InfoHub Logo

A. Arıslanova, A. Cadykova, A. Shaımenova  

Ońtústik Qazaqstan memlekettik pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń magıstranttary

Túıindeme: Bul maqala jumysynda matematıka ǵylymynyń adam ómirinen alatyn orny, mańyzy aıtylady. Ata – babamyz ben alǵashqy qaýymdyq toptardyń matematıka ǵylymyn jaqsy meńgergendigine toqtalý arqyly matematıka uǵymynyń erte zamannan beri qoǵammen birge ómir súrip kele jatqan qubylys ekendigi aıtylady.

Tirek sózder: Matematıka, órkenıet, qoǵam, mańyzdy, sýbektiler, kıiz úı, proses, san, uǵym, maǵyna, tulǵa, kómek,  jyl, ýaqyt, qabilettilik, áleýmettik.

Matematıka ǵylymy – qoǵamdaǵy obekti men sýbektige tikeleı baılanysty.  Ol lıngvısıkany bylaı qoıǵanda, adamzattyń bilimdegi jetistikteriniń aıǵaǵy. Sebebi, matematıkasyz biz ómir súre almas edik. Biz bul jolda matematıkanyń qasıetin  taný arqyly  ómirdegi modelderdiń qyr – syryn bile alatyn edik. Budan  metamatıka ǵylymynyń barlyq ǵylymdardyń tili retinde  qarastyrady alamyz degen nátıje shyǵady.

Matematıka – áleýmetimizdegi erekshe qubylys. Fızıka, bıologıa, hımıa, tarıh, mýzyka, qazaq ádebıeti barlyq salalarda matematıka qubylysy júretindigi anyq. Máselen, fızıkada shamalardy ólsheıtin birlikter, bıologıadaǵy qustardyń 20 túri, balyqtardyń 35000 túri degen tárizdi sandyq kórsetkishter, hımıadaǵy element ishindegi qosylystar, tarıhtaǵy oqıǵalardyń qaı jyly, ıakı handardyń qansha jasta taqqa otyryp, soǵysqa qansha adam qatysqandyǵy, ádebıetimizdegi aqyn – jazýshylardyń qaı jyldary dúnıege kelip, dúnıe salǵandyǵy t.b. dúnıelerdiń barlyǵy da matematıkanyń kómegimen ǵana bizge túsinikti bolýda. Ańǵaryp qarasaq, bul sıfrlardyń túgeli adamdar ómirinde alyp jatyr. Tipti, bul rette, adam balasynyń múshel jasqa tolýy, súnnettelýi, jeke múbárák týǵan kúni, dúnıeden ótýi, mereı toıy, belgili bir jasta úılenýi osy tektes qubylystar da sıfrlarmen tikeleı baılanysty. Tek ol ǵana emes, kez kelgen jeke tulǵany alyp qarasaq, oǵan 1971 jyly, jeltoqsan aıynyń 26 – sy kúni týyldy dep  sıpattama berýdiń ózi sandardyń kómegimen júzege asatyn proses eken.

Matematıkany qandaı da bir qubylysqa engizsek, bizge túsinikti bolary haq. Demek,  matematıka ǵylymy adamnyń tanym túsinigimen tikeleı baılanysty. Sózimizdi dáleldeý úshin bir adam saýda jasaý kezinde bir keli mandarın alyp, satýshyǵa bes júz teńge berdi, al satýshy satyp alýshyǵa eki júz teńge qaıtardy degen  sıtýasıalyq oqıǵany alaıyq. Eger de bul mysaldaǵy bir, bes júz, eki júz degen sandar ( sıpattama) maǵynasyndaǵy sózderdi alyp tastaıtyn bolsaq, ol bizge múldem túsiniksiz bolatyn edi. Bul turǵyda, matematıka bizge naqtylyqty úıretedi, matematıkasyz dep qoǵam bolmaıdy. 

Matematıka men adam ómirindegi mamandyqty baılanystyrar bolsaq, máselen ınjener, qurylysshy, dáriger tárizdi maman ıelerin alaıyq. Injener óz syzbasyn  ómirde júzege asyrý úshin  syzbada kórsetilgen ǵımarattarǵa belgili bir ólshemdi beredi. Qurylysshylar da dál solaı. Ǵımarattyń qabyrǵasyn turǵyzý maqsatynda ák, tam, qum degen elementterdi ólshep salady, dárigerler adamdarǵa ekpe egý kezinde 5mll, 2mll, ıakı 10 tabletka dep ólsheý arqyly óz jumysyn jasaıdy. Osy oraıda, baıqaıtynymyz matematıka ǵylymy adamdarmen de  tirshilik ıeleriniń ómirimen de tyǵyz baılanysty. Nege jarytylys ıeleri? Tek adam balasy ǵana emes, jan – janýarlarda matematıkalyq ólshemderdi óz betterinshe shamalar, taǵam tutynady. Máselen, bir keli shópti sıyrdyń jeýi, bes lıtr sýdy jylqynyń ishýi,  eki júz gram sabandy qoıdyń jeýi, t.b. Budan matematıka ǵylymynyń masshtaby pen kólemdi kórsetetin ólsheý quraly retinde óz ómirimizde paıdalana atynymyzdy ańǵaramyz.

