InfoHub Logo

Qudaı-aý, qaıda sol jyldar,

Mahabbat, qyzyq mol jyldar?

Aqyryn-aqyryn sheginip,

Alystap ketti-aý qurǵyrlar.

Abaı

Bul kitabymdy jas ǵumyrdyń jalyndy jyrshysy jáne jas qalamgerlerdiń janashyr qamqorshysy, jalyqpas ustazy bolǵan jazýshy marqum Muqan Imanjanovtyń eskertkishine arnaımyn.

Avtor

PROLOG ORNYNA

Áńgime súıispenshilik jaıyna aýysty. Qazirgi ádebıette mahabbat týraly qalaı jazý kerektigi sóz boldy.

— Týrgenev bylaı degen eken, — dedi ádebıet zertteýshi:

— «Emen — eń berik aǵash. Onyń beriktigin mynadan da bilýge bolady: ózge aǵashtardyń japyraǵy kúzde-aq qýrap, túsip qalady; al emenniń japyraǵy qysta da búlk etpeıdi, tek kelesi kóktemde — butaqtarynda jańa, jas búrshikter qyltıyp bas jarǵanda ǵana olarǵa oryn bosatyp, jerge qulaıdy. Myqty júrekti mekendegen eski mahabbat ta osyǵan uqsaıdy — óshse de oryn bermeı, qolamtalanyp jatyp alady; ony jalyndy jańa mahabbat qana tyqsyryp shyǵa alady».

— Al, belgili jazýshy Prıshvın óz kúndelikteriniń birinde bylaı dep jazypty, — dedi jazýshy: «Búgingi kúnniń taqyryby — jeke adamǵa arnalǵan mahabbatty kópke degen súıispenshilikpen ulastyra bilý, ekinshi sózben aıtqanda: jeke adamdy jaqsy kóre turyp, kópti súıe bilýdiń jolyn tabý». Óte durys aıtylǵan. Biraq osyny qalaı kórsetýge bolady ?

— Ony bilmeımin, — dedi jýrnalıs. — Men sizderge tek qana óz mahabbatymnyń tarıhyn aıtyp bereıin.

— Aıtyńyz, tileýińizdi bersin.

— Al, tyńdańyzdar onda.

İ

— Men olardy jaqsy kórdim. Biraq olar maǵan qaramady, — dep bastady Erbol áńgimesin. — Jalǵyz qyz ǵana janymdy uqty, tek sony aıtaıyn men sizge.

Sonymen men 1945 jyldyń on tórtinshi noıabr kúni osy ásem astana qala Almatydaǵy Qazaq ýnıversıtetiniń stýdenti bop qabyldandym. Tarıh-fılologıa fakúltetiniń dekany, batyr tulǵaly, kesek pishindi, jalpaq betti, qysyq kózdeý kelgen orta jas mólsherindegi sabyrly kisi dokýmentterimdi baıyppen qarap shyqty da,buryn pedınstıtýttyń birinshi kýrsyn bitirgendikten birden ekinshi kýrsqa alynatynymdy aıtty. Men sodan bir saǵat qana buryn, astananyń Sovet kóshesindegi ýnıversıtet úıiniń baspaldaǵyna tabanymdy tirep, jańa ǵana úziliske shyǵyp, dálizdi kernep turǵan stýdentterdiń arasynan ótip, úıdiń eń joǵarǵy ekinshi etajyna kóterilgende Alataýdyń asqar shyńyna shyqqandaı bolyp edim. Shyńnan shyńyraýǵa qaraǵandaǵydaı, basym aınalyńqyrap, býyn-býynym dirildeı túskenin de ańǵarǵanmyn. Endi mine dekan ekinshi kýrsqa qabyldandyń degende, ózim eki aıaǵymmen nyq basyp turǵan dekanattyń edeni jyljyp, qozǵala jónelgen sıaqtandy. Men dekanat bólmesinde emes, Alataýdyń shyń-quzdarynyń ústinde, dúnıeniń tóbesinde qalyqtap ushyp bara jatqandaı kúı keshtim.

Dekan aldynda, stol ústindegi shyny astynda jatqan sabaq kestesine qarap otyrdy da:

— Sizdiń kýrs qazir osy dálizdegi 33 aýdıtorıaǵa jınalady. Bes mınýttan keıin sabaq bastalady. Ózińizdi stýdentpin dep eseptep, kýrsyńyzǵa baryp otyra berýińizge bolady, — dedi.

Men dekanǵa raqmet aıtyp, bas ıdim de, esikke qaraı buryldym.

Dálizdi qýalap júrip kelemin. Umytyp qalmaıyn dep qaıta-qaıta ishimnen: «Otyz úshinshi aýdıtorıa, otyz úshinshi aýdıtorıa...» dep kúbirlep kelemin. Mine syrtynda 31 degen jazýy bar esik tur. Esiginiń ańqaıyp ashyq qalǵanyna qaraǵanda aýdıtorıa bos turǵan tárizdi. Ózimdi tolyq pravoly stýdent dep sezingendikten be, bilmeımin, kenet onyń ishin kórgim kelip ketti. Edenniń oń jaǵy sahna tárizdendirilip, bıiktetilip qoıypty. Onyń tórinde — qabyrǵada qara taqta ilýli tur. Sol jaqta jypyrlaǵan bıik partalar. «Álde bul klýb pa eken?» dep oıladym odan shyǵa berip. «Otyz úshinshi aýdıtorıa... otyz úshinshi aýdıtorıa» dep kúbirlep, taǵy ilgeri aıańdadym. Kelesi esiktegi 32 degen jazýǵa kózim túse berip edi, sol-aq eken, ol shalqasynan ashylyp kep edi. Kitap qoltyqtaǵan birneshe stýdent shyǵyp kele jatty. Men solardyń arasynan ashyq esikke jáne kóz saldym. Sol jaqta aldaryndaǵy kitap, qaǵazdaryna úńilip, buqshıa tómen qarap otyrǵan kóp stýdent kórinedi. Oń jaqta, sórede qatar-qatar tizilip turǵan kitaptardyń altyn jazýly túpteri kózge shalynady. Ústine kók halat kıgen tatar óńdes jas kelinshek qashanyń qasynda turǵan bireýge kitap usynyp jatyr. «Bul nemene, kitaphana ma ózi?» dep oılap, men aıaǵymnyń ushymen kóterilip, moınymdy soza bergende, ishten shyqqan sońǵy stýdent esikti serpip jiberdi. Meniń joramalym shynynda da durys eken. Eki jarmaly esiktiń jabylǵan bóliginiń syrtyna badyraıta «Kitaphana» dep jazyp, onyń betin shynylap qoıypty.

Sonymen, ne kerek, otyz úshinshi aýdıtorıany taptym-aý jaǵalap kelip.

Endigi barlyq baqytym, kórer qyzyq, kesher qýanyshym otyz úsh degen eki sózge tirelgendeı bolyp, esiktiń joǵarǵy jaǵyna jazylǵan eki sıfrǵa enteleı qarap, kúlimdep turmyn. Boıym jetse, qolymdy sozyp, ózim úshin ózgeshe ǵajap bul sıfrdy sıpaǵym da keletin sıaqty. Óıtkeni men tórt jyl boıy jeńisti arman ettim. 9-maıda batysta nemis fashıseri tize búkti, 3-sentábrde shyǵysta japon ımperıalıseri jeńilip, qol kóterdi. Otan ústinde jeńis týy jelbiredi. Qaharly qys ótip, halyq ańsaǵan jazǵytury jetkende jer betine qaýlap bir kók shyqpaıtyn ba edi. Sol sıaqty bop, soǵys bitkennen keıin jurt júregin jana arman kernedi. Ana ulyn, áke balasyn jigit jaryn, qyz ǵashyǵyn kóksep, tezirek qaýyshýdy tiledi. Kógennen aǵytylǵan qozydaı jamyrap, batys pen shyǵystan eldiń túkpirine qaraı tiri qalǵan soldattar aǵyldy. Jolda kezdesken jypyrlaǵan selo, kóp qalanyń birine toqtamastan árkim óz aýlyna, óz úıine jetýge yntyqty, óz uıasyn kórýge asyqty. «Meniń uıam sensiń — ýnıversıtet, sensiń — otyz úshinshi aýdıtorıa! Senen basqa meniń eshkimim joq!» — dep ishteı tebirene esiktiń tutqasyna qol sozdym men.

