InfoHub Logo

Respýblıkadaǵy maıly daqyldardyń eń bastysy — kúnbaǵys. Onyń dáninde 50-52 paıyz maı jáne 16-16,5% proteın bolady. Kúnbaǵys maıy negizinen taǵam úshin, ıaǵnı margarın, maıonez, balyq jáne kókónis konservilerin, nan jáne kondıter ónimderin shyǵarýǵa qoldanylady. Sonymen qatar, onyń maıy sabyn qaınatý jáne záıtún óndirisinde paıdalanylady. Dániniń qaýyzy jaqsy otyn. Kúnbaǵys tabaǵynyń kúlte japyraqshalarynan dári daıyndaıdy. Kúnbaǵystyń kúnjarasynda 8-10% maı, 1,1% mal azyqtyq ólshem bolady, sondyqtan ol — malǵa baǵaly konsentratty jem. Kúnbaǵys — baldy ósimdik jáne otamaly daqyl bolǵandyqtan, aýylsharýashylyq ósimdikteri úshin jaqsy alǵy egis. Eginshilikte egis tanaptarynda yqtyrma daqyl retinde sebiledi. Kúnbaǵys Pavlodar, Shyǵys Qazaqstan oblystarynda dán jáne súrlem úshin, al respýblıkanyń basqa oblystarynda tek súrlem úshin ǵana ósiriledi. Qazaqstanda 2006 jyly kúnbaǵystyń egis kólemi 453,8 myń gektar, onyń ishinde sýarmaly jerlerde 30,0 myń gektarǵa jetti. Ortasha eseppen alǵanda, sol jyly respýblıka boıynsha kúnbaǵystyń ár gektarynan 6,3 sentner ónim alynyp, al onyń jalpy túsimi 285,9 myń tonna boldy. Qazaqstan boıynsha 2006 jyly kúnbaǵystyń Armanıres, Voshod, Zará, Salút, Kazahstanskıı 3/24 býdany, Rodnık, SPK, Solnechnyı-20, Kazahstanskıı-341 sorttary aýdandastyrylady.

Syrtqy ortanyń faktorlaryna qoıylatyn talaptar. Alǵashqy damý kezeńinde kúnbaǵys jylýdy onsha kerek etpeıdi. Onyń sebilgen dáni topyraqtyń tuqym sińirý tereńdigindegi jylylyq 3 °S jetkende óne bastaıdy. Biraq sebilgen tuqym tez jáne birkelki kóktep shyǵýy úshin qolaıly temperatýra +20-25 °S shamasynda bolyp tabylady. Topyraqta bórtip, biraq ónbegen tuqymy 13 °S, al jer betine kóktep shyqqan jas órkeni 5-6 °S sýyqqa úsimeıdi. Kúnbaǵystyń gúldený kezeńindegi qolaıly temperatýra 20-25 °S bolyp sanalady. Kúshti damyǵan jáne topyraqtyń tereń qabatyna boılap ósetin tamyr júıesi bolǵandyqtan kúnbaǵys qurǵaqshylyqqa da tózimdi keledi. Damýynyń alǵashqy kezeńinde aýa jáne topyraq qurǵaqshylyǵyn jaqsy kóteredi. Ylǵaldy eń kóp qajet etetin mezgili — kúnbaǵystyń tabaǵy paıda bolýy — gúldený kezeńi. Osy mezgilde ósimdik ósý kezeńinde sińiretin barlyq ylǵaldyń 44 paıyzyn paıdalanady. Atalǵan ýaqytta ylǵal jetkiliksiz bolsa, tabaqtyń ortasyndaǵy dánder tolyspaı, jeńil bolyp qalady. Kúnbaǵystyń bir ereksheligi, ol kóktep shyqqannan bastap tabaq qurǵanǵa deıin topyraqtyń 80 sm tereńdigine deıingi ylǵaldy paıdalanady. Biraq, odan artyq tereńdiktegi ylǵaldy paıdalaný qıyndyqqa soǵady. Sondyqtan jazdyń ekinshi jartysynda jaýǵan jańbyr kúnbaǵys úshin óte paıdaly. Qurǵaqshylyqqa tózimdi bolǵanymen, kúnbaǵystyń transpırasıalyq koefısıenti 470-570-ke teń, sondyqtan odan mol ónim alý úshin topyraqtyń ylǵaldylyǵyn onyń dalalyq sý syıymdylyǵy 70 paıyzdan kem bolmaýy kerek. Kúnbaǵysqa egýge qara jáne qyzyl-qońyr topyraqtar qolaıly. Granýlometrıalyq quramy aýyr sazdaq jáne jeńil qumdaq topyraqtar kúnbaǵys ósirýge jaramaıdy.

