Benzoldyń alynýy, qoldanylýy
Sabaqtyń taqyryby: Benzoldyń alynýy, qoldanylýy
Maqsaty: 1. Benzoldyń qurlysy, fızıkalyq, hımıalyq qasıetteri týraly bilimderin tıanaqtaý.
Bilimdilik: 2. Oqýshylarǵa benzoldyń alynýy, qoldanylýy týraly bilimderin damytý.
Damytýshylyq: 3. Gıdrleý, nıtrleý, degıdrleý reaksıasy týraly bilimderin damytý
Tárbıeligi: 4. Oqýshylardy óz betinshe jumys jasaı bilýge, kópshil, uıymshyl bolýǵa, adamgershilikke tárbıeleý.
Sabaqtyń kórnekiligi: tirek – syzba, test, hımıalyq dıktant, sýretpen jumys, t. s. s.
Tehnologıa: Damyta oqytý.
Sabaqtyń ádisi: baıandaý, suraq – jaýap t. s. s
Pánaralyq baılanys: bıologıa, ádebıet, fızıka, geografıa, ómirmen, t. s. s.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq.
Sabaqtyń barysy: 1. Uıymdastyrý kezeńi.
Oqýshylardy túgendeý.
Sabaqtyń bólimderi:
1. Oı tolǵanys
2. Uǵyný bólimi
3. Maǵynany taný
4. Bilimdi tıanaqtaý
5. Túısiný.
1. «Oı tolǵanys» bóliminde úı tapsyrmasyn suraý.
a) Frontaldy suraqtar qoıý arqyly jaýap alý.
á) Sýretpen jumys
Suraqtar:
1. Aromatty kómirsýtekter degenimiz ne?
2. Aromatty kómirsýtekterdiń halyqaralyq ataýy qalaı atalady?
3. Benzoldy eń alǵash zerttegen kim? Qaı jyly?
4. Benzoldyń fızıkalyq qasıetteri qandaı?
5. Benzol molekýlasyndaǵy kómirteginiń barlyq atomdary qandaı kúıde bolady?
6. Benzoldyń qurylymdyq formýlasyndaǵy sheńber neni kórsetedi?
7. Gıdrleý reaksıasy degenimiz ne?
8. Nıtrleý reaksıasy degenimiz ne?
Sýretpen jumys. Sýrette ne beınelengen?
1. Kómir týraly ne bilemiz?
2. Kómirteginiń hımıalyq element retinde alotropıalyq túri qandaı edi?
3. Kómirdi alǵash kim ashty?
4. Kómirtegi elementine sıpattama ber. Metal ma? Álde beımatal ma? Valenttiligi qandaı?
5. Kómirteginiń qoldanylýyn ata.
«Maǵynany taný» bólimi
(jańa taqyrypty túsindirý)
Sýretpen jumys kezinde biz kómir týraly sóz qozǵadyq. Mine sol ónerkásipte aromat kómirsýtekterdi alýdyń mańyzdy kózi tas kómirdi koksteý bolyp sanalady. Koksteý prosesin zerthanada, ónerkásipte júrgizýge bolady. Eger tas kómirdi aýa jibermeı temir tútikte qyzdyrsa, biraz ýaqyttan keıin gaz ben býdyń bólingenin baıqaýǵa bolady. Tútikte jaǵymsyz ısi bar smola túziledi, onyń ústinde ammıagy bar sý túziledi. Tájirıbeden soń, temir tútikte koks qalady. Jınalǵan gaz jaqsy janady, ony koks gazy dep ataıdy.
Sóıtip, tas kómirdi aýa jibermeı qyzdyrǵan kezde negizgi ónimder túziledi:
1. Koks, 2. tas kómir smolasy, 3. amıakty sý, 4. Koks gazy, sodan keıin benzol alynady.
Koksteýden shyǵatyn ónimder jáne olardyń sýsyz kómir salmaǵyna shaqqandaǵy mólsheri mynadaı bolady.
