InfoHub Logo

«Kún – juldyz. Jaryqtyń taralýy. Kúnniń jáne aıdyń tutylýy» taqyrybyn oqytý ádistemesi

Jaryq kózderi – jaryq shyǵaratyn deneler. Ǵalamdaǵy negizgi jaryq kózderi – juldyzdar. Barlyq juldyzdardyń ishinen ózimiz onyń dóńgelegin kóre alatyn Kún – bizge eń jaqyn juldyz. Kún kádimgi juldyz, sondyqtan ony jalpylama zertteý juldyzdar tabıǵatyn túsinýge kómektesedi. Kúnniń massasy Jerdiń massasynan 333000 ese úlken.

Kún – ózdiginen sáýle shyǵaratyn zor energıa kózi. Ol kún júıesindegi barlyq denelerge sáýle shyǵarý arqyly kúshti áser etedi; olardy qyzdyrady, planetalar atmosferasyna áser etedi. Jerdegi tirshilikke qajetti jaryq pen jylý beredi, barlyq ósimdik pen janýarlar áleminiń ómir súrýin qamtamasyz etedi. Kún energıasynyń biraz bóligi tas kómir, munaı jáne basqa paıdaly qazbalar túrinde Jer astynda saqtalǵan.
Barlyq juldyzdar sıaqty Kún – qyzǵan gaz shary negizinen, ol gelıı qospasy (10 paıyz) bar sýtekten turady.
 Iadrolyq beldeý – munda qysym men temperatýra ıadrolyq reksıalardyń júrýin qamtamasyz etedi.

 Sáýlelik beldeý – energıa qabattan qabatqa elektromagnıttik energıa kvanttaryn alma kezek jutý jáne shyǵarý arqyly syrqa beredi.
 Konveksıa beldeýi – «sáýlelik» beldeýdiń ústińgi jaǵynan Kúnniń dál kórinetin shekarasyna sheıingi aralyq. Munda temperatýra Kúnniń kórinerlik shekarasyna jýyqtaǵan saıyn tez kemıdi de, sonyń nátıjesinde zat almasý bolyp jatady (astynan jylytqan ydystaǵy suıyqtyń qaınaǵany sıaqty)

 Atmosfera – bul birden konveksıalyq beldeýden bastalady da, Kúnniń kórinetin dóńgelek júziniń sheginen aýlaqqa taralyp ketedi. Atmosferanyń tómengi qabatyna gazdardyń juqa qabaty kiredi, biz ony Kúnniń beti retinde qabyldaımyz. Atmosferanyń qalyńdyǵy 200 - 300 kılometr, eń tereń qabaty - fotosfera. Hromosferadan joǵary Kúnniń 10 radıýsyndaı aralyqta Kún gazdarynyń temperatýrasy ózgermeıdi. Bul sıretilgen jáne ystyq qabyq kún táji dep atalady. Kún tutylý kezinde kórýge bolady. Kún tájiniń gazy planetaaralyq keńistikte taralyp, Kúnnen turaqty taralatyn kún jeli dep
atalatyn ystyq sıretilgen plazma aǵyny. Kún tájinde odan da keremet, áreketti túzilister protýberanster baıqalady. Olar táj zatymen salystyrǵanda tyǵyzdaý gazdardyń bulttarynyń qozǵalysy.

Sońǵy málimetter boıynsha Kúnniń jasy 5 000 000 000 jyl jasynda.
Kún Jerde bolatyn qubylystarǵa úlken yqpalyn tıgizedi. Ol jer úshin negizgi jylý kózi bolyp tabylady. Kún jerdi jaryqtandyryp jáne jylytyp qana qoımaıdy, sonymen qatar 11 jyl saıyn bolyp turatyn kún belsendiligi – birqatar geofızıkalyq qubylystardyń týýyna jol ashady. Mysaly: Kúnniń qysqa tolqyndy sáýle shyǵarý radıotolqyndardyń taralýyna kúshti áser etedi, keı kezde radıobaılanys buzylady.
Eger kóz ben jaryq kóziniń arasyna móldir emes nárse ornalastyrsa, onda jaryq kózi kórinbeıtin bolady. Bul birtekti ortada jaryq syzyq boıymen – túzý syzyqty taraıtynyn túsindiredi. Jaryqtyń taralý zańy degenimiz osy. Jaryq kózinen kelgen jaryq energıasy boıymen taraıtyn syzyq jaryq sáýlesi dep atalady. Berilgen shektelgen baǵytta taraıtyn jaryq sáýleleriniń jıyntyǵy jaryq shoqtary dep atalady.

Kóleńkeniń paıda bolýy – birtekti ortada jaryqtyń túzý syzyqty taralýymen túsindiredi. Jaryq kózinen jaryq túspeıtin móldir emes nárseniń syrtyndaǵy keńistiktiń bóligin kóleńke dep ataıdy. Ashyq kúnderi adamdardyń, úılerdiń, aǵashtardyń jáne basqa da nárselerdiń kóleńkeleri anyq kórinedi. Bul qubylysty tolyǵyraq qarastyraıyq. Ol úshin kishkene S jaryq kózin alaıyq. Odan birshama qashyqtyqta ekrandy ornalastyraıyq. Sham ekrandy jaryqtandyrady, ıaǵnı onyń ár núktesine jaryq túsedi. Móldir emes kishkene T shardy ekranǵa túsetin jaryq shoǵy aımaǵyna, ıaǵnı sham men ekrannyń arasyna ornalastyraıyq. Ekranda qara dóńgelek túrindegi kóleńke paıda bolady. Eger S jáne A núkteleri arqyly túzý júrgizse, onda ol V núktesinde jatady. Bul jaryqtyń túzý syzyq boıymen taralatynyn dáleldeıdi. Eger jaryq kózi núktelik dep esepteýge bolmaıtyn úlken sham bolsa, onda ekrandaǵy tolyq kóleńkeniń aınalasynda óte qarańǵy emes eki aımaq – alakóleńkeler paıda bolady. Alakóleńkeniń paıda bolýyn, jaryqtyń túzý syzyqpen taralý zańyn rastaıdy. Orasan zor masshtabtardaǵy kóleńkeler men ala kóleńkeler Kún men Aı tutylýlarynda baıqalady.

Kúnniń tutylýy. Eger Aı óziniń Jer aınalasyndaǵy qozǵalysynda Jer men Kúnniń arasyna kelip, Kúndi jaýyp qalsa, onda Kún tutylady (11 - sýret). Aı Jerge kóleńke men ala kóleńke túsiredi. Jerge Aı kóleńkesi túsken núktelerinde Kún tolyq tutylady, Jer betiniń alakóleńke aımaǵyndaǵy núktelerinde ol tutylý jartylaı bolady.
«Kún – juldyz. Jaryqtyń taralýy. Kúnniń jáne aıdyń tutylýy» taqyrybyn oqytý ádistemesi. júkteý