Kıiz úıdiń ishki kórinisi, órnekterdiń tústeri men boıaýlary
Beıneleý óneri 6 synyp
Taqyryby: Kıiz úıdiń ishki kórinisi, órnekterdiń tústeri men boıaýlary.
Maqsaty: Kıiz úıdiń shyǵý tarıhymen bezendirý kezindegi órnekterdiń jasalý joldary men órnekterde qoldanylatyn boıaý úlgileri men ulttyq úlgide bezendirý tásilderimen tanystyrý.
Kóshpeli qazaq halqynda mal sharýashylyǵy tek onyń turmys – tirshiliginde ǵana emes, rýhanı mádenıetinde de kóshpeli iz qaldyrdy. Kóship – qonýǵa yńǵaıly kıiz úıdiń jasaý – jabdyqtary negizinen mal júninen, terisinen, súıeginen jasalǵan. Qazaqtyń kıiz úıi mynadaı kıizden jasalǵan jabdyqtardan: kıiz úıdi jerden bastap ýyqtarǵa deıin jabatyn týyrlyqtan, ýyqtan shańyraqqa deıin jabatyn úzekten, shańyraqty jabatyn túndikten turady. Kıizdi órnekti týyrlyq baýlar arqyly keregelerge baılaǵan. Kıiz úı ishine engen adamnyń nazary birden basqurǵa túsedi. Basqur túrli tústi ásem órnektermen órnektelip, kıiz úıdiń shańyraǵyn orap turady. Týyrlyqtyń ishki joǵarǵy basy, týyrlyq, basqurdyń tómen túsip turatyn órnekti, shashaqty jolaqtary, shashaq baý kıiz úı ishin árlendirip, bezendire túsedi.
Úzik japqy - kıiz úıdiń ýyqtary men keregeniń bir – birimen birigetin jerin jaýyp turatyn sándi jolaqsha.
Kollaj. Kollaj jumysynda biz negizgi astarǵa ár túrli materıaldardy qurastyryp jabystyramyz. Kıiz tósenishterde tek júnnen jasalǵan biryńǵaı jún materıaly japsyrylady. Japsyrylǵan órnekter aıqyn kórinip turý úshin oıýdy shekteıtin ıirilgen jipter paıdalanylady. Qazirgi kezde halyq óneriniń kórkem shyǵarmalaryn kórsetetin kórmelerde qazirgi zamannyń órnekti kompozısıalaryn kórýge bolady. Olar kóbinese kıizden, matadan, teriden jasalǵan.
Bul jumystar dástúrli ulttyq kıiz basý, kilem toqý, syrmaq syrý jumystarynyń kezeńin qaıtalaıdy.
Buıymdardy órnekteý.
1. Salynatyn órnek árqashan buıymnyń kólemi men onyń pishinine sáıkes keledi.
2. Órnekti kompozısıa – negizgi buıymnyń tústik fonynyń órnekterge sáıkes kelýi, ıaǵnı bir - birimen jarasymdylyǵy.
3. Órnekter bir - birimen tepe - teńdikte bolady.
4. Túrli túster arqyly órnekti kompozısıanyń ortasy, sheti, fony anyqtalady.
Halyq sheberleri oıý - órnek túrlerin turmys – tirshiligine, óz dáýirindegi zaman aǵymyna qaraı laıyqtap oryndaǵan. Qazaq halqynyń oıý - órnek óneriniń belgili bir dárejede júıelenýine birqatar ǵalymdar men ónertanýshylar, tarıhshylar men etnograftar atsalysqan.
San ǵasyrlar boıy halyqtyń rýhanı da materıaldyq ıgiligine aınalǵan osynaý oıý - órnek óneri búgingi kúngi qoǵam damýynyń talabyna saı, halyq sheberleriniń shyǵarmalyq izdenisteri nátıjesinde odan ári damyp, jańa túr, sony mazmunǵa ıe bola túsýde.
