Kıiz úı – jer sharynyń jarty modeli (shyǵarmashylyq joba)
Baǵyty: tarıh, etnomádenıettaný
Taqyryby: «Kıiz úı – jer sharynyń jarty modeli»
Kýbaıdolla Asyljannyń «Kıiz úı – jer sharynyń jarty modeli» atty shyǵarmashylyq jobasyna
PİKİR
Elimiz egemendigin alyp, halqymyz qarańǵylyqtyń túbinen shyǵa bastaǵanda tarıhymyzǵa, mádenıetimizge degen halqymyzdyń qyzyǵýshylyǵy arta túskeni belgili dep oılaımyn. Tarıhymyzdan habar berip, mádenıetimizdi beıneleıtin mádenı muralarymyzdyń biri – kıiz úıdiń kóshpeli halqymyzdyń ómirinen alatyn orny erekshe. Onyń tarıhy, jasalý tehnologıasy, bólikteri, túrleri týraly túsinikter jumystyń qundylyǵy bolyp tabylýda. Asyljan jumysynyń maqsaty kıiz úıdiń ata - babalarymyzdyń ómirinde alatyn orny týraly, kóp oqýshylar bile bermeıtin kıiz úı bólikteri týraly, olardyń túrleri men ataýlary týraly túrli pikirlerdi jınaqtaı otyryp, búgingi urpaqtyń boıyna mádenı muralarǵa degen kózqarasty qalyptastyrý, táýelsiz elimizge degen patrıottyq sezimderin damytý bolyp tabylady. Osyndaı qundy málimetterdi jınaqtaı otyryp, ata babamyzdyń turmysy týraly óz bilimin de tolyqtyra túsýde. Ári óz klastastary arasynda óz bilgenderimen bólisýde.
Eger biz osy babalarymyzdan qalǵan eń qymbat muralardyń biri – kıiz úıdi sol kezdegi ata - babalarymyz sıaqty qasterlep, onyń qasıetin, qudiretin keler urpaqqa jetkizer bolsaq, olardyń boıyna rýhanı qundylyqtardy baǵalaı biletin ulttyq jáne patrıottyq sanasy joǵary tulǵa qalyptastyrýǵa bolady.
Sondaı - aq, Asyljannyń kıiz úı modelin qoldanyp, baspananyń jańa úlgisin jasaýdaǵy úlesi quptarlyq dúnıe. Ony kórgen adam ata - babamyzdyń baspanasynan habardar bolar edi. Asyljan osy oıyn ushtaı otyryp, alda arhıtektýrada áli de jańa joba úlgilerin kórseter dep oılaımyn.
Jetekshisi: Mýrynova Alıa Ordabaevna
Mazmuny
Kirispe............................................................................................ 3
İ taraý. Qazaq halqynyń ejelgi úıi.............................................. 4
1. 1. Kıiz úı ataýlary.................................................................... 4
1. 2. Kıiz úı súıegi......................................................................... 11
İİ taraý. Kıiz úı – ǵajaıyp óner týyndysy................................ 14
2. 1. Kıiz úı jabýlary.................................................................. 14
2. 2. Kıiz úıdiń ishki baýlary........................................................ 16
2. 3. Kıiz úıdi tigý.......................................................................... 17
2. 4. Kıiz úıdi jańa ǵasyr talabymen jabdyqtaý………………..... 18
Qorytyndy................................................................................... 19
Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi............................................... 20
ANOTASIA
Kıiz úı – qazaq halqynyń ózimen birge jasasyp, tarıh belesterinen birge kele jatqan zattyq, turmystyq mádenıettiń kórinisi. Bul jumystyń maqsaty kıiz úıdiń ata - babalarymyzdyń ómirinde alǵan orny týraly túrli pikirlerdi keltire otyryp, búgingi urpaqtyń boıyna mádenı muralarǵa degen kózqarasty qalyptastyrý, táýelsiz elimizge degen patrıottyq sezimderin damytý bolyp tabylady.