Matematıka ǵylymy adamzat balasynyń ıntelektýaldyq qabiletin damytatyn sala. Mysaly:

Taldaı bilý qabileti. Bolǵan oqıǵa men aldaǵy ýaqytta bolatyn oqıǵalardyń qaı mezgilde, saǵat qanshada ekenin taldaı bilý;

Jalpylaı qarastyrý qabileti. Belgili bir birneshe ýaqyt arasynda bolǵan oqıǵalardy ret – retimen qurastyra otyryp, jalpylaı qarasta bilý;

Zańdylyqtardy anyqtaý.  Máselen, aýa raıynyń alaıyq. Onda adamdar tabıǵat zańdylyqtaryn zertteı otyryp, saǵat qanshada, ıakı azanda, keshke jańbyr jaýyp, kún sýytatynyn bilýi;

Tez oılanyp, sheshim qabyldaı alý qabileti;

 Josparlaı bilý qabileti. Bul da zańdylyqtardy anyqtaý qabileti tárizdi proses.

Abrakty oılastyra alý qabileti.

Mine, bul degenimiz matematıkada esep shyǵarmaı-aq, ony túsiný arqyly ózimizdiń logıkamyzdy damytý eken.

Tarıh sahnasyndaǵy halqymyzdyń ejelden kıiz úıde turýy da matematıkanyń adam ómirindegi mańyzy bar ǵylym ekenin ańǵartady. Matematıka boıynsha qarastyrsaq, kıiz úzdik úsh bólikten turýy, ýyqtarynyń birizdilikti saqtap, bólikterge bólinýi, shańyraqtaǵy túrli fıgýralar, oıýlarymyzdyń bir rettilikpen salynýy,  sondaı – aq, túrli kórkemdeýshi fıgýralardyń kıiz úıdiń kólemine, kıiz úıdiń kólemine túrli oıýlarǵa dál salynýy – ata – babamyzdyń  matematıkamen birge ómir súrgendigin kórsetedi. Erte zamandaǵy alǵashqy qaýymnyń tórtburyshty sabannan jasalǵan, úshburyshty, sfera tárizdi úńgir úıleri de matematıka zańdylyǵy boıynsha salynǵan.  

Shynynda da, oılanyp qaraıtyn bolsaq, ata – babamyzdyń kıiz úıi men alǵashqy qaýymnyń qonystaryny – matematıkadaǵy erekshe bir qubylys, ǵajap, danalyqtyń naq ózi!  Óıtkeni ol zamanda «Matematıka» sóziniń bolmaýy, alaıda ol nárseniń esh oqýsyz, oqý ornyndaryndaǵy beriletin bilimsiz ata – babamyzdyń sanasynda bolýy – úlken bir ǵylymǵa baǵyttalǵan keremet dúnıe.

Matematıka ǵylymy  órkenıetimizdiń  damýyna úlken úlesin tıgizetini aqıqat. Aqyldy, parasatty adamdar jańa tehnologıalar túrin taýyp, qoǵamymyzdy jaqsartady. Al bul dúnıelerdiń barlyǵy bolý úshin matematıkanyń qyr – syryn bilýimiz  mańyzdy eken. Keshegi qazaqtan shyqqan álemniń ekinshi ustazy Ábý Nasyr Ál-Farabı bul qubylysty moıyndap, matematıka týraly kóp zerttedi. Al ǵalym Veıershtrass «Matematık – jazýshy  bolmasa, belgili bir jetistikke jete almaıdy»  deıdi osyndaıdy. Nege  deseńiz? Sebebi,  aqyn da óz  óleńin jazýda belgili bir ólshem qurap, soǵan býyn men býnaqty, shýmaq pen tarmaqty sáıkestendirmese, ol óleń  emes, qur áńgime bolyp qalatyndyǵy shyndyq.

Sózimizdi qorytyndylaı kele, matematıka – ómirimizdiń negizi. Matematıkasyz ómir súrý esh qoǵamda bolmaǵan qubylys.  Órkenıetimizdiń  mańyzdy  bir  bóligi matematıka bolyp tabylǵandyqtan,  matematıka zańdaryn bilý ár jeke tulǵa úshin mańyzdy dep oılaımyn!

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Matematıka ǵylymy – qoǵamdaǵy obekti men sýbektige tikeleı baılanysty.  Ol lıngvısıkany bylaı qoıǵanda, adamzattyń bilimdegi jetistikteriniń aıǵaǵy.

2. Matematıka jáne fızıka jýrnaldary, 2009-2016

3. Altaev J.A., Ǵabıtov T.H. Ǵylym tarıhy men fılosofıasy. JOO-nyń magıstranttary jáne aspıranttaryna arnalǵan oqýlyq. – Almaty: «Evero», 2011.

4. Seısenov B. Ǵylymı-tehnıkalyq tanym fılosofıasy. Monografıa. Almaty, 2011.

---