Koksteý org. Bóliminiń elementtik quramy S – 86, 5 – 96, 5%, O – 0, 3 – 0, 4%, S – 0, 5 – 1, 5%, H2 - 0, 2 – 1, 5%, N2 - 0, 4 – 2, 0%.
Túzilgen benzol hımıa ónerkásibiniń baǵaly shıkizaty. Sebebi biz odan dári - dármek, boıaý, qoparǵysh zat, anılın, plasmassa, hosh ıisti zattar alamyz. Munaı men kómir hımıa ónerkásibiniń negizgi shıkizaty, sarqylmas qory, olaı bolsa, halyq sharýashylyǵyn hımıalandyrýdaǵy baı qorlardyń biri deı alamyz.
HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda negizgi qýat kózderine aınalǵan munaıdyń gazdyń qory anyqtalady. Munaı 140 mlrd, tonna ekendigi anyqtalady, jylyna qazir 32 mln tonnadan astam munaı óndiredi, bul kórsetkish boıynsha álemde 26 oryndy ıelenedi, gaz – 149, 5mlrd tekshe metr.
Qazirgi kezde Kaspıı mańy biz úshin shyn máninde altyndy aımaqqa aınalǵaly otyr. «Munaıy bar eldiń qudaıy bar» degen sóz tekke aıtylmasa kerek. Mundaǵy munaı qory alty mlrd. tan on eki mlrd tonnaǵa jetedi. Mine, osydan - aq negizgi baılyǵymyz kómirsýtegi keniniń keleshekte elimizdi qanshalyqty kóterip, qandaı dárejege jetkizetinin jobalaı berýge bolady.
1997 jyldyń naýryz aıynda Q. R. Prezıdenti N. Nazarbaevtyń arnaıy jarlyǵymen Qazaqoıl ulttyq munaı - gaz kompanıasy quryldy. Respýblıkada 500 - ge tarta tas jáne qońyr kómirdiń ken oryndary bar. Kómirdiń óndirilý deńgeıi 130 mln tonnadan asa bastady. 1. Dýnbass 2. Kýzbastan keıin 3 - oryn Qaraǵandy kómir baseıni bar. Qazaqstannyń kómiri Orta Azıa, Ońtústik Oraldy koks jáne energetıkalyq otyn qamtamasyz etedi. Maıtóbe, Obaǵan kómir shyǵyp, ıgerilip jatyr. TMD elderinen basqa Týrsıa, Qytaı, Germanıaǵa eksportqa shyǵaryla bastady.
Tas kómir qalaı paıda bolǵan? degen suraq týyndaıdy. Budan 300mln jyl buryn qyryqjapyraqtektesterden túzilgen ormanǵa sý jaıylyp, jeri batpaqqa aınalǵan. Spora arqyly kóbeıtip, bıiktigi 40 metrge jetetin qyryqjapyraqtektes aǵashtar qulap, laıǵa batqan. Sý qysymy úıindiler astynda qalǵan aǵashtardy nyǵyzdap, otteginiń qatysýyna múmkindik qaldyrmaǵan, sóıtip nyǵyzdalǵan aǵashtardan tas kómir paıda bolǵan.
Hımıkter benzoldy aromat emes kómirsýtekterden alý ádisin ashqan. Akademık N. D. Zelınskıı platına men paladıdi katalızator retinde qatystyryp sıklogeksannan benzoldyń ońaı túziletinin kórsetti. Ol reaksıa teńdeýi mynandaı:
Keri proses júrmeý úshin, bólingen sýtegini basqa ydysqa jınaımyz.
Benzoldyń qolanylýy 1 - shi nıtrobenzol eritindi retinde, boıaǵysh zat, 2 - shi geksahlorgeksan kúshti ý quraly retinde qurt – qumyrsqalardy joıý úshin, 3 - shi geksahlorbenzol qara kúıege qarsy bıdaı men qarabıdaı tuqymyn dárileý úshin, 4 - shi geksahlorbenzol dánderdi ýlandyrý úshin qoldanylady.
«Bilimdi tıanaqtaý» bólimi. Esepter shyǵarý.
1. 18 - 10 b. 162 - bet.