Zertteý jumysynyń ǵylymı boljamy: Eger biz osy babalarymyzdan qalǵan eń qymbat muralardyń biri – kıiz úıdi sol kezdegi ata - babalarymyz sıaqty qasterlep, onyń qasıetin, qudiretin keler urpaqqa jetkizer bolsaq olardyń boıyna rýhanı qundylyqtardy baǵalaı biletin ulttyq jáne patrıottyq sanasy joǵary tulǵa qalyptasady.
Zertteýdiń teorıalyq mándiligi: Kıiz úı týraly ǵylymı joba nemese kýrstyq jumys daıyndaǵanda kómekshi qural bolady. Sonymen qatar oqýshylarǵa málimet jınaýǵa septigin tıgizedi.
Zertteýdiń praktıkalyq mándiligi: Oqýshylarǵa kıiz úı jabdyqtaǵanda nemese kezdestirgende kómegin tıgizedi jáne óz eliniń ertedegi turmysymen tanysady.
Zertteýdiń jańalyǵy men derbestik nátıjesi:
- kıiz úı týraly tálimdik, tárbıelik kózqarastarǵa taldaý jasaldy;
- kıiz úıdiń ata - babalarymyzdyń ómirinde alǵan ornyn kórsetý;
- kıiz úıdiń bólikteri men túrleri jaıynda túsinik berildi;
- kıiz úıdi jańa ǵasyr talabyna qaraı jabdyqtaý
Jumystyń oryndalý ádisteri: Tarıhı derektermen tanysý, olardy jınaqtaý, qorytý, salystyrmaly taldaý jasaý, tujyrymdaý.
Kirispe
Kıiz úı – qazaq halqynyń ózimen birge jasasyp, tarıh belesterinen birge kele jatqan zattyq, turmystyq mádenıettiń kórinisi. Ol sonymen qatar qazaq halqynyń materıaldyq murasynyń biri ǵana emes biregeıi bolyp baǵalanady.
Qazaqtyń kıiz úıi – qazaq balasy úshin adamgershilik uıasy, qasıet tutar ordasy. Ol ár qazaq balasy úshin táýelsizdigi men bostandyǵynyń, baılyǵy men barlyǵynyń, rýhanı kisiligi men qoǵam aldyndaǵy mindettiliginiń sımvoly.
Kıiz úı — jer sharynyń jarty modeli ispettes. Sebebi bul dúnıedegi barlyq nárse shar tárizdi, ǵalam da. Al kıiz úı – adam ómiriniń bul jaqtaǵy da jartysy. Jaratylystyń myzǵymas zańynyń negizi – bar nárse shar tárizdi usaq bólshekterden turatyn bolsa, bar tirshilik negizi – shar tárizdi forma bolatyn bolsa, kıiz úı shardyń jartysy, sol formanyń birinshi bóligi.
Meniń bul taqyrypty tańdaýyma ata - babamyzdan qalǵan mura – kıiz úı týraly bilimimdi tereńdetý qajettiligi sebep boldy. Óıtkeni, keshegini bilmeı búginginiń qadirin túsinbeımiz. Biraq qazirgi kúni kıiz úı týraly jetkilikti túrde nasıhattalmaı júr. Sol sebepti keıbir qazaq balalary kıiz úıdi tek kóshpendiliktiń belgisi retinde qabyldaıdy. Negizinde ol ertedegi turmysymyzdyń ajyramas bóligi, sáýlet ónerimizdiń bastaýy, qolónerimizdiń damyǵandyǵynyń kórsetkishi.
Bul máseleni sheshý úshin oqýshylarǵa arnalǵan úıirme ashý kerek dep oılaımyn. Úıirme kıiz úı jobasynda turǵyzylyp, onyń ishinde qazaq tarıhy, turmysy kórinis tapsa. Sonda oqýshylar kıiz úıdi ata - babalarymyz sıaqty qasterlep, rýhanı qundylyqtardy qurmetteıtin bolady degen úmittemin.
İ taraý. Qazaq halqynyń ejelgi úıi
1. 1. Kıiz úı ataýlary
Keń dalada ornalasqan aq otaý
Aınalasy syldyr sý men jota, baý
Ata - babam syıǵa tartqan aǵash úı
Sansyz oıǵa jeteleıdi, sansyz kúı.
