InfoHub Logo

Oryndaǵan: Altyn aýyl orta mektebi 7 B synyp oqýshysy Djıgıtekova Quralaı  
Jetekshisi: qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi Nýrymbaeva Sandýgash

1. Zertteý  jumysynyń taqyryby: M. Jumabaevtyń «Men jastarǵa senemin» óleńiniń tárbıelik máni

2. Ózekti máselesi: Jastardyń boıyndaǵy senimsizdik. Birte-birte adamı qasıetteriniń kórinbeı, sırek kezdese bastaǵandyǵy. Óz eline degen qurmettiń joǵala bastaýy.

3. Zertteý jumysynyń boljamy: Eger biz Maǵjan Jumabaevtyń “Men jastarǵa senemin” atty óleńin nasıhattap, jastardyń rýh, jigerin kóterip, ár tilge aýdaryp qazaq ul-qyzdarynyń bolmys bitimin ózge elderge de pash etip, qazaq jastarynyń boıyndaǵy qasıetterin bıik qoıa otyryp, qazaq jastarynyń óz eline degen súıispenshiligine, eliniń úmitin aqtaýǵa jeteleýge jol ashar edik.

4. Páni men nysanasy: Ádebıet. Jumystyń negizigi nysanasy retinde M.Jumabaevtyń kóp tomdyq shyǵaramalar jınaǵyn, U.Asylov, J.Nusqabaıulynyń «Ádeptaný» kitabyn basshylyqqa aldym.

5. Ǵylymı jobanyń maqsaty: Maǵjannyń jyry arqyly qazaq jastarynyń rýh jigerin, qaırattylyǵyn dáleldeý. Jastardyń qazirgi zamandaǵy beınesin anyqtap, onyń osy zamandaǵy atqaratyn rólin zertteı otyryp, jastarymyzdyń qazirgi tárbıeliligi joǵary deńgeıde ekenin dáleldeý.

Zertteý jumysynyń mindetteri:
- Maǵjan Jumabaevtyń “Men jastarǵa senemin” óleńiniń tárbıeligin taldaý;
- Qazirgi jastardyń boıyndaǵy kúsh, jiger qasıetterin sıpattaý.
- Jınalǵan materıaldardy bir júıege keltirý;

6. Zertteýdiń ádisi-tásilderi: Berilgen materıaldardy jınaqtap, toptap, bir-birimen salystyrý arqyly ózindik oı topshylaý.

7. Ony sheshýdiń joldary:
Jumabaev óleńderi jastar tárbıesi úshin birden-bir ónege mektebi;
Maǵjan óleńindegi jastar beınesiniń búgingi kúnmen úndestigi, aqyn óleńi negizinde bastaý alǵan ıgi isterdiń kórinisi

8. Alynǵan nátıjeni talqylaý, qorytyndylaý:

M.Jumabaevtyń «Men jastarǵa senemin» óleńindegi aqynnyń Alash atyn aspanǵa shyǵaratyn jastarǵa degen qaltqysyz senimine, onyń jas urpaqty patrıottyq rýhqa tárbıeleý jolyndaǵy mán-mańyzyna jan-jaqty taldaý jasalýy. Aqyn óleńi negizinde búgingi tańda kóptegen ıgi ister óz bastamasyn tapqanyna kóz jetkizý. Maǵjan Jumabaev óleńderi men Elbasy Q.Toqaevtyń bıylǵy barys jylyn Balalar jyly etip jarıalaǵanymen úndesýi.

M.Jumabaev halqymen birge kúızeldi.
Osydan kelip jastarǵa degen senim jaryq ta
jarqyn ıdeıa týyndady. Sol shyǵarmalarynyń biri –
«Men jastarǵa senemin» óleńi.

Qazaqtyń uly aqyny Maǵjan Jumabaevtyń shyǵarmalary HH ǵasyrdyń  80-shi jyldarynyń sońynda ǵana halqymen qaıta tabysty. Aqynnyń esimin ataýǵa tyıym salynǵan jyldardyń ózinde halqy ony umytpady.

Aqyn, jazýshy, jýrnalıs, fólklorıst, tarıhshy, fılosof, aýdarmashy, ustaz, qoǵam qaıratkeri, saıasatker – Maǵjan Jumabaev artynda mol mura qaldyrdy.  Maǵjan qazaq ádebıeti men mádenıetiniń ózge elder ádebıetimen, mádenıetimen teń bolýyn qalady. Eliniń tarıhy men mádenı muralaryna qyzyǵýshylyǵy  men súıispenshiligin»  ómiriniń sońyna deıin saqtady. Ol qazaq halqynyń asyl muralaryn keleshek urpaq úshin, tarıh úshin qajet dep sanady. Sondyqtan da óziniń shyǵarmalarynda el tarıhyn, halyqtan shyqqan uly tulǵalardyń,el qorǵaǵan batyrlardyń eren eńbegi men erligin kórsetýge umtyldy.

Maǵjan óziniń qysqa ómirinde týǵan halqyna qyzmet etýge tyrysty, tamasha óleńder, poemalar, ǵylymı eńbekter jazyp, óz  izin  qaldyryp otyrdy.

