Asqorytý júıesi
Kúni:
Páni: Bıologıa
Sabaqtyń taqyryby As qorytý júıesi
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: As qorytý músheleriniń erekshelikterin, mańyzyn, quramyn, qyzmetin, qurylysyn túsindirý;
Damytýshylyq: Oqýshylardyń asqorytý músheleriniń erekshelikterin kórsetip, adam ómirindegi mańyzy týraly bilý;
Tárbıelik: Óz densaýlyǵyna nemquraılyqpen qaramaý, salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýǵa sanıtarlyq gıgıenalyq talaptardy oryndaýǵa tárbıeleý
Sabaq barysy:
Toppen amandasý, órmekshi tory ádisi aqyly jańa taqyrypty pysyqtaý. 3 topqa bólý.
Shattyq sheńberi:
Kúlimdep kún búgin de,
Qarady maǵan da.
Kúlimdep kún búgin de,
Qarady saǵan da.
Kúlimdep kún búgin de,
Qarady barshaǵa.
Jańa sabaqty ıgerý.
Taǵam aldymen aýyz qýysynda shaınalyp, silekeımen aralasyp jutylady. Aýyz qýysynda til ornalasqan. Ol kóldeneń jolaqty, bulshyq et ortasynan turady. Tildiń túbi dóńes kilegeıli shyryshty qabyqshamen qaptalǵan ústińgi betinde túrli pishindi dám sezý emiziksheleri bar. Tildiń úshy táttini, eki búıiri qyshqylmen tuzdy, túbi ashyny sezedi. Sonymen birge til sóıleýge jáne jutýǵa qatysady.
Jutqynshaq tútik pishindi ishi qýys bulshyqetti múshe. Jutqynshaq moıyn omyrtqasynyń aldyńǵy jaǵynda ornalasqan uzyndyǵy 11 - 13sm.
Óńesh uzyndyǵy 25sm ishi qýys bulshyq etti múshe. Joǵarǵy bóligi jutqynshaqtyń tómengi bóligi asqazanmen jalǵanǵan. Óńeshti astarlap jatqan kilegeıli kóp qabatty epıtılımen qaptalǵan. Óńeshtiń ortańǵy bulshyq eti biryńǵaı salaly bulshyq et ulpasynan turady. Osy bulshyq et oqtyn - oqtyn jıyrylý nátıjesinde taǵam asqazanǵa túsedi. Óńesh kók ettiń ortasyndaǵy tesikten ótip qursaq qýysyndaǵy asqazanmen (qarynmen jalǵasady).
Asqazan ishi qýys qalyń bulshyq et múshe. Joǵarǵy jaǵy óńeshten, tómengi jaǵys ash ishekten bastalady. Asqazannyń ishki jaǵyn astarlap jatqan qatparly kilegeıli shyryshty qabyq onyń kólemin úlkeıtedi. Asqazannyń qabyrǵasynda biryńǵaı salaly bulshyq et talshyqtary 3 túrli baǵytta ornalasqan.
İshki qabaty ishki qabaty qıǵash ortańǵysy saqına tárizdi syrtqysy uzynan ornalasqan. Asqazannyń qatparly kilegeıli óte usaq bezder bar. Bul bezderden qaryn sóli bólinedi. Asqazannyń óńeshpen jáne ultabarmen baılanysqan jerinde saqına tárizdi bulshyqetter bar.
Ash ishek uzyndyǵy 5 - 6m asqazan men toq ishekti jalǵastyrady. Ash ishektiń asqazannan bastalǵan jeri 25 - 30sm deı ultabar (on eki eli ishek) dep atalady. Ultabar baýyrdan keletin ót qabynan ózegi jáne uıqy beziniń ózegine ashylady.
Ash ishektiń kilegeıli qabyrǵasynda tuıyq óskin túrindegi búrler óte kóp bolady. Mundaı búrler tek ash ishekke ǵana tán. Bul búr ishektiń sińirý betin ulǵaıtady. Ash ishekti bulshyq et talshyqtary oqtyn - oqtyn tolqyn tárizdi jıyrylyp, bosańsyp turady. Jegen tamaq ishektiń ishimen alǵa jyljıdy.
Toq ishek uzyndyǵy 1, 5 - 2m ash ishekten eki esedeı jýan. Toq ishektiń ash ishekten bastalǵan jeri soqyrishek dep atalady. Ol oń jaq myqymda ornalasqan. Qurt pishindi tuıyq óskin ol lımfa júıesine jatady. Onyń qabynýynan bolatyn aýrý soqyrishek (apendıks) dep atalady. Toq ishektiń syrtynda maı qabaty qalyń bolady. Toq ishekte sý qaıtadan denege sińiriledi de nájis qalyptasady. Toq ishekte óte kóp bakterıalar (ásirese ishek taıaqshalary) bolady. Bul bakterıalar ósimdik jasunyqtaryn ydyratady. Keıbir vıtamınderdi sıntezdeıdi. Zıandy mıkrobtardan qorǵap tamaqtyń durys qorytylýyn qamtamasysyz etedi. Dárini qalaı bolsa solaı paıdalaný ishektegi paıdaly bakterıalarǵa zıandy áser etedi. Sondyqtan dári - dármekti tek dárigerdiń keńesi boıynsha paıdalaný kerek.