Soldattyń aýyr salmaqty kerzi etigimen edendi tars-turs basyp, esikten kirdim. Meniń bul kirisim aýdıtorıadaǵylarǵa asfált kóshede taǵaly at kele jatqandaı áser etken bolýy kerek. Olaı deıtinim partalaryna jaıǵasyp, aldaryndaǵy qaǵazdaryna úńilip otyrǵan stýdentterdiń bári bastaryn birden kóterisip, kúnge qaraı burylǵan kóp kúnbaǵysqa uqsap, moıyndaryn soza maǵan tesireıdi. Men de olarǵa qaradym. Qarasam, aldymda qaptap otyrǵan qyz eken. Soǵysqa deıin bir qyz betime tike qarasa, báshirem ketetin men baıǵus aýdıtorıadaǵy otyz qyzdyń alpys kózi ózime qadalǵanda qalaı shydap turǵanymdy bilmeımin... Túnde, maıdan shebine jaý samoleti kelip qalǵanda, projektorlardyń qarańǵy aspandy qatarlasa tilgilep jerden jarq etip kóterilgen naızaǵaı sáýleleriniń biri alysta júıtkip bara jatqan aq noqatty shalatyn. Samolet-noqat projektor sáýlesinen tez sytylyp ketý úshin, jantalasa sasqalaqtap, olaı bir, bulaı bir bultaratyn. Biraq qansha qashqanymen, qarańǵy aspannyń qabatyna kirip, jasyrynyp qalýǵa murshasyn keltirmeı, barlyq projektorlardyń sáýlesi lezde tus-tustan shanshylyp, qadalyp qalatyn. Sol kezde jerden atylǵan zenıtka oqtary shókim-shókim aq bult bolyp, burq-burq etip, jaý samoletiniń janynan jaryla bastaıtyn... Men de sol sansyz projektordyń sáýlesine shanshylǵan samoletteı kúıge tústim. Sasqanymnan komandırdiń aldyna kelgen soldattaı bolyp, eki qolymdy jambasyma japsyra ustap, tik tura qaldym da:

— Sálemetsizder me, joldastar? — dedim.

Gúl baqshasynda bolyp pa edińiz? Gúl ashylǵan ǵajaıyp sátti kórip pe edińiz? Baqshanyń jer nári, kún nuryna qanyp, tolysqan aq, qyzyl, qyzǵylt, sary, kók gúlderi birtindep, birimen biri jarysa ashyla bastaǵanda janyńyzdy lázzat kernep, óz-ózińizden ózgeshe bir raqatqa kenelmeıtin be edińiz. Sol gúlderdiń torǵynnan juqa ásem úlbirekteriniń ár dirili janyńyzdy tolqyn-tolqyn qýanysh bop kernep, basqanyń bárin umyttyryp, eljiretip, eltitip áketpeıtin be edi?! Mine, qyzdardyń meniń sálemimdi alyp, erinderin sánmen qozǵaǵan osy bir sáti meniń kóz aldyma gúl baǵyn elestetti. Iran baq degen osy bolar, osy otyz úshinshi aýdıtorıa shyǵar dep oıladym. Qyzdardyń tompaq, tolyq, juqa, jumsaq erinderi sál ashylǵanda olardyń aýyzdarynan aq marjan aqtarylyp ketkendeı kórindi. «Al, endi ne aıtasyń» degendeı, jazyq mańdaı, qyr muryn, aq quba, aqqý moıyn, arshyn tós, qara tory, qıǵash qas, aq sary qyzdar áli maǵan jaýdyrap qarap otyr. Endi ne aıtarymdy ózim de bilmedim. Alma aǵashtyń butaqtaryn qaıystyryp, «ózime kim qolyn sozar eken?» dep jerge telmire qarasyp sabaǵynda samsap turǵan hosh ıisti pisken alma sekildi osynaý tátti qyzdardyń qasynan ilgeri qaraı úndemeı odyrańdap bos oryn izdep óte berýdi orynsyz kórdim be, bilmeımin:

— Ruqsat pa kirýge? — deppin taǵy da sasqalaqtap.

Esik jaq qatarda ekinshi partada otyrǵan shashy kómirdeı qara, jazyq mańdaı, qyzyl shyraıly qyz kúlki qysyp, teris aınalyp ketti de, tanadaı kózin jalt etkizip, qaıtadan maǵan qarady.

— Ruqsatty kirmeı turyp suramaýshy ma edi? — dedi ol jalpaqtaý bitken kúrek tisi jarq-jurq ete kózge shalynyp. Sodan soń ol ańqaýsyp art jaǵynda otyrǵan qyzdarǵa buryla qarap qoıdy.

Áldekim myrs ete tústi. Men qyzaryp kettim.

— Qanıpa, sen qoısańshy, — dedi onyń aldynda otyrǵan aqqý moıyn aq sary qyz. — Bálkim, bul kisi bireýdi izdep kelgen shyǵar.

— Aǵaı, sizge kim kerek edi? — dedi aldynda partada otyrǵan kishirekteý eki qyzdyń aq qubasy ornynan kóterilip. — Bireýdi izdep júrsiz be?

— Otyz úshinshi aýdıtorıa kerek edi, — dedim men. — Osy kýrsqa qosylatyn jańa stýdent edim.

— E, onda tórletińiz, — dedi taǵy da jazyq mańdaı, qasqa tis qyz. — Qosylyńyz...

Meniń «jana stýdentpin» degen sózimniń qyzdarǵa jańasha bir áseri boldy-aý deımin. Olar bir sát shashtaryn sıpap, sándengen sıaqtandy. Sodan soń, áldekimniń komandasyn oryndaǵandaı, keýdelerine túsip turǵan bilekteı burymdaryn, bir kisideı bolyp, arqalaryna qaraı seripti. Sóıtti de qyzdar qaıtadan maǵan qarady. Bul joly burynǵydaı samarqaý emes, meniń júregimdi jandyra, kúıdire qalǵan sıaqtandy. Árıne, bári emes qoı, keıbireýleri ǵana sóıtken bolar. Bálkim, maǵan solaı sıaqtanyp kóringen shyǵar... Projektorlar sáýlesiniń naızasyna ilingen samoletke oq tımeı qoımaıdy. Oq tıgen samolet órtenip, laýlap, sońynan qara tútin súıretip, bet aldyna aýytqyp, jer qaıdasyń dep quldılap laǵa jóneledi... Otyz qyzdyń kózi meniń de júregimdi órtep jibergendeı boldy. Oq tıgen samoletteı teńselip, tep-tegis edende, jańa jyrtylǵan taqtanyń ústinen kele jatqandaı, súrine aıandap, bos oryn izdep, aýdıtorıanyń eń túkpirindegi bos partaǵa qaraı bettedim.

İİ

Eń artqy partaǵa kelip eńkeıip, onyń kitap qoıatyn qýysyna áskerı sýmkamdy, qoqaıma fýrajkamdy súńgitip, endi otyra bergenimde, dál qasymnan dúr etip bir top kógershin kóterilgen ispettenip ketti. Olardyń lypyl qaqqan jeńil qanattarynyń jaqynnan shyqqan lebin de estigen sıaqtandym. «Munda kógershin qaıdan keldi?» dep oılap, basymdy kóterip aldym. Sóıtsem, kógershin degenim oryndarynan óre túregelgen qyzdar eken. Qyzdardyń jaýyryndary qaqpaqtaı, etjendi, boıshańdary da, ıyqtary qýshıǵan, biraq boılary tartqan symdaı tip-tik názik deneli, talshybyqtaı maıysqan taldyrmashtary da bar eken. Olardy sholyp kelip, meniń kózim óz aldymdaǵy kórshi partadan kóterilgen eki qyzdyń jyp-jyltyr shashtaryna, olardyń qos-qos burymdaryna tústi. Oryndarynan tez turǵandyqtan bolar, qyzdardyń tastaı ǵyp órip tastaǵan ásem burymdary taqtaıdaı jaýyryndaryn sıpaǵandaı bop, jeńil ǵana dirilmen qozǵala terbelip qalypty. Qyz burymdarynyń osy álsiz terbelisi aýdıtorıaǵa oqytýshy kirgenin, endeshe bul qaýymǵa qazir qosylǵan jańa stýdent meniń de oǵan qurmet kórsetip, ornymnan turýym kerektigin esime saldy.