Ashyq aspan astyndaǵy shańyraq
Keler urpaq saqtap qalsyn qalpynda - aq
Tereń syr, tereń tarıh, tereń oı
İshi onyń syrǵa toly bilip qoı.
Kıiz úı – Ortalyq jáne Orta Azıany qonystanǵan mal ósirýshilerdiń negizgi baspanasy. Qazirgi kórip júrgen kıiz úı birden dál osy qalpynda paıda bola qoıǵan joq. Ol, negizinen adamzat damýynyń ár kezeń, satylaryndaǵy turǵyn úıdiń qarapaıym túrlerin jetildirýdiń nátıjesi bolyp tabylady. Ormandy dalada ómir súrgen kóshpeli halyq áýeli birneshe syryqtyń basyn qosyp býyp kúrke jasady. Kelesi satyda syryqtardyń basyn qosyp býmaı, ony shyǵyrshyqqa ótkizip qoıdy. Odan berirekte syryqtyń ushyn ár jerden arnaýly tesik jasalǵan dóńgelekke kıgizetin boldy. Mundaı kúrke burynǵyǵa qaraǵanda ári keń, ári bıikteý bolatyn. Al, tórtinshi satyda kúrkeniń syryqtary joǵarǵy jáne tómengi bólikterden turdy. Ýyq pen keregeniń negizi osylaı qalandy.
Sońǵy 7 - 8 ǵasyr boıyna kıiz úıge jóndi ózgeris engizilmeı, malshylar úshin eń qolaıly baspana bolyp qaldy. Ol aýa raıynyń qandaı jaǵdaıynda da paıdalanýǵa óte yńǵaıly – ishine jaryq jaqsy túsedi, aýa almasýy talapqa saı, jel - daýylǵa kóp shaıqalmaıdy, berik, tóbesi jadaǵaı emes, kúmbez bolyp kelgendikten jańbyr ótpeıdi, jınap - tigýi ońaı. Osyndaı erekshe yńǵaıly qasıetteri úshin kıiz úıdi ertedegi jaýgershilik joryqtarda sarbazdar da únemi qoldanyp júrgen.
Ol mádenı - turmystyq jáne sharýashylyq maqsatqa arnalýyna qaraı tórt túrge bólinedi: jazdyq turǵyn kıiz úı, mereke - jıynǵa nemese qadirli qonaqty kútýge arnalǵan saltanatty kıiz úı; joryq kezinde tigýge arnalǵan kıiz úı. Osyǵan baılanysty kıiz úı ataýlary: aǵash úı, qara shańyraq, orda, aq orda, altyn orda, otaý, úlken otaý, kishi otaý, úlken úı, kishkene úı, tór úı, aýyz úı, qonaq úı, aq úı, qara úı, jabasalma, jolym úı, shaıla, shatpa, kúrke.
Aǵash úı. Kıiz úıdi Qazaqstannyń keıbir óńirinde aǵash úı dep te ataı beredi. Kıiz úıdiń ishin tór jaq, esik jaq dep ekige bóledi. Esik jaqty da ekige bólip – oń jaq, sol jaq dep ataıdy. Tórde esikke qarap otyrǵan kisiniń oń qol jaǵy oń jaq bolyp esepteledi. Oń jaqtyń da, sol jaqtyń da óz mindetteri bar. Sol jaq úlkenderdiń (úı ıeleriniń) orny bolsa, oń jaq jastardyń orny.
Shańyraq. Qara shańyraq. Qazaq halqy «shańyraq» degen sózge kóptegen uǵymdardy syıǵyzady. Mysaly «Pálenshekemniń urpaǵy pálen shańyraqqa jetipti» dep, bir aýyldyń, ne bir rýdyń ósimin jobalap otyratyn bolǵan.
