InfoHub Logo

Maqal - Mátel
Maqal — naqyl sóz. Ol ómirdegi túrli qubylysty jınaqtap, túıip, yqshamdap berip, bir ne eki tarmaqtan turatyn, aldyńǵy joldarynda paıymdap, sońǵy joldarynda qorytylǵan oı aıtatyn halyqtyq beıneli poetıkalyq janrdyń bir túri, ǵasyrlardan ekshelip jetken tereń mazmundy, taqyryp aıasy keń sóz máıegi. Maqaldar kóbine óleń úlgisinde keıde qara sózben de aıtylady. Uıqasqa (“Qaırańy joq kólden bez, qaıyrymy joq erden bez”), alıterasıaǵa (“Etigin sheshpeı er shyńaımas”), asonansqa (“Qatty jerge qaq turar, Qaıratty erge baq turar”) qurylady. Maqaldar týra jáne aýyspaly maǵynada qoldanylady. Aýyspaly maǵynadaǵy sózder ishki astary bar, tutas bir oıdy bildiredi (“Bir jeńnen qol shyǵar, bir jaǵadan bas shyǵar”), (“Yrysqa qaraı ul óser, Qonysqa qaraı mal óser”), (“El — yrystyń ormany, er — yrystyń qorǵany”), (“Er jigit úsh aq úı tigedi, úsh qara úı tigedi”).

Mátel — óziniń negizgi túıindeýin kesip aıtpaıtyn, bir - birimen kereǵar shendestirýi joq, qorytyndysy tuspaldy, qysqa da nusqa naqyl sóz. Maqalǵa óte jaqyn. Mátel syńar tarmaq bolyp keledi. Sóz ústemelene kelip, maqalǵa aınalady. Mysaly, “Qańbaqtan qashsań, dóńbekke” — mátel. “Qańbaqtan qashsań, dóńbekke jolyǵasyń” — maqal. Mátel týra, aýyspaly, astarly maǵynada qoldanylady. Mátel adamnyń aıtqan pikirine oı qosady, sezimin áserli de aıshyqty jetkizedi. Aqyn - jazýshylardyń utymdy sózderiniń birazy Maqal - Mátelge aınalǵan: (“Uylymdy izdep, dúnıeni kózdep” — Abaı), (“Jalǵandy jalpaǵynan basyp ótip” — Jambyl, t. b.).
Qazaq halqy rýhanı dúnıege, qazynaǵa baı halyq. Onyń qaı túrin alsaq ta, tálim - tárbıesi mol, urpaqtan - urpaqqa qaldyrǵan ósıeti erekshe. Sonaý yqylym zamannan, san ǵasyrlar boıy halyqtyń ózimen birge jasasyp, ekshelenip, urpaqtan - urpaqqa mura bop qalyp jatqan aýyz ádebıetiniń baı salasynyń biri – qazaqtyń maqal - mátelderi.

Maqal - mátelder týraly sóz bolǵanda, ne olardy zerdelep oqyǵanda, aldymen sol maqal kimge, qaı qyryn tanýǵa arnalǵandyǵyn ańǵaramyz. Iaǵnı áıel adamǵa ma, álde er adamǵa ma? Mine, osydan kelip maqal - máteldegi gender máselesi týyndaıdy.

Ǵalym Mahanova gender degenimiz ne? degen suraqqa mynadaı jaýap aıtady: «Gender uǵymy jynystyń áleýmettik qurylymy degen maǵynany beredi. Gender qoǵamnyń áıel jáne erkekke bólinýiniń ózi áleýmettik ómirdiń, jemisi ekenin kórsetedi. Sonymen qatar, gender degenimiz – jeke adamnyń belgili bir shekterdegi minez - qulqyn belgileıtin jáne shekteıtin áleýmettik ustyndardyń jıyntyǵy»,- dep genderdi áleýmettik turǵydan qarastyrady.

Gender qoǵamda dúnıege kelip, ulttyq tildik tulǵaǵa áser etetin áleýmettik, psıhologıalyq jáne mádenı prosesterdiń jıyntyǵy. Mundaı prosester kelip til biliminde genderlik lıngvısıkany týdyrdy. Bul faktor qazaq aýyz ádebıeti, sonyń ishinde maqal - mátelder boıynan jaqsy kórinis tapqan. Qaı maqaldy alsaq ta ol er ne áıel adamnyń jas erekshelikterine, minez-qulqyna jáne is - áreketterine baılanysty keledi. Mysaly:
Alty ul tapqan áıeldi hanym dese bolmas pa,
Aǵa degen jigitti janym dese bolmas pa!
Birinshi jolda, áıel zatynyń alǵashqy mindeti dúnıege urpaq ákelý, desek te birneshe balany baǵý, qatarǵa qosý ońaı is emes, sondyqtan sábıdi dúnıege ákelgen áıelge jyly sózdiń qaısysy da laıyq ekendigin meńzeıdi. Al úlkendi syılaǵan aǵa dep, kishipeıildilik tanytqan er azamatqa kim jetsin?

