InfoHub Logo

Qazaq ádebıetiniń HH ǵasyr basyndaǵy jarqyn juldyzdarynyń biri – Maǵjan Jumabaev. ómiri men óleńi bir kezde ańyzǵa aınalǵan aqynnyń aty sońǵy jarty ǵasyrdan artyq ýaqyt boıy aıtylmaıtyn bolǵan. Sol sebepti keıingi býyn bul aqyndy az biledi. Aqynnyń kitaptary tıym salý saldarynan sarǵaıyp, tozyp, jyrtylyp, joǵalyp jatty. Aqty qara, qarany aq dep túsindirgen zorlyq-zomybylyq dáýiriniń qurbany bolǵan aqyn taǵdyry aıanyshty.

Maǵjan Jumabaev kim, qandaı aqyn?
Óziniń «Men kim?» degen óleńinde mynadaı joldardy ushyratamyz:
Jalynmyn men, kelme jaqyn, janarsyń,
Tulparmyn men, shyńyma ermeı qalarsyń.
Kúl bolsyn kók, jemirilsin jer, ýaıym joq,
Kóz qyrymen kúlip qana qararmyn.
Men ólmeımin, meniki de ólmeıdi,
Nadan adam ólim joǵyn bilmeıdi.
Ózim – patsha, ózim – qazy, ózim – bı,
Qandaı essiz ne qyldyń dep tergeıdi?

Bul romantıkalyq asqaq shýmaqtardan aqynnyń óz kúshine, óz talantyna, kerek deseńiz, ómir taǵdyryna kámil sengenin baıqaımyz. Munyń aldynda «arystanmyn, kim shydar» degen joldar bar. Osynyń bári – asyp-tasýdyń, astamdyqtyń belgisi emes, asyldyqtyń, jaıdyń jasylyndaı ótkirliktiń jóni. Aqyn sózi ashshy shyndyqtyń aınasy bolyp otyrǵan. Ózi ony túsingen de, bilgen de. Asyl sózderdiń qadirmendi ıesi – zerdeli oqýshylar ekenin kámil uqqan. Ol – parasat qaınary, meıirban júrekti týǵan eli edi. Maǵjan aqyn bir ómirin, bilgenin sol týǵan halqyna, eline arnaǵan da, sarnaǵan da. «Jan sózi» degen áıgili óleńinde (1920j);

Qazaq eli, bir aýyz sózim saǵan:
Bolǵaısyń, synshy bolsań, ádil synshy,
Kináni júrekke qoı, qoıma maǵan, –
deýiniń de tórkini sonda.
Maǵjan óz tegin de, óz jerin de madaqtaýmen ótken, ómirdegi azamattyq ornyn aqtaýǵa umtylǵan, óleń sózdiń asyl marjanyn tógiltken, sulý jyrymen oqyrmanyn egiltken, óne boıy qapasta, qaıǵy men qasirette ómir keship, aqyrynda múlt ketken, ózi aıtatyndaı, sory arylmaǵan halqynyń zarly perzenti. «Men ólmeımin, meniki de ólmeıdi» degende, qaýip-qater joq degeni emes, biraq aqyrynda qylsha moınyn talsha qıylatynyn bilip pe? Jalpy alyp qaraǵanda, «men ólmeımin» degen sózderde tereń shyndyq ta jatyr. 60 jyldan asa ýaqyt boıy ústemdik qurǵan qoǵam aqyn únin shyǵarmaı, tumshalap kelse de, endi estilip, aqyry jalǵastyq taýyp otyrǵany shyndyq. Aqyn óleńi men dana sózi ólmek emes. Aqyn kózin alastap, óleńin jaýyp joq qylǵan ákimshilik dáýir ústimizden endi ǵana aýyp barady. Qazaqstannyń táýelsiz el bolyp qaıta qurylýy árbir jeke adamnyń bas bostandyǵyn qamtamasyz etpek


Maǵjan Jumabaev óleńderin bastyrý, oqý toqyraı zamanynda múmkin bolmady. Endi jarty ǵasyrdan asa ýaqyt ótkende ǵana, aty ańyzǵa aınalǵan aqynnyń shyǵarmalary halqyna qaıta oraldy.
Dúleı qara kúshti aqyl-parasatty aýyzdyqtap, shiderlegenin, ata-baba jolyn umyttyryp, teksizdikke súıregenin keshegi tarıhtan bilemiz. Búginderi ótkendegi orasan qatelerdi jóndep, rýhanı baılyqty halyqtyń óz ıeligine qaıtarýǵa múmkindik týyp otyr.