Tistiń qurylysy.
Árbir jeke tistiń saýyty, moıny jáne túbiri bolady. Tistiń aýyz qýysynan shyǵyp turǵan bóligi tis saýyt dep atalady. Onyń syrty jyltyr kireýkemen (emal) qaptalǵan. Tis kireýkesi - adam denesindegi eń qatty ulpa. Onyń bir sharshy mıllımetr aýdany 400 kılogrammdaı salmaqqa tótep beredi. Kireýkeniń bul qasıeti, onyń quramyndaǵy beıaǵzalyq zattarǵa tikeleı baılanysty. Tis kireýkesiniń 95%- y kálsı fosfatynyń qosylysynan turady. Budan basqa onyń quramynda ftor, mys, myrysh, temir, kremnıı jáne t. b. zattar kezdesedi. Tis kireýkesiniń qalyńdyǵy da túrlishe bolady. Tissaýyttyń ústińgi búdyrlaryndaǵy kireýke edáýir qalyń. Balalar tisteri kireýkesiniń quramynda mıneraldyq zattar az bolǵandyqtan, ol juqa bolady. Tistiń kelesi bólimi - tis moıyn. Tis moıny arqyly jaq súıekterindegi tis uıashyqtaryna sement zaty arqyly bekıdi. Tistiń úshinshi bólimi - túbiri. Tis túbiri jaqsúıekterdegi arnaıy uıashyqtarda ornalasqan. Kúrek jáne soıdaq tisterdiń túbiri bir - birden bolsa, azý tisterdiń túbiri ekeý (kishi azý tisterde) nemese úsheý (sońǵy úlken azý tisterde). Tis túbiriniń ushynda kishkene tesik bolady. Osy tesik arqyly tistiń ishine qantamyrlary men júıkeler enedi. Tistiń ishki qýysy keýekti dáneker ulpasymen toltyrylǵan. Tistiń túbirleri dáneker ulpaly talshyqtar arqyly tis uıashyqtaryna óte berik bekigen.
Tiske keletin qantamyrlar ony qorektik zattarmen qamtamasyz etedi. Tis aýyrǵanda nemese tisti julǵanda aýyratyny júıkelerdiń sezimtaldyǵyna baılanysty.
Tistiń negizgi bóligin dentın (lat.«dens» - tis) zaty quraıdy. Dentın óte tyǵyz súıek ulpasynan túzilgen. Onyń quramynyń 70%- y fosfattardan, ftordan jáne kálsı karbonattarynyń qosylys - tarynan turady. Mıkrobtardyń áserinen tistiń dentın zatynyń buzylýynan bolatyn aýrý tisjegi (karıes ) dep atalady.
Bútin ári saý tister - adam densaýlyǵynyń basty kepili. Aýyrǵan tisterde aýrý qozdyrýshy mıkrobtar kóptep kezdesedi. Tistiń búlinýi tis kireýkesiniń shytynaýynan bastalady. Tis kireýkesiniń shytynaýy qatty zattardy (mysaly, jańǵak) shaǵýdan jáne t. b. jaǵdaılardan da bolady. Keıde tym ystyq nemese óte salqyn sýsyndardy birinen soń birin ishý kireýkeniń shytynaýyna áser etedi. Tis kireýkesindegi shytynaǵan jerlerge mıkrobtar shoǵyrlanyp, tistiń búlinýi jalǵasa beredi. Aýrý tister adam aǵzasyndaǵy basqa múshelerge (júrekke, búırekke, býyndarǵa jánó t. b.) de zardabyn tıgizedi. «Aýrý aýyzdan kiredi» degen sózde tereń maǵyna bar. «Tis búlindi degenshe, ish búlindi. ish búlindi degenshe, is búlindi» degen sózder tistiń aýrýynyń ishki múshelerge áserin dál kórsetip tur.
Aýyz kýysyna túsken taǵam aldymen tisterdiń kómegi arqyly shaınalyp usaktalady da, silekeımen aralasady. Aýyzda tolyq shaınalǵan, óri silekeımen shylanǵan taǵam aǵzada jeńil qorytylyp, tez sińedi. Kórnekti aqyn Muzafar Ólimbaevtyń «apyl-ǵupyl ishken as, askazanǵa túsken tas» degen naqylynan ózderiń qorytyndy shyǵaryńdar.
