InfoHub Logo

"Transgressıa" termıni bıologıadan alynǵan: tuqym qýalaýshylyq teorıasynda ata-analyq organızmderge tán belgilerdi metıster arqyly jeńý degendi bildiredi. Ol geologıa men geografıada da kezdesedi. Bul termın áleýmettik ǵylymdarda óz ornyn aldy. Transgressıvti tulǵa konsepsıasy jeke tulǵany kúrdeli gomeostatıkalyq jáne geterostatıkalyq motıvasıany basshylyqqa alatyn erkin jáne jaýapty tulǵa retinde ekspansıvti jáne shyǵarmashylyq tulǵa retinde qaraý áreketi bolyp tabylady. Onyń áreketi negizinen tulǵanyń salystyrmaly turaqty quramdas bólikterimen anyqtalady: aqyl (tanymdyq júıe retinde) jáne erik (basshylyq júıesi retinde). Bul osy ýaqytqa deıin ǵalymdardyń nazarynda bolmaǵan jáne jeke tulǵanyń taǵdyry men mádenıettiń damýyn aldyn ala anyqtaıtyn adam qyzmetiniń bir bóligin jaqsy túsinýge múmkindik beredi. Adamnyń is-áreketi tabıǵatqa (ınstınktterge) nemese tarıhqa (áleýmettik bilimge) baılanysty ma degen pikir talas burynnan bar. Munda úsh kózqaras bar:

1. Endogendik. Adam áreketin qozǵaýshy jáne baǵyttaýshy kúshter tulǵa qurylymynda bolady. Áreket - bul dıskýssıalardy, qajettilikterdi, kózqarastardy nemese qalaýlardy anyqtaý formasy. (Freıd jynystyq tartymdylyq arqyly quqyq buzýshylyq pen qorǵanys minez-qulqynyń jaǵdaıyn izdedi.)

2. Ekzogendik (balama). Adam áreketin qozǵaýshy jáne baǵyttaýshy kúshter adamnan tys – ony qorshaǵan ortada (bul yntalandyrý júıeleri, ekonomıkalyq damý, klımat, tabıǵı resýrstar, bilim berý), bıhevıorızm turǵysynan. Bul kózqarasty jaqtaýshylar: «Adamdy bilgiń kelse, onyń basyndaǵy nárseni surama, ony qorshaǵan nárseni sura» degen sózge jaqyn.

3. Ózara árekettesý modeli. Psıhologtar ózara árekettesý modelin jasady, óıtkeni aldyńǵy eki kózqaras óte shekteýli.

Transgressıanyń psıhologıalyq mehanızmderi myna fýnksıalardy oryndaıtyn motıvasıalyq prosester bolyp tabylady: olar áreketke serpin beredi, adamnyń energıanyń bólinýin aldyn ala anyqtaıdy, qundylyqtardy izdeýdiń jalpy baǵytyn belgileıdi, áreketke qoldaý kórsetedi, onyń uzaqtyǵyna áser etedi. Motıvasıalyq prosester adamnyń basynda kem degende eki táýelsiz aqparat bolǵan jaǵdaıda ǵana oryn alady. Olardyń biri, ádette, tıptik (standartty) kúıge qatysty bolsa, ekinshisi naqty kúıge qatysty. Bul aqparatty salystyrý jáne komparator (dıagnostıkalyq júıe) kómegimen aıyrmashylyqtardy anyqtaý motıvasıany qozǵalysqa keltiredi. Bir ǵana aqparat adam dınamıkasyn týdyrmaıdy.