Laboratorıada 25l asetılınnen 16g benzol alyndy. Bul reaksıa boıynsha túzilýge tıisti mólsherdiń prosentpen qanshasy bolyp tabylady?
2. Myna ózgeristerdi qalaı júrgizýge bolady?
3. Oqýlyqpen jumys. 3 - jattyǵý. 67 - bet.
1. «Hımıa qupıasy» úndemes oıyny
Aty
1................ Alkandar
2................ Alkender
3................ Alkınder
4................ Arander
5................ Sıkloparafınder
Alkadıender
FORMÝLASY
CnH2n + 2
……………. CnH2n
CnH2n – 2
……………. CnH2n – 6
……………. CnH2n - 2
2. Maqaldy aıaqtańyz.
1. Dossyz ómir, sóngen kómir
2. Az altyn, kóp sóz kúmis
3. Ot kómir jeıdi, tot temir jeıdi.
4. Sút kóp, kómir az.
5. Myltyq syrty sulý temirdeı, ustanyń qasy qara kómirdeı.
6. Temirshi kómirshige úıir.
3. Hımıalyq dıktant.
1. Zatqa................ (sýtegi) qosyla............. (júretin) reaksıalar.................. (gıdrleý) reaksıasy dep atalady.
2. Benzolǵa................ ( ) azot qyshqylymen................. (áser) etse............ ( ) sýtek ornyn basady. Bul reaksıa........................ (nıtrleý) reaksıasy dep atalady.
«Túısiný» bóliminde sabaqty bekitý.
1. Benzol qaıdan alynady?
2. Tas kómirdi kokstegende qandaı negizgi ónimder túziledi?
3. Sıklogeksannan benzoldy alýdyń reaksıa teńdeýin jaz.
4. Benzoldyń molekýlalyq formýlasy qandaı?
5. Benzoldyń qoldanylýyn ata.
6. Kómirtegi elementine baılanysty óleń shýmaqtaryn qurastyr jáne perıodtyq júıe boıynsha sıpattama ber.
Baǵalaý.
Úıge tapsyrma:
Maqsaty: 1. Benzoldyń qurlysy, fızıkalyq, hımıalyq qasıetteri týraly bilimderin tıanaqtaý.
Bilimdilik: 2. Oqýshylarǵa benzoldyń alynýy, qoldanylýy týraly bilimderin damytý.
Damytýshylyq: 3. Gıdrleý, nıtrleý, degıdrleý reaksıasy týraly bilimderin damytý
Tárbıeligi: 4. Oqýshylardy óz betinshe jumys jasaı bilýge, kópshil, uıymshyl bolýǵa, adamgershilikke tárbıeleý.
Sabaqtyń kórnekiligi: tirek – syzba, test, hımıalyq dıktant, sýretpen jumys, t. s. s.
Tehnologıa: Damyta oqytý.
Sabaqtyń ádisi: baıandaý, suraq – jaýap t. s. s
Pánaralyq baılanys: bıologıa, ádebıet, fızıka, geografıa, ómirmen, t. s. s.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq.
Sabaqtyń barysy: 1. Uıymdastyrý kezeńi.
Oqýshylardy túgendeý.
Sabaqtyń bólimderi:
1. Oı tolǵanys
2. Uǵyný bólimi
3. Maǵynany taný
4. Bilimdi tıanaqtaý
5. Túısiný.
1. «Oı tolǵanys» bóliminde úı tapsyrmasyn suraý.
a) Frontaldy suraqtar qoıý arqyly jaýap alý.
á) Sýretpen jumys
Suraqtar:
1. Aromatty kómirsýtekter degenimiz ne?
2. Aromatty kómirsýtekterdiń halyqaralyq ataýy qalaı atalady?
3. Benzoldy eń alǵash zerttegen kim? Qaı jyly?
4. Benzoldyń fızıkalyq qasıetteri qandaı?
5. Benzol molekýlasyndaǵy kómirteginiń barlyq atomdary qandaı kúıde bolady?
6. Benzoldyń qurylymdyq formýlasyndaǵy sheńber neni kórsetedi?
7. Gıdrleý reaksıasy degenimiz ne?
8. Nıtrleý reaksıasy degenimiz ne?
Sýretpen jumys. Sýrette ne beınelengen?