Adamnyń da tisteri basqa sútkorekti janýarlarǵa uqsas jeke toptarǵa bólingen. Tister kúrek, soıdaq, kishi jáne úlken azý tister dep bólinedi.
Eresek adamdarda 28 - 32 turakty tis bolady. Olar ústińgi jáne astyńǵy jaksúıekterdegi arnaıy tis uıashyqtarynda ornalasqan. Árbir jaqsúıekterde 16 tis bar. Tisterdiń pishini de ár túrli. Jaqsúıekterdiń aldyńǵy jaǵynda ornalasqan jalpaq tisterdi kúrek tister dep ataıdy. Keıde olardy halyq arasynda mańdaı tister nemese qasqa tister dep te ataı beredi. Jalpy kúrek tisterdiń sany 8. Kúrek tisterdiń eki shetindegi pishini úshkirleý kelgen soıdaq tister. Olardyń sany - 4. Adam kúrek jáne soıdaq tisteri arqyly taǵamdy julyp alyp jeıdi. Bul tisterden keıin kishi azý tister ornalasqan. Olardyń sany - 8. Kishi azý tisterden keıin úlken azý tister bar. Olardyń sany - 12. Azý tisterdiń ústińgi beti kedir - budyrly bolady. Azý tisterdiń kómegimen taǵamdy usaqtap shaınaıdy.
Sábı dúnıege tissiz keledi. Sábıdiń 6 - 9 aılyǵynda alǵash ret kúrek tister shyǵa bastaıdy. Sábıde 2 jasqa deıin barlyǵy 20 tis shyǵady. Bul tister sút tister dep atalady. 6 - 7 jastan bastap sút tister túsip, ornyna turaqty tister shyǵady. «Balanyń jetide tisi túsedi» degen naqyl sony ańǵartady. Óıtkeni balalar jaqsúıekteriniń mólsheri men pishini eresek adamdardan ózgeshe bolady. Turaqty tisterdiń bastapqy nyshany sút tisterdiń túbiriniń astynda ornalasqan. Olar birte - birte sút tisterin yǵystyra bastaıdy da, sút tisterine qorektiń kelýine kedergi jasaıdy. Qorek kelmegen sút tister birte - birte túsedi, onyń ornyna astyńǵy jaqsúıekte turaqty tister shyǵady. 12 - 14 jasta tolyq turaqty tister shyǵyp bitedi. Eń sońǵy úlken azý tister 18 - 20 (odan da keńirek) jasta shyǵady. Olardy kesh shyǵatyndyqtan, «aqyl tister» dep ataıdy. Shyn máninde, olardyń aqylǵa eshbir qatysy bolmaıdy.
Tis gıgıenasy.
Tisti saý qalpynda saqtaý úshin árbir tamaqtanǵannan keıin aýyzdy shaıyp, tisti tazalaý qajet. Kún saıyn tisti tańerteń jáne keshke muqıat tazalap jýý kerek. Tisti tazalaýda belgili erejeni este ustaý shart. Aldymen bólme temperatýrasyndaǵydaı sýmen aýyzdy birneshe ret shaıý; sodan soń arnaıy másýekpen tazalaý; aldyńǵy jaǵyn úıkeleı bermeı aldyńǵy, artqy búıir tustaryn da muqıat tazalaý. Mósýekpen tisterdiń arasymen joǵarydan tómenge, tómennen joǵaryǵa qaraı ysqylaý; tisterdiń aýyz qýysyna qaraǵan ishki betterin de tazalaý qajet.
Árbir adamnyń jeke basynyń arnaıy másýegi bolýy tıis. Ony paıdalanǵannan keıin jaqsylap tazartyp jýyp, sabyndap qoıý kerek. Kelesi paıdalanarda másýektiń sabynyn jýýdy esten shyǵarýǵa bolmaıdy.
Qazaq halqynyń kórnekti ǵalymy, ári alǵashqy kásibı dárigeri Halel Dosmuhameduly da tistiń tazalyǵyna zor mán bergen. «Aýzyńdy taza usta - sań, tis aýrýynyń kóbinen qutylasyń. Tamaq jegen saıyn tisińdi másýekpen (tis tazalaǵyshpen) jaqsylap tazala. ishken - jegen saıyn jáne erteńinde, keshinde aýzyńdy tazalap shaıp otyr». Ǵalymnyń bul danalyq sózderi árbir adamnyń esinde júrer erejege aınalýy shart.