Ornymnan ushyp turǵan boıda, moınymdy sozyńqyrap, alǵa qaradym. Kelgen oqytýshy qandaı adam eken dep oıladym. Alda, qyzdardyń bastarynan bıigirekte, bireýdiń qozy buıra qara shashy tórge qaraı jaı jyljyp barady eken... Soǵysta júrgende kompaspen jón baǵdarlaıtynbyz. Kompas qozǵalsa, onyń tili jan-jaǵyna qypylyq qaǵa shaıqalyp ketetin de, sál tynyshtyq bolsa, «mine meniń izdegenim!..» degendeı, suqtanyp, soltústik jaqqa telmire qalatyn. Nege ekenin bilmeımin, tegis jerge qoıǵan kompastyń tili sıaqtanyp, meniń kózim qaıtadan aldymda turǵan qyzdardyń burymdaryna aýdy. «Bilekteı arqasynda órgen burym» degen Abaı óleńiniń joly oıyma oraldy. Jyltyr qara shashty qaq jaryp ótip, mańdaıdan jelkege deıin tartylǵan shash jarmasynyń kirshiksiz quıqany ashyp kórsetken aq syzyǵy júregimdi qytyqtaǵandaı boldy. Qos burymynyń arasyndaǵy qaǵazdaı appaq jelkeler óne boıymdy balqytyp bara jatqan sıaqtandy. Osy kezde sol qanatta túregep turǵan qyzdardyń biri burylyp, art jaqqa qarady. Keıin bildim, ol Zaıkúl degen qyz eken. Ol týra maǵan qaraǵan tárizdi boldy. Meniń qyzdarǵa suqtanyp turǵanymdy sezip, «Apyraı, myna jigit kelmeı jatyp eltip qalǵan eken»dep oılaıdy-aý dep, uıalyp, tómen qarap kettim.

Uıalshaqtyq — ultymyzǵa tán qasıet qoı. Ásirese aýyl balalary uıań keletin ádeti emes pe? Jasymda men de sondaı boldym. Úlkenderdiń aldynda sýyrylyp sóılemeıtinmin, áıelderdiń betine qaramaıtynmyn. Jaqsy kórgen qyzymnyń janyna jolaı almaıtynmyn. Soǵystan qaıtyp oralǵansha áıel aldyndaǵy ózimniń osy uıalshaqtyǵymnyń qandaı kúıde ekenin bilmeıtin edim. Ony endi seze bastadym. Jańa, qyzdar toly aýdıtorıaǵa kirip kelgende, birinshi ret uqtym. Sol burynǵy, bala kúngi qalpymda ekenimdi bildim. Biraq, bala kúnimde meniń qyzdardyń syrtynan suqtana qaraýǵa da batylym barmaıtyn edi. Tórt jyl soǵysta bolyp, jaman, jaqsyny kóp kórgendikten be, kim bilsin, endi qyzdardyń jelkesine qyzyǵa qaraýǵa jarap qalǵan sıaqtymyn. İshimnen bul kúıime de shúkirshilik etkendeımin. «Tipti qyzdardyń betine de, syrtyna da qaramasam qaramaı-aq qoıaıyn, — dep oıladym kózimdi tómen salyp turyp. -Jurtpen birge jaýdy jeńip, aman-esen elge kelip, osy qyzdardyń qasynda turǵanymnyń ózi qanshama baqyt!»

Oqytýshynyń: «Otyryńdar!» degenge uqsas úni estildi. Shyrqap bıikke kóterilgen kóp kógershin, quıyla tómendep kelip, jańaǵy ushqan jerine dúr etip qaıtadan qondy. Kógershin tobyna taqaý kelip kolbań etip qonǵan jalǵyz qarǵa tárizdenip, qyzdardan keıin ornyma jalp etip men jaıǵastym.

Sodan soń jaılap, aldaǵy qyzdardyń bastarynyń ara-arasymen, oqytýshyǵa kóz jiberdim. Birinshi kórgen oqytýshym bolǵan soń ba, álde júzinde este qalar erekshe belgileri bar ma, bilmeımin, kómirdeı qara, qozydaı buıra shashy men birden búrkittiń tumsyǵyn kózge elestetetin úlken ımek murny bar, qońyrqaı óndi kelgen otyz úsh-otyz tórtter shamasyndaǵy sabyrly kisi ómir boıy oıymda saqtalyp qaldy. Oqytýshynyń qońyrqaılyǵynan basqa betinde qazaqqa uqsaıtyn esh belgi joq sıaqty edi. Sondyqtan men ony soǵystyń sońǵy jylynda bastyǵym bolǵan az ulttan shyqqan komandırime uqsattym da, bul kisi qaı sabaqtan leksıa oqyr eken dep oıladym. Ol leksıanyń orys tilinde oqylaryna da kúmánim bolǵan joq.

— Al, balalar, daıynsyńdar ma? — Men eleń etip, moınymdy ilgeri sozdym. Qazaqsha sóılegen osy oqytýshy ma, álde basqa bireý me dep, óz qulaǵym men óz kózime ózim senbegen sıaqtandym.

— Daıynbyz, aǵaı, — degen oń jaq qanattan shyqqan qyz daýysy estildi. Alǵashqy sózdi oqytýshy aıtqanyna áli de ılanatyn emespin. Ózgeler sytyrlatyp dápterlerin asha bastaǵanda, men baqyraıyp, qarańǵyda jaý pýlemetiniń qaı jerden ot shasharyn ańdyǵan túngi barlaýshyǵa uqsap, búrkit murynnyń astyndaǵy aýyzdy baǵýmen boldym.

— Daıyn bolsańdar jol ortasyna bylaı dep jazyńdar: Syn esim. — Búrkit murynnyń astynan aq tister jarq-jarq ete qaldy. Oqytýshy ózin baısaldy ustap ár sózin bappen, baıyppen aıtady eken. Soǵysta komandırlerdiń shapshań aıtylatyn buıryq sózderine úırenip qalǵan maǵan bul yrǵaq tosyndaý tańylyp, oqytýshy ádeıi mańǵazdanyp otyrǵandaı kórinedi. Meniń osylaı dep oılaýyma múmkindik bergendeı, qus muryn oqytýshy sál bógelip baryp, sózin ary qaraı jalǵady. — Bizdiń búgingi ótetinimiz: syn esimniń túrleri — sapalyq syn esimder men qatystyq syn esimder, syn esimniń morfologıalyq quramy, ıaǵnı syn esimniń qosymsha arqyly jasalýy, syn esimniń sıntaksıstik tásil arqyly jasalýy jáne forma týdyratyn qosymshalar.

— Túý, aǵaı, tipti kóp qoı, — dedi tómen tuqyryp alyp, dápterlerine sýsyldatyp jaza bastaǵan qyzdardyń biri.

«Báláı, kóp dep beker aıtty-aý» dep oıladym men ishimnen jańaǵy sózdi aıtqan qyzǵa janym ashyp. Óıtkeni komandır sabaq berip turǵanda soldattardyń bulaı dep onyń áreketine baǵa bermek turǵaı, sózin bólýge qaqysy joq. Mundaıda komandır jańaǵy sózdi aıtqan adamdy orynan turyp, kazarmanyń edenin jýýǵa jazalaıdy da, sabaqtan qýyp jiberedi. Ásker ómiriniń tártibi solaı. Tórt jyl boıy sol ómirge qalyptasyp qalǵandyqtan ba, kim bilsin, oqytýshy jańaǵy stýdentkany da aýdıtorıadan qýyp shyǵatyn bolar dep qaýiptendim.

Biraq, ol sóz oqytýshynyń káperine múlde kelgen joq.

— Programma boıynsha solaı ǵoı, — dedi de, leksıasyna kiristi.

Bóten ulttyń adamy bolar degen oqytýshymnyń qazaqsha bilgenine, onyń ústine qazaq tiliniń ózinen sabaq bere bastaǵanyna tańdanǵan men onyń tilin qabyldaǵanmen, qazaq deýge túrin qabyldaı almaı biraz otyrdym da, aqyry oǵan da kóndiktim.

Sodan soń óz dápterimdi aldyma qaraı tartyp, men de jurtpen ilese konspekt jazýǵa talaptandym. Biraq, bir ǵajaby, qansha talaptansam da jaza almadym. Dápterdiń dál ortasyna qaryndashpen «Syn esim» degen eki sózdi battıtyp qoıdym da, tóbeden urǵandaı bop turyp qaldym. Birinshiden, tórt jyl boıyna qolyma qalam ornyna salmaǵy segiz kılogramm snarád ustap úırengen saýsaqtarym ıkemge keletin emes. Ekinshiden, bálkim sol sebepten de bolar, jańa ǵana ózim jaı sóıleıdi eken dep oılaǵan oqytýshynyń daýys ekpini tyńdaýǵa qyrsaý sıaqty bop kóringenimen, meniń árqaısysy áreń búgiletin, býyndary shor-shor barbıǵan jýan saýsaqtarymnyń shapshańdyǵynan áldeqaıda jyldam bolyp shyqty. Onyń ústine soǵysta zeńbirek pen vıntovka sıaqty jaýynger qarýlardyń tilin ǵana uǵyp, tas tóbeńnen tóne túsip, bozdaı sorǵalap kele jatqan mına men bombalardyń qaı jerge kep búrk ete qalaryn únine qaraı ajyratýdy múltiksiz bilgenmen, mynadaı aýdıtorıada leksıa tyńdaýdan múlde tosyrqap, ári múkistengen soldat qulaǵy oqytýshynyń «syn esim... syn esim...» degennen basqa sózderin jáne ajyrata almady. Maǵan qus muryn oqytýshynyń leksıaǵa kiriskennen keıingi shynydaı shyńyldap qalǵan dıksıasy taǵy unamady. Ol sóılegen saıyn bireý aýdıtorıa terezeleriniń áınegin shyldyrata syndyryp kele jatqan tárizdi nemese aıazdy kúni álde kim aq qardy shyqyrlata basyp qasyńnan ótip bara jatqan sıaqty boldy da turdy. Maǵan sózden góri sol bir shyńyl kóbirek estile berdi.