Keńes úkimeti  ornaǵannan keıin, ásirese Qazaqstanǵa birinshi basshy bolyp F.I.Goloshekın  kelgennen keıin onyń shyǵarmalaryn synap,  ózine ultshylsyń, baıshylsyń, túrikshilsiń, menmensiń degen sıaqty kiná taǵý kóbeıip ketti. Sonyń ózinde ol moıymady, óziniń baǵasyn bildi:
Kúnnen týǵan balamyn,
Jarqyraımyn, janamyn,
Kúnge ǵana baǵynam.
Ózim – kúnmin, ózim – ot,
Sózim, qysyq kózim de – ot.
Ózime - ózim tabynam, – dep qyr kórsetti.

Maǵjannyń barlyq ómiri – poezıasynda. Aqyn óleńderiniń kópshiligi negizinen halqynyń, el – jurtynyń taǵdyryna baǵyshtalǵan.
İ Kirispe
1.1.Maǵjan - syrshyl, tolǵaǵysh, sýretshi, sóz ustasy.

İİ Negizgi bólim
2.1. Maǵjan Jumabaevtyń “Men jastarǵa senemin” óleńiniń tárbıelik mánin taldaý
2.2. Qazirgi jastardyń boıyndaǵy kúsh-jiger qasıetterin sıpattaý, taldaý.

İİİ Qorytyndy bólim
3.1. Maǵjan poezıasy - qazaq ultynyń murasy.

İ Kirispe

Qazaq jazýshylarynan, árıne, Abaıdy súıemin... budan soń Maǵjandy súıemin. Evropalyǵyn, jarqyraǵan áshekeıin súıemin. Qazaq aqyndarynyń qara qordaly aýylynda týyp, Evropadaǵy mádenıet pen sulýlyq saraıyna baryp, jaılaýy jarasqan Arqa qyzyn kórip, sezirgendeı bolamyn. Maǵjan kúltýrasy zor aqyn. Syrtqy kesteniń kelisimi men kúıshildigine qaraǵanda bul bir zamannyń sheginen asqandaı. Sezimi jetilmegen qazaq qaýymynan erterek shyqqandaı. Biraq túbinde ádebıet taratýshylary gazetpen qosaqtalyp, kúndegi ómiriniń tereńin tergen aqyn bolmaıdy. Zamanynan basy ozyp, ilgerilep ketken aqyn bolady. Ádebıet úshin degen tańba aıqyn bolmaı nárli ádebıet bolýǵa jol joq. Sondyqtan búgingi kúnniń bar jazýshysynyń ishinen keleshekke boı uryp, artqy kúnge anyq qalatyn sóz Maǵjannyń sózi. Odan basqamyzdyń bárimizdiki kúmándi, óte senimsiz dep bilemin. Maǵjan Jumabaev qazaqtyń asa daryndy aqıyq aqyny. Maǵjan Jumabaev poezıa álemindegi qaıtalanbas jaryq juldyz,qaıtalanbas qubylys. Onyń qýatty boıǵa jiger,júrekke ot beretin rýhty úni,izdenisteri men jańashyldyǵy qazaq ádebıetin 20-shy ǵasyrdyń basynda-aq Eýropa, orys ádebıetiniń bıik deńgeıine kóteredi».

Maǵjan aldymen syrshyl aqyn. Maǵjan sózindeı «tilge jumsaq, júrekke jyly tıetin» úlbiregen názik áýez qazaqtyń burynǵy aqyndaryna bolǵan emes. Ol júrektiń qobyzyn sherte biledi. Onyń júreginen jas pen qany aralas shyqqan tátti sózderi ózgeniń júregine áser ete almaıtyn qurǵaq óleńdi, jabaıy jyrdy Maǵjannan taba almaısyz. Ol tabıǵatty sýretteı me, áıeldi jaza ma, tarıhı adamdardan ala ma, ertegi aıta ma, uran sala ma bárinde de aqynnyń oılaǵany, sezgeni, júreginiń qaıǵyrýy, janynyń kúızelýi, kóńiliniń kirbeńi kórinip turady.

Halyq óleńderiniń mazmunynmen birge onyń yrǵaq úılesimin, ishki rýhyn, áýezdilik ásemdigin janymen qabyldaǵan aqyn keıde án kúı ǵana túsindirip alatyn sezimderdi sózben jetkizedi. Maǵjannyń aqyndyq ereksheligi de, bálkim osy bolar. Qalaı degende de, Maǵjan ózine deıingige de,keıingige de uqsamaıtyn, ózindik qoltańbasy bar aqyn. Ol ómirdegi birtutas qubylys,kórinis retinde,al adamdy sol uly tabıǵattyń,jaratylystyń bir týyndysy,bólshegi retinde qabyldaıdy. Qubylystyń mánin keń kólemde, jalpyǵa birdeı qalypta tanı bilý úshin ol, aldymen, ne nárseniń bolsa da mán mazmunyn baǵdarlap,ishki astaryna úńildi. Maǵjandy qaı tustan alsaq ta, ol naǵyz-syrshyl, tolǵaǵysh, sýretshi, sóz ustasy!
     
