadalmaı, alǵan jolynan taıynbaıdy. Ol oqty Orynbor generaldary emes, men atýym kerek»,— dep oılady Gorchakov «jáne ol oq Kenesarynyń júregine meniń qaramaǵyma jatatyn jerde tıýi kerek».

Árıne Kenesarynyń general Lodyjınskıı usynǵan sharttarǵa kónbeıtini kimge bolsa da aıqyn edi «Sonda ol ne istemek? Aıqasýǵa kúshi joq. Árıne Uly júzdiń jerine kóshedi». Osyndaı sheshimge kelgen Batys Sibir general-gýbernatory kúni buryn bar sharasyn qoldanǵan. Bul kezde Rossıa ımperıasynyń otarshylyq saıasaty keń qanat alyp, Uly júzdiń de jerine aýyz salǵan. Qazir olardyń aldyńǵy qatarly bekinisteri Qapal, Lepsige kelip toqtaǵan.

Gorchakov ámiri boıynsha osy Lepsi men Qapalǵa arnap kelgen general-maıor Vıshnevskıı, jan-jaǵyndaǵy Qarqaraly, Aıakóz, Kókpekti ókirikteriniń aǵa sultandarymen kúnde májilis, kúnde úgit jumysyn júrgizýmen boldy. Bul jıyndarǵa úsh ókiriktiń aǵa sultandary men shonjarlary Qusbek, Qunanbaı, Baraq, Súıik, Rústem — bári tegis qatynasty. Qyrǵyz manaptary Orman, Jantaı, Qalıǵul da Qapalǵa jıi shaqyryldy. Osy sergeldeń bitim sózdiń qorytyndysy aqyrynda Kenesaryǵa qonys bermeý bolyp shyqty. Bir jyl ótkennen keıin olar bul sheshimderin qaǵaz júzine túsirdi. «Bir myń segiz júz qyryq altynshy jyly jıyrma úshinshi ıýn kúni tómengi qol qoıýshy Uly júzdiń Dýlat, Alban, Syban, Shapyrashty, Jalaıyr rýlarynyń sultan bıleri, Qarqaraly, Aıakóz, Kókpekti ókirikteriniń aǵa sultandarymen birge otyryp, osy májiliske qatynasqan Sibir qazaqtarynyń Shekara komısıasynyń tór aǵasy general-maıor jáne kavaler Vıshnevskııdiń aldynda ózimizdiń ant qaǵazymyzǵa mórimiz ben tańbamyzdy basyp, bizdiń jerimizge kelgen aq patshaǵa qarsy bas kótergen Qasym balasy Kenesary sultandy qoǵam tynyshtyǵyn buzýshy, ózimizdiń qas jaýymyz dep sanap, onymen esh qarym-qatynas istemeýge kelistik. Jáne Kenesary men onyń serikterine ózińiz jaılap otyrǵan qonysymyzdan jer bermeýge, al eger búgindi-sońdy tipti Kenesary bizdiń jerimizden qýylǵan kúnde de, onyń Orta júz, ásirese bizge jaqyn turatyn ókirik qazaqtaryna istegeli jatqan qastyǵyn estisek kúni buryn úkimet oryndaryna habar etýge ýádelestik»,— dep jazdy olar ózderiniń aktisinde.