Qoıshy, qanshama tyryssam da eshteńe jaza almaıtynyma kózim jetti. Qaýyrsyndaı ǵana jep-jeńil qaryndashty qaǵaz betinde jorǵalatý alpamsadaı zeńbirekti ashyq pozısıaǵa dóńgeletip alyp shyǵýdan aýyr tıdi. «Joq, búıtip bosqa qınalmaıyn, — dep oıladym ishimnen.—Aldymen oqytýshynyń únin qulaǵyma sińisti eteıin. Sodan soń, birte-birte leksıasyn jazýǵa da jattyǵarmyn. Osy otyrǵandardyń bári leksıa tyńdap, konspekt jazý sheberligine birden emes, birtindep jetken bolar. Endeshe, tórt jyl okopta jatyp, soǵys akademıasyn taýysqan soldattyń bularmen birge beıbit ómir ýnıversıtetti támamdaýǵa da shamasy keler áli».

Osy oıdan keıin qaryndashymdy dápterimniń ortasyna qoıdym da, bala kúngi ádetim boıynsha, sol jaq alaqanymmen jaǵymdy taıanyp, jaqsylap tyńdamaq boldym. Tyńdaı bastap, qyzdardyń keste toqyǵandaı jypyldatyp, jyldamdata konspekt jazyp jatqan ásem qoldaryna kózim tústi de, taǵy da olar týraly oılap ketkenimdi ózim de ańǵarmaı qaldym.

«Qyzdar! Sender qandaı ǵajap jansyńdar, shirkin. Jaýdyraı qadalǵan qap-qara kózderiń men jandy eritken kómirdeı shashtaryn, ıyqtaryńdaǵy tolqyndaı týlaǵan bilekteı burymdaryń men sol qos burym arasynan kóringen kirshiksiz appaq jelkeleriń qandaı ásem edi senderdiń. Ózenniń quba talyndaı solqyldaǵan boılaryń netken kórkem, apyraý. Qyr jigitiniń qanyn qyzdyryp, qushaqtaýǵa, qushýǵa qumarttyratyn qypsha belderiń mynaý buralǵan! Senderdiń symbattaryńdy sýretteýge soǵystan qaıtqan soldattyń tili jete alar ma eshqashan?!»

Osyndaı oılar birinen soń biri jalǵasa berdi, jalǵasa berdi. Oı qushaǵynda otyrǵan men qyzdardan ózge dúnıeniń bárin de umytyp ketken sıaqtandym.

«Bul qyzdardy kórip otyrǵan men netken baqyttymyn! — deımin taǵy da ishimnen. — Soǵys boıy jaýdy jeńip, senderdi kórsem dep ımandaı arman tutyp edim ishime. Syz okopta sýyq jańbyr tóbeden sorǵalap turǵanda da senderdi oılaǵanmyn. Aq qar, kók muzda jol jaǵasynda jaý tankisin tosyp, zeńbirekti quryp qoıyp, shuńqyrdyń tóbesine plashpalatka tutyp, túbinde tisim-tisime tımeı saqyldap tońyp otyrǵanda da sender júregimde jatqansyńdar, qyzdar. Jaıaý joryqta jan qınalyp, kúndiz jaý samoletteriniń tóbeden atqylaǵan oǵy shınelimniń etegin shurq-shurq teskilep, túnde uıqy qaýmalap kirpikterime qaıta-qaıta jelim jaǵyp, býyndarymdy bosatyp mazamdy alyp, esim shyǵyp kele jatqanda da sender meniń oıymnan ketpegensińder, arýlar. Sol kúnderdiń, sol aılardyń, jyldardyń bárinde de men senderdi bir mınýt ta esimnen shyǵarǵan emespin. Jalǵyz meniń ǵana emes, maıdandaǵy bar jigittiń júreginde boldyńdar sender. Senderden aýyq-aýyq habar alý qandaı baqyt edi maıdandaǵy jigitterge. Ár jaýynger qolyna úshkil hat tıip, onyń syrtyndaǵy ózine tanys qoldyń tanbasyn kórgende jel qozǵaǵan japyraqtaı dirildep, tez oqyp shyqqansha taǵaty qalmaı asyǵatyn. Jańa ǵana jaýdyń jebir tankisin jaıratyp, qıraǵan bolattyń beriktigi men sustylyǵyn óz boıyna, óz ónine jıyp shamyrqanyp turǵan qaharly soldattyń qyz hatyn oqyp shyqqanda jany jadyrap, qara kózi kúlimdep, búırek betine alqyzyl boıaý shabatyn. Aq tisteri aqsıa kórinip, ózgeshe bir raqat tabatyn. Osy bir óńi jumsaryp, júzi jylyp, júregi názik lúpilge basqan shaǵynda onyń kókiregine ózgeshe bir kúsh quıylatyn. Sol sátte ol bir emes, jaýdyń birneshe tankin jalǵyz ózi jaıratýǵa ázir bolatyn. Mine, maıdandaǵy jigitterdi birese bolattaı qataıtyp, birese qorǵasyndaı eritetin sender edińder, senderdiń ǵajaıyp hattaryń edi, qyzdar. Senderdiń «jaýdy jeńip qaıtyńdar!» dep ár hatta aıtatyn ámirlerińdi oryndap tezirek Berlınge baryp, odan soń ózderińe jetsek dep yntyǵýshy edik bárimiz. Bir qazaq qyzynyń júzin kórip qasynda otyrsaq armanymyz bolmas edi dep ańsaıtyn edik biz. Endi, mine men bireýiniń ǵana emes, bir aýdıtorıa toly qyzdyń qasynda otyrmyn. Qandaı baqyttymyn men! «Men baqyttymyn!» dep, Alataýdyń tóbesine shyǵyp aıqaılaǵym keledi qazir. Otan armıasynyń sapynda zulym jaýdy jeńgenime baqyttymyn! Sóıtip, óz elime oralyp kelgenime baqyttymyn! Qanshama er azamat týǵan jerge jete almaı, týǵan eldiń topyraǵynda ósken qyzyl gúldeı qyzdardyń aq júzderin kóre almaı armanda ketti. Óler aldyndaǵy ár soldattyń aýzyna alǵan eń sońǵy sózi áıel aty boldy. Bireý anasyn, bireý jaryn, bireý ǵashyǵyn esine alyp, til kúrmelip, máńgige kóz jumar aldynda aqtyq kúshin jıyp, solardyń esimin atady. Olardyń ózderine degen mahabbatynyń qaryzyn soldat sol bir aýyz sózdi umytpaı aıtyp ótýge tyrysty. Sodan keıin Otan súıgish, ana súıgish, jar súıgish soldat jany máńgige tynshyqty».

Osyndaı oılar aryndy ózenniń aqjal tolqynyndaı tópep, birin-biri qýyp jóneldi-aı kelip. Men ózimde qyzdarǵa degen osynsha mol, názik sezimder bar ekenin buryn da biletin edim. Sol sezimderdiń búgin ýnıversıtetke túsip, alǵashqy leksıaǵa qatysqan sátte-aq aǵyl-tegil aǵylǵanyna tańdandym. Qoı, munym bolmas. Ýnıversıtetke alynbaı jatyp ańsarym qyzǵa aýǵany nesi? Men munda qyzǵa qyryndaımyn dep emes, oqý oqımyn dep kelip edim ǵoı. Endeshe qyz týraly oılaýdan tyıylýym kerek», — dep ózime toqtaý salmaqta boldym. Biraq, aıy-kúni jetken áıeldi aýyq-aýyq qınaǵan tolǵaqtaı áldebir arylmas mazasyzdyq meniń boıymdy bılep, barǵan saıyn bastaǵy oı óristep, órshelene berdi.