İİ Negizgi bólim
2.1. Maǵjan Jumabaetyń «Men jastarǵa senemin» óleńiniń tárbıelik mánin taldaý.

Maǵjan óleń jazýmen tym kishkentaı kúninen shuǵyldanady. Óıtkeni, ákesi Beken aq pen qarany aıyra biletin adam edi. Sondyqtan da ol óz balalaryn zamanyna saı perzenti etý maqsatymen úıine kitapty kóp jıatyn. Sol kezdegi Qazannan, Orynbordan, Tashkentten shyǵatyn jýrnaldardyń birin de qaldyrmaı úıindegi shaǵyn kitaphananyń qoryn molaıtýmen bolǵan adam. Onyń ústine Áshirbek atty ári oqymysty, ári isker qazaqtyń úıinde dúnıege kelgen, Maǵjannyń sheshesi Gúlsim báıbishe sol kezdegi biriniń artynan biri shyǵyp jatqan ádebı kitaptardyń úlken qamqorshysy bolatyn. Sol kitaptardy uqyptap ustap, jyrtqyzbaı, eshkimge urlatpaı eresek balalardyń qolyna berip oqytatyn da, al hat tanymaıtyn kishkentaı balalaryna ózi oqyp, mazmunyn ertek etip aıtyp otyratyn. Jas balanyń ádemi óleńder jazyp júrgen talaby, tipti, qazaq halqynyń áıgili qamqorshysy, klasık, qazaq eline: «Qanym bashqurt, tánim tatar, janym qazaq» dep mátel taratqan uly jazýshy Ǵalymjan Ibragımovty da qatty tolǵantty. 1910 jyldyń kúzinde Maǵjan óleńderiniń qoljazbalaryn Qazandaǵy Kárimovtardyń baspahanasyna tabys etip, 1912 jyly kitap qylyp shyǵardy. 1923 jyly Tashkentte «Óleńder jınaǵy» atty kitaby jaryq kórdi. «Pedagogıka» atty ǵylymı kitaby 1922 jyly Orynborda basylyp shyqty.  

Maǵjan biz úshin kim, qandaı aqyn, qandaı adam? Bul suraqtarǵa tolyq jaýap berý ońaı emes. Tek kóńil toǵaıtar bir jaı oǵan ómir boıy jaýap izdeýmen, ár býynnyń óz baǵasy men túsinigine úmit artýmen ótermiz. Jalpy, aqyn ómiri men óleńi týraly tańdanbaı, tamsanbaı aıtý qıyn. Bul aqynnyń talant qudiretinen bolar. Tutasymen alǵanda Maǵjan óleńderi qazaqtyń sóz óneri úshin jańa, sony dúnıe. Mundaı abstraksıalyq oı tolǵamdardy Maǵjannan burynǵy poezıadan kórý qıyn. Aqyn óleńderin oqı otyryp, onyń túısiný, qabyldaý qabiletiniń aıryqsha mol, árqıly ekenin ańǵarasyń, sonan da tereń estetıkalyq lázzát tabasyń.

Maǵjannyń «Men jastarǵa senemin» degen áıgili óleńi de jarıalandy. Bul óleń sol kezdegi qazaq jastarynyń el-jurt aldyndaǵy tarıhı mindetin kórsetip bergen baǵdarlama ispetti edi. Óleńniń betashary retinde aqyn mynadaı sózder keltiripti: «Jastar! Alda júrgen Alash jolyna aıanbaı qyzmet qylǵan adal júrek aǵalardan úlgi, órnek alyńdar. Eldikten, erlikten aırylyp, eki júz jyldaı eńsesi túsken eldi oılańdar! Kúndi - tún, jaqyndy - jat, paıdany – zıan dep júrgen, tolyq saıası quqyqtaryn izdep alýǵa er jetip, esi kirgen eldi oılańdar!». Osylaı deı kele aqyn «Men jastarǵa senemin» óleńin beredi. Osy joldardy jazǵan Maǵjan¬nyń ózi de áli 25-aq jasta edi. Al Smaǵul ne bary 18 jasta bolatyn. Maǵjan 1918 jyldyń kúzinen 1919 jyldyń kóktemine deıin Omby qalasynda qazaq mektepterine muǵa¬limder daıarlaıtyn kýrs ashyp, ózi sonyń dırektory boldy, ári qazaq tili men orys tilinen, ádebıetten, tarıhtan sabaq berdi. Smaǵul bul kezde Batys Sibir Kooperatorlar odaǵynyń jumysyna belsene aralasty.  «Maǵjan óz tegin de, óz jerin de ardaqtaýmen ótken, ómirdegi azamattyq ornyn ardaqtaýǵa umtylǵan, óleń sózdi asyl marjandaı tergen, sulý jyrymen oqyrman júregin baýraǵan, al ózi bolsa, óne boıy qapasta, qaıǵy men qasirette ómir keship, aqyrynda múlt ketken, ózi aıtatyndaı, sory arylmaǵan halqynyń zarly perzenti» [2.b.135].