Taqyryby: «Kıiz úı – jer sharynyń jarty modeli»
Kýbaıdolla Asyljannyń «Kıiz úı – jer sharynyń jarty modeli» atty shyǵarmashylyq jobasyna
PİKİR
Elimiz egemendigin alyp, halqymyz qarańǵylyqtyń túbinen shyǵa bastaǵanda tarıhymyzǵa, mádenıetimizge degen halqymyzdyń qyzyǵýshylyǵy arta túskeni belgili dep oılaımyn. Tarıhymyzdan habar berip, mádenıetimizdi beıneleıtin mádenı muralarymyzdyń biri – kıiz úıdiń kóshpeli halqymyzdyń ómirinen alatyn orny erekshe. Onyń tarıhy, jasalý tehnologıasy, bólikteri, túrleri týraly túsinikter jumystyń qundylyǵy bolyp tabylýda. Asyljan jumysynyń maqsaty kıiz úıdiń ata - babalarymyzdyń ómirinde alatyn orny týraly, kóp oqýshylar bile bermeıtin kıiz úı bólikteri týraly, olardyń túrleri men ataýlary týraly túrli pikirlerdi jınaqtaı otyryp, búgingi urpaqtyń boıyna mádenı muralarǵa degen kózqarasty qalyptastyrý, táýelsiz elimizge degen patrıottyq sezimderin damytý bolyp tabylady. Osyndaı qundy málimetterdi jınaqtaı otyryp, ata babamyzdyń turmysy týraly óz bilimin de tolyqtyra túsýde. Ári óz klastastary arasynda óz bilgenderimen bólisýde.
Eger biz osy babalarymyzdan qalǵan eń qymbat muralardyń biri – kıiz úıdi sol kezdegi ata - babalarymyz sıaqty qasterlep, onyń qasıetin, qudiretin keler urpaqqa jetkizer bolsaq, olardyń boıyna rýhanı qundylyqtardy baǵalaı biletin ulttyq jáne patrıottyq sanasy joǵary tulǵa qalyptastyrýǵa bolady.
Sondaı - aq, Asyljannyń kıiz úı modelin qoldanyp, baspananyń jańa úlgisin jasaýdaǵy úlesi quptarlyq dúnıe. Ony kórgen adam ata - babamyzdyń baspanasynan habardar bolar edi. Asyljan osy oıyn ushtaı otyryp, alda arhıtektýrada áli de jańa joba úlgilerin kórseter dep oılaımyn.
Jetekshisi: Mýrynova Alıa Ordabaevna
Mazmuny
Kirispe............................................................................................ 3
İ taraý. Qazaq halqynyń ejelgi úıi.............................................. 4
1. 1. Kıiz úı ataýlary.................................................................... 4
1. 2. Kıiz úı súıegi......................................................................... 11
İİ taraý. Kıiz úı – ǵajaıyp óner týyndysy................................ 14
2. 1. Kıiz úı jabýlary.................................................................. 14
2. 2. Kıiz úıdiń ishki baýlary........................................................ 16
2. 3. Kıiz úıdi tigý.......................................................................... 17
2. 4. Kıiz úıdi jańa ǵasyr talabymen jabdyqtaý………………..... 18
Qorytyndy................................................................................... 19
Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi............................................... 20
ANOTASIA
Kıiz úı – qazaq halqynyń ózimen birge jasasyp, tarıh belesterinen birge kele jatqan zattyq, turmystyq mádenıettiń kórinisi. Bul jumystyń maqsaty kıiz úıdiń ata - babalarymyzdyń ómirinde alǵan orny týraly túrli pikirlerdi keltire otyryp, búgingi urpaqtyń boıyna mádenı muralarǵa degen kózqarasty qalyptastyrý, táýelsiz elimizge degen patrıottyq sezimderin damytý bolyp tabylady.
Zertteý jumysynyń ǵylymı boljamy: Eger biz osy babalarymyzdan qalǵan eń qymbat muralardyń biri – kıiz úıdi sol kezdegi ata - babalarymyz sıaqty qasterlep, onyń qasıetin, qudiretin keler urpaqqa jetkizer bolsaq olardyń boıyna rýhanı qundylyqtardy baǵalaı biletin ulttyq jáne patrıottyq sanasy joǵary tulǵa qalyptasady.
