InfoHub Logo

Organızmder birlestikteri túrlerden, al túrler popýlásıadan quralady. Túr bir nemese birneshe popýlásıadan turady, olardyń sandary ártúrli bolýy múmkin. Popýlásıalardyń aralyǵynda qatań shek bolmaıdy, biraq olardyń oqshaýlanýy geografıalyq jaǵdaılarǵa, tirshilik ortasyna, kórshi popýlásıanyń sandaryna baılanysty bolady. Popýlásıalardyń arasyndaǵy shekara olardyń jyldam kóbeıýinen joıylyp ketýi múmkin. Kóptegen sútqorektilerdiń popýlásıalary tabyn túrinde tirshilik etýimen erekshelenedi.

Al popýlásıanyń qurylymyna kelsek, ony keńistik, jas erekshelikteri, jynystyq jáne genetıkalyq dep bóledi. Keńistik qurylymy jeke daralardyń keńistikte taralýyna jáne túrdiń bıologıalyq qasıetine, tirshilik ortasynyń ereksheligine, jyl mezgilderine baılanysty anyqtalady. Mysaly, kóptegen organızmderdiń túrleri toptasyp (qustar) nemese tabynymen (sútqorektiler) tirshilik etedi.

Popýlásıanyń jas erekshilikteri popýlásıadaǵy ártúrli jastaǵy organızmder daralarynyń sanyna baılanysty, al jynystyq erekshelikteri — atalyqtary men analyqtarynyń sanyna baılanysty anyqtalady. Genetıkalyq qurylymy popýlásıadaǵy ártúrli genotıpter sanynyń ózara qarym-qatynasy arqyly erekshelenedi.

Birlestiktegi popýlásıalar bir-birimen ózara qarym-qatynasta popýlásıalar bolady. Olardyń bireýi basqa organızmderge tirshilik ortasyn jasap beredi. Mysaly, aǵashtar qustar úshin uıa salatyn orta nemese kóleńkesimen shóptesin ósimdiktiń ósýine kedergi jasaıdy. Bul kádimgi baılanystardyń biri bolyp sanalady. Biraq kóbine, organızmder bir-birimen qorek arqyly ózara baılanysta bolady, bir organızm ekinshi bir organızmge qorek bolady. Mysaly, túlkiler toqal tisterdi, tyshqandardy qorek etedi, sondyqtan olar bir-birimen ózara tyǵyz baılanysty.

Popýlásıalar úshin ondaǵy organızmderiniń sany nemese jeke basy negizgi ólshem birligi bolyp sanalady. Ol ólshem turaqty emes nemese ol kóptegen faktorlarǵa (kóbeıý qarqynyna, qartaıyp nemese aýyryp ólýine, jyrtqyshtardyń joıýýyna, qonys aýdarýyna) táýeldi bolady.

Eger belgili bir sebeptermen popýlásıa sanyn anyqtaý múmkin bolmasa, onda olardyń tyǵyzdyǵyn anyqtaıdy, ol belgili bir aýdandaǵy (qurlyq sútqorektilerinde) nemese kólemdegi daralardyń (sýda tirshilik etetinderge) sany arqyly anyqtalady.

Popýlásıadaǵy daralardyń taralýy men sany olar tirshilik etetin geografıalyq, fızıkalyq jáne ekologıalyq jaǵdaılar arqyly anyqtalady. Túrler popýlásıada bir kelki taralmaǵan. Sondyqtan popýlásıalardyń taralýy «tyǵyz» jáne «araldy» turǵyda bolady. «Tyǵyz» taralǵan popýlásıalarda olardyń ishinde daralar óte tyǵyz taralǵan beldemderi bolady. Mysaly, «tyǵyz» ornalasý orys jazyqtyǵyndaǵy qaıyńdar popýlásıalaryna tán, olar bir aýdan ólsheminde óte tyǵyz ornalasady, basqa jerlerde sırek bolýy múmkin. Kerisinshe, «araldy» taralýǵa Batys Sibirdegi qaıyńdardyń top-top bolyp taralýyn ataýǵa bolady.

Popýlásıalar úshin jas erekshelikteri de tán qasıet. Mysaly, ormandaǵy aǵashtardyń jasy ártúrli bolady, sonyń saldarynan bir-birimen tozańdanýǵa ártúrli jastaǵy ósimdikterdiń tozańdary qatysady. Kerisinshe, jeke túrlerdiń popýlásıalary ár qashanda jas bolady. Mysaly, Qıyr Shyǵystyń teńizdegi albyrttarynyń jastary únemi birkelki bolady.