Sóz qudiretiniń syryn ashyp, óz óleńderinde kórkemdegish quraldardy oryndy da, utymdy paıdalanyp, sóz saptaý sheberligin tanytqan aqyn «Árbir iri jazýshynyń sheberliginiń ózgesheligi kóbine-kóp onyń shyǵarmasynan kórinedi». «Kórkemdik degenimiz árbir sózdiń oryndy qoldanylýynyń ǵana emes, óte qajettilikpen, zárýlikpen qoldanýdyń belgisi jáne sóz degeniń múmkin bolǵansha az jumsalýy kerek»,[1.b.65]-degen nebir ǵalymdardyń oıyn dáleldegendeı.

Maǵjan Jumabaevty qazirgi urpaqqa jaqsylap tanytý, onyń shyǵarmashylyǵyn barynsha jiti taldaý, beriden qaıtpaı, áriden, bıik oılar óresimen tolǵap kórý kerek. Árbir kórkem dúnıeni tez tanyp, áserlenip, tez ıgeretin kezeńi bolady. Ár nárse óz ornynda, tusynda. Maǵjannan keıingi dáýirde asa qatty, qaýyrt damyǵan qazaq poezıasy, ásirese, forma, tehnıka jaǵynan alǵa ketken tustarynda bizdiń klasıkterimizge kóp tańyrqaı almaýy múmkin. Al solarǵa Maǵjan sekildi alyptardyń jan jaqty tulǵasyn, óleńdik til shuraılylyǵyn, sóz baılyǵyn, teńeý, obraz, oıý órnek, kestelerin taıǵa tańba basqandaı etip, mıyna sińirip, júregine jetkizip oqytý kerek.

Al aqyndyq minezine kelsek ol shabyty asa shapshań, alǵyr, umtylý, júıitký, zymyraý, baryp baryp joǵarylaý, samǵaý keń dalanyń   tas tuıaq tulpary men  asqar taýdyń temńr qanat suńqaryn elesteter edi. Onyń óleńderiniń keıde múltkisiz músinmen, keıde tógip shashpalaý, saldyr salaqtaý jerleriniń qatar júretini sol shapshańdyqtyń, ǵajaıyp jyldamdyqtyń jáne alańsyz jomarttyqtyń nátıjesi. Sózderdi oıǵa sáıkestep, oıdy da sezimdi de sál tejep kezekke qoıyp, ólshep tamap jonyp qyryp otyrǵan keskinin kórmeısiń. Ony keremet bir kúsh oıda joqta kóterip áketedi de kópke deıin tabanyn jerge tıgizbeı qoıady.

Maǵjannyń shyǵarmalaryndaǵy aıqyndaýysh beıneli sózderge kóz júgirtsek sýretkerdiń ıdeıasynan týyp, sóz arqyly berilgen ne bir oıdyń kórinisin ańǵarasyz. Sózderdiń reńin kirgizip, ajarlap, kórkemdik jasap úılesimge keltirýiniń ózi birneshe túrli tásilder arqyly berilgendiginiń kýágeri bolasyz. Ásirese kórkem shyǵarmada qoldanylatyn kórkemdegish quraldyń biri, zattyń ne qubylystyń aıryqsha sıpatyn, sapasyn anyqtaıtyn beıneli sóz– epıtetti paıdalanýdaǵy sheberligi oqyrman kóńilin eriksiz baýrap áketedi. Epıtetsiz tipti aıtaryńdy anyqtaý, sýrettep otyrǵan nárseńdi naqtylaý múmkin emes ekendigin tómendegi joldar arqyly moıyndatady. Aqyn ózin nemese óziniń lırıkalyq keıipkerin ǵana emes,aınalasyndaǵy jastardy da «arystandaı aıbatty, jolbarystaı qaıratty» qalypta kórgisi keledi. Halqynyń bolashaǵy úshin kúresetin negizgi kúsh-jastar. Olaı bolsa,ómir boıy «alash» uranyn kóterip ketken Maǵjan úshin jastardyń tárbıesiniń, qaırattylyǵynyń orny bólek. Óz óleńinde ol jastarǵa úlken úmitpen qaraıdy. Jastardyń boıynan qyrannyń qanatyndaı kúshtilikti,taza júrek pen er minezdi,týǵan jerge degen sheksiz mahabbatty kóredi. Soǵan maqtanady. Shabyttana jyrlaıdy. «Men jastarǵa senemin» dep asqaqtaı sóıleıdi.

Biraq biz jastar osy aqyn oıyn aqtap júrmiz ba?- degen suraq kókeıde turady. Óleńdegi qaırattylyq, rýh-jiger, tabandylyq, ádilettilik, bári-bári tárbıeden bastaý alady. Tárbıelilikti kórsetedi. Árıne, ondaı tárbıeni biz basty ata-anadan,ortamyzdan jáne osy óleńnen alamyz.

