InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: M. Dýlatov (1885 - 1935) «Oıan, qazaq!» jınaǵyndaǵy óleńder
Sabaqtyń maqsaty: bilimdilik - M. Dýlatovtyń ómiri men shyǵarmalary týraly bilimderin tereńdetý; tárbıelik máni - ultyn súıe bilgen aqyn halqy úshin, halqynyń bostandyǵy úshin janyn pıda etti; damytýshylyq - M. Dýlatov shyǵarmalaryndaǵy ozyq ıdeıa, demokratıalyq baǵytqa mán berip, aqyn óleńderiniń taqyrybyn óz betterinshe asha bilýge yntalandyrý.
Sabaqtyń túri: Júıege keltirý sabaǵy.
Kórnekiligi: M. Dýlatov shyǵarmalary, oqýlyq, hrestomatıa, tirek syzba, «Oıan, qazaq!» jınaǵyndaǵy óleńderden úzindi jazylǵan plakattar.
Ádis - tásili: Deńgeılik tapsyrmalar, suraq - jaýap, óleńder jınaǵy týraly baıandaý, oqytý, taldaý, sabaqty qorytyp, baǵalaý.

Sabaqtyń barysy:
a) Uıymdastyrý barysy
á) Oı qozǵaý maqsatynda deńgeılik tapsyrmalar
Toptarǵa suraq qoıyp, shapshańdyq, jyldamdyq, bilimdilik qımyldaryn baqylaý.
İ deńgeı
1 - top. 1. M. Dýlatovtyń týǵan jeri jáne jyly. (Torǵaı obl. 1885 jyly)
2. Aqynnyń bilim alý kezeńderi.(Aýyl moldasy, 2 jyldan keıin Muqan Toqtabaıulynan oryssha bilim alady, 1897 jyly orys - qazaq ýchılıshesinde, bitirgen soń muǵalimdik kýrsta oqıdy, 1902 j muǵalim )
3. 1 - shi býrjýazıalyq tóńkeris kezinde Mirjaqyp qaıda boldy? (1905 j Qarqaralyda Ahańmen birge
patsha ókimetine hat jazady)
4. 1905 j «Qazaq konstıtýsıalyq - demokratıalyq partıasy» qaı qalada, qandaı sıeze quryldy? Mirjaqyp buǵan qatysty ma? (Qatysty, Oral qalasynda boldy)
5. Mirjaqyp Peterbýrgke nege, qashan bardy? (1906 j deleget bolyp bardy)
6. Peterbýrgte qandaı gazet shyǵarý uıǵaryldy jáne oǵan aqynnyń qandaı óleńi basyldy? («Serke» gazeti, «Jastarǵa» óleńi).
7. A. Baıtursynov qandaı gazet uıymdastyrdy, qaıda, qashan? (Orynborda, 1913 j «Qazaq» gazeti)
8. A. Baıtursynovtyń qazaq balalaryna saýat ashatyn qandaı ǵylymı jumysy boldy, qalaı atalady jáne qashan shyqty?(Álippe jazdy «Oqý quraly» dep atalady. 1912 j Orynborda, 1925 j deıin 7 ret basyldy)
2 - top
1. «Oıan, qazaq!» jınaǵy 1 - ret qaıda, qashan basyldy? (1909 j Ýfada)
2. 1910 j Qazaq qalasynda qandaı shyǵarmasy basyldy? («Baqytsyz Jamal»)
3. 1911 j Semeıde Mirjaqypty polısıa nege tutqyndady?( «Oıan, qazaq!» jınaǵy úshin patsha )
4. «Oıan, qazaq!» 2 - shi ret qashan basyldy? (1911 jOrynborda)
5. A. Baıtursynovtyń «Álipbıi» qashan jazyldy?
6. «Til quraly» eńbegi qaı jyldary basylyp, qaı jylǵa deıin óńdelip qoldanyldy? (1914 - 1916 j úsh kitap bolyp, 1928j deıin 6 - 7 ret basyldy. Qazaq tiliniń fonetıkasy, gramatıkalyq qurylymy týraly ǵylymı jumystyń basy).
7. Mirjaqyp qashan járdem qoryn uıymdastyrdy? (1916 j patshanyń maýsym jarlyǵynan qaıta jazalaýynan qashqan, bosqyn, ashtyqqa urynǵan qazaqtarǵa tarıhta tuńǵysh ret qor uıymdastyrdy).
8. İri qaıratker aqyn qaıda, qashan dúnıe saldy jáne súıegi týǵan jerge qashan ákelindi?
(1926 j tutqyndalyp Aqteńiz Baltyq kanaly boıyndaǵy Solovkı degen lagerde, qatty aýrýdan
1933 j kóz jumdy, týǵan jerge 1993 j ǵana súıegi ákelinip, arýlanyp qoıyldy).

