InfoHub Logo

Qazirgi zertteýshiler margınaldylyqty zertteýde úsh tujyrymdamalyq baǵytty ajyratady: róldik, qurylymdyq jáne mádenı. Olarǵa sáıkes, birinshiden, róldik margınaldylyq týraly aıtýǵa bolady. Ol ózin-ózi, referenttik toppen mártebesin sátsiz salystyrý, sabaqtastyrý nátıjesinde týyndaıdy. Bul jaǵdaıda, ádette, biz margınaldylyqty júzege asyrýdyń jeke formasy týraly aıtyp otyrmyz. Margınaldylyqtyń osy erekshe túrine nazar aýdarý jalpy alǵanda margınaldyq problemasyn qoıýdyń bastapqy núktesi boldy.

Margınaldylyqtyń ekinshi túrin qurylymdyq margınaldylyq dep ataýǵa bolady, ol margınaldy áleýmettik, saıası, ekonomıkalyq jáne t.b. toptardy sıpattaıdy. Bul jaǵdaıda qurylymdyq margınaldylyqtyń erekshe kórinisteri retinde áleýmettik, saıası, ekonomıkalyq, etnıkalyq jáne basqa da margınaldyq túrlerin qarastyrýǵa bolady. Eń kóp zerttelgeni – eń aldymen áleýmettik-saıası prosesterdiń saldary retinde qarastyrylatyn áleýmettik margınaldylyq. Áleýmettik margınaldylyq fenomeni «qoǵamnyń shetinde» áleýmettik qurylymǵa biriktirilmegen, mártebesi tómen adamdar men toptardyń bolýymen baılanysty. Áleýmettik margınaldarǵa qoǵam qalaýsyz jáne buzýshy retinde qabyldanatyn barlyq adamdar – qańǵybastar, jumyssyzdar, úısizder, biliktiligi jáne jalaqysy tómender, úmitteri oryndalmaǵan nemese qolaısyz jaǵdaıǵa tap bolǵan adamdar jatady.

Margınaldylyqtyń úshinshi túri – mádenı. Ony zertteýdiń mańyzdylyǵyn kórsetken alǵashqy zertteýshilerdiń biri R.E.Park boldy. Kóshi-qon prosesterin zertteý barysynda tujyrymdama jasaý «margınaldy tulǵa», ol ımıgranttyń jeke deńgeıde júzege asyrylatyn beıimdelý prosesi tulǵa túriniń ózgerýimen emes, áleýmettik-mádenı úderispen baılanysty ekenin anyqtady. Park margınaldy tulǵanyń ózara árekettestiktiń keńeıýi arqyly tabıǵı mádenı prosestiń ónimi ekenin dáleldi túrde kórsetti.

Atap aıtqanda, Chıkago sosıologıalyq mektebiniń negizin salýshylardyń biri R.E.Park (1864–1944) óziniń «Adam mıgrasıasy jáne margınaldy adam» essesinde mádenı mándi belgileý úshin «margınaldy adam» jáne «margınaldy tulǵa» uǵymdaryn usyndy, olar úshin jańa qalalyq ómir saltyna beıimdelý qajettiligi jaǵdaılaryna tap bolǵan ımıgranttardyń mártebesi men ózindik sanasyn zertteý maqsatynda. Osylaısha, Park mádenıetti onyń margınaldy qubylystaryn taldaý arqyly zertteýdi bastady. Shynynda da, mádenıet boıynsha margınaldylyqty anyqtaý búgingi tańda jalpy qabyldanǵan mádenıettiń dýaldy tıpologıasyn tereńdetip, ony dástúrli jáne jańashyl retinde kórsetýge múmkindik beredi.

Dástúrli mádenıettiń aıryqsha belgisi – onyń normatıvtik sıpaty. Mádenı dástúrshildik, eń aldymen, qazirgi qundylyqtar men normalardyń jıyntyǵy retinde qarsy turǵan ótkenge baǵyttalǵan, burynnan bar qundylyqtardy jańǵyrtýǵa baǵyttalǵan. Mádenıettegi dástúr onyń saqtalýynyń, sabaqtastyǵy men turaqtylyǵynyń qajetti sharty, adamnyń, toptyń nemese búkil qoǵamnyń mádenı bolmysynyń qalyptasýynyń alǵy sharty jáne konstıtýtıvti bastamasy retinde áreket etedi. Mundaı jaǵdaıda dástúrdiń joǵalýy nemese álsireýi kóbine ótkennen úzilý, resepttiń mindetti sıpatyna jatatyn «qasıetti» normalardy buzý retinde teris qabyldanady. Dástúrli mádenıet aıasynda úlken mánge ıe qoǵamdyq pikir, ádette, normalardy qorǵaýǵa jáne olardy shekten tys buzýshylarǵa qarsy baǵyttalǵan. Margınaldy turaqtylyqqa qater retinde qarastyra otyryp, qoǵamdyq pikir olarǵa jaǵymsyz sıpattar beredi, olardy mádenı qolaıly shekaradan yǵystyrady jáne sol arqyly mádenıetti dınamızm men ózgertý múmkindiginen aıyrady.