Tisti tazalaýdyń basty quraly - tis másýegi. Ondaǵy qylshyqtardyń ortasha uzyndyǵy 25 - 30 mm, eni 8 - 12 mm bolýy shart. Jańa másýekti paıdalanýdan buryn sabynmen ári ystyq sýmen jýý kerek. Másýekti árbir 2 - 3 aıda jańartyp otyrý qajet. Tis pastalaryn da durys tańdaı bilý kerek. Mektep oqýshylaryna «Ný, pogodı», «Býratıno», «Karlson», «Detskaıa», «Mátnaıa», «Apelsınovaıa», «Olımp» jáne t. b. pastalar usynylady. Tis kireýkesiniń beriktigin saqtaý úshin quramynda ftory bar pastalar qoldanylady. Ondaı pastalarǵa «Chebýrashka», «Ftorodent», «Flúrodent», «Sıgnal», «Pepsodent», «Kolgeıt» jatady.
Tistiń bútindigin saqtaý úlgisin japon halqynyń kazirgi kezdegi ıgilikti isterinen aıqyn kórýge bolady. Sońǵy jyldary Japonıada «tistiń saýlyǵy - ulttyq saýlyǵy» degen uzaq merzimdi «8020» atty shara qolǵa alyndy. Bul shara árbir japondyqqa jaqsy tanys. Onyń máni 80 jasqa deıin ár adamda 20 bútin tis bolýy shart: ol úshin aldymen másýekti tańdaı bilýge erekshe mán beredi. Tisti jáne aýyz qýysyn muqıat tazalaý - uzaq ómir súrýdiń basty kepili. Olaı bolsa, bul salada da ózge halyqtardyń da ónegeli isterinen úlgi alýdyń eshbir sógettigi bola qoımas.
«As qorytý músheleriniń qurylysy men qyzmeti»
Taqyrypqa qatysty leksıka men termınologıa:
Kireýke
Dentın,
Pýlpa
Premolár kishi azý tister
Molár (úlken azý tister)
Kúrek tis
Soıdaq tis
Aýyz qýysy
Óńesh, ultabar
Asqazan, ultabar
Ash ishek, toq ishek
Tik ishek
Asqorytý bezderi
Baýyr, silekeı bezderi
Uıqy bezi
Keńeıtilgen tapsyrmalar:
1. Adasqan músheler: asqorytý músherin
retimen ornalastyrý.
1. Asqazan
2. Aýyz qýysy
3. Ash ishek
4. Tik ishek
5. Jutqynshaq
6. Toq ishek
2. Bıologıalyq dıktant.
Asqorytý múshesi _________ bastalady. Óńesh uzyndyǵy ___ sm bulshyqetti tútik. ________ asqorytý júıesindegi eń iri bez.
Astyń qorytylmaǵan qaldyǵy ash ishekten _________ ótedi.
Astyń qorytylýy ash ishek pen ________ aıaqtalady. Apendıkske as qaldyǵy jáne mıkrobtar túskende __________ paıda bolady.
Árbir jeke tistiń saýyty, moıny jáne..... bolady. Tisti saý qalpynda saqtaý úshin árbir tamaqtanǵannan keıin... Tistiń ishki qýysy keýekti... ulpasymen toltyrylǵan. Asqorytý júıesi bólimderden... turady. Asqazanda... prosesi júzege asady. Astyń mehanıkalyq ózgerisi …………………. ótedi. Hımıalyq ózgeriske……………………………………….. ushyraıdy. Jutylý... júredi. Qorytylý asqazanda... júredi. Absorbsıa nemese sińirilý... júredi. Sý absorbsıasy... júredi. Qorytylmaǵan qaldyq.. arqyly shyǵarylady.
Úıge tapsyrma. Taqyrypty mazmundaý.
Páni: Bıologıa
Sabaqtyń taqyryby As qorytý júıesi
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: As qorytý músheleriniń erekshelikterin, mańyzyn, quramyn, qyzmetin, qurylysyn túsindirý;
Damytýshylyq: Oqýshylardyń asqorytý músheleriniń erekshelikterin kórsetip, adam ómirindegi mańyzy týraly bilý;
Tárbıelik: Óz densaýlyǵyna nemquraılyqpen qaramaý, salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýǵa sanıtarlyq gıgıenalyq talaptardy oryndaýǵa tárbıeleý
Sabaq barysy:
Toppen amandasý, órmekshi tory ádisi aqyly jańa taqyrypty pysyqtaý. 3 topqa bólý.
Shattyq sheńberi:
Kúlimdep kún búgin de,
Qarady maǵan da.
Kúlimdep kún búgin de,
Qarady saǵan da.