Zertteýdiń teorıalyq mándiligi: Kıiz úı týraly ǵylymı joba nemese kýrstyq jumys daıyndaǵanda kómekshi qural bolady. Sonymen qatar oqýshylarǵa málimet jınaýǵa septigin tıgizedi.
Zertteýdiń praktıkalyq mándiligi: Oqýshylarǵa kıiz úı jabdyqtaǵanda nemese kezdestirgende kómegin tıgizedi jáne óz eliniń ertedegi turmysymen tanysady.
Zertteýdiń jańalyǵy men derbestik nátıjesi:
- kıiz úı týraly tálimdik, tárbıelik kózqarastarǵa taldaý jasaldy;
- kıiz úıdiń ata - babalarymyzdyń ómirinde alǵan ornyn kórsetý;
- kıiz úıdiń bólikteri men túrleri jaıynda túsinik berildi;
- kıiz úıdi jańa ǵasyr talabyna qaraı jabdyqtaý
Jumystyń oryndalý ádisteri: Tarıhı derektermen tanysý, olardy jınaqtaý, qorytý, salystyrmaly taldaý jasaý, tujyrymdaý.
Kirispe
Kıiz úı – qazaq halqynyń ózimen birge jasasyp, tarıh belesterinen birge kele jatqan zattyq, turmystyq mádenıettiń kórinisi. Ol sonymen qatar qazaq halqynyń materıaldyq murasynyń biri ǵana emes biregeıi bolyp baǵalanady.
Qazaqtyń kıiz úıi – qazaq balasy úshin adamgershilik uıasy, qasıet tutar ordasy. Ol ár qazaq balasy úshin táýelsizdigi men bostandyǵynyń, baılyǵy men barlyǵynyń, rýhanı kisiligi men qoǵam aldyndaǵy mindettiliginiń sımvoly.
Kıiz úı — jer sharynyń jarty modeli ispettes. Sebebi bul dúnıedegi barlyq nárse shar tárizdi, ǵalam da. Al kıiz úı – adam ómiriniń bul jaqtaǵy da jartysy. Jaratylystyń myzǵymas zańynyń negizi – bar nárse shar tárizdi usaq bólshekterden turatyn bolsa, bar tirshilik negizi – shar tárizdi forma bolatyn bolsa, kıiz úı shardyń jartysy, sol formanyń birinshi bóligi.
Meniń bul taqyrypty tańdaýyma ata - babamyzdan qalǵan mura – kıiz úı týraly bilimimdi tereńdetý qajettiligi sebep boldy. Óıtkeni, keshegini bilmeı búginginiń qadirin túsinbeımiz. Biraq qazirgi kúni kıiz úı týraly jetkilikti túrde nasıhattalmaı júr. Sol sebepti keıbir qazaq balalary kıiz úıdi tek kóshpendiliktiń belgisi retinde qabyldaıdy. Negizinde ol ertedegi turmysymyzdyń ajyramas bóligi, sáýlet ónerimizdiń bastaýy, qolónerimizdiń damyǵandyǵynyń kórsetkishi.
Bul máseleni sheshý úshin oqýshylarǵa arnalǵan úıirme ashý kerek dep oılaımyn. Úıirme kıiz úı jobasynda turǵyzylyp, onyń ishinde qazaq tarıhy, turmysy kórinis tapsa. Sonda oqýshylar kıiz úıdi ata - babalarymyz sıaqty qasterlep, rýhanı qundylyqtardy qurmetteıtin bolady degen úmittemin.
İ taraý. Qazaq halqynyń ejelgi úıi
1. 1. Kıiz úı ataýlary
Keń dalada ornalasqan aq otaý
Aınalasy syldyr sý men jota, baý
Ata - babam syıǵa tartqan aǵash úı
Sansyz oıǵa jeteleıdi, sansyz kúı.
Ashyq aspan astyndaǵy shańyraq
Keler urpaq saqtap qalsyn qalpynda - aq
Tereń syr, tereń tarıh, tereń oı
İshi onyń syrǵa toly bilip qoı.