Kózderinde ot oınar,
Sózderinde jalyn bar,
Jannan qymbat olarǵa ar,

Men jastarǵa senmin!-dep jastardy namystylyqqa, qyzdarymyzdy ataq-abyroılaryna daq túsirmeýge shaqyrady. Jastardy aqıqattyń aýylynan alshaqtatpaı, ar namysyn birinshi orynǵa qoıýǵa úndeıdi. Namys-adam tulǵasynyń kúzetshisi. Maǵjan da ádiletsizdikke qarsy shyǵyp, ar-namysyn alǵa qoıyp ómirden ozbady ma...Sondyqtan osyndaı Maǵjan salyp ketken óleń jolyna jastardy baǵyttaý úshin tárbıe kerek. Sonda ǵana senim aqtalyp, bilim parasatyna saı, jastarymyzǵa eldiń ary men namysyn taptatpaýǵa, bolashaqtyń tizginin jastarǵa senip tapsyrýǵa bek senemiz.
Alash atyn aspanǵa
Shyǵarar olar bir tańda
Men jastarǵa senemin - dep Maǵjannyń óleńin ómirlik uran qylyp, boıymyzǵa sińirer edik..
Jas qyrandar-balapan,
Jaıylyp qanat umtylǵan.
Kózdegeni kók aspan.

Men jastarǵa senemin!  ("Men jastarǵa senemin!") – dep bolashaqtyń ıesi jastardy qanatyn qaǵyp talpynǵan balapanǵa teńeı otyryp, zor senim artady. Kóz aldymyzǵa býyny bekip, topshysy qatpaǵan, biraq kók aspanǵa qumartqan jas qyran keledi.

Romantık Maǵjan keıde sımvolıserge, keıde  sentımentalıs jahan aqyndaryna elikteı jazsa, bul aldanǵandyq, ne adasqandyq emes, izdený soqpaǵyna ózin ózi salyp, san túrli syrly sazdardy qazaq poezıasyna ákelý áreketteriniń basy edi. Bul jaǵynan Maǵjan qatarlas, tizerles qazaq aqyndarynan alǵa shyǵyńqyrap ketken edi. Sezimdi, sózdi, oıdy, órnekter talabyna «tebingisin terge malyp», oq boıy ozyp ketýi dostaryn súısindirse, dushpanyn kúıindiredi.

2.2. Qazirgi jastardyń boıyndaǵy kúsh, jiger qasıetterin sıpattaý, taldaý.

Jastar jalyn júrekti, órshil namysty, bıik rýhty bolsa, ol eldiń eńsesi bıik bolady -dep memleketimizdiń tuńǵysh kemeńger basshymyz N.Á.Nazarbaev aıtqandaı búgingi jastar burynǵylarmen salystyrǵanda ózgesheleý. Olardyń oı-órisi, talpynysy, saýyq-saıran qurýy, bylaı aıtqanda adamı qundylyqtary bólekteý. Biraq jastar jalpy adamzattyń máńgilik rýhanı – adamgershilik qundylyqtarynda bar ekenin esten shyǵarmaýlary qajet. Onsyz jastar tolyqqandy qalyptasa almaıdy. Jastardyń sanasymen tulǵasynyń qalyptasýyna áser etetin jaǵdaıattar mol. Aıtalyq ol ata-anasy, ómir súrip otyrǵan ortasy.....

Jastardyń tulǵalyq sıpaty jas kezinen bastap qalyptasady. Mysaly, jas sábı tabıǵatynan taza pák, bul jastardyń  ómirden áli eshteńe kórmegen, kóńilge túımegen shaǵy. Mine dál osy kezde ata-anasynyń tárbıesin, bilim berý mekemelerindegi muǵalimderdiń balabaqshadan bastap birte-birte rýhanı adamgershilik qundylyqtardy Otanyna degen súıispenshilikti namystylyq pen qaırattylyqty boıyna jınatý - mańyzdy is. Jastar boıyndaǵy qaırat, jiger senimdilik Maǵjan óleńinde aıtylǵandaı,
«Jumsaq minez jibekter.
Sútteı taza júrekter.
Qasıetti tilekter-
Men jastarǵa senemin!» - degendeı jastar boıynda qasıetter áli de saqtalǵanyna senimdimin.

Árqashan izdenip, bilim alýǵa, ǵylym úırenýge qulshynys tanytqan bizdiń jastar da, Elbasy bastamasymen qurylǵan «Bolashaq» baǵdarlamasy arqyly álemniń túkpir-túkpirinde bilim alyp jatyr. Nátıjesi de joq emes. Birqatar bolashaq túlekteri qazirgi tańda el damýyna úlesterin qosyp, qyzmet atqarýda.
Arystandaı aıbatty,
Jolbarystaı qaıratty
Qyrandaı kúshti qanatty
Men jastarǵa senemin,
- dep, Maǵjan aqyn aıtqandaı, elimizdiń kók baıraǵyn bıiktetetin de, álem aldynda ony tanytatyn da – jastar!