Aldymen, maqal - mátelderdegi áıel beınesiniń genderlik ereksheligine toqtalsam, áıel barlyq adamzat túsiniginde tirshilik jańartýshy, ómirge adam ákelýshi, jylýlyq pen meıirimdiliktiń, berekeniń bastaýy. Áıel ataýyna túsindirme sózdik te, birinshi – adam balasynyń urǵashy jynystylary, ekinshi – jubaı, qosaq degen anyqtama berilgen. Sonymen qatar áıel ataýymen baılanysty til birlikterin sábı, qyz bala, boıjetken, kelinshek, kelin, jubaı, zaıyp, jar, qosaq, sheshe, ana, áje, kempir dep óz ishinen jasyna qaraı bólýge bolady.
Endi osy bólinisterdegi qyz beınesinen bastasaq. Qyz – názik te qaıratty, alǵyr, salmaqty da shıraq, tózimdi jan. «Qyz tárbıeleı otyryp, ultty tárbıeleımiz» degen qanatty sózdiń ózi qyz bala tárbıesi tutas ultqa áserin tıgizetinin aıtady. «Qyzǵa qyryq úıden tıý» degen maqaldyń astarynda qyz abyroıy, ósken ortasynyń abyroıy degen mán jatyr. Al «balanyń uıaty - ákege, qyzdyń uıaty - sheshege» degen maqaldyń máni ul qyzdyń jaman ataǵy sol bala tárbıelep otyrǵan ata - ana uıaty. Qyz bala sanaly bolsa, ósek, ótirikten qashyq júrse, ol da ana – meıirimi, baqyty. «Ósekten saý sonaý qyz, shaıqalmaǵan sary ýyz».

Halqymyz eńbektiń nebir qıynshylyǵy men beınetin kórip, artynan sonyń rahatyna bólengen. Osyny erterek oılaǵan ana qyz balany eńbekke tárbıeleýdi otbasy, oshaq qasynan bastaǵan. Tipti tósek jınaý, úı tazalaý, tamaq isteýiniń ózi úlken syn. «Sheshesin kórip qyzyn al, aıaǵyn kórip asyn ish», «Jaqsy qyz bireý kelse esik ashar, jaman qyz bireý kelse tórge qashar» degen maqaldar osyny meńzegen.

Qyz eseıip, boıjetisimen onyń aınalasy syrt kózge tolady. Bireý «úki taǵýǵa», bireý «alyp qashýǵa» umtylady. «Qyzdy aýyl ósekshil» dep aýyl - aımaqtaǵy adamdardyń ańdyǵany, eki aýyz sózi boıjetken qyz bolady. Al analar boı jetip qalǵan qyzynyń tósegin bólek salyp, jas shaǵyndaı oǵan kórshige jelpildep júgirip barýdy, ne bir aýylǵa ózin qydyryp jiberýdi shekteıdi. Jiberse apa, jeńgelerin ertken, kóbine jeńgesine senedi. «Qyzdyń syryn jeńgesi biledi» ne «qyzy bar úıdiń jeńgesi súıkimdi» dep maqaldaǵan.

«Qyz muraty - ketý» degendeı qyz bala tabıǵatynan basqa úıdiń bosaǵasyn attap, sol úıdiń tútinin tútetýge jaralǵan ǵoı. Sondyqtanda jasy kelisimen qyz balany ata anasy, búkil baýyrlary syńsý aıtyp shyǵaryp salady. Quda kelip, quıryq - baýyr jesip, batalasady. Uıasynan ushqan qusy uıasyna abyroıly qonýyn artyndaǵy ata - anasy tilegen. Jurt olardy «ulyńdy uıaǵa, qyzyńdy qıaǵa qondyrdyń» dep quttyqtaǵan. Odan ári reti kelse qyzdy jasaýymen bergen. «Bastapqy qyzyńdy jasaýly uzat, sońǵy qyzyńnyń óteýine jaqsy», «qalyńsyz qyz bolmas» ne bolmasa «qumǵa tókken bilinbes, qyzǵa bergen bilinbes» degen maqaldar osyny bildiredi.

Qyz áke úıindegi ómirimen qoshtasyp, ýaqyty jetkende ózge tabaldyryqty «kelin» bop attaıdy. Kelin balanyń ne ininiń áıeli. Qazaq dástúrinde jańa túsken kelinge syn kózben kórip qaraýshylar kóp. «Jaqsy kelin - kelin, jaman kelin - kelsap», «Kelini jaqsynyń keregesi altyn» deıdi. «Kelin qaıyn eneniń topyraǵynan», «Basynda synshyl bolsa, keıin syrshyl bolady» dep kelin men ene arasyn jaqyndastyrý, eneni qurmetteýge úıretken. Shyndyqqa kelsek: ene bireýdiń sheshesi, seniń shesheńde bireýge ene.