Kıiz úı – Ortalyq jáne Orta Azıany qonystanǵan mal ósirýshilerdiń negizgi baspanasy. Qazirgi kórip júrgen kıiz úı birden dál osy qalpynda paıda bola qoıǵan joq. Ol, negizinen adamzat damýynyń ár kezeń, satylaryndaǵy turǵyn úıdiń qarapaıym túrlerin jetildirýdiń nátıjesi bolyp tabylady. Ormandy dalada ómir súrgen kóshpeli halyq áýeli birneshe syryqtyń basyn qosyp býyp kúrke jasady. Kelesi satyda syryqtardyń basyn qosyp býmaı, ony shyǵyrshyqqa ótkizip qoıdy. Odan berirekte syryqtyń ushyn ár jerden arnaýly tesik jasalǵan dóńgelekke kıgizetin boldy. Mundaı kúrke burynǵyǵa qaraǵanda ári keń, ári bıikteý bolatyn. Al, tórtinshi satyda kúrkeniń syryqtary joǵarǵy jáne tómengi bólikterden turdy. Ýyq pen keregeniń negizi osylaı qalandy.
Sońǵy 7 - 8 ǵasyr boıyna kıiz úıge jóndi ózgeris engizilmeı, malshylar úshin eń qolaıly baspana bolyp qaldy. Ol aýa raıynyń qandaı jaǵdaıynda da paıdalanýǵa óte yńǵaıly – ishine jaryq jaqsy túsedi, aýa almasýy talapqa saı, jel - daýylǵa kóp shaıqalmaıdy, berik, tóbesi jadaǵaı emes, kúmbez bolyp kelgendikten jańbyr ótpeıdi, jınap - tigýi ońaı. Osyndaı erekshe yńǵaıly qasıetteri úshin kıiz úıdi ertedegi jaýgershilik joryqtarda sarbazdar da únemi qoldanyp júrgen.
Ol mádenı - turmystyq jáne sharýashylyq maqsatqa arnalýyna qaraı tórt túrge bólinedi: jazdyq turǵyn kıiz úı, mereke - jıynǵa nemese qadirli qonaqty kútýge arnalǵan saltanatty kıiz úı; joryq kezinde tigýge arnalǵan kıiz úı. Osyǵan baılanysty kıiz úı ataýlary: aǵash úı, qara shańyraq, orda, aq orda, altyn orda, otaý, úlken otaý, kishi otaý, úlken úı, kishkene úı, tór úı, aýyz úı, qonaq úı, aq úı, qara úı, jabasalma, jolym úı, shaıla, shatpa, kúrke.
Aǵash úı. Kıiz úıdi Qazaqstannyń keıbir óńirinde aǵash úı dep te ataı beredi. Kıiz úıdiń ishin tór jaq, esik jaq dep ekige bóledi. Esik jaqty da ekige bólip – oń jaq, sol jaq dep ataıdy. Tórde esikke qarap otyrǵan kisiniń oń qol jaǵy oń jaq bolyp esepteledi. Oń jaqtyń da, sol jaqtyń da óz mindetteri bar. Sol jaq úlkenderdiń (úı ıeleriniń) orny bolsa, oń jaq jastardyń orny.
Shańyraq. Qara shańyraq. Qazaq halqy «shańyraq» degen sózge kóptegen uǵymdardy syıǵyzady. Mysaly «Pálenshekemniń urpaǵy pálen shańyraqqa jetipti» dep, bir aýyldyń, ne bir rýdyń ósimin jobalap otyratyn bolǵan.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Aınala typ - tynysh. Bezendirilgen ádemi shyrsha. Shyrsha túbinde aıý uıyqtap jatady. Zalǵa Aqqala ándetip kiredi.
-
Maqsaty: Otan týraly bilimderin nazarǵa ala otyryp, Otanymyz – Qazaqstan Respýblıkasy týraly ne biletindigin saralaý, alǵan málimetter boıynsha bilimderin bekitý.