Inovasıalyq mádenıet, kerisinshe, dınamızmmen sıpattalady, ol ótkenge jatatyn dástúrli formalardy yǵystyrýǵa jáne bolashaqty quraıtyn jańa standarttardy ornatýǵa baǵyttalýymen erekshelenedi. Jańashyldyq kózqarastyń negizinde ındıvıdýalızm jatyr, al ınovasıalyq qyzmettiń tasymaldaýshysy – «mádenı qylmysqa» qabiletti jarqyn shyǵarmashylyq jáne derbes tulǵa. Dál osy margınaldy tulǵalar qazirgi dáýirdiń - Qaıta órleý dáýiriniń bastaýynda turdy. Alaıda margınaldar Eýropadaǵy býrjýazıalyq revolúsıalardyń jeńisinen keıin naqty zańdylyqqa ıe boldy, bul kezde táýelsiz synı oılaý, standartty emes sheshimder qabyldaý jáne ótkenniń mádenı stereotıpterinen úzildi-kesildi bas tartý qabiletinde kórinetin ınovasıalyq belsendilik aıqyndaýshyǵa aınaldy. Postmoderndik dástúr aıasynda margınal adamzatty barlyq mádenı shekaralardan ótip, áleýmettik ómirdiń jańa formalaryna aparatyn mádenı keıipker mártebesin alady.

Degenmen, ınovasıanyń absolúttenýi, sondaı-aq dástúrdiń absolúttenýi mádenıettiń tutastyǵyn saqtaýǵa qaýip tóndiredi: ınovasıanyń retsiz jáne kóshkin tárizdi sıpaty adamdy baspanasyz, beıimdelmegen sekildi sezindiredi jáne belgisizdikten qorqady. «Jańalyqtyń qadamy, sonymen birge, qoǵamda qorqynysh týdyratyn jáne shyǵarmashylyqqa sáıkes kózqarasty qalyptastyratyn qaýip retinde qabyldanady. Jáne, qoǵamnyń progresıvti bóligi prosestiń jaǵymdy qasıetterin tanýǵa daıyn bolsa da, konservatıvti ortalar shyǵarmashylyq belsendiliktiń kez kelgen kórinisin olardyń áleýmettik turaqtylyǵyna nuqsan keltiretin qaýip retinde qabyldaıdy, bul shyn máninde qýdalaýdyń shynaıy sebebi bolyp tabylady...».

Tarıhı tájirıbeni taldaý mádenıet damýynyń jalpy tendensıasy dástúrli mádenıetten ınovasıalyq mádenıetke kóshý ekenin kórsetedi. Bul qazirgi qoǵam mádenıetindegi barlyq úlken keńistikti ózine tán margınaldylyǵymen ınovasıanyń problemalyq órisi alyp jatqanyn bildiredi.

Sonymen, mádenı margınaldylyq keńistigi - bul bir jaǵynan dástúrdiń shekarasy men perspektıvasyn keńeıtý arqyly jańashyldyqtyń dástúrge aınalý keńistigi, ekinshi jaǵynan, onyń standarttaryn buzý jáne dástúrdi joqqa shyǵarý. Shynynda da, normanyń bar bolýynyń ózi shekarany bekitý, onyń bolýynyń sharty árqashan shekarany buzý, «qylmys» múmkindigi bolyp tabylady. Bul maǵynada qoǵamda resmı (zańdy túrde bekitilgen normalar) jáne beıresmı túrde bekitilgen (moraldyq normalar, ádet-ǵuryptar, dástúrler) áleýmettik-mádenı normalardan aýytqýmen anyqtalatyn ómir salty retindegi devıantty ómir salty kez kelgen mádenıette mindetti túrde kórsetiledi.

Mádenı margınaldylyqtyń mysaly retinde «andegraýnd» (aǵylsh. underground – jer asty) sıaqty qubylysty qarastyraıyq. «Andegraýnd» uǵymy HH ǵasyrdyń 60-jyldarynda AQSH-ta paıda boldy jáne Nú-Iork bogemıasynyń bastapqyda «astyrtyn» sýbmádenıetine jatqyzyldy, kontrmádenıet dep atalatyn quramdas bólikteriniń biri, keń aýqymdy margınaldy qozǵalys. Andegraýnd «kópshiliktiń sanasynda ústemdik etetin áleýmettik minez-qulyq pen estetıkalyq normalardyń dástúrli daǵdylaryn» joqqa shyǵarady. V.Kýrısyn atap ótkendeı, «mádenı astyrtyn – bul jeke adamnyń jan dúnıesin qutqarý emes, ınstıtýt. Bul óz qundylyqtary men basymdyqtaryn, óz ıerarhıalaryn jasaıtyn jeke tulǵalardyń synı massasy...».

Anyqtalǵan komersıalyq qyzyǵýshylyqtyń joqtyǵy, konformızm, táýelsizdik, ınovasıaǵa jáne eksperımentterge umtylý andegraýndterdiń negizgi sıpattamalary bolyp tabylady. Bul sıpattamalar batystyq pen keńestik astyrtyndarǵa ortaq, degenmen olar aıtarlyqtaı erekshelenedi.

Maqala avtory - Ólmesova Arýjan. «Ál-farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti», «Fılosofıa jáne Saıasattaný fakúlteti», «Dintaný jáne Mádenıettaný kafedrasy», «6B03102 -Mádenıettaný» bilim berý baǵdarlamasy, 3 kýrs stýdenti

Jetekshisi – Alıkbaeva Marjan Bashanovna

---