İİ deńgeı
İri qoǵam qaıratkerleri, qazaqtyń zıaly oqyǵandary týraly tarıhı estelik kesteni toltyrý tapsyrylady.

İİİ deńgeı
Halqynyń keleshek ómiri úshin kúresip, sol eliniń bas bostandyǵy men jańa ómirdegi mádenıetin, bilimin, ǵylymyn armandap ótken aǵalar amanaty týraly oıtolǵaý jazdyrý.

b) Mirjaqyp shyǵarmalary, «Oıan, qazaq!» jınaǵyna engen óleńderdiń ıdeıalyq baǵytyn ashyp, júıege keltirý.
Taqtaǵa ilingen plakattaǵy jazylǵan bir shýmaq óleńdi oqyp, kózińdi ash, oıan, qazaq, kóter basty... kitaptyń betashary bolǵan osy bir shýmaqtyń ózi aqynnyń ıdeıalyq maqsatyn, rýhanı basty nysanasyn ashyp turǵandaı, «Oıan!» sózi kim - kimdi de eleńdetpeı qoımaıdy. Tipti tatar, bashqurt oqyǵandary da nazarlaryn salǵan edi. Al patsha senzýrasy bul kitaptyń revolúsıalyq rýhyna tóze almaı, ony joıýdy maqsat etti. Biraq patsha qaharyna qaramastan halyq bul kitapty kóziniń qarashyǵyndaı saqtaıdy. Mysaly, «Qazaq» gazetinde 1917 j jazylǵan habarda feldsher Jumaǵalı Tileýlın úıinen «Oıan, qazaq!» kitabynyń myń danasy tabylǵanyn aıtady. Qazaqty oıatamyn dep, aqyn masa bolyp yzyńdaǵan A. Baıtursynovqa qosylady. Sóz basynda «Osydan 15 jyl burynǵymen salystyrǵanda nasharlap kettik, endigi (keleshekte) az ǵana jylda nemiz qalady» dep qynjylady. Jınaqtaǵy «Qazaq halqynyń burynǵy hám búgingi hali» degen alǵashqy óleńinde qazaq eliniń áleýmettik hal - ahýalyn sıpattap, halyq taǵdyryn oılaý, oǵan qyzmet etý - árbir oqyǵan azamattyń paryzy ekenine nazar aýdartady.
Bul kúnde bulardy oılap qaıǵyda júr,
Bar bolǵan danyshpandar parasatty.
Oqyǵan paıda berer jastarymyz,
Ár isten bolsa máger maǵlumaty.
Qazaq halqynyń ózin - ózi bılegen, mańyraǵan tórt túlik malyn aıdaǵan kóshpeli ómirin elestete otyryp, ol kezdi jaqtamaı, kerisinshe sol kezdiń keıbir kóleńke jaqtaryn synaıdy.
Sol kezde bizdiń qazaq ala bolǵan
Kóldeneń dushpandary jáne bolǵan
Kúshtiler nasharlaryn shaýyp alyp
Burynǵydaı bolmaǵan, pále bolǵan,- deıdi, nemese
El shaýyp, kisi óltirse batyr degen,
Batyry paqyrlardyń haqyn jegen,
Biz mundaı bul ýaqytta bolar ma edik,
İstese halyq paıdasyn ǵaqylmenen,- dep, bir - birin shaýyp, mal qýysyp, barymtalap, jer daý men jesir daýynan asa almaǵan el bılegen handar men baı - bolys, bılerdiń isine nalıdy. Osynyń saldarynan 1723 j Ábilqaıyr hannyń reseı patshasynyń qol astyna kirip, pana taýyp, tirshilik etemiz degen úmittiń de aqtalmaǵanyn, patshanyń otarlaý saıasatynyń ádiletsizdigin, halyqty aıazdaı qaryp, jer sýynan,