1. Kómir týraly ne bilemiz?
2. Kómirteginiń hımıalyq element retinde alotropıalyq túri qandaı edi?
3. Kómirdi alǵash kim ashty?
4. Kómirtegi elementine sıpattama ber. Metal ma? Álde beımatal ma? Valenttiligi qandaı?
5. Kómirteginiń qoldanylýyn ata.
«Maǵynany taný» bólimi
(jańa taqyrypty túsindirý)
Sýretpen jumys kezinde biz kómir týraly sóz qozǵadyq. Mine sol ónerkásipte aromat kómirsýtekterdi alýdyń mańyzdy kózi tas kómirdi koksteý bolyp sanalady. Koksteý prosesin zerthanada, ónerkásipte júrgizýge bolady. Eger tas kómirdi aýa jibermeı temir tútikte qyzdyrsa, biraz ýaqyttan keıin gaz ben býdyń bólingenin baıqaýǵa bolady. Tútikte jaǵymsyz ısi bar smola túziledi, onyń ústinde ammıagy bar sý túziledi. Tájirıbeden soń, temir tútikte koks qalady. Jınalǵan gaz jaqsy janady, ony koks gazy dep ataıdy.
Sóıtip, tas kómirdi aýa jibermeı qyzdyrǵan kezde negizgi ónimder túziledi:
1. Koks, 2. tas kómir smolasy, 3. amıakty sý, 4. Koks gazy, sodan keıin benzol alynady.
Koksteýden shyǵatyn ónimder jáne olardyń sýsyz kómir salmaǵyna shaqqandaǵy mólsheri mynadaı bolady.
Koksteý org. Bóliminiń elementtik quramy S – 86, 5 – 96, 5%, O – 0, 3 – 0, 4%, S – 0, 5 – 1, 5%, H2 - 0, 2 – 1, 5%, N2 - 0, 4 – 2, 0%.
Túzilgen benzol hımıa ónerkásibiniń baǵaly shıkizaty. Sebebi biz odan dári - dármek, boıaý, qoparǵysh zat, anılın, plasmassa, hosh ıisti zattar alamyz. Munaı men kómir hımıa ónerkásibiniń negizgi shıkizaty, sarqylmas qory, olaı bolsa, halyq sharýashylyǵyn hımıalandyrýdaǵy baı qorlardyń biri deı alamyz.
HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda negizgi qýat kózderine aınalǵan munaıdyń gazdyń qory anyqtalady. Munaı 140 mlrd, tonna ekendigi anyqtalady, jylyna qazir 32 mln tonnadan astam munaı óndiredi, bul kórsetkish boıynsha álemde 26 oryndy ıelenedi, gaz – 149, 5mlrd tekshe metr.
Qazirgi kezde Kaspıı mańy biz úshin shyn máninde altyndy aımaqqa aınalǵaly otyr. «Munaıy bar eldiń qudaıy bar» degen sóz tekke aıtylmasa kerek. Mundaǵy munaı qory alty mlrd. tan on eki mlrd tonnaǵa jetedi. Mine, osydan - aq negizgi baılyǵymyz kómirsýtegi keniniń keleshekte elimizdi qanshalyqty kóterip, qandaı dárejege jetkizetinin jobalaı berýge bolady.
1997 jyldyń naýryz aıynda Q. R. Prezıdenti N. Nazarbaevtyń arnaıy jarlyǵymen Qazaqoıl ulttyq munaı - gaz kompanıasy quryldy. Respýblıkada 500 - ge tarta tas jáne qońyr kómirdiń ken oryndary bar. Kómirdiń óndirilý deńgeıi 130 mln tonnadan asa bastady. 1. Dýnbass 2. Kýzbastan keıin 3 - oryn Qaraǵandy kómir baseıni bar. Qazaqstannyń kómiri Orta Azıa, Ońtústik Oraldy koks jáne energetıkalyq otyn qamtamasyz etedi. Maıtóbe, Obaǵan kómir shyǵyp, ıgerilip jatyr. TMD elderinen basqa Týrsıa, Qytaı, Germanıaǵa eksportqa shyǵaryla bastady.