Ia.Kozeleskıı motıvasıanyń eki túrin bólip kórsetti. Birinshisi gomeostatıkalyq, «kerneýden bosatý» túrindegi (qanyqtyrý motıvasıasy). Jetispeýshilik sátinde, mysaly, tamaqtaný, qaýipsizdik, kúshti motıvasıalyq shıelenis týady, al jasalǵan áreketter men maqsatqa qol jetkizgennen keıin shıelenis basylyp, jeńildik keledi. Ekinshi- geterostatıkalyq, ósýge tán: «stress – kúızelistiń saqtalýy nemese onyń ósýi» (spıráldi model). Normatıvtik standarttar gomeostatıkalyq motıvasıada úlken ról atqaratyn dárejede, ósý motıvasıasynda shaǵymdar da óz ornyn alady. Geterostatıkalyq motıvasıada maqsatqa jetý qanyqtylyqqa ákelmeıdi, motıvasıanyń kúshin saqtaıdy, tipti keıde arttyrady.

Jeke tulǵanyń tulǵasy ózara árekettestiktiń basqa komponentterine belsendi túrde áser etedi, biraq onyń ózi olardyń yqpalymen qalyptasty. Birinshiden, bul tabıǵı jáne áleýmettik ortaǵa baılanysty (otbasy, adamgershilik damýy). Ekinshiden, jeke tulǵanyń tulǵasy da belsendiliktiń arqasynda qalyptasady, ásirese kúrdeli tıpti transgressıvti belsendilik. Úshinshiden, tulǵa belgili bir dárejede ózin-ózi qalyptastyrady.

Joǵaryda aıtylǵandaı, transgressıa árekettiń tıptik shekarasynan shyǵatyn ónertapqyshtyq jáne keńeıtilgen fýnksıalar bolyp tabylady; Bul adam nemese komanda jańa qurylymdardy qalyptastyratyn nemese turaqtandyrýǵa, jańa qundylyqtardy - oń jáne teriske ıe bolǵan qurylymdardy buzatyn fýnksıalar. Bul fýnksıalar damý men regressıanyń qaınar kózi bolyp tabylady.

«Adamnyń túr retindegi jáne jeke tulǵa retindegi tarıhy - bul óziniń jeke shekarasyn, fızıkalyq jáne bilim shekaralaryn jeńýge únemi áreket etý tarıhy; bul osy ýaqytqa deıin belgisiz formalar men qurylymdardyń paıda bolýy».

Transgressıanyń eki negizgi túri bar:

1. «Indıvıdýaldy transgressıa: ol ındıvıd ádeıi óziniń jáne qolynda bar nárseniń sheginen shyǵyp, óz aýmaǵyn keńeıtetin, jańalyq ashatyn jáne óz jobasy boıynsha ózin jasaıtyn jaǵdaılarda oryn alady».

2. Ujymdyq (ındıvıdýaldyqtan joǵary)transgressıa: onyń páni – toptar, qoǵamdyq qozǵalystar men qaýymdastyqtar júrgizetin buqaralyq, ujymdyq jáne jahandyq áreketter; osyndaı áreketter arqyly adamdar materıaldyq, ıntellektýaldyq jáne rýhanı jetistikterinen asyp túsedi, ǵylymdy, ónerdi jáne mádenıetti jasaıdy.

Jeke transgressıa ómirbaıannyń bir bóligi bolyp tabylady jáne eń aldymen psıhologıa zańdaryna baǵynady, al ujymdyq t-á tarıhı proseske jatady jáne áleýmettik jáne mádenı zańdarmen retteledi.

Sondaı-aq, jeke adamnyń ne ekenin jáne onyń ıeligindegi árbir buzýshylyqty shekten tys áreketterge jatqyzýǵa bolmaıtynyn atap ótken jón. Mysaly, bıologıalyq jetilý, sonyń arqasynda jas organızm óziniń qurylysyn jasaıdy, tildik qurylymdar sıaqty psıhıkalyq júıeler sýbektiniń qasaqana áreketi emes, genetıkalyq kodtyń qyzmet etýiniń kórinisi bolyp tabylady. Sol sıaqty, olarǵa kezdeısoq ózgerister jatqyzylmaıdy, óıtkeni transgressıa - maqsatty ózgeris.