Kenesary qazaq elin talan-taraj etip bólip alyp jeke bıleýge úırengen aǵa sultan bılerdiń, óziniń «eldi biriktirem»— degen nıetine qarsy ekenin bilse de dál Uly júz ben qyrǵyz jerinde ózine mundaı qaqpan qurylyp jatqanynan beıhabar edi. Al handyǵyn saqtaýdyń bóten jolyn taba almaǵan soń, ol bıyl Yrǵyz — Torǵaı jaǵasynan kóterilip, Shý men İle boıyna kóship barýdy jón kórdi. Batys Sibir general-gýbernatorlyǵynan qaýip-qater tónetin bolsa. Uly júzdiń shetin ala qys Balqash kólindegi uzyndyǵy jetpis bes, kóldeneńi on bes shaqyrym, jan-jaǵyn sý qorshaǵan, tek óndiri ǵana qurǵaq, Qamal aralyna bekinýdi uıǵarǵan. Kelesi jyly jaz shyǵa, Áýlıeata, Merke tusyna kóship, Qoqan handyǵynan jábir jegen qyrǵyz elin, Saıram, Shý, Syr boıynyń qazaqtarymen biriktirip, qaıtadan jaýyna qarsy shyqpaq bolǵan. Ol úshin Qoqan hanynyń tegeýrininen qutylyp, Qytaı memleketindegi qazaq rýlarymen — tipti qıyn bolyp bara jatsa solaı qaraı ótip ketýdi de syr ǵyp túıgen. Qol jalǵaspaq-tyn. Biraq munyń bári áli syrtqa shyqpaǵan oı. Kenesary osy oıyn aqyldaspaq bolyp qaramaǵyndaǵy batyr, bılerin shaqyrǵan. Kesheden beri Torǵaı ózeniniń boıyndaǵy belgisiz oba janyna shaqyrǵan adamdary jınala bastaǵan. Bulardyń ishinde óziniń batyr serikterinen bóten Kenesaryǵa sońǵy kezde qosylǵan Begimbet rýynan Táýke batyr, Arǵynnyń Tólek rýynan Jáýke batyr, Qaraýyl rýynan Baýbek batyr, Kereı rýynan Qoshqarbaı batyr, Tórtqara rýynan Bıgeldi men Áıger batyrlar, Berdi rýynan Súgirbaı batyrlar bar. Árqaısysy Torǵaı ózeniniń boıyna qostaryn tigip májilisti kútip jatqan. Májilis erteń bastalmaq. Al Kenesarynyń búgingi áńgimesi sonyń aldyn ala eń jaqyn aqyldas serikterimen keńesý edi. Kórgen túsin ortaǵa salýy da onyń alystan oraǵytqan aılasy.

— Sonymen qyrǵyz, qoqan, orys birigip ketse qaıtemiz, deısiń ǵoı, Ábilǵazy?— dedi Kenesary kenet shyrqaı shyqqan ándi de, mıyn shyrmaı jónelgen oıdy da ózinen qýyp, manaǵy áńgimelerine qaıta oralyp,— sonda Uly júz ben Syr boıynda kóship júrgen Kishi júzdiń qazaqtaryn esepke almaısyń ǵoı?

— Almaımyn. Tulypqa móńiregen aýsyl qaradaı bolyp júrmesek netsin...

— Sondyqtan da alystan arbalaǵansha jaqynnan dorbalaǵan jón,— dedi Taımas.— Arqadan ketýimiz armannan ketýmen para-par..

— Sonda...— Kenesarynyń túksıgen qabaqtary kózin jaýyp jiberdi. Bul onyń ashýlanǵan belgisi,— aq patsha qahary arqamyzǵa aıazdaı batsa da shydaı ber demeksińder me?

— Shydamasqa amalymyz bolyp tur ma?— dedi Taımas kúrsinip, Kenesarynyń top qýǵynshynyń ortasyna túsken jaraly kókjal bórideı qıyn jaǵdaıyn jaqsy túsingendikten, sózin batyra aıtyp,— bizge jetken aq patsha, Qoqanǵa jetpeı me? Tesken taý ótip ketpeseń qashyp qutyla almaısyń... Odan da...

— Iá, odan da?

— Úlken halyq qoı, bári birdeı Arshaboq, Obyrish, Besontıin sekildi shetinen buzyq emes shyǵar, eline, jurtyna súıenip til tabý kerek...

— Ie... Biraq qarańǵymen astarlasqanda ne ónedi deısiń. Qum jıylyp tas bolmas, qul jıylyp el bolmas degendi bilmeıtin be ediń?!

Taımas bir rette «Sultandar jıylyp el bolǵanyn da kórdik qoı, endi quldarǵa da kezek bereıik»,— dep qala jazdady da, Kenesarynyń salbyrap ketken qabaǵyna qarap, der kezinde toqtady. «Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn deıdi ǵoı halyq, búkil qazaq elin álde de han tuqymynyń abyroıynan tómen sanap otyrǵanyn qarashy, han ıemniń».

Taımas endi alystan oraǵyta sóıledi.

— Tús jorýyna qarasam, aldymyzda kútken tek ajal bar. Áli de bolsa oılansaq, Keneke...

— Armanyma jetý úshin orta jolda ajalym tursa, odan qorqyp bas tartpan. On segizimde naıza ustap, jaýǵa shapqanymda, túbi jaý qolynan óletinimdi bilgem. Nesine oılan deısiń maǵan?