Kúnbaǵys — alǵy daqyl. Aýyspaly egiste kúnbaǵysty kúzdik jáne jazdyq dándi daqyldardan, júgeriden, dándi burshaqty daqyldardan keıin ekkende jaqsy ónim alýǵa bolady. Ár túrli aýrýlar, zıankester jáne aramshópter, onyń ishinde suńǵyla kúnbaǵysqa zıan keltirmeýi úshin ony bir egilgen jerine 7-8 jylsyz qaıtalap sebýge bolmaıdy.

Kúnbaǵysty tyńaıtý. Kúnbaǵys 1 tonna dán quraý úshin topyraqtan 60 kg azot, 26 kg fosfor jáne 186 kg kalıı paıdalanady. Osy sińirilgen elementterdiń ornyn toltyrý úshin topyraqty tyńaıtý kerek. Ol úshin kúnbaǵystyń osy elementterdi qaı ýaqytta qalaı paıdalaný erekshelikterin bilgen jón. Kúnbaǵystyń qorektik elementterdi eń kóp qajet etetin kezi — kóktem shyqqannan bastap, gúldengenge deıin, al odan keıin ol bul elementterdi shamaly mólsherde paıdalanady. Alǵashqy ósip-damý kezeńinde azotqa onsha zárý bolmaǵanymen, keıin bas alyp tabaq qurǵannan gúldengenge deıin ony kóp mólsherde kerek etedi, biraq budan soń onyń azotty sińirýi taǵy da tómendeıdi. Kalııdi búkil ósý kezeńi boıynsha paıdalanady, degenmen, ony tabaq qurýdan tolyq pisip jetilgenge deıin kóbirek sińiredi. Eger topyraqta azot kóp, fosfor jetkiliksiz bolsa, kúnbaǵystyń ósý kezeńi uzaryp, dánindegi maıdyń mólsheri azaıady. Kúnbaǵystyń jaqsy ósip damýyna topyraqtyń ózindegi kalıı qory jetkilikti, sondyqtan oǵan kalııli mıneraldy tyńaıtqysh berýdiń qajeti joq. Kúzde súdiger jyrtý aldynda ár gektarǵa 30-40 tonna kóń jáne áserli zattar esebimen 60-90 kg fosfor shashyp, topyraqqa sińiredi. Sebý kezinde tuqymmen birge ár gektarǵa áserli zattar esebimen 10-15 kg túıirshikti sýperfosfat sińirgen jaqsy nátıje beredi. Azot mıneraldyń tyńaıtqyshymen kúnbaǵysty ár gektarǵa áserli zattar esebimen 15-20 kg mólsherde ústep qorektendirý qajet.

Topyraq óńdeý. Basqa daqyldar sıaqty kúnbaǵysqa tanapty daıyndaý alǵy daqyldardy jınap alǵannan keıin topyraqty negizgi óńdeýden bastalady. Kúzde topyraq óńdeý tásili kúnbaǵystyń alǵy daqylyna, tanaptaǵy aramshópterdiń túrlerine jáne basqa jaǵdaılarǵa baılanysty. Dándi daqyldar men júgeri alǵy egisterinen keıin tanapta bir jyldyń aramshópter basym bolsa, topyraq ty 6-8 sm-den 8-10 sm-ge deıin 2-3 ret qopsytady, sodan keıin PN-4-35, PN-8-35 jáne basqa túrendi soqalardyń birimen 20-22 sm tereńdikke súdigerge jyrtady. Tanapta kóp jyldyń aramshópter basym bolǵanda ony gerbısıdpen qosa ár túrli tereńdikke óńdeıdi. Alǵy da-ńyldy jınap alǵannan keıin ańyzdy LDG-10, LDG-15 sydyra jyrtqyshtarymen 6-8 sm tereńdikte óńdeıdi, al aramshópter kóktep shyqqannan keıin tanapty jazyq sydyra tilgishtermen 12-14 sm tereńdikke óńdeýdi ńaı-talaıdy. Aramshópterdi tolyń joıý úshin ár gektarǵa 1,5-2 kg 2,4-D gerbısıdin búrkedi. Osydan 10-15 kún ótken soń jerdi 27-30 sm tereńdikke túrendi soqalardyń kómegimen jyrtady. Topyraq jel erozıasyna ushyraıtyn aýdandarda jerdi jazyq taban sydyra tilgish tereń qopsytqyshtarmen aýdarmaı óńdeıdi. Erte kóktemde jer degdisimen topyraqtyń kúzde negizgi óńdelgen ádisine qaraı BZSS-1,0, BZTS-1,0 (túrendi soqalarmen jyrtylǵan jerlerde), BIG-ZA (ańyz saqtalyp, jazyq taban sydyra tilgishtermen qopsytylǵan tanaptarda) tyrmalarymen ylǵal jabylady. Egin seber aldynda búrkiletin gerbısıdterdiń topyraqtyń betki qabatyna durys sińýine jáne egiń sebý júmysy sapaly bolýyna jaǵdaı jasaý úshin tanapty NP-8 quralymen tegisteıdi. Sodan keıin ár gektarǵa 1,5 kg treflan, 2-3 kg prometrın nemese 3,5 kg túıirshikti ep-tam, Gezabard 50, s.p. 12,0-4,0 kg/ga gerbısıdteriniń birin engizip, topyraqtyń 8-10 sm joǵarǵy qabatymen aralastyrady. Osy gerbısıdter aramshópterdi 60-95 paıyzǵa deıin qurtady. Tuqym seber aldynda topyraqty 6-8 sm tereńdikte qopsytady.

