InfoHub Logo

Amerıkandyq áleýmettanýda 1920 jyldary dúnıege kelgen margınaldyq konsepsıasy 80 jyldan astam ýaqyt boıy bul ǵylymda óziniń mańyzyn saqtap qana qoımaı, fılosoftardyń, mádenıettanýshylardyń, ekonomıser men ónertanýshy ǵalymdardyń nazarynda boldy. Sonymen, bastapqyda margınaldylyq máselesi adamnyń psıhıkalyq jaǵdaıyna áser etetin mádenı qaqtyǵys boldy. Konsepsıaǵa qatysty amerıkandyq sosıologıalyq oıdyń odan ári damýy marınaldylyqtyń sıpattalǵan jaǵdaılarynyń aýqymynyń keńeıýine ákeldi. Osyǵan baılanysty jańa tásilder paıda bolady, margınaldyq taza mádenı aspektiden shyǵyp, áleýmettik salaǵa kóbirek aýysady. Bul ózgeristiń mańyzdy sebebi soǵystan keıingi Eýropa men Amerıkada sosıologıa ǵylymynyń qarqyndy damýy boldy. Tarıhty «ómir ustazy» retinde almastyra otyryp, áleýmettaný qoǵamnyń áleýmettik qurylymy týraly ǵylymǵa aınalady. Mundaı qurylymdy, áleýmettik ózara árekettesý erejelerin anyqtaý qoǵamda bolyp jatqan prosester týraly naqty bilim berip qana qoımaı, bul prosesterdi boljaýǵa múmkindik beredi degen pikir keń taraǵan. Margınaldyq áleýmettik mobıldiliktiń ónimi retinde de, erekshe mártebe retinde de qarastyryla bastady. Birte-birte margınaldy tulǵanyń áleýmettik-psıhologıalyq erekshelikteri ekinshi josparǵa túsip, K.Marks iliminen jáne strýktýralıser fılosofıasynan týyndaǵan paradıgmanyń mańyzdylyǵy arta túsýde.

Amerıkandyq, latynamerıkalyq jáne ásirese Batys Eýropalyq áleýmettaný margınaldylyqty «obektıvti áleýmettik jaǵdaılarmen» baılanystyra otyryp, osy jaǵdaılardy jáne margınalızasıanyń áleýmettik sebepterin zertteýge beıtarap kózqaraspen qaraıdy.

Margınaldyq fenomendi tereńirek túsiný jáne margınaldy tulǵanyń áleýmettik-psıhologıalyq erekshelikteri men minez-qulqyn zertteý úshin margınaldylyq jaǵdaıyndaǵy jeke tulǵalardyń sana-seziminiń erekshelikterine júginý qyzyqty.

Bul kúı ındıvıdtiń óziniń burynǵy turaqty tájirıbesin, ádetterin, qundylyqtaryn, áleýmettik sheńberdegi ózara árekettesýdi jáne onyń jeke tájirıbesin uıymdastyratyn kózqarastaryn dıskredıtasıalaý nátıjesinde paıda bolatyn jeke uıymdaspaýymen sıpattalady. Bul qurylymdar kesheninde jeke tulǵanyń qundylyqtar júıesin dıskredıtasıalaýǵa ushyraıtyn qurylymdardy bólip kórseteıik. Osylaısha, jeke tulǵanyń normalary men qundylyǵynyń turaqsyzdyǵy margınaldylyqtyń mańyzdy krıterııleriniń biri bolyp tabylady. Bul jeke deńgeıde margınaldyq bir áleýmettik toptyń normatıvti-qundylyq júıesinen ekinshi áleýmettik toptyń normatıvti-qundylyq júıesine aýysýdy júzege asyryp, belgili bir ýaqyt aralyǵynda tártipsiz normalar kúıinde qalýymen baılanysty. Minez-qulyq pen qundylyqtardyń anyq erejeleri bolmaǵan kezde mundaı kúı jeke adamnyń sanasyna áser etedi. Sondyqtan margınaldy sanany margınaldy adamǵa tán sana retinde aıtýǵa negiz bar, onyń negizi turaqsyzdyq, jeke adamnyń normalary men qundylyqtaryn durys rettemeý.

Margınaldy sanany sıpattaǵanda, E.Dúrkgeım bólip kórsetken ujymdyq sana uǵymyna toqtalaıyq. Onyń pikirinshe, ujymdyq sananyń negizgi qyzmeti – qoǵamnyń retteýshi moraldyq kúshi bolý. Osyǵan baılanysty onyń bolýy kez kelgen turaqty jumys isteıtin qoǵamnyń qajetti quramdas bóligi retinde qarastyrylady. Dúrkgeım qoǵamnyń mehanıkalyq yntymaqtastyǵynan jyljyp, organıkalyq yntymaq ósken saıyn ujymdyq sananyń qarqyndylyǵy azaıady, óıtkeni qoǵam músheleri birdeı oqıǵalarǵa uqsas reaksıalardy az sezinedi dep kórsetti. Osy teorıalyq paıymdaýlarǵa uqsastyq jasaı otyryp, margınaldy sanany sıpattaǵan kezde onyń qarqyndylyǵy týraly jeke adamdar men áleýmettik toptardaǵy margınaldyq sananyń ártúrli dárejede kórinýin baǵalaýǵa múmkindik beretin belgili bir sandyq parametr retinde de aıtýǵa bolady dep esepteımiz. Margınaldaný prosesteri aıqyn aýmaqtardaǵy halyqty zertteý kezinde margınaldyq sananyń joǵary qarqyndylyǵy týraly aıtýǵa bolady dep aıtýǵa negiz bar.

Sonymen qatar, margınaldanǵan sýbektilerdiń áleýmettik-psıhologıalyq erekshelikteri olardyń is-áreketteri men minez-qulqynda aıqyn kórinetinin atap ótý kerek, bul ózindik erekshelikteri men erekshe belgileri bar minez-qulyqtyń qalyptasýyna ákeledi. Margınaldyq minez-qulyq - bul margınaldy tulǵanyń áleýmettik-psıhologıalyq uıymynyń kórinisi bolyp tabylatyn jáne basqa adamdardyń, toptardyń jáne búkil qoǵamnyń múddelerine áser etetin syrtqy baqylanatyn áreketteri. Margınaldyq minez-qulyq aıqynyraq kórinetin qoǵamdyq ómirdiń salalaryna baılanysty onyń kelesi túrlerin ajyratýǵa bolady: áleýmettik-saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq jáne áleýmettik minez-qulyq.

Sonymen qatar, margınaldy adamnyń minez-qulqy margınalıstıkanyń az zerttelgen salasy ekenin jáne ony zertteý ártúrli empırıkalyq zertteýlerde margınaldylyq kategorıasyn qoldanýdyń jańa múmkindikterin ashatynyn atap ótken jón.

Maqala avtory - Ólmesova Arýjan. «Ál-farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti», «Fılosofıa jáne Saıasattaný fakúlteti», «Dintaný jáne Mádenıettaný kafedrasy», «6B03102 -Mádenıettaný» bilim berý baǵdarlamasy, 3 kýrs stýdenti

Jetekshisi – Alıkbaeva Marjan Bashanovna

---