InfoHub Logo

Mańǵystaý – tabıǵaty ár alýan, shóldi ólkege tán aptapty ystyq jazy, soltústikke tán qatań aıazdy, ótkir jeldi qysy bar, sýsyldap aqqan qumy men syldyrlap aqqan bulaǵy qatar kezdesetin tańǵajaıyp ólke. 

Mańǵystaýda kıeli dep sanalatyn jerler óte kóp. 11 myń tarıhı eskertkish memlekettiń qorǵaýyna alynǵan. Onyń ishine arheologıalyq qoryq, ashyq aspan astyndaǵy murajaılar, halyq kıeli sanaıtyn meshitter kiredi. Biraq, Mańǵystaý men oǵan japsarlas jatqan aımaqtardaǵy qasıetti sanalatyn jerler, oryndar, nysandar sanyn eshkim dóp basyp aıtyp bere almaıdy. Bárimiz biletin Beket atanyń Oǵlandy, Beıneý, Jem boıyndaǵy, Baıalydaǵy jer asty meshitteri, Shopan atanyń jer asty meshiti, Sısem ata qorymy týraly aqparattar kóp kezdesedi.  Al, basqa mádenı-tarıhı eskertkishter týraly málimetter, áýlıeler týraly jazbalar, kóz kórgen, qulaq estigen oqıǵalar kóptegen saýatty mańǵystaýlyqtardyń eski dápterinde saqtalǵan bolar. 

Mańǵystaýdaǵy mádenı eskertkishterdiń tarıhı-sakraldy mazmunyn ashýdy joǵaryda aıtyp ótken Beket Ata meshitterinen bastaımyz. Meshitter týraly málimet bermes buryn aldymen Beket Atanyń kim, qandaı adam bolǵanyna toqtalǵanymyz jón. 

Beket Myrzaǵululy 1750 jyly Qulsaryda dúnıege kelgen Baıuly taıpasynyń Adaı rýynan shyqqan halyqtyń táýelsizdigi jolynda jaýlarǵa qarsy kúresken batyr, balalardy bilim nárimen sýsyndatqan aǵartýshy, meshitter men medreselerge arnap syzbasyn jasaǵan sáýletshi, asa mańyzdy oqıǵalardy boljaı bilgen sáýegeı. Onyń el aldynda mártebesi bıik bolǵan. Halyqtyń ony qurmet tutqany sonsha pirge balaǵan, «Medınede – Muhammed, Túrkistanda – Qoja Ahmet, Mańǵystaýda – Pir Beket» degen sóz qaldyrǵan. Beket-Ata ǵumyr boıy ıslamnyń júregi sanalatyn supylyq jolyn ustanyp, Oǵylandy meshitinde Qazaqstannyń batys óńirine ortaq, supylar oqyp tárbıelenetin, eń úlken ortalyq uıymdastyrǵan. Beket – Atanyń bilimdiligin, erekshe qasıetin, uıymdastyrýshylyq qabiletin, qıynshylyqtarǵa tózimdiligin, kóptiń tilin taýyp kóńilden shyǵýyn aıryqsha baǵalaǵan supylar qaýymy ony ózderine Pir saılaǵan, oǵan dinı qoǵamnyń arnaıy Kók Asasy berilgen. Beket Ata XVIII ǵasyrǵa deıin usharyn jel, qonaryn saı biletin qańbaq sıaqty Edil men Altaı, Tobyl men Han-Táńir, Túmen men Samarqand arasynda baıyz taba almaı el kezip júrgen bir top adaı rýynyń qazaqtaryna rýhanı da, realdy da baıyz taptyrýshy boldy, sondyqtan onyń áýlıeligi ózine deıingi jáne keıingi áýlıelerden tym joǵary tur. 

Ol ózi turǵyzǵan Oǵlandydaǵy meshitte jerlengen. 

Beket Atanyń meshitteriniń sany tórteý delinedi: birinshisi - Oǵlandyda, ekinshisi – Eski Beıneýde, úshinshisi – Jem ózeni boıynda (Aqmeshitte), tórtinshisi – Aral teńiziniń jaǵasyndaǵy Baıalyda. Sondaı-aq Beket Atanyń besinshi meshiti týraly da boljam bar, ol boıynsha, besinshi meshit Bozashy túbeginiń Kaspıı jaǵalaýynda, Tobyqty degen jerdiń shyǵys betindegi aq bor tóbeniń baýraıynda salynǵan. 