Tuqymdy sebýge ázirleý jáne sebý. Joǵary sapaly, iriktelgen tuqymdar sepkende ǵana kúnbaǵystan mol ónim alýǵa bolady. Ár túrli aýrýlarǵa shaldyqpaý jáne zıankestermen zaqymdanbaý úshin tuqymnyń árbir tonnasyn 2-3 kg TMD preparatymen dárileıdi. Tuqym sebý merzimin belgileı bilýdiń zor mańyzy bar. Qolaıly merzimde sebilgen tanapta aramshópter joıylyp, egindi kútip-baptaýǵa shyǵyn az jumsalady, al kúnbaǵystyń ónimi gektaryna 1,3-3,2 sentnerge artady. Kúnbaǵysty sebýdiń eń qolaıly merzimi — tuqym sińirý tereńdigindegi topyraqtyń 10-12 S jylynǵan kezi. Eger temperatýra budan tómen bolsa, sebilgen tuqym kópke deıin ónip shyqpaıdy. Munyń ózi topyraqta onyń óný qabiletin tómendetip, olardyń birazynyń shirýine ákelip soqtyrady. Tuqym sebý mólsheri sol jerdiń aýa raıyna, topyraqtaǵy ylǵal qoryna, sebý ádisine jáne basńa jaǵdaılarǵabaılanysty ózgerip otyrady. Ormandy dalalyq jáne dalalyq aımańtardaǵy tuqym sebýdiń ńolaıly mólsheri ár gektarǵa 40-45 myń bas, jartylaı qúrǵańshylyń-dalalyq aımaqta 30-40 myń bas dán bolady. Ósirýdiń ıntensıvtik tehnologıasyn qoldanǵanda tuqymnyń sebý mólsheri 10 paıyzǵa kóbeıtiledi.

Kúnbaǵysty qazirgi kezde pýnktırli ádispen ósimdik qatararalyǵyn 70 sm, al olardyń qatardaǵy araqashyqtyǵyn 24 sm etip, SPCH-6MF nemese SÝPN-8 dán sepkishterdiń birimen sebedi. Tuqym sebý tereńdigi qurǵaq topyraqtarda 8-10 sm, al ylǵaly mol jerlerde — 4-5 sm. Egisti kútip-baptaý jumysy tuqym sebýmen bir mezgilde júrgiziletin topyraqty nyǵyzdaýdan bastalady. Egin sebilgennen 4-5 kúnnen keıin, ıarnı aramshópterdiń «ań jipshe» kezeńinde ony birneshe ret tyrmalaıdy, al ekinshi ret tyrmalaý tuqym kóktep shyǵýǵa 3-4 kún qalǵanda júrgiziledi. Kúnbaǵys kóktep shyqqansha júrgiziletin bul eki tyrmalaý aramshópter óskininiń 50-60 paıyzyn joıady. Agregattardyń júrý jyldamdyǵy saǵatyna 6-7 shaqyrymnan aspaýy kerek. Kúnbaǵystyń 2-3 naǵyz qos japyraǵy paıda bolǵanda tanapty egin sebý baǵytyna kese-kóldeneń jeńil tyrmalarmen tyrmalaý erte shyǵatyn aramshópterdiń óskinin 90 paıyzǵa deıin qurtady. Biraq, bul agrotehnıkalyq sharany eptilikpen baıqap júrgizbese, kúnbaǵys óskini de zalal tabady, onyń 6-9% -y joıylýy múmkin. Egistikti ári qaraı kútip-baptaýǵa ósimdikterdiń qatararalyǵyn qopsytý jatady. Qatararalyqty birinshi qopsytý kúnbaǵystyń úsh-tórt naǵyz qos japyraǵy paıda bolǵan kezde, kelesisi 10-12 kúnnen keıin júrgiziledi.

---