Kúlimdep kún búgin de,
Qarady barshaǵa.
| Bilemin | Bildim | Bilgim keledi |
Taǵam aldymen aýyz qýysynda shaınalyp, silekeımen aralasyp jutylady. Aýyz qýysynda til ornalasqan. Ol kóldeneń jolaqty, bulshyq et ortasynan turady. Tildiń túbi dóńes kilegeıli shyryshty qabyqshamen qaptalǵan ústińgi betinde túrli pishindi dám sezý emiziksheleri bar. Tildiń úshy táttini, eki búıiri qyshqylmen tuzdy, túbi ashyny sezedi. Sonymen birge til sóıleýge jáne jutýǵa qatysady.
Jutqynshaq tútik pishindi ishi qýys bulshyqetti múshe. Jutqynshaq moıyn omyrtqasynyń aldyńǵy jaǵynda ornalasqan uzyndyǵy 11 - 13sm.
Óńesh uzyndyǵy 25sm ishi qýys bulshyq etti múshe. Joǵarǵy bóligi jutqynshaqtyń tómengi bóligi asqazanmen jalǵanǵan. Óńeshti astarlap jatqan kilegeıli kóp qabatty epıtılımen qaptalǵan. Óńeshtiń ortańǵy bulshyq eti biryńǵaı salaly bulshyq et ulpasynan turady. Osy bulshyq et oqtyn - oqtyn jıyrylý nátıjesinde taǵam asqazanǵa túsedi. Óńesh kók ettiń ortasyndaǵy tesikten ótip qursaq qýysyndaǵy asqazanmen (qarynmen jalǵasady).
Asqazan ishi qýys qalyń bulshyq et múshe. Joǵarǵy jaǵy óńeshten, tómengi jaǵys ash ishekten bastalady. Asqazannyń ishki jaǵyn astarlap jatqan qatparly kilegeıli shyryshty qabyq onyń kólemin úlkeıtedi. Asqazannyń qabyrǵasynda biryńǵaı salaly bulshyq et talshyqtary 3 túrli baǵytta ornalasqan.
İshki qabaty ishki qabaty qıǵash ortańǵysy saqına tárizdi syrtqysy uzynan ornalasqan. Asqazannyń qatparly kilegeıli óte usaq bezder bar. Bul bezderden qaryn sóli bólinedi. Asqazannyń óńeshpen jáne ultabarmen baılanysqan jerinde saqına tárizdi bulshyqetter bar.
Ash ishek uzyndyǵy 5 - 6m asqazan men toq ishekti jalǵastyrady. Ash ishektiń asqazannan bastalǵan jeri 25 - 30sm deı ultabar (on eki eli ishek) dep atalady. Ultabar baýyrdan keletin ót qabynan ózegi jáne uıqy beziniń ózegine ashylady.
Ash ishektiń kilegeıli qabyrǵasynda tuıyq óskin túrindegi búrler óte kóp bolady. Mundaı búrler tek ash ishekke ǵana tán. Bul búr ishektiń sińirý betin ulǵaıtady. Ash ishekti bulshyq et talshyqtary oqtyn - oqtyn tolqyn tárizdi jıyrylyp, bosańsyp turady. Jegen tamaq ishektiń ishimen alǵa jyljıdy.
Toq ishek uzyndyǵy 1, 5 - 2m ash ishekten eki esedeı jýan. Toq ishektiń ash ishekten bastalǵan jeri soqyrishek dep atalady. Ol oń jaq myqymda ornalasqan. Qurt pishindi tuıyq óskin ol lımfa júıesine jatady. Onyń qabynýynan bolatyn aýrý soqyrishek (apendıks) dep atalady. Toq ishektiń syrtynda maı qabaty qalyń bolady. Toq ishekte sý qaıtadan denege sińiriledi de nájis qalyptasady. Toq ishekte óte kóp bakterıalar (ásirese ishek taıaqshalary) bolady. Bul bakterıalar ósimdik jasunyqtaryn ydyratady. Keıbir vıtamınderdi sıntezdeıdi. Zıandy mıkrobtardan qorǵap tamaqtyń durys qorytylýyn qamtamasysyz etedi. Dárini qalaı bolsa solaı paıdalaný ishektegi paıdaly bakterıalarǵa zıandy áser etedi. Sondyqtan dári - dármekti tek dárigerdiń keńesi boıynsha paıdalaný kerek.
Tistiń qurylysy.