Organızmderdiń popýlásıadaǵy ár túrge jatatyn jynystyq qurylymy, jynystyq qatynasy (janýarlar jáne qos úıli ósimdikter) da ártúrli bolyp keledi, bul olardyń kóbeıý qarqyndylyǵyna baılanysty bolady. Partogenez arqyly kóbeıetin organızmderde (shaıantektester, jándikter) kóbeıý qarqyny óte joǵary deńgeıde bolady.

Popýlásıanyń sany tirshilik etetin orta jaǵdaıyna, týý jıeligine, organızmderdiń ólim-jitimine jáne basqa popýlásıalardan kelip qosylatyn ózgeristerge baılanysty ólshenedi. Keıde, ártúrli popýlásıalardaǵy bir túrler birigedi nemese odan da usaq toptarǵa bólinedi. Janýarlar men ósimdikter belgili bir ýaqyt aralyǵynda sandaryn óte tez kóbeıte alady. Osy ósimtaldyq qasıetin, ıaǵnı olardyń kóbeıýin túrdiń bıotıkalyq múmkindigi dep ataıdy, ol óte joǵary deńgeıde bolady. Mysaly, oǵan bakterıalar jatady. Jándikter jáne keıbir shaıantektesterdiń sany bir jyldyń ishinde 1030 ese kóbeıedi. Al sútqorektilerge kelsek, olardyń bıotıkalyq múmkindigi tómen, bir jup qoı jylyna bar bolǵany bir qozy alyp keledi.

Qorek mol kezinde, tirshilik etetin ortasy jetkilikti jáne basqa jaǵdaılar qolaıly bolatyn bolsa, popýlásıa sanynyń ósýi geometrıalyq progresıa kúıinde nemese eksponensıaldy kúıde baıqalady. Eksponensıaldy ósýdiń naǵyz mysalyna shegirtkelerdiń sanynyń ósýi jatady. biraq eksponensıaldy sanynyń ósýi kóbine, qysqa ýaqyt ishinde bolady, odan keıin onyń sany tómendeıdi.

Popýlásıalardyń tyǵyzdyǵy joǵarylaǵan kezde, olardyń ósýine jáne kóbeıýine qajetti jaǵdaılar nasharlap, sonyń saldarynan olardyń sanynyń ósýi tómendeıdi. Osy jaǵdaılar bakterıalardyń kóbeıýiniń qısyq syzyǵynda anyq baıqalady. Mıkroorganızmder áleminde olardyń sanynyń kóbeıýi, ıaǵnı olardyń tyǵyzdyǵy kletkanyń bóliný jyldamdyǵymen baılanysty. al kóp kletaly organızmderde olardyń sanynyń kóbeıýi týýy men ólim-jitimine baılanysty. Negizinen týý koeffısenti olardyń ósimtaldyq dárejesin kórsetedi. Týýdy absolútti jáne jeke dep bóledi, birinshisinde — popýlásıadaǵy týýdyń belgili bir ýaqyt aralyǵyndaǵy daralar sany bolsa, al ekinshisinde — sany belgili organızmderdiń urpaqtar daralarynyń sanyn kórsetedi. Adam úshin jeke týýy onyń týý koeffısentin bildiredi. Mysaly, 100 turǵynǵa 5,6 bala týylsa, onda týý koeffısenti 5,6%-ǵa teń. Týýǵa qarama-qaıshylyq ólim-jitim popýlásıasy sanynyń qartaıyp, kárilikke, aýrýǵa ushyrap, jyrtqyshtardan jáne basqalardan sanynyń azaıý jyldamdyǵyn kórsetedi.

Tuıyq popýlásıadaǵy ólim-jitim men týýdyń araqatynasy organızmniń sanynyń ózgergenin bildiredi. Joǵary ólim-jitim kezinde, kóbeıý sanynyń ósýi toqtaıdy. Kerisinshe, ólim-jitimnen týý kóp bolǵan jaǵdaıda urpaqtar sany ósedi, ıaǵnı popýlásıanyń sany kóbeıedi. Popýlásıanyń sany únemi ózgerip otyrady, onyń jıiligi ásirese jándikterde jıi baıqalady. Mysaly, shegirtkeniń sanynyń aýytqýy onyń óte kóp kóbeıgen jyly (tirshilik tolqyny) sany myń ese ósedi. Sútqorektilerde sanynyń aýytqýy sırek baıqalady. Keıbir faktorlardyń sanǵa qolaıly áseri olardyń tyǵyzdyǵyna baılanysty bolsa, basqa faktorlardyń tyǵyzdyqqa qatysy bolmaıdy. Mysaly, qorekpen qamtamasyz etilýi nemese juqpaly aýrýlardyń taralýy organızmderdiń tyǵyzdyǵymen baılanysty, al qar qalyń qystyń qustarǵa áseri olardyń tyǵyzdyǵyna baılanysty emes.

---