«Uly Otan soǵysynda biz jaýdy qarýymyzdyń — samolettiń, tanktyń, artılerıanyń qudiretimen de jeńdik, — dep oıladym men onan ári. — Sol sıaqty alaýlaǵan asyl mahabbattyń kúshimen de jeńdik. Bizdiń júregimizde Otanǵa, anaǵa, súıgen jarǵa degen sheksiz mahabbat boldy. Sońǵy kúsh aldyńǵynyń qýatty qozǵaýshysyna aınaldy da, ólim men ómirdiń arpalysyndaı aıqasta biz jeńip shyqtyq. Menińshe, mahabbat — dúnıedegi barlyq kúshtiń kózi, barlyq qýattyń bulaq-bastaýy. Onsyz esh jerde jeńis joq. Endeshe, qyzdar, mahabbattyń móldir bastaýy senderdi kórgende qalaı tebirenbeıin, qalaı qýanbaıyn men! Keshe ógeı Evropadan óz Evropama jetkenshe asyǵyp em. Óz Evropam óz Azıamdaı qýanyshpen qarsy aldy meni. Joldaǵy aǵaıyn jurttyń jyly júz, ystyq yqylasy júregimdi terbep, ejelden tanys úndi slaván sózderi qulaǵyma tátti kúı bop quıyldy. Al óz Qazaqstanyma jetkendegi kúıim qandaı boldy deseńshi! Aýyzben aıtyp jetkize almaspyn men ony. Jol boıyndaǵy jadaý razezd, japyraıǵan qazaq aýyldary qońyraıyp aldymnan shyqqanda Batys Evropanyń saltanatty saraılarynan artyq kórdim men olardy. Úı janynda úımelep kúz tirshiligin jasap jatqan júdeý júzdi, jalbyr kıimdi aýyl adamdary kózime shalynǵanda júregim eljirep, erip qoıa berdi shaıǵa salǵan qanttaı bop».

Osy kezde «Kóńildi bes júzinshi poezd» dep atalatyn .áskerden qaıtqan soldattar tıelgen qyzyl vagondy uzyn sostavtyń Qazaqstannyń shetki shaǵyn stansıalarynyń birine kelip toqtaǵany kóz aldyma elestedi. Táken degen joldasym vagonnan qarǵyp tústi de, poezǵa sút, aıran, jumyrtqa alyp shyqqan áıelderdiń qasyna bardy odyrańdap.

— Apalar, amansyzdar ma, bárińizge myń sálem! — dedi ol bas ıip. — Aıran bar ma?

— Bar, shyraǵym, bar, — desti áıelder.

Joldasym bir banka aırandy basyna bir-aq kóterdi. Sodan soń túbinde qalǵan juǵynyń jınap alyp, betine jaqty. Qap-qara jigittiń beti ala bajalaq bop shyǵa keldi.

— Munyń ne, shyraǵym, — dedi aıran ıesi qartań áıel tańdanyp.

— Munym — qýanǵanym, apa. Surapyl soǵystan aman kelip, týǵan jerge tabanym tıip, sizdeı apamnyń qolynan aıran ishkenime qýanǵanym. Týǵan eldiń dámin tatqanyma qanǵanym, aırannyń qalǵanyn betime jaqqanym — balalyq kúnim esime túsip, erkelegenim, apa. Sizge erkelegenim, Qazaqstanǵa, halqyma erkelegenim.

Ásheıinde sózge olaq, keýdesi orden men medalǵa toly ańqyldaq batyr joldasymnyń sol bir sózi keremet sheshen bolyp shyqty.

— Alda, baqyr-aı, eldi saǵynǵan eken ǵoı, — dep sol jerde áıelderdiń bári tegis jylap jiberdi.

— Qaı jerdikisiń?

— Shesheń bar ma edi? — dep árkimder surap ta jatyr.

— Taldyqorǵan oblysynykimin. Ózińizdeı kelgen shúıkedeı ǵana qara domalaq sheshem bar edi. Soǵan asyǵyp kelemin, — dedi Táken kempirlerdiń birine qarap.

— Alda, baqyr-aı.

— Shesheńniń júregi jarylyp-aq keter-aý seni kórgende.

Osylaı dep áıelder qoldaryndaǵy bar jumyrtqa, bar sút, aıranyn Tákenge usyndy.

— Týǵan jerdiń dámin tattym, maǵan sol bolady, — dedi Táken áıelderdiń usynǵanyn almaı.

Jurt oǵan qaramady.

— Joldastaryna ber.

— Solarǵa dám tatyr.

Táken bet-aýzy aıǵyz-aıǵyz bolyp, áıelderdi vagonǵa bastap keldi.

— Alyńdar, jigitter! Týǵan el yrzyǵy! Alyńdar!..

— İshińder.

— Dám tatyńdar, — dep jatyr áıelder.

Áıelder ákelgen tamaqtaryn bárimizge tegin bólip berdi. Bireý aqsha tólemek bolyp edi, qartań ana renjip qaldy:

— Tórt jyl soǵysta ashtan ólmegen biz soǵys bitkennen keıin óledi dep pe edińder? Qoıyńdar, qaraqtarym, aqshalaryńdy qozǵamańdar. Álde jat jerde júrip elderińniń qonaqjaı saltyn umytyp qalyp pa edińder?

Bul sózge jaýapty taǵy da Táken berdi.

— Joq, apa, umytqamyz joq, — dedi ol. — Onda biz muny halyqtyń maıdannan jeńispen kelgen jigitterge shashqan shashýy dep qabyldaıyq.

— E, jón.

— Sóıtińder, — dep áıelder razy bop qaldy. Osy kezde bizdiń poezymyz gýdok berip, ilgeri qozǵaldy.

Zymyrap kele jatqan poezdyń esiginen etektegi elge qarap otyrǵan meniń esime danyshpan Jırenshe tústi. Han qasynda kóp júrip el aralap, orda, saraılarda uzaq-uzaq qonaq bolyp úıine qaıtqan kedeı Jırensheniń sıraǵy jaman lashyǵyna syımaı syrtqa shyǵyp jatsa kerek. Han ordasyndaǵydaı mamyq tósekte emes, lashyq ishine tóselgen óleń shóptiń ústinde raqattana kerilip jatyp sheshen: «Shirkin, meniń óz úıim, keń saraıdaı boz úıim» degen eken deıdi.

Men joldasymnyń betine qaradym.

— Táken, úıińe jetýge asyǵyp kelesiń be? — dedim.

— E, úıine jetýge kim asyqpaýshy edi, — dedi ol.

Men oǵan aýylǵa barýǵa asyqpaıtynymdy, Almatyǵa qalyp, oqýǵa túsetinimdi aıttym.

— Seniń oqýyńa bolady. Al meniń basyma eshbir oqý qonbaıdy, — dep ol óz basyn judyryǵymen toqyldatyp qoıdy. — Men baramyn da eldegi bir jaqsy qyzǵa qulyndaı shyńǵyrtyp quryq salamyn. Maǵan odan basqa oqýdyń keregi joq.

Men kúldim.

— Kúlme, — dedi ol. — Oqýda da jaqsy qyzdar kóp bolady. Aýzyńdy ashyp bosqa qarap júrmeı, sen de solardyń bir táýirin nysanaǵa al.

«Sóıtip, men keshe ǵana eshelonnan tústim, qyzdar. Búgin mine senderdiń ortalaryńa keldim. Men senderdiń aǵańmyn, baýyryńmyn, dosyńmyn, qyzdar. Men senderdiń bárińdi de jaqsy kóremin!..»

Aýdıtorıa esiginiń syrtynan shyldyraǵan qońyraý daýysy estildi. Birinshi leksıa bitti. Qus muryn oqytýshy jaılap ornynan turyp, esikke qaraı aıandady. Ásheıinde qońyraý soǵylsa-aq eshkideı sekeńdep esikke qaraı aldymen júgiretin qyzdar, sabaq ústinde ózara ishteı ýádeleskendeı, eshqaısysy selt etpesten partalarynda siresip otyryp qaldy.