Árbir jeke tistiń saýyty, moıny jáne túbiri bolady. Tistiń aýyz qýysynan shyǵyp turǵan bóligi tis saýyt dep atalady. Onyń syrty jyltyr kireýkemen (emal) qaptalǵan. Tis kireýkesi - adam denesindegi eń qatty ulpa. Onyń bir sharshy mıllımetr aýdany 400 kılogrammdaı salmaqqa tótep beredi. Kireýkeniń bul qasıeti, onyń quramyndaǵy beıaǵzalyq zattarǵa tikeleı baılanysty. Tis kireýkesiniń 95%- y kálsı fosfatynyń qosylysynan turady. Budan basqa onyń quramynda ftor, mys, myrysh, temir, kremnıı jáne t. b. zattar kezdesedi. Tis kireýkesiniń qalyńdyǵy da túrlishe bolady. Tissaýyttyń ústińgi búdyrlaryndaǵy kireýke edáýir qalyń. Balalar tisteri kireýkesiniń quramynda mıneraldyq zattar az bolǵandyqtan, ol juqa bolady. Tistiń kelesi bólimi - tis moıyn. Tis moıny arqyly jaq súıekterindegi tis uıashyqtaryna sement zaty arqyly bekıdi. Tistiń úshinshi bólimi - túbiri. Tis túbiri jaqsúıekterdegi arnaıy uıashyqtarda ornalasqan. Kúrek jáne soıdaq tisterdiń túbiri bir - birden bolsa, azý tisterdiń túbiri ekeý (kishi azý tisterde) nemese úsheý (sońǵy úlken azý tisterde). Tis túbiriniń ushynda kishkene tesik bolady. Osy tesik arqyly tistiń ishine qantamyrlary men júıkeler enedi. Tistiń ishki qýysy keýekti dáneker ulpasymen toltyrylǵan. Tistiń túbirleri dáneker ulpaly talshyqtar arqyly tis uıashyqtaryna óte berik bekigen.
Tiske keletin qantamyrlar ony qorektik zattarmen qamtamasyz etedi. Tis aýyrǵanda nemese tisti julǵanda aýyratyny júıkelerdiń sezimtaldyǵyna baılanysty.
Tistiń negizgi bóligin dentın (lat.«dens» - tis) zaty quraıdy. Dentın óte tyǵyz súıek ulpasynan túzilgen. Onyń quramynyń 70%- y fosfattardan, ftordan jáne kálsı karbonattarynyń qosylys - tarynan turady. Mıkrobtardyń áserinen tistiń dentın zatynyń buzylýynan bolatyn aýrý tisjegi (karıes ) dep atalady.
Bútin ári saý tister - adam densaýlyǵynyń basty kepili. Aýyrǵan tisterde aýrý qozdyrýshy mıkrobtar kóptep kezdesedi. Tistiń búlinýi tis kireýkesiniń shytynaýynan bastalady. Tis kireýkesiniń shytynaýy qatty zattardy (mysaly, jańǵak) shaǵýdan jáne t. b. jaǵdaılardan da bolady. Keıde tym ystyq nemese óte salqyn sýsyndardy birinen soń birin ishý kireýkeniń shytynaýyna áser etedi. Tis kireýkesindegi shytynaǵan jerlerge mıkrobtar shoǵyrlanyp, tistiń búlinýi jalǵasa beredi. Aýrý tister adam aǵzasyndaǵy basqa múshelerge (júrekke, búırekke, býyndarǵa jánó t. b.) de zardabyn tıgizedi. «Aýrý aýyzdan kiredi» degen sózde tereń maǵyna bar. «Tis búlindi degenshe, ish búlindi. ish búlindi degenshe, is búlindi» degen sózder tistiń aýrýynyń ishki múshelerge áserin dál kórsetip tur.
Aýyz kýysyna túsken taǵam aldymen tisterdiń kómegi arqyly shaınalyp usaktalady da, silekeımen aralasady. Aýyzda tolyq shaınalǵan, óri silekeımen shylanǵan taǵam aǵzada jeńil qorytylyp, tez sińedi. Kórnekti aqyn Muzafar Ólimbaevtyń «apyl-ǵupyl ishken as, askazanǵa túsken tas» degen naqylynan ózderiń qorytyndy shyǵaryńdar.
Adamnyń da tisteri basqa sútkorekti janýarlarǵa uqsas jeke toptarǵa bólingen. Tister kúrek, soıdaq, kishi jáne úlken azý tister dep bólinedi.
Eresek adamdarda 28 - 32 turakty tis bolady. Olar ústińgi jáne astyńǵy jaksúıekterdegi arnaıy tis uıashyqtarynda ornalasqan. Árbir jaqsúıekterde 16 tis bar. Tisterdiń pishini de ár túrli. Jaqsúıekterdiń aldyńǵy jaǵynda ornalasqan jalpaq tisterdi kúrek tister dep ataıdy. Keıde olardy halyq arasynda mańdaı tister nemese qasqa tister dep te ataı beredi. Jalpy kúrek tisterdiń sany 8. Kúrek tisterdiń eki shetindegi pishini úshkirleý kelgen soıdaq tister. Olardyń sany - 4. Adam kúrek jáne soıdaq tisteri arqyly taǵamdy julyp alyp jeıdi. Bul tisterden keıin kishi azý tister ornalasqan. Olardyń sany - 8. Kishi azý tisterden keıin úlken azý tister bar. Olardyń sany - 12. Azý tisterdiń ústińgi beti kedir - budyrly bolady. Azý tisterdiń kómegimen taǵamdy usaqtap shaınaıdy.
