InfoHub Logo

Kıiz úı — mal baqqan kóshpeli halyqtardyń qysy-jazy otyratyn óte qolaıly jáne tózimdi baspanasy. Ol tez qurylyp, tez jınalady. Qysta jyly, jazda salqyn bolady. Kólemine jáne syrtqy keıpine qaraı ár túrli bolyp keledi.

Kıiz úıdi quraıtyn negizgi qańqasyn kıiz úıdiń súıegi dep ataıdy. Olarǵa kerege, ýyq, shańyraq, esik nemese syqyrlaýyq jatady. Súıekteri kóleńkede keptirilgen taldan, jińishke qaıyńnan nemese terekten jasalady. Kıiz úı jasaýdyń ózindik erekshelikteri bar. Ony tek sheber-úıshi jasaıdy.

Kıiz úıdi tigý ońaı emes. Aldymen keregeni (bıiktigi eki metrdeı) jaıyp, ár bóligin bir-birimen jalǵastyryp, bekitedi. Keregeniń ár bóligin «qanat» dep ataıdy. Qanat sany úı kólemine qaraı kóbeıe beredi. Kıiz úı tórt, alty, segiz, on eki qanatty bolady. Han ordasy otyz qanatqa deıin jetken.

Keregeni quryp bolǵan soń shańyraqty kóteredi. Qazaq halqy shańyraqty kıe tutady. Shańyraq — otan, áýlet maǵynasynda da qoldanylady. Ony «qara shańyraq» dep ataıdy. Ul bala áke shańyraǵynyń ıesi. murageri bolyp sanalady. Kıiz úıdiń basqa súıekteri eskirse, olardy jańartýǵa bolady, al shańyraqty jańartpaıdy. Ádette, shańyraqty úı ıesi, er adam kóteredi. Úlken kıiz úılerdiń shańyraǵyn at ústinde turyp baqanmen kótergen. Baqan — bir ushy eki asha etip jasalǵan uzyn syryq.

Shańyraqty kótergen kezde onyń jan-jaǵynan ýyqtardy shanshyǵan. Ýyqtyń shańyraqty ustaıtyn jaǵy úshkir, kerege basyna baılanatyn jaǵy jalpaqtaý bolyp keledi, jalpaq jaǵyn tesip baý ótkizedi, ony «ýyq baý» dep ataıdy. Osy baý arqyly ýyq pen keregeniń basyn biriktirip baılaıdy. Shanshylyp bitken ýyqtyń syrtynan aınaldyra basqurmen shalmalap tańady.

Shańyraqtan keıingi erekshe qasterlenetin bólshegi — bosaǵa. Ol tabaldyryq pen mańdaıshadan turady. Onyń eki jaqtaý  aǵashyn «taıanysh» deıdi. Oǵan syqyrlaýyq ornatylady.

Syqyrlaýyq — kıiz úıdiń óte áshekeılenip jasalatyn sándi esigi. Bul ortasynan ashylyp-jabylatyn jarma esikterge uqsas. Ol eki taıanyshqa ilmek arqyly ustasady, ashyp-japqanda syqyrlap turady, sondyqtan ony syqyrlaýyq dep ataıdy.

Osydan keıin úıdiń syrtynan kıiz jabady. Kıizdiń tórt túri bar. Olar: týyrlyq, úzik, túndik, kıiz esik. Aldymen týyrlyqty keregege kerip, uzyn baýlary arqyly ýyqqa bekemdep baılaıdy. Sonan soń baqannyń kómegimen úzik pen túndikti jabady. Úzik shańyraq sheńberinen kerege basyna deıingi aralyqty qamtıdy. Ataýyna saı olar úzik-úzik kıizden quralady.

Túndik — shańyraqty jaýyp turatyn tórt buryshty shaǵyn kıiz, Túndik arnaýly baý arqyly ońaı ashylyp-jabylady.

Kıiz esiktiń syrty kıiz, ortasy shı, astary jarǵaq teriden jasalady. Ol shıyrshyqtap túrip qoıýǵa yńǵaıly.

Kıiz úıdiń ishi ekige bólinedi. Olar; tór jaq (tórdiń oń jaǵy, sol jaǵy), esik jaq (oń bosaǵa, sol bosaǵa). Qazaq halqy kıiz úıdiń ishin ásemdep bezendirgen. Jelbaý — órnekti, tógilme shashaqty qur, shańyraqqa úsh jerden baılanyp, keregege asylady. Ol kıiz úıge sándik-jıhazdyq sıpat beredi. Onyń negizgi mindeti — daýyl kezinde shańyraqty salmaǵymen basyp turý.

Ádette, úıdiń oń jaǵyna aǵash tósek ornatyp, onyń tusyna túskıiz ustap, shymyldyq kurady. Tórge júkaıaq, onyń ústine ábdire (sandyq) qoıady. Ábdirege kórpe-jastyq, taǵy basqa júkterdi jınaıdy. Úıdiń sol jaǵyna tamaq salatyn kebeje, qazan-aıaq salatyn aıaqqap, ydys-aıakq (saba, torsyq, ojaý, kese, tostaq jáne t.b.) qoıylady da, osy arany shym shımen qorshap jabady. Bul «as-sý buryshy» dep eseptelinedi. Al úıdiń ortasyna tamaq asatyn oshaq (taǵan) nemese temir pesh ornatyp qoıady.

Sándik úshin jasalǵan jelbaý, bas qurbaýlar men túskıizder úı ajaryn ashyp, aıryqsha reń beredi.

Kıiz úıdi osylaı ár otbasy óz qalaýlarynsha bezendirip jabdyqtaǵan. Jabdyqtalǵan úıdiń sándi, ádemi bolýy úı ıelerine baılanysty.

---