Beket Atanyń Oǵylandydaǵy jer asty ǵımaraty jaqsy saqtalǵan. Ońtústik Ústirttiń Mańǵystaý oıysyna tirelgen bir tumsyǵynyń úzilip qalǵan shoqysyna qashalǵan. Úsh-tórt qanat kıiz úı kólemindeı úsh bólme. Beket ata múrdesi osy bólmelerdiń biriniń irgesine qashap ornalastyrylǵan.

Beket Atanyń jer asty meshitine barmas buryn Qoja Ahmet Iassaýı kesenesine Arystan bab babamyzdan buryn barmaǵandaı aldymen Shopan atanyń meshitine baryp minájat etý kerek. 

Shopan ata – qoı túligi men shopannyń piri. Zertteýshilerdiń pikirinshe shamamen 13 – 14 ǵasyrlarda ómir súrgen jáne Qoja Ahmet Iasaýı tarıqatynyń basshylarynyń biri bolǵan. 

Ańyz boıynsha Aqtaý qalasynan 200 shaqyrymnan astam jerde Senek kenti aýmaǵynda ornalasqan bul meshit Qoja Ahmet Iasaýı áýlıeniń shákirti sopy Shopan-ata salǵan. Ańyzda Shopan-ata munda tálimgerleriniń asataıaǵyn taýyp alyp, sol jerde on bir jer asty kameralardan turatyn meshit turǵyzý sheshimine keldi. Ańyzda odan ári baıandalady: jerge shanshylǵan asataıaqtan aǵash ósip, ol osy kúnge deıin ósip keledi, onyń jasaǵanyna 800 jyl boldy.  

Kópshilik bile bermeıtin áýlıe-ánbıelerdiń jerlengen jerleri, qasıetti  adamdardyń qorymdary, keseneleri áli de barshylyq. Sol mádenı eskertkishterdiń tarıhy men ańyzdaryna toqtalamyz. 

Qaraman ata – Qaraman áýlıe kesenesi Shetpeden 35 km jerde, Beki eldi mekeniniń batys jaǵyndaǵy Qandybas qyrqasyna taıaý jerde, Qandybas qystaǵynyń batysynda 5 km jerde ornalasqan. Bul – Mańǵystaýdyń ejelgi kıeli oryndarynyń biri. Orys áskerı zertteýshileriniń derekterinde saqtalǵan ańyzdarǵa arqa súıesek, Shopan atanyń bir balasy – Ehsan (Isan ata), odan bir bala – Qaraman ata dúnıege keledi. Bala kezindegi aty ol derekte Qagerman (Qaharman) dep jazylǵan. Al atalyp ótken kitapqa túspegen ańyzda Qaharman men Esen atalar Shopan atanyń balasy delinedi, bulardyń qaısysy durys, qaısysy burys ekendigi ǵylymı másele tarapynan mańyzdy emes, óıtkeni eki shejirelik nusqa da keıinirek týǵan dinı-shejirelik dástúrdiń týyndysy bolyp tabylady. Qaraman ata kesenesinen Esen ata kesenesi 28 km jerde ornalasqan, ańyz boıynsha, osy eki nysannyń arasyn jalǵastyrǵan jerasty joly bar delinedi, biraq ol anyqtalmaǵan. 

Qaraman esimi – qazaq fólklorynda birshama jerde kezdesedi, bir ańyzda jalǵyzkózdi Qaraman dáý beınesi bar, ol Esim degen batyrdyń qolynan qaza tapqan, al mańǵystaýlyq túrikpenderdiń ańyzynda Qaraman esimi Qoja Ahmet Iassaýı tóńiregine qatysty áńgimelerinde aıtylady. Munda Aqman men Qaraman degen eki jigittiń Qoja Ahmetke jala jaýyp, qaralamaq bolǵany, sol úshin Ahmettiń olardy ıtke aınaldyryp jibergeni, eki ıttiń Abdal rýynyń adamdaryn Túrkistannan Mańǵystaýǵa deıin qýyp ákelgeni týraly baıandalady. Árıne, osy ańyzdar men naqty Qaraman atanyń arasynda absolút sáıkestik bar deýge bolmaıdy, tek belgilisi – Qaraman ata oǵyz-túrikmenderdiń de olarmen zamandas negizinen parsy tekti dindar ýaǵyzshylardyń da, tipti oǵyzdarǵa deıingi «belgisiz mańǵystaýlyq taıpanyń» ókili bolýy ábden múmkin.  

Bir ańyzda jalǵyzkózdi Qaraman dáý beınesi bar, ol Esim degen batyrdyń qolynan qaza tapqan, «Qobylandy batyr» jyryndaǵy rýy Qıat delinetin, biraq Seıildiń uly dep atalǵan Qaraman batyr beınesi somdalǵan. Qaraman ata týraly ańyzdar men jyrdyń aýqymy da, onyń esiminde «man» negiziniń bolýy da sol esimge ıe bolǵan kisiniń orta ǵasyr zamannyń adamy bolý múmkindigin kórsetedi. Bul jaǵdaıda Qaraman atany XIV-XV ǵasyrlarda ómir súrgen kisi deýdiń qısyny bar. 