Transgressıalyq áreketterdi jikteý prınsıpteri ártúrli. Jeke maqsattardyń mazmunyn eskere otyryp, transgressıanyń tórt túrin ajyratamyz:

1. «Keń taraǵandary fızıkalyq álemge («zattarǵa») baǵyttalǵan praktıkalyq áreketter. Olardyń maqsaty – terıtorıalyq keńeıý, ýaqyttyq perspektıvany keńeıtý, materıaldyq ıgilikterdi óndirýdi ulǵaıtý jáne t.b. Osyndaı fýnksıalardyń arqasynda adam jasandy álemdi jasaıdy, onyń qurylys materıaly tabıǵı orta bolyp tabylady.

2. Adamdarǵa baǵyttalǵan áreketter («basqalar»). Olar basqalarǵa baqylaýdy keńeıtýge, áltrýıstik áreketterdi baıytýǵa, ınstıtýsıonaldyq júıedegi jeke bas bostandyǵynyń aýqymyn keńeıtýge baǵyttalǵan. Ásirese mundaı áreketter jıi jasalady, olardyń maqsaty toptaǵy ústemdikti arttyrý jáne absolútti bılikke qol jetkizý. «Adamdarǵa» baǵyttalǵan transgressıvti árekettiń mehanızmin, atap aıtqanda, Brınton (1965) jáne Fromm (1974) sıpattaǵan.

3. Sımvoldyq áreketter («tańbalar boıynsha») jańa, buryn teńdesi joq psıhıkalyq qurylymdardy qurýdan jáne syrtqy álem týraly jeke bilimderin keńeıtýden turady. Munyń barlyǵy shyǵarmashylyq jáne aýqymdy áreketter. Olardyń arqasynda ǵylym men óner paıda bolady, fılosofıa men din damıdy, mıfter men ýtopıalar dúnıege keledi. Olardyń arqasynda adam tabıǵat pen mádenıet týraly aqparatty baıytady. Bul áreketterdi ıntellektýaldyq quqyq buzýshylyqtar dep ataýǵa bolady.

4. Bul álem adamnyń óz jobasyna sáıkes ózin-ózi damytý nemese ózin-ózi qurý dep atalatyn ózin-ózi qurýǵa («ózine») baǵyttalǵan áreketterdi jasaıdy. Olar jeke adamnyń óz mineziniń qurylymdaryn sanaly túrde damytýynan turady jáne erik-jigerdi arttyratyn aqyl, jeke tájirıbeni baıytady.

Qorytyndylaı, qorǵanys áreketine qaraǵanda, transgressıvti áreket ózin-ózi basqarady dep sanalady. «Kádimgi tanymdyq jáne tulǵaaralyq shekaralardan shyǵý áreketiniń ózi, tabıǵatty zertteý nemese bılik úshin kúres sıaqty dástúrli emes jáne shyǵarmashylyq fýnksıalardy oryndaý tabyspen nemese jeńilispen aıaqtalatynyna qaramastan, qanaǵattaný ákeledi. Bul fakt osyndaı áreketke barýǵa motıvasıany arttyrady».

Transgressıvti árekette jaǵymsyz sezimderge qaraǵanda, bar jetistikterdiń sheginen shyǵýǵa degen úmit nemese áli baıqalmaǵan jetistikke maqtaný sıaqty jaǵymdy sezimder úlken ról atqarady. Bul belsendilik eń aldymen tulǵanyń qurylymymen anyqtalatynyn atap ótken jón. «Shyǵarmashylyq, bilim, kognıtıvtik motıvasıa, batyldyq jáne tózimdilik sıaqty pándik aınymalylar negizinen trans túrindegi áreketterdiń nátıjesi qandaı bolatynyn boljaıdy. Transgressıa - tulǵanyń kórinisi».

Maqala avtory - Ólmesova Arýjan. «Ál-farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti», «Fılosofıa jáne Saıasattaný fakúlteti», «Dintaný jáne Mádenıettaný kafedrasy», «6B03102 -Mádenıettaný» bilim berý baǵdarlamasy, 3 kýrs stýdenti

Jetekshisi – Alıkbaeva Marjan Bashanovna

---