Sándik qoldanbaly óner sheberleri órnek elementterin tabıǵattan alady. Sýretshiniń, sheberdiń daryny men qabileti kórgenderin, jemis - jıdek nemese janýarlardy qaǵaz betine stılızasıa jasap, jalpy uqsastyq ereksheligin saqtaı otyryp berýge baǵyttalady.
Qazirgi sándik qoldanbaly óner shyǵarmalaryndaǵy órnekter iri pishindermen, tústiń ashyqtyǵymen, jalpylamalyǵymen erekshelenedi. Onyń kóp elementteri qorshaǵan ortadan alynady. Sándik órnekter syzyqtan, núkteden, jolaqtan, daqtan qubylmaly túster gammasyn jasaı otyryp quralady.
Kompozısıalyq tuıyq órnekter degenimiz sheńber ishinde, túrli buryshtar ishinde ornalasqan órnekter. Oǵan sándi tabaqshalar, oramaldar, qol oramaldar, bas kıimder mysal bola alady.
Sándik qoldanbaly ónerge tústegi sharttylyq jáne formanyń jalpylamalyǵy tán. Tús buıymnyń menshikti túsine sáıkestenbeı - aq alyna beredi. Mysaly, «qoshqarmúıiz» órnegi buıymda ár túrli tús – reńkterimen salyna beredi.
Bul zaýytta joǵary synamaly altyn jáne kúmis jalatqan jaı metaldan jasalǵan buıymdar shyǵarylady.
Zergerlik jumystardy oryndaý barysynda shtampylaý, dánekerleý, balqytý, quıý, bezendirý sıaqty beıneleý óneri is - áreketteri oryndalady.
Zergerlik ónerinde beınelep quıý, bederleý, qalypqa salyp qysý, bir zatqa bir zatty qıýlastyrý, kiriktirý, qaqtaý, kúmisteý, termeleý, órý, buraý, toqymalaý, ábzeldeý, t. b. ádister qoldanylady.
Áshekeılik zattar. Oıý - órnek, áshekeı jasaý sheberligi – beıneleý óneriniń bir túri. Sýretshiler zattyń syrtqy pishinin dáldep, sýrettiń neǵurlym sol zatqa aýmaı uqsap turý jaǵyna kóp nazar aýdarsa, oıý - órnek úlgilerin jasaýshy sheberler óz órnekterinde oılaǵan zatynyń, ne sújetiniń syr - sıpatyn ózinshe tanyp, onyń dálme – dáldiligin góri kórkem, áshekeıli bolý jaǵyna basa nazar aýdarady.
Mysaly: qolóner isiniń sheberi Ǵanı Iláevtiń kilem, tus kıiz, terme - qurlarǵa arnap jasaǵan «omyrtqa» órnegi kileń «synyq múıiz» órneginiń elementterinen qurylǵan. Sonymen qatar órnekte Uly júz qazaqtarynyń rýlyq belgisi bolǵan «taraq tańba» da kórinip tur.
Mysaly, osetınderde «qoshqar múıiz» órnegi erte zamanda bir túrde jasalyp, bara - bara ádemilene kelip ekinshi túrge aýysqan. Biraq bastapqy zatqa uqsastyǵynan góri ádemiligi, áshekeıligi basymdana túsken. Mysal retinde kóne zamannyń aıbaltalaryn alaıyq. Aıbaltadaǵy eki múıiz – tek ádemilik úshin jasalǵan órnek. Al balta júzi de jarty aı beınesin megzep tur. Osy sıaqty múıizdep, áshekeıleý arqyly jasalatyn órnekter armán, ázerbaıjan, túrikmen, ýkraın, moldovan jáne t. b. elderge kóp kezdese beredi. Árıne, ár eldiń salttyq uǵymdaryna, dástúrlerine baılanysty olar ár alýan bolyp keledi. Demek, halyqtar arasynda bir - birinen úlgi alý, ónege aýysý erteden – aq jaqsy dástúr bolǵan degen oıymyzdy bul jaılar taǵy da dáleldeı túsedi. Al shyrmaýyq, shytyrman, gúl, japyraq jáne geometrıalyq fıgýralar tektes órnekter barlyq halyqtarǵa ortaq jáne kıiz órnegine qaraǵanda bular bir izge túsken sıaqty
Taqyryby: Kıiz úıdiń ishki kórinisi, órnekterdiń tústeri men boıaýlary.