Maǵjandy Abaıdan soń ulttyq maqtanyshqa aınaldyrý kerek. Ol úshin áýeli jappaı ózimiz uǵynyp, sosyn urpaqqa oqytý kerek. «Oı, oǵan qansha ýaqyt kerek áli» degendi qoıyp, tap qazir tamshydaı bolsa da nár jınaýǵa kirissek abzal. Sonda biz tamaqtaný men uıqy, tán qanaǵatynan jan, rýh lázzátyna baratyn jolǵa shyǵamyz. Kórkemdik, sulýlyq poezıaıany taný shapaǵatyna jolyǵamyz. Qarapaıym aıtqanda, jaqsy óleń oqyǵannyń, sodan soń Maǵjandy jatqa aıtqan adamnyń betinen súıýge ázir bolamyz.   

Maǵjan Jumabaevtyń álem poezıasyna baılanysty jerlerin tilge tıek ettik. Bárin taýysyp, túgesip aıttyq dep, aıta almaımyz. Maǵjan shyǵarmashylyǵyn qalaı áńgimelessek te jahan aqyndarynynyń, sımvolıserdiń, dekadentterdiń, romantıkterdiń áserin alyp tastaýǵa bolmaıdy. Onda tolyq sóz týmaıdy. Maǵjan  Jumabaevtyń jer júzi ádebıetterimen qarym qatynasyn aıtsaq odan Maǵjan bıigi bıiktemese tómendemeıdi.

İİİ qorytyndy

Maǵjan poezıasy - qazaq ultynyń murasy. Qazaq poezıa áleminde aıyryqsha iz qaldyrǵan, ózindik úlken óner, ushqyr qıalǵa toly óleń dúnıesin keıingi urpaqqa amanat etip qaldyrǵan aqyn -Maǵjan Jumabaev. XX ǵasyrdyń bas kezindegi shytyrman okıǵalardyń bárine Maǵjan Jumabaev kýá boldy. Olardyń bárine oı eleginen, óleń órneginen ótkizip otyrdy. Qaı kezde bolsa da aqyn úlken oı, oılaný, tolǵaný ústinde júrdi.

Maǵjan Jumabaev jazyp qaldyrǵan ósy óleńinde jastar ıaǵnı biz menen keıingi urpaq, men jalǵastyralmaǵan isterimdi jalǵastyryp, óz elin maqtan etip ári osy óleńinde bizge tálim tárbıe berú maqsatynda jazyp qaldyrǵan. Maqtanyshyn sezimin paraqqa qaldyryp jastarǵa senimin bildirip senetinin dáleldegen. Maǵjan Jumabaevtiń osy óleńi halyqty súıúge el ýshin bar kúsh jigerin jumsaýǵa úıretedi, jáne de jazyp qaldyrǵan ár bir óleńi halq úshin paıdaly bolyp kelúde. Óıtkeni óleńi maǵynaly tálim tárbıeli.

Maǵjan Jumabaevtyń kózi tirisinde qazaǵymnyń kósegesin kógertemin degen maqsatyna jete almaı biz jastarǵa úmit artyp ketti. Biz jastar Maǵjan Jumabaevtyń bir ol ǵana emes barlyq aqyn jazýshylardyń jazǵan óleńderin oqyp otyrsaq adamzat balasyna tán jalqaýlyq saýatsyzdyq ishtarlyq satqyndyq mansapqumarlyq násipqumarlyq sarańdyq sıaqty kemshilikterden aýlaq bolamyz

Maǵjan úshin eń negizgi másele-qazaq eli jeriniń taǵdyry aqyn túsiniginde báz-baıaǵy júdeý qalpynda. Qazan tóńkerisiniń dańǵaza urany men jalǵan nasıhatyna aqyn ılanbady.Sondyqtan da aqyn endigi úmiti men armanyn jastarǵa artady
Arystandaı aıbatty,
Jolbarystaı qaıratty,
Qyrandaı kúshti qanatty,
Men jastarǵa senemin! - dep bastalatyn óleńinde aqyn, óziniń erteńinen úmit úzbeıtindigin, búgingi ketken eseni, utylysty erteń-aq «kózderinde ot oınaǵan,ar-namysty jandarynan da qymbat kóretin» jastar qaıratylyǵyna kámil senedi. Jastardan kútken úmiti aqtalyp kele jatyr degen oıdamyz. Búgingi urpaq úshin Maǵjan, jastarǵa artar úmiti máńgilik qazaq eliniń órkendeýi, jastardyń qolynda degen. Otansúıgishtik rýhty Maǵjan aǵamyzdyń poezıasy árdaıym sónbes...

Muhtar Áýezov 1929 jyly aq «Maǵjandy súıemin» degen sózinde «Maǵjan mádenıeti zor aqyn ... Sondyqtan búgingi kúnniń bir joqtaýshysynyń ishinen keleshekke boı uryp, artqy kúnge anyq qalýǵa jaraıtyn sóz Maǵjannyń sózi. Odan basqamyzdyń bárimizdiki kúmándi, óte senimsiz dep bilemin»,  dep jazdy.