— Artyńyzda ergen jurtyńyz bar ǵoı. Onyń taǵdyryn qaıtesiz?

— Maqsatyna jete almaǵan jurt endi maǵan ermeıdi. Al ere qalǵany men ne kórsem, o da sony kóredi. Bir qaıyqqa minsek, endi ajalymyz da, amandyǵymyz da bir bolady.

Taımastyń ishi muzdap ketti, «Iapyrmaı, bar halyq qyrylyp qalsa da Kenekeń jartastaı myzǵymas. Mundaı da tastaı qatty adam týady eken!» Biraq Kenesary eziniń sózinen shyqty. Osydan eki jyldaı ótken soń, Kekilitaý baýrynda bar qolyn qyrǵyz, qoqan, orys áskeri qorshap alyp, qutylý joly jalǵyz ǵana qorshaýdy buzyp shyǵý bolǵanda, ol: «Attarymyz myqty, biz qorshaýdy buzyp shyǵarmyz, al attary nashar ózge jurt ne isteıdi? Joq, sońymnan ergen serikterimdi tastap, ajaldan qutylmaǵanym-aq bolsyn!»—dep ózi qolǵa túskenshe áskerimen bir boldy, olardy tastap bas cayǵalap qashpady.

Dál osy sátte Taımas Kenesaryǵa kórshiles elderden de, sońynan ermegen qazaq rýlarynan da raqym bolmaıtynyn anyq túsindi. Oǵan kenet han Kene jan-jaǵyn tasqyn qaptaǵan jalǵyz báıterek tárizdi kórinip ketti. «Uzaqqa shydaı ala ma sol jalǵyz báıterek? Bul suraqqa jaýapty tek ýaqyt qana bere alatyn tárizdi. Taımas Kenesary basyna tóngen qara bultty esh daýyl syrǵytyp ákete almaıtynyn taǵy anyq sezindi. ol jaralanǵan qasqyrdaı neden bolsa da taıynǵysy kelmeı turǵan qolbasshysyn aıap ketti. Eń bolmasa sońǵy aqylyn aıtyp járdem bergisi keldi.

— Eger jurt, týǵan jerinen aıyrylǵysy kelmese qaıtemiz?—dedi Taımas.— Olardy soıyldyń kúshimen kóshire alamyz ba?

— Ondaı qataldyqtyń endi keregi qansha? Ergeni ersin. Ergisi kelmegeni qalsyn. Halqymnyń jetken jeri sol bolsa, ókpelegennen ne tabasyń...

Erteńine májilis ashyldy. Kenesary bar jaǵdaıdy ashyp berip, Shý men İle boıyna kóshýden bóten jol joq dep sózin bitirip: «Al endi qandaı keńesteriń bar?» dep, otyrǵandarǵa kóz tastady. Otyrǵandar esh jaýap bere almaı jerge qarady. Osylaı birtalaı mezgil ótti.

Álden ýaqytta baryp Táýke batyr:

— Atta jal, adamda qam joq,— dedi aýyr kúrsinip,— biz qozǵalyp Shýǵa jetkenshe qys bolady... Qys ta bir, jaý da bir, bosyp baryp qyrylǵansha, ajaldy ata-meken jerimizde tosyp alǵan jón. Eń bolmasa kómýsiz qalmaıyq. Kóshýdiń qajeti joq.

Taǵy da eshkim úndemedi. Tek ot tisti, oraq aýyzdy qyzý qandy Qypshaq Iman batyr ornynan atyp turyp:

— Ne maltańdy óziń otyrsyń, Táýke batyr?— dedi daýsy dala qyranyndaı shańq etip,— jerinen, sýynan aıyrylǵan halqyna, Kenekeń «áli de bolsa jaýyńa jeńgizbeımin, sońymnan er» dep otyrǵanda, el basyna búgingi týǵan aýyrtpalyqtan qorqyp, keıin shegineıin dediń be? Atta jal, adamda qam joq, qys kózi qyraýda dep eldiń qamyn oılaǵan bolasyń, Táýke! Aıdahardaı jutaıyn dep kele jatqan jaýyńnan sońynan ergen az elin basqa jaqqa áketpek Kenekeńniń sheshimi el qamy emeı, neniń qamy? Maǵan salsań, qaramaǵymdaǵy elý aýyldy ertip Shýǵa qaraı búgin kóshýge barmyn. Týǵan jerim dep aq patshaǵa ketken qaıyrsyz qonysqa jabysa berer jaıym joq.