III

Oqytýshy shyǵyp ketkennen keıin ekeý-ekeýden qatar otyrǵan qyzdar bir-birimen kúbirlese kúlisti de, komandamen burylǵan bir vzvod soldattaı bolyp, tegis keýdelerin qozǵap, júzderin aýdıtorıanyń eń artynda otyrǵan maǵan qaraı burdy. Túnde dalada mashınamen kele jatqanyńyzda aldyńyzdan jaıylyp júrgen qoıan kezdesetin. Qoıandy kóre sala oǵan mashınanyń faryn baǵyttaı qoısań, qashýdyń ornyna ol baıǵus: «meni at!» degendeı bolyp, artqy eki aıaǵymen tikıip, qulaǵyn seltıtip tura qalatyn. Mashına jaryǵyna bir ilingennen keıin qoıan sorlyny bir atsań da, bes atsań da, sol ornynan qozǵalmaıdy. Tek oq tıgende ǵana turǵan jerine jalp etip qulaı ketedi... Qyzdardyń bári maǵan qaraı burylǵanda, men de sol qoıanǵa uqsap, ornymnan apalaqtap atyp turdym. Eger sol sátte qyzdardyń bári birdeı meni kózdep mahabbat myltyǵynyń shúrippesin basyp kep qalǵan bolsa, solardyń birsypyra bytyrasy dál osy kúnge deıin ón boıymda júrgen bolar dep oılaımyn. Ornymnan atyp turǵannan keıin áskerı mashyq boıynsha jalma-jan gımnasterkamnyń etegin tómen qaraı tartqylap, qyrtysyn belbeýge suqqan barmaq arqyly keıin qaraı syrǵyta bastadym.

Uzyn aýdıtorıaǵa eki qatar qoıylǵan partalardyń esik pen tereze jaq shetindegi qyzdar sol burylǵan kúılerinde qozǵalmastan otyryp qaldy da, ortadaǵy qyzdar oryndarynan turyp, maǵan qaraı aıańdady. Ózime qaraı kele jatqan olardyń taqtaı edendi tyq-tyq basqan dybystaryn estigende júregim, atakaǵa shyǵar aldyndaǵydaı dúrs-dúrs soǵyp qoıa berdi.

— Al, joldas, sizdi stýdent bolýyńyzben quttyqtaımyz, — dedi kómirdeı qara shashty, jazyq mańdaı, qyzyl shyraıly kúlimkóz qyz meniń qasyma kelip. Maǵan ol sondaı sulý bop kórindi. Bul jańaǵy, men aýdıtorıaǵa alǵash kirip ruqsat suraǵanda myrs etip kúlip: «Ruqsatty kirmeı turyp suramaýshy ma edi?» degen qyz bolar dep mólsherledim.

Men: «Raqmet» dep basymdy ıdim.

Qyz taǵy da myrs etip kúlip jiberdi de, quttyqtaý úshin be, álde amandasý úshin be, maǵan qaraı súırikteı saýsaqtaryn sozdy. Aldymen qoldy ózim bermegenime eki betim dý ete qalyp, men de alaqanymdy usyndym. Qyzdardyń qol usynyp amandasqanda alaqanyn sý quıatyndaı shuńqyraıta qoıyp, saýsaqtarynyń ushy jigittiń qolyna tıer-tımesten tartyp áketetin ádeti emes pe. Men ózime tórt jyl soǵystan keıin alǵash usynylǵan qyz qolyn alaqanyn alaqanyma tósep qoıyp, soldatsha qushyrlana bir qysarmyn dep oılaǵan edim. Tot basqan temir ispettes kústi alaqanyma qyzdyń qoly emes, ustaı bergende usha jónelgen torǵaı qanatynyń ushy ǵana tıgendeı boldy. Men buǵan múlde abyrjyp qaldym. Óıtkeni soldattar biriniń qolyn biri qatty qysyp amandasady. Olar úshin qol berip amandasý lázzatynyń ózi sonda. Bálkim, qyz qolyn jańa maǵan bermegen shyǵar, bálkim ol qaıta usynatyn bolar, sonda durystap qysarmyn dep úmittendim. Biraq qyz endi qolyn qaıta beretin belgi tanytpady. Meniń bilegim, jaý tankisine qaraı kózdelgen zeńbirek stvolyndaı sereıip, sozyldy da qaldy. Qaıta tartyp áketýdi qolaısyz kórdim. Meniń osy kúıimdi ańǵarǵan ekinshi qyz shapshań ilgerirek shyqty da:

— Aǵaı, sálemetsiz be, quttyqtaımyn, — dep qolyn berdi. Men bul qyzǵa sonsha razy boldym. Bıik qabaq, bota kóz osynaý aq sary qyz maǵan barlyq qyzdardyń sulýy sıaqty bop kórindi. Baǵanadan qysylyp, ne isterimdi bilmeı sasqalaqtap turǵanmen qyzdyń qolyn qatty qyspaı, demep ustap, tez bosatyp jiberdim. Men onyń ózimdi qolaısyz kúıden qutqarǵanyna qýandym. Bar abyroıdy japqan betimniń boıaý juqpas qońyrlyǵy boldy. İshteı qansha qysylyp, qınalsam da ómiri ónimnen belgi bilingen emes. Ózimniń dúrdik erin, jalpaq bet, shoıyn qaralyǵymnan ómir boıy osydan ózge tapqan paıdam da joq.

Taǵy da eden tyqyldady. Tizeden keletin ıýbkadan shyqqan túp-túzý eki sıraq kıiktiń laǵyndaı qazdańdap, qasyma jáne taqaı berdi. Ústine kıgen aq koftasy aq mamyqtaı úlpildegen qaz keýde, qyzyl erin aq quba qyz jymıǵany janyńdy maıdaı eritip, ıilip kelip qolyn berdi. Odan soń qos burymy jer syzǵan, bıik ókshe etiginiń attaǵanynan aıaldaǵany kóp, baldaı shubatylyp, jibekteı shıratylǵan sursha qyz eki attam jerge býyny quryǵandaı bylq-sylq etip áreń jetip, qarlyǵash qanat qasyn kere, qaımyjyqtaı juqa erinderin jaı ǵana jybyrlatyp, ker maraldaı kerilip, ol qolyn sozdy. Onyń artynan jasynda balalar úıinde tárbıe alyp óskenderin tanyta shashtaryn ıyqtaryna túsire qıdyryp, sol ádemi qolań shashtaryn jaýryndaryn jaba jaıyp jiberýleriniń ózi jigittiń júregin birden búlk etkizetin qyr muryn qypsha bel, biri názik, biri tolyqsha eki qyz ádemi aq tisterin jarqyrata kórsetip, birinen soń biri amandasty.

Qoıshy, ne kerek sóıtip men qyzdardyń jup-jumsaq, yp-ystyq qoldaryn aýyrtyp almaıyn dep eppen ustap, biriniń sońynan birin qysa berdim, qysa berdim. Olardyń qoldaryn alyp jatyp, aqyryn urlanyp júzderine, kózderine qaraımyn. Ýyzdaı ýyljyǵan, almadaı albyraǵan, búırekteı bultıǵan, mamyqtaı úlpildegen,úlbiregen betterdi, qaraqattaı móldiregen qap-qara kózderdi, júrekke jebedeı atylǵan «Katúshanyń» oǵyna uqsas uzyn kirpikterdi, jańa týǵan jińishke aıdaı nemese eginshiniń qol oraǵyndaı ıilgen súıkimdi qastardy birinen soń birin kórip, eltip, eljirep, panoramaly kınoda otyrǵandaı basym aınalyp, jyǵylyp kete jazdap turdym. Sol qolymmen partadan qapsyra myqtap ustap almaǵan bolsam, sol sátte gúrs etip qulap ketýim de yqtımal edi.

Osy múshkil kúıimde tynysh turmaı, Jaǵalbaıly elinen Jaıyqqa qyz izdep barǵan Tólegendi esime aldym. Ol da osy men sıaqty bir qyzdan soń ekinshi qyzdy kórip esi ketken edi. «Taý basynda qaraǵaı, Tólegenniń minezi bolyp ketti baladaı. Osyndaı bolyp ár jerden, on bir qyz ótti sáýletpen, bári de qaldy jaramaı» deı keletin bala kúnde qyzyǵa jattaǵan qıssa joldary oıyma oraldy. Qyryq shaqty qyzdyń qasynan ótken Tólegenniń ol kúni qandaı kúıde bolǵanyn bilmeımin. Al ózimniń on besteı qyzdyń qolyn ustaǵanǵa bir shara qymyz ishkendeı mas bolǵanym aıan. Ár qyzdyń alaqany qolyma kelgen saıyn elektr eritkishi tıgen qalaıydaı balqyp, eljirep bara jattym. Barǵan saıyn qyzýym artyp, kúıip ketetin sıaqtandym. Eger otyz qyzdyń qolyn túgel ustaǵan bolsam, onda múlde erip ketken bolar ma edi, kim bilsin. Ózimniń osy kúnge deıin aman júrgenim bálkim, sol kúni aýdıtorıadaǵy qyzdardyń bárinin qolyn tegis ustamaǵandyǵymnan da shyǵar dep oılaımyn keıde.