Maǵjan Bekenuly Jumabaev 1893 jyly Aqmola gýbernıasynyń Aqmola ýezindegi Polýdenovskıı bolysynda (qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysy, Býlaev aýdany, «Molodejnyı» sovhozy) dúnıege kelgen. Tórt jasynda aýyl muǵaliminen hat tanyp, saýat ashady, al 1905 jyly Qyzyljardaǵy (qazirgi Petropavl) medresege oqýǵa túsedi, bul medresede arab, parsy, túrik tilderin erkin meńgergen, Stambýlda oqyp, dáris alǵan, aýqatty áýletten shyqqan jergilikti ıntellıgent Muhamedjan Begishev ashqan.

Ol ózi Shyǵys halyqtarynyń tarıhy jóninde de sabaq bergen. Maǵjan Jumabaev bul medreseni 1910 jyly jaqsy úlgerimmen bitiredi. Biraq, bul oqýmen qanaǵattanbaǵan, ol, ıaǵnı bolashaq aqyn, 1910 jyly kúzde óziniń aýyldasy, talapker jazýshy Bekmuhambet Serkebaevpen Medrese – Ǵalıaǵa túsý úshin Ýfaǵa sapar shegedi. Medrese óziniń dárejesi jaǵynan alǵanda joǵary oqý ornymen bara-bar bolǵan. Maǵjan sol medresede sabaq beretin ustaz, belgili tatar jazýshysy Ǵalymjan Ibragımovpen, medreseniń jetekshisi Sálimgereı Jantýrınmen, jerlesi, bolashaq kórnekti jazýshy Beıimbet Maılınmen tanysady.

Bolashaq aqyn talantyn tanyǵan Ǵalymjan Ibragımov (kópshilikke tanys «Qazaq qyzy» romanynyń avtory) oǵan bilimin ári qaraı kótere túsý kerektigin aıtyp, aqyl-keńes beredi. Osydan soń Maǵjan Jumabaev Ombydaǵy Muǵalimder Semınarıasyna túsip, sol qalada oryn tepken. 1912 jyly Qazan qalasynda «Sholpan» atty tuńǵysh jınaǵy basylyp shyǵady, oǵan Ǵalymjan Ibragımov kóp járdem etken.
Óleńder jınaǵy óziniń sony sezimdegi lırıkalarymen, qazaq poezıasyndaǵy jańa órnegimen kózge túsedi. 1909 jyly Peterbýrgte jaryq kórgen abaı jınaǵy bul kezde kópshilikke málim edi. Maǵjan da árıne ony oqyǵan. Semınarıada M. Jumabaev bolashaq kúresker aqyn Sáken Seıfýllınmen tanysady.
Birinshi dúnıejúzilik soǵys qarsańynda Maǵjan Jumabaev kópshilik qaýym moıyndaǵan, qalyptasqan aqyn bolyp tanylady.onyń jyrlary qazaq dalasyn sharlap ketedi. «Jan sózi»