jaıly qonysynan aıyrylǵanyna qabyrǵasy qaıysady. «Qazaq jerleri» óleńinde:
Kir jýyp, kindik kesken, qaıran jerler,
Mujyqqa, qosh, aman bol barasyń da.
Qaldyń ǵoı kóshesiniń arasynda,
Orman – toǵaı ketti ǵoı, aǵashyń da
Oılasam, munyń bárin, qıalı bop,
Qapadan ishim ottaı janasyń da... – deıdi aqyn.
«Tarshylyq hálimiz haqynda az minajat» óleńinde, halyqtyń sonshama jalqaýlyǵyna kúızeledi.
Az emespiz - alty mıllıon halyqpyz,
Álhamdýlla, nadandyqqa qaryqpyz,
Jaıymyz joq, odan basqa maqtanar,
Saharada dıkar bolyp qalyppyz.
«Ónermen hasyl bolǵan nárseler» óleńinde aqyn progres, órkenıet jolmen ilgerilep ketken elderdiń sáni de mádenıetti ómirlerine qyzyqtyra, soǵan jetýge shaqyrady.
«Tártipti medrese joq bul qazaqta» degen óleńinde, 4 - 5 jyl oqysa da hat jaza almaı, shyǵatyn molda oqýyn synap, jańa oqý júıesi ónerli bolýǵa yqpaldy deıdi.
«Qazaq halqyna dinı bir ýaǵyz» óleńinde ár bolystan bir medrese ashyp, onda eki molda pedagogıka jolymen biri musylmansha, biri oryssha bilim berse, sonda qazaq jastary durys bilim alyp, ilgeriler edi degen pikirin kórsetedi.
«Nasıhat gýmýmıa» (ǵumumıa - jalpy) óleńi uzaq, 7 bólikten turatyn óleń. Bul óleńinde aqyn jeke óleńderinde aıtylatyn ósıet, nasıhattary, oılary bir jerge toǵysyp jınaqtalǵan. Sońǵy bóliginde óziniń aty - jóni, rýy, shyqqan jeri, 25 jasynda jazǵany aıtylady.
«Nasıhat gýmýmıada» sonymen birge ónerdiń qajettigin, qaıyrsyz baılyqtyń qur talas týdyratynyn, baı bolsań, sol baılyǵyńdy óner - ǵylym jolyna sal, halqyńa paıda tıgiz, jas jigitter ýaqyttaryn bos jibermeı, ǵylymnyń shárbatymen sýsyndasyn degen ulaǵatty ósıet aıtady. Jańa mádenıetti úırenýge tyryssań, oryssha da gazet - jýrnal oqy, aınaladan habardar bol dep jańa baǵytty silteıdi.

v) Taqyrypty baıandap ashý barysynda, óleńderinen úzindiler aıtqyzyp otyrý.
Suraq – jaýappen sabaqty qorytyndylaý. Qazaq jerlerine qonystaný týraly patsha úkimetiniń jarlyǵy qashan shyqty? Mirjaqyp «Qazaq» gazetin shyǵarýǵa aralasty ma? Kimmen birge jumys isteıdi. Jaýaptaryn, bilimderin bekitip, baǵalaý.
Úıge: «oıan, qazaq!» jınaqtan óleńderin mánerlep oqý, ómirbaıany týraly málimetter jınaqtaý.