Qorytyndy
Arystandaı aıbatty,
Jolbarystaı qaıratty.
Qyrandaı kúshti qanatty –
Men jastarǵa senemin!
Men senemin jastarǵa  
Alash atyn aspanǵa
Shyǵarar olar bir tańda
Men jastarǵa senemin!, - dep Maǵjan Jumabaev armandaǵandaı qazaq eli óz táýelsizdigin alyp, keregesi keń, baıtaq el boldy. Qazaq jerinde  turatyn ár adamnyń qasıetti boryshy – atamekenin, elin, jerin súıýi, mádenıeti men tilin saqtap, qasterleýi. Bul keler urpaqtyń, ıaǵnı izin qýýshy jastardyń qolynda ekenin aqyn osy óleń joldarymen jetkizi bildi. Elbasymyz N.N.Ábishuly «Eńbegińmen alǵan bilimiń óziń úshin de,eliń úshin de taýsylmaı asyl qazyna bolmaq. Elin, jerin súıetin, jany izgi jaqsy azamat bolatyndaryna senemin» dep jastarymyzǵa senim bildirgen edi.

Ne kórsem de Alash úshin kórgenim,
Maǵan  ataq – ultym úshin ólgenim,- dep jyrlaǵan Maǵjan.

Abaı qazaq poezıasyn álemdik poezıa deńgeıine kóterse, Maǵjan aqyn bul deńgeıdi odan ári bıiktetýge kúsh saldy. Qazaq ádebıeti kestesine romantızm, sımvolızm órnekterin tókti.
Jarymmen janymdy jubatam,
Jyrymmenen jurtymdy oıatam,
Nesine jas tógeıin...
Óleń – meniń Sholpanym, Aıym, Kúnim!

Maǵjan – qazaq poezıasynyń sholpan juldyzdarynyń biri ári biregeıi. Ol – artyna óshpes rýhanı mol mura, ólmes máńgilik eskertkish qaldyrǵan uly aqyn. Mine, Maǵjannyń barlyq ómiri – poezıasynda. Óleńderi romantıkalyq sezimmen órilgen. Eshkimge uqsamaıtyn qoltańbasy bar Maǵjan atamyzdyń óleńderi arqyly bolashaq urpaqtyń otansúıgish, eljandy, adal azamat bolatynyna senemin!

Óleńniń taqyryby: Men jastarǵa senemin
Ideıasy: Jastardy batyrlyqqa, erlikke shaqyrý

Teńeý – arystandaı, jolbarystaı,qyrandaı, sútteı, taý sýyndaı;
Epıtet – jas qyran, kók aspan, jumsaq minez, taza júrek, qasıetti tilek,altyn Arqa, kúshti ıman, aıbyndy uran, qasıetti quran.
Rıtorıkalyq suraýly sóılemder:
Qajý bar ma tulparǵa,
Talý bar ma suńqarǵa?!
Sımvoldyq beıneler: arystan, jolbarys, qyran, tulpar, suńqar, kók aspan.

Maǵjan – halqynyń bolashaǵyna sengen, keleshekten zor úmit kútken. Keıingi urpaq shýaqty kún shapaǵatyna bólenetinine senim bildirgen. Maǵjan – ultjandy aqyn. Ol búkil aqyndyq talantyn ultyna, Alashyna baǵyshtaǵan. Ol árdaıym halqynyń adal perzenti bolǵan. Alash jurtyn bólmeı, oǵan óz júrek jylýyn, jan  lúpilin bildire jyrlaıdy.

50 jyldan astam sergeldeńi mol úzilisten keıin Maǵjandaı uly aqynymyzdyń azamattyq arda kelbeti  halqymen qaıta tabysyp, aqyndyq ór daýysynyń jańadan jańǵyra estilgen únin búgingi urpaq zor qýanyshpen qarsy aldy. Aqyn aqtalyp, shyǵarmalary jaryqqa shyǵýy elimizdiń talaı aqyndarynyń shabytyn oıatyp, oǵan arnalǵan kóptegen óleńder, poemalar týdy.

Kórnekti aqyn Kákimbek Salyqov aqyn esiminiń halqyna qaıta oralaýyna arnaǵan bir óleńinde:  
Esesin essiz kúnniń taǵdyr bersin,
Qaıtadan Maǵjan atty jańǵyrdy esim.
Jetedi et – júrekke árbir sózi,
Ketedi eske oraltyp taǵdyr kóshin – dep óziniń de, halyqtyń da zor qýanyshyn bildirdi.

Uly aqyn aqtalǵannan beri onyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn zerttegen kóptegen eńbekter jaryq kórdi. Degenmen aqynnyń ómir joly men shyǵarmashylyǵy tolyq zerttelip boldy deýge bolmaıdy. Áli talaı jyldar boıy talaı ádebıetshi, tarıhshy ǵalymdar bul jolda eńbekteneri haq.

Búgingi  jas urpaq ta óz álinshe aqyn ómiri men shyǵarmashylyǵyn zerttep,  onyń  shyǵarmalary - asyl  muralaryn   oqyp, bilip, ónege alyp,  ulttyq qundylyqtar men rýhyn  boıyna sińirip tereń tanýda.