Bul májilis eki kúnge sozyldy.

Aqyrynda qaramaǵyndaǵy eldiń azǵanasy ǵana Kenesaryǵa erip, qalǵandary ózderiniń tastap ketken jerine qaıtpaq boldy.

Kúzdiń qara sýyǵynda bir taıpy el eki bólinip kóshti. Qoshtasqan naızager dostar, birin-biri qımaı ázer aıyrylysqan súıisken júrekter, jylaǵan bala, joqtaý aıtqan áıel, qaıǵy-qasiretten adamnyń tóbe shashy tik turarlyq...

Eń aldymen Arqaǵa qaıtpaqshy elder kóterildi. Bulardy qystyń aıazymen birge aq patsha aǵa sultandarynyń qahary qarsy aldy. Ásirese Qońyrqulja qaramaǵynan qonys alǵan jurt qatygez qandy balaq aǵa sultannan zar jylady. Ol Kenesaryda ketken óshin qaıtyp kelgen elden aldy. Biraq onyń da aǵa sultandyq ómiri uzaqqa sozylmady. Qıanaty tystan asqan kezde bunyń qylmysyn tekserýge Ombydan komısıa shyqty. Sol komısıanyń ishinde ádiletti arman etken jas ofıser Esirkegen de bar bolatyn. Ol byltyr ǵana Peterbýrg kadet korpýsyn bitirgen-di. Jáne ótken jyly sol qalada Kúmiske úılengen. Qazaq eliniń keleshegi tek uly orys halqymen ǵana birge bolsa kógeretinine ábden kózi jetken jas ofıser Qońyrquljalardan qutylý kerek ekenin de uqqan. Sondyqtan óziniń demokratshyl orys ofıserleri arasyndaǵy qadirin paıdalanyn, komısıanyń satylǵan ózge músheleriniń pikirin aıaqsyz tastatyp, Qońyrquljany ornynan túsirtti. Sóıtip az da bolsa eli-jurty men Kúmistiń óshin qaıtardy.

Al Kenesary sońynan qýǵynshy shyqpasyn dep otyrǵan jerinen qys túse kóshti. Kenesarynyń sońynan myń qaraly úı erdi. Qalǵan qalyń buqara qany qaraıǵan hannan irgesin aýlaq salyp, óz qonystaryna tarady.

Kósh aldy qara qurymdanyp yldıǵa túsip ketkende, Kenesarymen birge tóbe basynda turǵan Dosqoja aqyn shydaı almaı, dombyrasyn qaǵyp-qaǵyp jiberip, kezindegi jasyn irkip aldy da, qarlyqqan daýyspen jyr toǵytyp qoıa berdi.

Qaldyń dep qaıran elim, keń qonysym,

Qamyǵyp turdy Kene jurtyn oılap.

Kene han endi kóshti «ıa, qudaılap!»

Turǵan soń han qamyǵyp, el jabyǵyp

Dosqoja tolǵaı berdi kegin qaırap....

Kósh uzaǵan saıyn, jyr da uzaı berdi.

Shydaı almaǵan Kenesary alǵa qaraı asyǵa shaba jóneldi.

Aǵybaı, Buqarbaı, Jeke batyr, Iman, Qudaımendi, Naýryzbaı, Bopaı, Taımas, Ábilǵazy, taǵy bir top kisi attaryn borbaılaı qamshylap sońynan erdi. Osydan jeti jyl buryn, kóterilis bastalǵan sátte-aq Kenesaryǵa qosylǵan bul batyrlardyń ishinde, el bıligin qaıtadan qolyna alǵan Jolaman sultan ǵana joq edi.

Kenesarynyń bul asyǵa kóterilýi ajalyna asyǵýy boldy. Eki jyl ótpeı bıylǵy kórgen túsi dál óńindegideı kelip, ol Kekilitaýynyń baýyrynan ajal tapty.

Al mynaý kósh Shyńǵyshan shabýylynan bastap, alty júz jyldan astam óziniń jeri, sýy, táýelsizdigi úshin kúresken qazaq atty kóshpendi kókjaldardyń eń sońǵy uly kóshi edi.

SOŃY

---