Atty ataqty óleńinde aqyn óziniń «Medrese – Ǵalıadan» ketýine úzildi-kesildi qarsy bolǵan ákesi Bekenmen aradaǵy salqyndyqty jáne jergilikti daý-sharǵa qatysqysy kelmegen jaıyn, óziniń sol tustaǵy qaýymǵa narazylyǵyn zarlaı jyrlaıdy. 1919 jyly aqyn eki birdeı qasiretke dýshar bolady; taǵdyr qosqan qosaǵy tolǵaq ústinen qaıtys bolsa, azamat soǵysy ýaqytysyna oraı esimin Grajdan qoıǵan perzenti bir jyldan soń ol da úziledi. Osynyń bári aqyn júregine zil batpan aýyrtpalyq túsirip, iz qaldyrady. «Meni de, ólim, áldıle» óleńi osy sátte týǵan.
1912-1914 jyldary Maǵjan Jumabaev «Qazaq» gazetiniń redaktory túrkolog, qoǵam qaıratkeri, kórnekti jazýshy Ahmet Baıtursynovtan jáne Shyǵys mádenıetimen de, Batys mádenıetimen de jan-jaqty, tereń qarýlanǵan, ata daryn ıesi Mirjaqyp Dýlatovtan dáris alyp, shyǵarmashylyqtyń jańa bir qyryna kóteriledi. Maǵjanǵa eýropalyq bilim alýǵa, tilin úırenip, mádenıetimen qanyǵýǵa olar kóp sebin tıgizgen.

1916 jyly Maǵjan Jumabaev Ombynyń muǵalimder daıyndaıtyn semınarıasyn oıdaǵydaı bitirip, týǵan ólkesine oralady. Qazaq dalasynda «Alash» partıasyn qurýǵa qatysyp, cheh kóterilisin bastan keshedi; keıin Aqmola gýbernıalyq «Bostandyq týy» gazetinde isteıdi.
Jıyrmasynshy jyldardyń birinshi jartysynda M.Jumabaev Tashkentte shyǵarmashylyq ónimdi eńbekpen shuǵyldanady. Sonda shyǵatyn «Sholpan», «sana» jýrnalynda «Aqjol» gazetinde qyzmet atqaryp, biraz dúnıelerin jaryqqa shyǵarady. Dál osy kezde qalyń qaýymǵa tanys poemasy «Batyr Baıandy» jazdy.

1923-1927 jyldary Maǵjan Jumabaev Máskeýde Joǵary ádebıet-kórkemóner ınstıtýtynda oqydy. Ol kezde ınstıtýtty V.Brúsov basqaratyn edi. Bul jyldary ol orys ádebıetin, batys Eýropa ádebıetin tereń zerttep, oqıdy. Orys mádenıeti qaıratkerlerimen jete tanysyp, kópshiligimen dostyq qarym-qatynasta bolady.
1929 jyly Maǵjan Jumabaev «Alqa» atty jasyryn uıym qurdy degen aıyptaýlarmen 10 jylǵa sottalady. Shyn mánisinde bul Sıbrevkom janyndaǵy Qazaq ASSR ókiliniń kelisimimen qurylǵan, kópshilik qaýymǵa belgili, otyryqshylyqqa aınaldyrý jónindegi resmı túrde ruqsat etilgen uıym edi.

Ókinishtisi sol, 1929 jyldan 1938 jylǵa deıin sozylǵan aqynnyń on jyldyq ǵumyry bizge beımálim. 1936 jyly M.Gorkıı men E. Peshkovanyń aralasýymen az ǵana ýaqyt bostandyq alady, biraq 1937 jyly M.Jumabaev qaıta qamaýǵa alynady. Al, 1938 jyly aqyn ǵumyry máńgilikke úziledi.
Ǵumyrynyń sońǵy jyldary eshteńe jazbap pa eken, jazsa ol qaıda, álde ushty-kúıdi joǵalyp ketti me degen suraq týady. Sebebi M.Jumabaevtyń 1927 jyly jazǵan «Toqsannyń toby» poemasynan keıin basqa shyǵarmalary málimsiz. Ras, tárkileý, ujymdastyrý, onan keıingi ashtyq jyldary, árıne, shyǵarmashylyq shabyt bere qoıýy qıyn. Ol ýaqyttyń jalǵan poezıasynyń aıqaıyn jurt endi estip, uǵyp otyr.
Sonda da bolsa, shekken qaıǵy-qasiretin, tarqan azabyn aqyn dápterge jazyp qaldyrýy da múmkin. Biraq M. Jumabaev úni 1927 jyldan keıin estilmeıdi. Ózi bir kezderi tolǵana jazǵan, úni óshken bulbul keıpi aqynnyń basyna keldi:

Darıǵa, aıaqtalmaı úzildi jyr,
Sum júrek jalyn bolyp qaldy ǵoı qur.
Bulbuldyń ánin úzgen ne boldy eken?
Mynaý ne, kóldiń beti jybyr-jybyr?
Kól beti jybyr-jybyr baqa: «baq-baq»,
Saırasyn endi qalaı bulbul beıbaq!
Ómirdiń ózgermeıtin qursyn zańy –
Bir jaqtan bulbul shyqsa, baqa shyqpaq.
Jyrshy qus baqyraıǵan baqa kórse,
Baqyldap tyrbyq baqa ánin bólse,
Oılasań tańqalarlyq dáneńe joq –
Qusadan aqyn bulbul únsiz ólse.

M. Jumabaev kóńil-kúıin, ótken ómir jolyn bashqurt halqynyń asa úlken, qadirmendi jaýshysy Saıfı Qudash tebirene baıandaıdy. Saıfı Qudash ǵasyrdyń bas kezinde Soltústik Qazaqstanda M.Jumabaevpen birge qyzmettes bolǵan, jete tanys adym. 1969 jyly ol Qazaqstan basshylaryna Maǵjandy aqtaý, shyǵarmalaryn jarıalaý kerektigi jaıynda tolǵana uzaq hat jazǵan.

Biraq onan esh nátıje bolmady.
«M. Jumabaevty men ózindik erekshe, tabıǵat bolmysy bólek aqyn, óleńniń asqan sheberi sanaǵanmyn jáne solaı sanaımyn da, – deıdi qart jazýshy, – bul oraıda ol Abaıdyń laıyqty jolyn qýýshy, ári damytýshy deýge bolady. Sonymen birge onyń ómiri, aqyndyq eńbegi jáne tragedıalyq taǵdyry bir-birimen tustas, bulaq sýynyń bir tamshysyndaı, M. Jumabaev shyǵarmalaryna bir jaqty baǵa berý, ıaǵnı ony Revolúsıoner, kúresker dárejesine kóterý, nemese, kerisinshe, Sovet ókimeti men qazaq halqynyń qas jaýy etip sıpattaý – bizdiń tarıhymyzdyń turpaıy da, anaıy, orny tolmas olqylyǵy, ekinshi jaǵynan bizdiń mádenı muraǵa degen kózqarastyń jaýapsyzdyǵy, baryp turǵan dóreki túri»

Shyndyǵynda, 20-shy jyldar oqıǵalary men ómir qubylystary qanshama kúrdeli ekenin oıǵa alsaq, saıası máni jaǵynan san-alýan, tipti kóbine qarama-qarsy ekenin eskersek, tyńǵylyqty tujyrym jasaý, naqty taldaýmen belgili bir ortaq oı-pikirge, qorytyndyǵa kelý ońaı emestigine kóz jetedi. 1920 jyly Qaz ASSR-nyń qurylýy, aýyldardyń sovettendirilýi, al ekinshi jartysynda – baılardy tárkileý, respýblıka jetekshileri men ıntellıgensıa ókilderiniń san tarapqa tartqan sózderi, ulttyq shekaralardy bólý, ásirese, ulttyq mádenıet máseleleri talaılardyń namysyn qozdyryp, aqyl-oı, sananyń shaıqalýyna ákelip soqtyrǵanyn anyq bilemiz. Munymen, qoımaı, keshe ǵana aýyz jalasqan dostardyń tabanda bir-birin qaralaý, kúıe jaǵýǵa deıin barýy qaýym ishin ábden shıelenistirdi.