Bıylǵy barys jylyn Memleket basshysy «Balalar jyly» dep jarıalady. Qasym-Jomart Toqaev bul týraly  jańajyldyq quttyqtaýynda aıtty. Ol «Balalarǵa erekshe nazar aýdarý kerek. Sebebi olardyń amandyǵy – memleketimizdiń jarqyn bolashaǵynyń senimdi kepili. Sol sebepti kelesi jyldy Balalar jyly dep jarıalaý kerek dep esepteımin» – dedi. Bul jyldy tek urandap nemese mereke túrinde atap ótý ǵana emes, eń aldymen bılik tarapynan densaýlyq saqtaý, bilim berý jáne áleýmettik qamsyzdandyrý salasynda balalardy qorǵaý maqsatynda naqty is-sharalar jasalýy kerek. «Óskeleń urpaqtyń úılesimdi damýy men baqytty balalyq – bul bizdiń jalpyulttyq mindetimiz», – dep atap ótti Prezıdent.Tarıhy tereńge  jaıylǵan  halqymnyń  mol murasy, attary altyn áriptermen jazylǵan  tarıhı tulǵalardy tanyp-bilý búgingi  jas urpaq úshin  asa mańyzdy.

Maǵjan shyǵarmalarynyń qaıtalanbas qundylyǵy -  mektep oqýshylaryn otansúıgishtikke tárbıeleıdi. Aqyn óleńderinen otanshyldyq sana, otanshyldyq sezim, ultjandylyq, ulttyq patrıotızm, Otan, memleket, el, halyq, atameken, ar, namys, ojdan, qaryz, paryz t.b. qasıetterdi baıqaýǵa bolady.  Sonymen qatar aqyn óleńderin oqý arqyly jas urpaqty erlik, batyrlyq, qaıyrymdylyq, meıirimdilikke tárbıeleıdi. Maǵjannyń  «Túrkistan» óleńinde aqyn jastardy qaırattandyryp, jigerin qaırap, boıǵa kúsh qýat berip, namysyn oıatady, rýhty kóteredi, jigerlendiredi.

Óz jumysymdy aıaqtaı kele mynadaı usynystarymdy bildirgim keledi.
1. Maǵjan Jumabaevtyń óleńderin mánerlep oqý barysynda qosymsha úıirme sabaqtaryn ótkizý.
2. Mektebimizge «Maǵjantaný» kýrsyn engizý.

Paıdalanylǵan ádebıetter

  1. Qazaq ádebıeti oqýlyǵy 7-synyp «Mektep» 2016
  2. «Ańyz adam» jýrnaly №1 qańtar 2012,  №24 jeltoqsan 2012, №21 qarasha 2011, №15 tamyz 2011,
  3. Muqanov Q. Aqyn izi. Sled poeta. – Petropavl, 2009 j
  4. M. Qanǵojın. Meniń Maǵjanym. Qyzyljar.-2010 j.
  5. Qazaq ádebıeti gazetter basylymdary. Almaty 1993j
  6. M. Jumabevtyń kóp tomdy shyǵarmalar jınaǵy, Almaty: «Jazýshy» 2002 jyl;
  7. M. Jumabaevtyń shyǵarmalary, Almaty: «Jazýshy» 1989 jyl;
  8. "Maǵjan" avtor: Sherıazdan Eleýkenov. Almaty 2011j
  9. "Maǵjannyń qyzyljary" avtor:Zarqyn Taıshybaı 2002j

Altyn aýyl orta mektebiniń 7B synyp  oqýshysy
Djıgıtekova Quralaıdyń M. Jumabaevtyń
«Men jastarǵa senemin» óleńiniń tárbıelik máni zertteý jumysyna

Pikir

Djıgıtekova Quralaıdyń  alǵan zertteý jumysynyń taqyryby M.Jumabaevtyń «Men jastarǵa senemin» óleńiniń tárbıelik máni
Kirispede jumystyń ózektiligi, maqsaty men mindeti,  jańalyǵy men boljamyna túsinik berip, Maǵjan Jumabaevtyń artyna  mol mura qaldyrǵanyn, jastardan zor úmit kútetindigin baıandaıdy.

Negizgi bóliminde «Men jastarǵa senemin» óleńiniń shyǵý tarıhyna jáne elim dep emirengen er azamattaryn, el zıalylaryn asqan súıispenshilikpen jyrlaǵanyn, osy óleńde keıbir aıtylǵan óleń joldaryna, qosymsha derekter jazǵan.

Qorytyndy bóliminde aqyn halqynyń bolashaǵyna sengen, keleshekten zor úmit kútetindigin, keıingi urpaq shýaqty kún shapaǵatyna bólenetinine senim bildiretindigi, óleńniń tárbıelik máni týraly aıtyp, oqýshy óz usynysyn kórsetken.

Jumysty oqı otyryp, oqýshynyń jan-jaqty izdengenin, taqyrypty meńgergenin, júıeli jazylǵanyn baıqaýǵa bolady.

Oqýshynyń zertteý jumysyna  pikir jaza otyryp, Arýjannyń eńbegi ózine laıyq baǵasyn alyp jatsa, jas izdenýshiniń bolashaǵyna jol ashylary sózsiz degen oıdamyn.

Pikir berýshi: Altyn aýyl orta mektebiniń qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi, jetekshisi S.K.Nýrymbaeva

---