Meniń baqytyma qaraı alǵashqy amandasqan qyz qaıtadan til qatty.

— Já, ózgeleriń otyra berińder, — dedi ol basqa qyzdarǵa qolyn sermep. — Qalǵandaryń keıin amandasarsyńdar. Qazir basqa sharýa bar.

Basqalar kúle túsip, oryndarynda otyryp qaldy. Birsypyra qyz meni qorshaı túregep turdy.

— Al, joldas, sóıleńiz, — dedi álgi qyz daýysyn ándete sozyp men bir oǵan baıandama jasap beremin dep ýáde qylǵandaı-aq.

— Ne sóıle deısiz? — dedim sál yrjıa túsip. Bul arada men yrjalańdaıtyn da eshteńe joq edi. Tegi kóp qyzdyń mysy Sasyp, qysylǵanymnan sóıtken bolýym kerek. Buryn bir qyzdyń betine bedireıe qaraı almaıtyn basym, endi birneshe k.yz ózimdi enteleı qorshap alǵannan keıin, soıǵan qasqyrdaı bop, yrjımaǵanda qaıteıin.

— Qaıdan keldińiz? — dedi qyzyl shyraıly qyz kózin oınaqshytyp.

— Germanıadan.

— Soǵystan qaıtqandardyń bári Germanıadan keledi, ıá, qyzdar? — dep qyzyl shyraıly qyz dostaryna qaraı buryldy. Ol qyzdyń meni ázilmen qaǵytyp turǵanyn sezip, aqyryn ǵana jymıysyp qoıdy. Ony men de sezdim, sondyqtan da jańaǵy jaýabymdy qaıta tolyqtyryp:

— Berlın túbinen qaıttym, — dedim.

— Túbi degen qaı jer? — dedi qyz múláıimsip. Qyzdar myrs etisip qaldy.

— Shpree degen ózenniń jaǵasynan, — dedim men de sál qysyla túsip. — Berlınge taqaý jer.

— Á, — dedi qyz meniń jaýabymdy túsingen bolyp.

— Berlınde boldyńyz ba?

— Boldym.

— Reıhstagty kórdińiz be?

— Kórdim.

Berlınde bolyp, Reıhstagty kórgenim tergeýshi qyzǵa áser etti-aý deımin. Berlınnen kelgen jigitti búıtip áýrelemeıik dedi me, kim bilsin, ol suraǵyn saıabyrlatyp, sál bógelip qaldy. Ol úndemegen soń basqa qyzdar da menen betterin buryp, tómen qarasty. Qolǵa túsken tutqyndaı bolyp, olardyń ortasynda tómen qarap men turdym.

Qyz qaıta suraq qoıdy.

— Soǵysta komandır degen bolady deıdi, ras pa?

— Ras, — dedim men basymdy kóterip.

— Á-á-á, — dedi qyz daýysyn soza ańqaýsyp. — Siz komandır boldyńyz ba?

— Joq, — dep qaldym da artynan: — ıá, boldym, — dep basymdy ızedim.

Qyz syqylyqtap kúlip jiberdi. Oǵan ózge qyzdar kúlkisiniń kúmis syńǵyry qosyldy.

— Joǵyńyz qalaı, ıá, boldymyńyz qalaı? — dedi qyz kúlkisin sál basyp, qara kózderin odan saıyn oınaqtata túsip. Men jaıymdy aıttym.

— Kishi komandır bolǵan edim, — dedim.

«Kishi» degen sózdi beker aıtqanymdy keıin bilip qaldym. Biraq aıtqan sóz — atqan oq degen. Ókingenmen oqty keri qaıtara almaısyń. Ne de bolsa aqyryn kúttim. Aqyry bylaı bolyp shyqty.

Jazyq mańdaıy jarqyrap qyz turǵan jerinen sál keıin shegindi de, meniń buzaý bas kerzi etikti aıaǵyma bir, áli shashy óse qoımaǵan tyqyrlaý basyma bir qarap, shombaldaý bop bitken tápeltek boıymdy lezde sholyp ótti. Sodan soń ol meniń boıyma basymnan aıaǵyma qaraı qaıtadan kóz júgirtti. Ón bermegen qudaı maǵan qunttap boı da bermegen ǵoı. Qyz baıǵus beınettenip qansha qaraǵanymen, báıterek emes, bir jarym metrden az-aq asatyn tapal boıǵa qansha bógeledi. Jýantyq kelgen jumyr moınyn bir jaǵyna qaraı burdy da:

— Kórinip tur, — dedi aqyryn, biraq barlyq qyzdarǵa estirte aıtty.

Áskerde kishi komandır, úlken komandırler bolatynyn onyń biletin, bilmeıtini maǵan beımálim. Alaıda ol meniń kishi komandır boldym degenimdi boıymnyń kishiligine aparyp saıdy. Ádeıi sóıtti me, joq bilmegendikten solaı oılady ma, ony da ańǵara almadym. Áıteýir qyzdar onyń «kórinip tur» degenine dý kúlip jiberdi. Basymdy qaıta-qaıta sıpalap ózim de kúldim.

— Qyzdar, kúlmeńder, — dedi ol túsin sýytqan bolyp. — Kúlken, anaý jýrnaldy alyp kelshi.

Gúldeı maıysqan bir qyz oqytýshy stolynyń ústinde jatqan jýrnaldy alyp keldi. Meni tergeýshi qyz ony qolyna ustap turdy da:

— Munda, kýrsta starosta bolady, bilesiz be? — dedi. İshimnen: «meni tym taqymdap turǵanyń starosta ekensiń ǵoı» dep oıladym da, basymdy ızedim. Qyz sózin qaıta jalǵady.

— Starosta stýdentterdiń bárin tizimge alady.

Men taǵy basymdy ızedim.

Qyz endi maǵan mańǵazdana qarady.

— Men starosta emespin. Biraq búgin starosta joq. Sondyqtan sizdi tizimge alý qurmeti maǵan tıip otyr. — Osylaı dep ol jýrnaldy ashty. — Famılıańyz kim?

— Esenov.

— Atyńyz.

— Erbol.

Qyz saýsaqtary maıysyp otyryp, jýrnaldyń eń sońyna «Esenov E.» dep jazdy da, qaıtadan betime qarady.

— Erbol?.. Siz soǵysta er boldyńyz ba?

Bul suraqqa ne aıtarymdy bilmeı jáne bógelip qaldym.

— Joq, jurt qatarly, — dedim aqyry.

— Báse, keýdeńiz syldyramaıdy, — dedi qyz.

Muny da onyń qaı maǵynada aıtqanyn ańǵarmadym. Keýdeńde orden, medaldaryń joq degeni bolar dep túıdim. Al meniń orden, medaldarym jetkilikti bolatyn. Tek olardy stýdentter arasynda maqtanǵan sıaqty bop kórinbeıin dep, tańerteń ýnıversıtetke kelerde keýdemnen bir birlep aǵytyp, túsken úıimde qalǵan zat qapshyǵymnyń ishine salyp ketkenmin. Biraq qyzǵa dáneńe demedim.

Qyz jýrnal betine qaıta úńilip, taǵy da suraq qoıa bastady. Osy kezde syrtqa shyǵyp ketken biren-saran qyzdar da aýdıtorıaǵa qaıta kirip jatty.

— Qaı jyly týǵansyz?'

— 1922 jyly, — dedim kúbirlep.

— Qattyraq aıtyńyz, — dedi qyz meniń jaýabymdy estı tursa da. — Semá jaǵdaıyńyz qandaı — áıelińiz bar ma?

— Joq.

— Súıgen qyzyńyz bar ma?

Men basymdy shaıqadym.

— Qyzdar, estip otyrsyńdar ma? — dedi ol jan-jaǵyna qarap.

Eshkim úndemedi.

— Túý, qoısańshy, Qanıpa, — dedi osy kezde otyrǵan qyzdardyń bireýi ornynan turyp, bizge qaraı aıandap. — Aǵaıdy sonshama áýrelegenin ne tergeýshideı jaýap alyp.