Óleńderi

Adastym
Aıryldym senen, jan sáýlem
Aqsaq Temir sózi
Aldanǵan sulý
Al ishińder, bul – qymyz
Alataýda
Ana
Arabtan
Asyq ıirý
Ataqty aqyn - sózi altyn hakim Abaıǵa
Ata, bata
Aýrý
Áıel
Balalyq shaǵy
Bala men qus
Batqan kún, atqan tańnyń jyry
Bostandyq
Botamdy kórdim túsimde
Bóbektiń tilegi
Bulbul
Butaq
Bir bıge
Bir kezde ishtik araqty
Bir kúni
Dáriger
Dostyq hám kóz jasy
Din úıretkenge
Edildiń saǵasynda
Edilde
Eki betiń, sulý qyz
Ertegi
Erteńgi sáýleler
Es kirgen soń
Eski Túrkistan
Eslam qazasyna kóńil aıtý
Eńbek - ólim jan qanatyn qıatyn
Jazǵy tań
Jazǵytury
Jazdy kúni qalada
Jambylǵa
Jan jarymdy bir súıeıin túsimde
Jan sózi
Jaraly jan
Jarym
Jaryma
Jas Maǵjanǵa
Jas kelin
Jatyr
Jaýardyń azamattaryna
Jaýyngerdiń jyry
Jaýǵa túsken janǵa (M. D.- ǵa hat)
Jaý jeńdi, berik qamady
Jáı ánsheıin oıyn ǵoı
Jámıla
Jel
Jel
Jer júzin topan bassa eken
Jer júzine...
Jerdiń jumyrlyǵy
Joǵalǵan altyn
Joldasqa
Júsip han
Jylqyshynyń úıinde
Jiger shirkin jelindi
Zamanymyzdyń aqyny
Zar
Zarly sulý
Zýhra
Kúz
Kóbelek
Kóńil
Kóńilińdi ashar
Kóńilde qaıǵy qaldyrmas
Kún shyǵady da, batady
Kúnniń batýy
Qazaǵym
Qazaq azamaty
Qazaq tili
Qazaq qyzyna ázil
Qazaqyes
Qaıǵyly sulýǵa
Qalamyma
Qanysh baı qıssasy
Qaraǵym
Qarańǵy, daýyldy tún
Qaryndastarǵa
Qoılybaıdyń qobyzy
Qoıshy bala men kúshik
Qoıshynyń áláýláıi
Qońyr jyr
Qyzyl jalaý
Qyrǵyz, qazaqqa
Qur qalyppyn
Qysqy jolda
Lázzat qaıda
M. D. abaqtydan shyqqanda
Maǵarrı sózder
Men jastarǵa senemin
Men sorly
Meshit hám abaqty
Mysyq pen et
Naǵashylarǵa
Nemere men ájesi
Oqjetpestiń qıasynda
Orazada
Oral
Oramal
Orman patshasy
Osy kúngi kúı
Ózenniń sýyn jel terbep
Óleń
Óleńniń uıqasy
Ómir
Ómirime ókpem
Óner - bilim qaıtse tabylar
Ótken – aıaýly
Ótirik ertek
R... álbomyna
R... ǵa
Saǵat
Saǵyndym
Sal, sal bilek, sal bilek
Sarǵaıdym
Sarǵaıyp kelgen egin tolqyndansa
Sálem hat
Sáýle
Sen sulý
Seń
Sorly qazaq
Sur qulyn
Súı jan sáýlem
Súıgenim anyq
Súıgenime
Syldyrmaq
Syryq moıyn, biz muryn
Tatar saýdasy
Táńiri
Toqaevqa elikteý
Tolǵan aı
Tolǵaý
Tóbet
Tutqyn (M. D.- ǵa hat)
Tutqyn
Túrkistan
Tús
Týǵan jer
Týǵan jerim – Sasyqkól
Tún edi
Tilegim
Tilegim
Tiri bol
Tirshiliktiń kórki – erik
Ulan
Ulbosyn
Shaldyń úmiti
Shoıynjol
Shyn aıt
Shyn sorly
Epıgramlar