Maqsaty: Kıiz úıdiń shyǵý tarıhymen bezendirý kezindegi órnekterdiń jasalý joldary men órnekterde qoldanylatyn boıaý úlgileri men ulttyq úlgide bezendirý tásilderimen tanystyrý.
Kóshpeli qazaq halqynda mal sharýashylyǵy tek onyń turmys – tirshiliginde ǵana emes, rýhanı mádenıetinde de kóshpeli iz qaldyrdy. Kóship – qonýǵa yńǵaıly kıiz úıdiń jasaý – jabdyqtary negizinen mal júninen, terisinen, súıeginen jasalǵan. Qazaqtyń kıiz úıi mynadaı kıizden jasalǵan jabdyqtardan: kıiz úıdi jerden bastap ýyqtarǵa deıin jabatyn týyrlyqtan, ýyqtan shańyraqqa deıin jabatyn úzekten, shańyraqty jabatyn túndikten turady. Kıizdi órnekti týyrlyq baýlar arqyly keregelerge baılaǵan. Kıiz úı ishine engen adamnyń nazary birden basqurǵa túsedi. Basqur túrli tústi ásem órnektermen órnektelip, kıiz úıdiń shańyraǵyn orap turady. Týyrlyqtyń ishki joǵarǵy basy, týyrlyq, basqurdyń tómen túsip turatyn órnekti, shashaqty jolaqtary, shashaq baý kıiz úı ishin árlendirip, bezendire túsedi.
Úzik japqy - kıiz úıdiń ýyqtary men keregeniń bir – birimen birigetin jerin jaýyp turatyn sándi jolaqsha.
Kollaj. Kollaj jumysynda biz negizgi astarǵa ár túrli materıaldardy qurastyryp jabystyramyz. Kıiz tósenishterde tek júnnen jasalǵan biryńǵaı jún materıaly japsyrylady. Japsyrylǵan órnekter aıqyn kórinip turý úshin oıýdy shekteıtin ıirilgen jipter paıdalanylady. Qazirgi kezde halyq óneriniń kórkem shyǵarmalaryn kórsetetin kórmelerde qazirgi zamannyń órnekti kompozısıalaryn kórýge bolady. Olar kóbinese kıizden, matadan, teriden jasalǵan.
Bul jumystar dástúrli ulttyq kıiz basý, kilem toqý, syrmaq syrý jumystarynyń kezeńin qaıtalaıdy.
Buıymdardy órnekteý.
1. Salynatyn órnek árqashan buıymnyń kólemi men onyń pishinine sáıkes keledi.
2. Órnekti kompozısıa – negizgi buıymnyń tústik fonynyń órnekterge sáıkes kelýi, ıaǵnı bir - birimen jarasymdylyǵy.
3. Órnekter bir - birimen tepe - teńdikte bolady.
4. Túrli túster arqyly órnekti kompozısıanyń ortasy, sheti, fony anyqtalady.
Halyq sheberleri oıý - órnek túrlerin turmys – tirshiligine, óz dáýirindegi zaman aǵymyna qaraı laıyqtap oryndaǵan. Qazaq halqynyń oıý - órnek óneriniń belgili bir dárejede júıelenýine birqatar ǵalymdar men ónertanýshylar, tarıhshylar men etnograftar atsalysqan.
San ǵasyrlar boıy halyqtyń rýhanı da materıaldyq ıgiligine aınalǵan osynaý oıý - órnek óneri búgingi kúngi qoǵam damýynyń talabyna saı, halyq sheberleriniń shyǵarmalyq izdenisteri nátıjesinde odan ári damyp, jańa túr, sony mazmunǵa ıe bola túsýde.
Sándik qoldanbaly óner sheberleri órnek elementterin tabıǵattan alady. Sýretshiniń, sheberdiń daryny men qabileti kórgenderin, jemis - jıdek nemese janýarlardy qaǵaz betine stılızasıa jasap, jalpy uqsastyq ereksheligin saqtaı otyryp berýge baǵyttalady.