Tas kómir qalaı paıda bolǵan? degen suraq týyndaıdy. Budan 300mln jyl buryn qyryqjapyraqtektesterden túzilgen ormanǵa sý jaıylyp, jeri batpaqqa aınalǵan. Spora arqyly kóbeıtip, bıiktigi 40 metrge jetetin qyryqjapyraqtektes aǵashtar qulap, laıǵa batqan. Sý qysymy úıindiler astynda qalǵan aǵashtardy nyǵyzdap, otteginiń qatysýyna múmkindik qaldyrmaǵan, sóıtip nyǵyzdalǵan aǵashtardan tas kómir paıda bolǵan.
Hımıkter benzoldy aromat emes kómirsýtekterden alý ádisin ashqan. Akademık N. D. Zelınskıı platına men paladıdi katalızator retinde qatystyryp sıklogeksannan benzoldyń ońaı túziletinin kórsetti. Ol reaksıa teńdeýi mynandaı:
Keri proses júrmeý úshin, bólingen sýtegini basqa ydysqa jınaımyz.
Benzoldyń qolanylýy 1 - shi nıtrobenzol eritindi retinde, boıaǵysh zat, 2 - shi geksahlorgeksan kúshti ý quraly retinde qurt – qumyrsqalardy joıý úshin, 3 - shi geksahlorbenzol qara kúıege qarsy bıdaı men qarabıdaı tuqymyn dárileý úshin, 4 - shi geksahlorbenzol dánderdi ýlandyrý úshin qoldanylady.
«Bilimdi tıanaqtaý» bólimi. Esepter shyǵarý.
1. 18 - 10 b. 162 - bet.
Laboratorıada 25l asetılınnen 16g benzol alyndy. Bul reaksıa boıynsha túzilýge tıisti mólsherdiń prosentpen qanshasy bolyp tabylady?
2. Myna ózgeristerdi qalaı júrgizýge bolady?
3. Oqýlyqpen jumys. 3 - jattyǵý. 67 - bet.
1. «Hımıa qupıasy» úndemes oıyny
Aty
1................ Alkandar
2................ Alkender
3................ Alkınder
4................ Arander
5................ Sıkloparafınder
Alkadıender
FORMÝLASY
CnH2n + 2
……………. CnH2n
CnH2n – 2
……………. CnH2n – 6
……………. CnH2n - 2
2. Maqaldy aıaqtańyz.
1. Dossyz ómir, sóngen kómir
2. Az altyn, kóp sóz kúmis
3. Ot kómir jeıdi, tot temir jeıdi.
4. Sút kóp, kómir az.
5. Myltyq syrty sulý temirdeı, ustanyń qasy qara kómirdeı.
6. Temirshi kómirshige úıir.
3. Hımıalyq dıktant.
1. Zatqa................ (sýtegi) qosyla............. (júretin) reaksıalar.................. (gıdrleý) reaksıasy dep atalady.
2. Benzolǵa................ ( ) azot qyshqylymen................. (áser) etse............ ( ) sýtek ornyn basady. Bul reaksıa........................ (nıtrleý) reaksıasy dep atalady.
«Túısiný» bóliminde sabaqty bekitý.
1. Benzol qaıdan alynady?
2. Tas kómirdi kokstegende qandaı negizgi ónimder túziledi?
3. Sıklogeksannan benzoldy alýdyń reaksıa teńdeýin jaz.
4. Benzoldyń molekýlalyq formýlasy qandaı?
5. Benzoldyń qoldanylýyn ata.
6. Kómirtegi elementine baılanysty óleń shýmaqtaryn qurastyr jáne perıodtyq júıe boıynsha sıpattama ber.
Baǵalaý.
Úıge tapsyrma:
You Might Also Like