Sábı dúnıege tissiz keledi. Sábıdiń 6 - 9 aılyǵynda alǵash ret kúrek tister shyǵa bastaıdy. Sábıde 2 jasqa deıin barlyǵy 20 tis shyǵady. Bul tister sút tister dep atalady. 6 - 7 jastan bastap sút tister túsip, ornyna turaqty tister shyǵady. «Balanyń jetide tisi túsedi» degen naqyl sony ańǵartady. Óıtkeni balalar jaqsúıekteriniń mólsheri men pishini eresek adamdardan ózgeshe bolady. Turaqty tisterdiń bastapqy nyshany sút tisterdiń túbiriniń astynda ornalasqan. Olar birte - birte sút tisterin yǵystyra bastaıdy da, sút tisterine qorektiń kelýine kedergi jasaıdy. Qorek kelmegen sút tister birte - birte túsedi, onyń ornyna astyńǵy jaqsúıekte turaqty tister shyǵady. 12 - 14 jasta tolyq turaqty tister shyǵyp bitedi. Eń sońǵy úlken azý tister 18 - 20 (odan da keńirek) jasta shyǵady. Olardy kesh shyǵatyndyqtan, «aqyl tister» dep ataıdy. Shyn máninde, olardyń aqylǵa eshbir qatysy bolmaıdy.
Tis gıgıenasy.
Tisti saý qalpynda saqtaý úshin árbir tamaqtanǵannan keıin aýyzdy shaıyp, tisti tazalaý qajet. Kún saıyn tisti tańerteń jáne keshke muqıat tazalap jýý kerek. Tisti tazalaýda belgili erejeni este ustaý shart. Aldymen bólme temperatýrasyndaǵydaı sýmen aýyzdy birneshe ret shaıý; sodan soń arnaıy másýekpen tazalaý; aldyńǵy jaǵyn úıkeleı bermeı aldyńǵy, artqy búıir tustaryn da muqıat tazalaý. Mósýekpen tisterdiń arasymen joǵarydan tómenge, tómennen joǵaryǵa qaraı ysqylaý; tisterdiń aýyz qýysyna qaraǵan ishki betterin de tazalaý qajet.
Árbir adamnyń jeke basynyń arnaıy másýegi bolýy tıis. Ony paıdalanǵannan keıin jaqsylap tazartyp jýyp, sabyndap qoıý kerek. Kelesi paıdalanarda másýektiń sabynyn jýýdy esten shyǵarýǵa bolmaıdy.
Qazaq halqynyń kórnekti ǵalymy, ári alǵashqy kásibı dárigeri Halel Dosmuhameduly da tistiń tazalyǵyna zor mán bergen. «Aýzyńdy taza usta - sań, tis aýrýynyń kóbinen qutylasyń. Tamaq jegen saıyn tisińdi másýekpen (tis tazalaǵyshpen) jaqsylap tazala. ishken - jegen saıyn jáne erteńinde, keshinde aýzyńdy tazalap shaıp otyr». Ǵalymnyń bul danalyq sózderi árbir adamnyń esinde júrer erejege aınalýy shart.
Tisti tazalaýdyń basty quraly - tis másýegi. Ondaǵy qylshyqtardyń ortasha uzyndyǵy 25 - 30 mm, eni 8 - 12 mm bolýy shart. Jańa másýekti paıdalanýdan buryn sabynmen ári ystyq sýmen jýý kerek. Másýekti árbir 2 - 3 aıda jańartyp otyrý qajet. Tis pastalaryn da durys tańdaı bilý kerek. Mektep oqýshylaryna «Ný, pogodı», «Býratıno», «Karlson», «Detskaıa», «Mátnaıa», «Apelsınovaıa», «Olımp» jáne t. b. pastalar usynylady. Tis kireýkesiniń beriktigin saqtaý úshin quramynda ftory bar pastalar qoldanylady. Ondaı pastalarǵa «Chebýrashka», «Ftorodent», «Flúrodent», «Sıgnal», «Pepsodent», «Kolgeıt» jatady.
Tistiń bútindigin saqtaý úlgisin japon halqynyń kazirgi kezdegi ıgilikti isterinen aıqyn kórýge bolady. Sońǵy jyldary Japonıada «tistiń saýlyǵy - ulttyq saýlyǵy» degen uzaq merzimdi «8020» atty shara qolǵa alyndy. Bul shara árbir japondyqqa jaqsy tanys. Onyń máni 80 jasqa deıin ár adamda 20 bútin tis bolýy shart: ol úshin aldymen másýekti tańdaı bilýge erekshe mán beredi. Tisti jáne aýyz qýysyn muqıat tazalaý - uzaq ómir súrýdiń basty kepili. Olaı bolsa, bul salada da ózge halyqtardyń da ónegeli isterinen úlgi alýdyń eshbir sógettigi bola qoımas.