Qaraman ata mańǵystaýlyq qazaqtar tarıhynda «Qaraman atadaǵy anttasý» degen oqıǵamen belgili. Osynda XIX ǵasyr basynda qazaqtar men túrikpender arasyndaǵy daý sheshilgen. M.Nyǵmetýllaev osy áýlıege júginip anttasý týraly taǵy bir qarapaıym ańyz deregin keltiredi. Eki eldiń anttasýyna qaraǵanda, Qaraman ata ózinshe bir «ádildik pen aqıqattyń, beıbit sharttasý men sózge kepildik berýdiń piri» bolǵandyǵyn, ıaǵnı fýnksıalyq jaǵynan Mıtra táńirimen birdeı ekendigin shamalaýǵa bolady. Osyndaı sıpattyń astarlanǵan túrin mańǵystaýlyq túrikmenderdiń Aqman men Qaraman jáne Ahmet Iassaýı týraly ańyzdan kórýge bolady. Ańyzda Aqman men Qaraman degen eki jigittiń Qoja Ahmetke jala jaýyp, qaralamaq bolǵany, sol úshin Ahmettiń olardy ıtke aınaldyryp jibergeni, eki ıttiń Abdal rýynyń adamdaryn Túrkistannan Mańǵystaýǵa deıin qýyp ákelgeni týraly baıandalady. Mundaǵy keıingi dinı-shejirelik ústeme bolyp otyrǵan Iassaýı obrazyn alyp tastasa, «belgili bir másele jónindegi daýlasý, daýdy sheshý, úkim shyǵarý» sıaqty qazylyq-bılik árekettiń ańyzǵa ózek bolǵanyn kóremiz. Iaǵnı bul jerde de Qaraman esimi «daýlasý men anttasýǵa» qatysty bolyp otyr, sondyqtan Qaraman atanyń bitimgerlik qyzmeti bolǵan dep senimdi túrde aıtýǵa bolady. 

Aǵym áýlıe – Mańǵystaý jerindegi Jarmysh aýylynyń aýmaǵyndaǵy qorymdyqtyń bas áýlıesi. Bul áýlıe – qyz áýlıe jáne qazaqqa deıingi ómir súrgen kisi degen málimetten basqa derek joq. 

Osy oraıda jalpy áýlıeler ishinde óte kóp kezdesetinderi osyndaı «qyz-áýlıeler» ekenin aıta ketý kerek. Mysaly, Tushshybek pen Jyńǵyldy arasyndaǵy Qarqyn alqabyndaǵy Adaı-Qamysbaı rýynyń qorymyndaǵy esimi belgisiz áýlıeniń de qyz-áýlıe ekendigi aıtylady. Sondaı-aq, Temir baba, Qańǵa baba sıaqty esimderi de «ata» emes, «baba» sózi tirkesken áýlıelerdiń genezısinde ejelgi «ana» túsinigi jatýy múmkin, óıtkeni bul sóz ata da, ana da uǵymynda birdeı qoldanylatynyn eskergenimiz jón. Qyz-áýlıeler men ana-áýlıelerdiń qazaq jerinde kóptigi olardyń tym kóne túsinikter ekendigin kórsetedi, óıtkeni kóp jaǵdaıda, ásirese matrıarhattyq dástúrler saqtalǵan qoǵamdarda áýlıe mártebesine ıe bolýshylar, ádette, áıel bolady. Biraq olardyń kópshiligi keıinirek erkek áýlıe túrinde qabyldanyp ketip jatady. 

Sanazar áýlıe jáne Shıli áýlıe – Qaraǵan túbekte, Fort-SHevchenko janyndaǵy (20-30 km jerdegi) «Shıli áýlıe» dep atalatyn kóne qaýymdyqta jerlengen arýaqty kisi. Adaıdyń Áli-Jańaı rýynan shyqqan, shamamen 1761-1852 jj. ómir súrgen kisi. Sanazar men eki baqsynyń bir súıegi synǵan balanyń synyǵyn salýda arýaq shaqyryp synasqany týraly ańyz bar. Baqsylardyń biriniń arýaǵy qarǵaly qara tazy bolyp kelse, al Sanazardiki uzyndyǵy 8 qulash, tóbesinde kózi bar aıdahar bolyp kelgen eken de sodan keıin kishkene aq jylan túrinde kórinip, balanyń shashylyp qalǵan súıegin oryn-orynyna túsiripti desedi. Sanazar áýlıege jaqyn mańda onyń bir jıeniniń beıiti bar, Sanazar kezinde: «maǵan zıarat etýshiler áýeli jıenimniń basyna baryp zıarat etsin, sosyn maǵan kelsin» degen eken. 