Qazirgi sándik qoldanbaly óner shyǵarmalaryndaǵy órnekter iri pishindermen, tústiń ashyqtyǵymen, jalpylamalyǵymen erekshelenedi. Onyń kóp elementteri qorshaǵan ortadan alynady. Sándik órnekter syzyqtan, núkteden, jolaqtan, daqtan qubylmaly túster gammasyn jasaı otyryp quralady.
Kompozısıalyq tuıyq órnekter degenimiz sheńber ishinde, túrli buryshtar ishinde ornalasqan órnekter. Oǵan sándi tabaqshalar, oramaldar, qol oramaldar, bas kıimder mysal bola alady.
Sándik qoldanbaly ónerge tústegi sharttylyq jáne formanyń jalpylamalyǵy tán. Tús buıymnyń menshikti túsine sáıkestenbeı - aq alyna beredi. Mysaly, «qoshqarmúıiz» órnegi buıymda ár túrli tús – reńkterimen salyna beredi.
Bul zaýytta joǵary synamaly altyn jáne kúmis jalatqan jaı metaldan jasalǵan buıymdar shyǵarylady.
Zergerlik jumystardy oryndaý barysynda shtampylaý, dánekerleý, balqytý, quıý, bezendirý sıaqty beıneleý óneri is - áreketteri oryndalady.
Zergerlik ónerinde beınelep quıý, bederleý, qalypqa salyp qysý, bir zatqa bir zatty qıýlastyrý, kiriktirý, qaqtaý, kúmisteý, termeleý, órý, buraý, toqymalaý, ábzeldeý, t. b. ádister qoldanylady.
Áshekeılik zattar. Oıý - órnek, áshekeı jasaý sheberligi – beıneleý óneriniń bir túri. Sýretshiler zattyń syrtqy pishinin dáldep, sýrettiń neǵurlym sol zatqa aýmaı uqsap turý jaǵyna kóp nazar aýdarsa, oıý - órnek úlgilerin jasaýshy sheberler óz órnekterinde oılaǵan zatynyń, ne sújetiniń syr - sıpatyn ózinshe tanyp, onyń dálme – dáldiligin góri kórkem, áshekeıli bolý jaǵyna basa nazar aýdarady.
Mysaly: qolóner isiniń sheberi Ǵanı Iláevtiń kilem, tus kıiz, terme - qurlarǵa arnap jasaǵan «omyrtqa» órnegi kileń «synyq múıiz» órneginiń elementterinen qurylǵan. Sonymen qatar órnekte Uly júz qazaqtarynyń rýlyq belgisi bolǵan «taraq tańba» da kórinip tur.
Mysaly, osetınderde «qoshqar múıiz» órnegi erte zamanda bir túrde jasalyp, bara - bara ádemilene kelip ekinshi túrge aýysqan. Biraq bastapqy zatqa uqsastyǵynan góri ádemiligi, áshekeıligi basymdana túsken. Mysal retinde kóne zamannyń aıbaltalaryn alaıyq. Aıbaltadaǵy eki múıiz – tek ádemilik úshin jasalǵan órnek. Al balta júzi de jarty aı beınesin megzep tur. Osy sıaqty múıizdep, áshekeıleý arqyly jasalatyn órnekter armán, ázerbaıjan, túrikmen, ýkraın, moldovan jáne t. b. elderge kóp kezdese beredi. Árıne, ár eldiń salttyq uǵymdaryna, dástúrlerine baılanysty olar ár alýan bolyp keledi. Demek, halyqtar arasynda bir - birinen úlgi alý, ónege aýysý erteden – aq jaqsy dástúr bolǵan degen oıymyzdy bul jaılar taǵy da dáleldeı túsedi. Al shyrmaýyq, shytyrman, gúl, japyraq jáne geometrıalyq fıgýralar tektes órnekter barlyq halyqtarǵa ortaq jáne kıiz órnegine qaraǵanda bular bir izge túsken sıaqty
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Shákárim «Qalqaman - Mamyr» poemasy