«As qorytý músheleriniń qurylysy men qyzmeti»
| Múshe | Qurylys erekshelikteri | Qyzmeti |
| 1. Aýyz qýysy | Asty usaqtap, silekeımen shylaýlaıdy, kómirsýlardy ydyratady. Dám sezedi, asty jutýǵa qatysady | |
| 2. Jutqynshaq | Bulshyq etti, asqorytý men tynys alý joldarynyń qıylysatyn jeri, tómengi jaǵy tarylyp, óńeshke jalǵasady. | |
| 3. | Bulshyq etti tútik. İshki beti shyrysh bólip shyǵaratyn jalpaq epıtelıı jasýshalarymen astarlanǵan, joǵary bóligi - kóldeneń jolaqty, al tómengi bóligi - birińǵaı salaly bulshyq etten turady. Hİ keýde omyrtqasy deńgeıinde asqazanǵa ashylady. | Astyń asqazanǵa ótýin qamtamasyz etedi. |
| 4. Asqazan | Astyń fermentter men as qorytý sólderiniń áserinen qorytylýy. | |
| 5. Ashshy ishek | As qorytý jolynyń edáýir uzyn bóligi: ultabar, ashishek jáne myqynishekke bólinedi. Silemeıli qabatynda ishek sólin bóletin tútik tárizdi kóptegen bezder jáne jińishke ósindiler - ishek búrleri bolady. | |
| 6. | Pishini taǵa tárizdi, oǵan uıqy bezi men baýyr ózekteri ashylady. | Organıkalyq zattardyń bir bóligin qorytyp, sińiredi, keıbir gormondardy túzedi. |
| 7. Toq ishek | Silekeıli qabyqshalary azdaǵan mólsherde sól bóledi. | |
| 8. Tik ishek | Toq ishektiń jalǵasy. |
Kireýke
Dentın,
Pýlpa
Premolár kishi azý tister
Molár (úlken azý tister)
Kúrek tis
Soıdaq tis
Aýyz qýysy
Óńesh, ultabar
Asqazan, ultabar
Ash ishek, toq ishek
Tik ishek
Asqorytý bezderi
Baýyr, silekeı bezderi
Uıqy bezi
Keńeıtilgen tapsyrmalar:
1. Adasqan músheler: asqorytý músherin
retimen ornalastyrý.
1. Asqazan
2. Aýyz qýysy
3. Ash ishek
4. Tik ishek
5. Jutqynshaq
6. Toq ishek
2. Bıologıalyq dıktant.
Asqorytý múshesi _________ bastalady. Óńesh uzyndyǵy ___ sm bulshyqetti tútik. ________ asqorytý júıesindegi eń iri bez.
Astyń qorytylmaǵan qaldyǵy ash ishekten _________ ótedi.
Astyń qorytylýy ash ishek pen ________ aıaqtalady. Apendıkske as qaldyǵy jáne mıkrobtar túskende __________ paıda bolady.
Árbir jeke tistiń saýyty, moıny jáne..... bolady. Tisti saý qalpynda saqtaý úshin árbir tamaqtanǵannan keıin... Tistiń ishki qýysy keýekti... ulpasymen toltyrylǵan. Asqorytý júıesi bólimderden... turady. Asqazanda... prosesi júzege asady. Astyń mehanıkalyq ózgerisi …………………. ótedi. Hımıalyq ózgeriske……………………………………….. ushyraıdy. Jutylý... júredi. Qorytylý asqazanda... júredi. Absorbsıa nemese sińirilý... júredi. Sý absorbsıasy... júredi. Qorytylmaǵan qaldyq.. arqyly shyǵarylady.
Úıge tapsyrma. Taqyrypty mazmundaý.
You Might Also Like
-
"Biz aldaǵy ýaqytta da memlekettik tildi damytý baǵytyndaǵy keshendi jobalardy júzege asyrýdy tabandylyqpen jalǵastyra beremiz. Qazaq alfavıtin jylǵa qaraı latyn grafıkasyna kóshirýge daıyndyq jumysy...
-
Maqsaty: qysta dalada ýaqytty kóńildi ótkizýge shanamen syrǵanaýǵa, qar laqtyryp oınaýǵa, qardan keskinder jasaýǵa bolatynyna balalardyń nazaryn aýdarý. Qystyń belgileri týraly bilimderin pysyqtaý, ...