Shaqpaq ata – Kaspıı teńiziniń Sarytas-Qoshaq shyǵanaǵyna taıaý jerdegi Ońǵazy taýynyń eteginde (Shıliqudyq alqaby) ornalasqan kıeli nysan, ári ólkeniń asa mańyzdy tarıhı, sáýlet eskertkishteriniń biri. Atanyń kesenesi jartas ishindegi jasandy úńgir túrinde jasalǵan. Ol Taýshyq aýylynan 25 km jerde ornalasqan. Shaqpaq atanyń ómir súrgen ýaqyty belgisiz, al yqtımal ýaqyt retinde X-XIV ǵasyrlar aralyǵynyń bir mezeti tuspaldanady. Osy ýaqyt aralyǵynda oıǵa qonymdysy – horezmshahtar (XII-XIII ǵasyrlar) jáne altynordalyq Ózbek hannyń (1312-1341) zamany dep tuspaldanady. Bulardyń ishinde tarıhı turǵydan qısyndysy ata kesenesi XIV ǵasyrda, Ózbek han tusynda salynǵandyǵy. 

Dinı shejire ańyz dástúri onyń esimin Shah-Mardan (jylandar nemese óliler padıshasy) dep beredi. Ol Shopan atanyń nemeresi bolyp aıtylady, ıaǵnı Shopan atadan eki bala – Shahrýh (Shaǵyryq ata) pen Isan ata bolsa, Shahrýhtan da eki ul – Shah-Mardan men Qapam ata bolǵan. Shaqpaq atanyń «Shah-Mardan» bolýy dinı shejireshilerdiń esimderindegi alǵashqy býyndyq uqsastyǵyn paıdalanyp jasaǵan kezdeısoq áreketi deýge de bolar, al eger shyndyǵynda da, Shah-Mardan Shaqpaq atanyń óz esimi bolǵan bolsa, onda ata obrazynyń ejelgi tabıǵaty jylandarmen, óliler dúnıesimen baılanysty bolyp shyǵar edi, óıtkeni bizge belgili Shahı-Mardandardyń mıftik sıpaty osyndaı bolyp tabylady. 

Berdaly ata áýlıe – Shyǵys Qarataý jotasynyń eń shyǵys sheti bolyp esepteletin Úshkóz-Tamdy jerindegi Qyzyladyr bıigindegi beıit. Ańyz boıynsha Eskeldi Berdaly Mańǵystaýǵa alǵashqy kelgen Adaılardyń elshisi bolǵan jáne opasyzdyqpen óltirilgennen keıin túbek jerine alǵash jerlengen adaı kisi. Elshini óltirý - alash-mıtra dininiń sarqyndarmen saqtaǵan kóshpeliler úshin aýyr qylmys sanalǵan, túrikpenderdiń Mańǵystaýdy tastap ketýi – osy Berdaly alǵynshy (kúltovaıa jertva) bolyp qaza tabýyna baılanysty delinedi. Jem boıynda turǵan Sanazar baıǵa bir jyldan soń Berdaly túsine enip aıan bergen, Sanazar Mańǵystaýǵa kelgennen soń sol aıan-amanat boıynsha Berdalynyń qabirin ashyp, Úshkózdiń Tasqabaǵynan Tamdynyń teris jaǵyndaǵy Qyzyladyr bıigine qaıta jerlepti. Qabirdi ashqanda Berdalynyń múrdesi esh buzylmaı jatqan eken.

Qorytyndylaı kele, Mańǵystaý dalasyndaǵy kóp eshkim bile bermeıtin mádenı eskertkishterdiń tarıhı-sakraldy mazmuny belgili boldy. Kópshiliginiń bolmasa da qolymyzda málimetteri biraz bolǵan áýlıe, atalardy túgendep shyqtyq. Olar týraly ańyz áńgimelerdi, tarıhta qaı jyldary, qaı hannyń tusynda ómir súrgenin keltirdik. 362 áýlıeli Mańǵystaý kıelileriniń árqaısysynyń halyq jadynda belgili bir orny bary anyq. 

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, fılosofıa jáne saıasattaný fakúltetiniń, dintaný jáne mádenıettaný kafedrasynyń 2-kýrs stýdenti Erbosyn Arýjan.

Praktıka jetekshisi: Esbolova M.A

---