IV

Ortadan sál ǵana tómendeý boıy bar, samaı tusy shıratyla buıralanyp turatyn qoıý qara shashyn uzyn qos burym etip órip, ony aq mańdaıynan joǵarylata basyna birneshe ret orap, eki ushyn tas qylyp tóbesine túıip tastaǵan, aq beti taza qolmen arshyǵan jumyrtqadaı kirshiksiz, jasy on segizge kelgen taldyrmash qyz meni qorshap turǵan ózge qyzdardyń arasyn qaq jaryp ótip qasyma jaqyndaı berdi. Qyzdyń ǵajap sıpatyn kórgende men uıalýdy umytyp, oǵan baqyraıyp qadaldym da qaldym. Orasan úlken de emes, onsha kishi de emes dóńgelek qara kózder «Tergeýshi» qyzdyń kózindeı oınaqylanbaı, kólgirsip kúlimdemeı, ózgeshe bir pák taza tunyqtyqpen jaýdyraı qaraıdy. Jyly shýaqty osy qos kózdiń arasynan tómen qaraı aq qaǵazǵa aq boıaýmen tartqan tik syzyqtaı bolyp, qyr muryn kórinedi. Osy ásem muryn astyndaǵy tańerteńgi gúldeı búrisińki oımaqtaı aýyzdyń «meni kim súıedi?» degendeı yntyǵa úlbireı qalǵan boıalmaǵan qyzyl erinderi qyz júrisiniń yrǵaǵymen álde ózi dir etkendeı me, álde tynysh turǵan meni dir etkizgendeı me bir belgisiz jaıdy ańǵartty. Lezde sol dirildiń sýǵa laqtyrǵan tastaı bolyp, alysqa, júregimniń túbine qaraı shym batyp bara jatqany ózime ap-aıqyn bop biline bastady. Janyma taqap qalǵan qyzdyń appaq buǵaǵy men jup-jumyr moınyn kózim shalǵanda tamaǵymnyń ishinen bir jumsaq nárse qytyqtaı jónelgendeı jáne bir sezim paıda boldy. Ásirese onyń on betindegi moıyldaı móldiregen meń meniń kózimdi de, ózimdi de magnıtteı tartyp, áketip bara jatty.

Aq qyz aldyma kelip toqtap, qylymsymaı, qymsynbaı, beıne bir ózinin týǵan aǵasymen sóılesip turǵandaı ún qatty.

— Aǵaı, bul Qanıpa degen qaljyńbas qyz, — dedi ol meni suraqtarymen sonsha qınaǵan qyzyl shyraıly, qasqa tis qyzdy ıyǵynan bir sıpap qoıyp. — Bárimizdi kúldirip, kóńilimizdi kóterip otyratyn osy. Siz oǵan renjip qalmańyz.

Nege ekenin bilmeımin, bul qyzdyń daýysyn qubyltpaı, bir qalypty tabıǵı bıazylyqpen ótine aıtqan sózi maǵan buıryqtan beter áser etti. Jaý tankimen jekpe-jek aıqasýǵa jaýapty buıryq bergen komandır sózin tyńdaǵandaı, eki qolymdy jambasyma japsyra ustap tip-tik bola qaldym da, «kúp bolady» degendeı ıshara jasap, aldymen basymdy ızep, odan soń eńkeıe ıildim. Bul aradaǵy eki qımyldyń biri artyq: bas ızegen soń ıilýdiń qajeti joq edi. Biraq men ol sátte ne qajet, ne qajet emes ekenin bilippin be, sirá. Sodan soń qaıtadan keýdemdi kerip, baqyraıyp, baqjıyp qyzǵa qarap, oqtaý jutqandaı tip-tik bop sereıdim de qaldym. Munym: «Men sizdiń qulyńyzbyn, aıtqanyńyzdy buljytpaı oryndaımyn, taǵy ne buıyrasyz?» degenim sıaqtandy. Meniń bul turysym sylańdaǵan ásem aqqýdyń qasynda óz-ózinen kújireıip, odyraıyp turǵan kúrke taýyqtyń qorazyn kóz aldaryna elestetti me, kim bilsin, keıbir qyzdar myrs etip kúlip jiberdi. Osy kezde baǵanaǵy búrisken gúl ashylaıyn degendeı álpet tanytyp kele jatty da, tez toqtap, sol kúıinde qozǵalyssyz qaldy. Ózge qyzdar kúlgenmen aq qyz ásem ernin qytyqtaı bastaǵan kúlkini keri qaıyryp jiberdi. Munysymen ol barsha ustamdy qyzdyń betinen eshnárseni bildirtpeıtin, jaqsy ıá jek kórgenin eshqashan ańǵartpaıtyn eń úlken ónerin tanytqan edi. Biraq, aǵasynyń, ózimdi aıtamyn, ol kezde ony ańǵararlyq jaıy múlde joq bolatyn.

Sonymen, uzyn sózdiń qysqasy, jigitke jutań soǵys kezindegi aýylda ósip, sol surapyl shaqta bozbalamen qatar turýǵa úırenbegendikten, sóıtip, olardyń qyz aldynda ózderin qalaı ustaıtyndyqtaryn kórmegendikten be, álde ózinin de men sıaqty qobalaq, qolapaılaý aǵasy bolyp, sol esine túskendikten be, bilmeımin, qyz meniń at baılaıtyn aqyrdaı bolyp, sereıip qalǵan qolaısyz kúıimdi kúlki etpeýge, elemeýge tyrysty. Onyń ornyna baǵanadan beri qyzdar kózine kúlkiniń nysanasy bop turǵan meni bul jaǵdaıdan tez shyǵaryp áketýge árekettengen sıaqtandy. Janyma odan saıyn janasa kep turdy da:

— Káne, aǵaı, janaǵy leksıany jaza aldyńyz ba? — dep aldymda beti jabýly jatqan dápterge qolyn sozdy.

Bul bir nemis qaǵazynan jasalǵan qalyń kinaganyń jartysy bolatyn. Germanıadan qaıtarda dúnıe qońyz keıbireýler dúkennen dúken qoımaı aralap júrip, nárse alyp, úılerine sálemdeme — posylkalar jóneltip jatty. Al men, halqymyzdyń «Búlingennen búldirgi alma» degen qaǵıdasyn berik ustadym da, esh nársege qol sozbadym. Maǵan Otanymnyń jaýyn jeńgendigi men ózimniń aman qalǵandyǵymnan qymbat olja joq edi. Osy oımen Germanıadan ketkeli jatqanymda kóp aılar qol astymda bolǵan, keıin zeńbirek kózdeýshisine joǵarylatylǵan jaýynger joldasym — komı jigiti osy qalyń kinaǵany qaladaǵy baspahanaǵa baryp qaq bóldirip ákep, meniń zat qapshyǵyma saldy. «Serjant, muny jaý jerinen alǵan oljam dep emes, meniń sizge tartqan syılyǵym dep alyńyz.

Elińizge baryp oqýǵa tússeńiz, bul qaǵaz sizge kerek bolady» dep, ótinip bolmady. Al meniń oqýǵa túsetinime esh kúmánim joq edi. Men bir qyzyq aıtaıyn sizderge: ózim soǵysta eshqashan da ólemin dep oılaǵan emespin. Soǵystan keıin aldyma qaıtsem de jýrnalıs bolýym kerek degen maqsat qoıyp edim, ol da oryndaldy. Tegi adam ne nársege, senip, berile istese, onyń sol oıy oryndalyp shyǵatyn bolar dep oılaımyn. Joq, munyń bizdiń áńgimemizge qatysy joq. Jaı, eske túsip ketken soń aıtyp jatqanym da. Sonymen, qyz meniń aldymdaǵy dápterdi ózine qaraı syrǵytyp, birinshi betin ashyp qarady. Odan jol ortasyna badyraıta jazylǵan «Syn esim» degen eki sózden óńge eshteme tappady da, bas jaǵyn jazyp úlgire almaı, aıaq jaǵyn kelesi betke jazǵan shyǵar dep oılaǵan bolýy kerek, ol qaǵazdan da appaq súırik saýsaqtarymen dápterdiń ekinshi betin aýdardy.

— Bále, aǵaı, eshteńe jazbapsyz ǵoı, — dedi ol kelesi bettiń de taza turǵanyn kórip. Des berisi qyz maǵan «eshteńe jaza almapsyz ǵoı» demeı, «jazbapsyz ǵoı» dedi. Tegi sol sóziniń ózi meniń kóńilime kep qaldy dep oılaǵan bolýy kerek, dereý ony jáne jumsartýǵa tyrysty. — Oı, aǵaı, mundaı bola beredi. Shý legende osy otyrǵan bárimiz de leksıa jaza almaǵanbyz. Adam birte-birte tóseledi. Aldymen ár oqytýshynyń únine qulaqty úıretý kerek.

Osy kezde dálizde soǵylǵan qońyraý úni estildi. Meni qorshap turǵan ózge qyzdar óz oryndaryna qaraı oıysty. Tek aq qyz áldeneni oılaǵandaı ernin jymyra túsip, sál bógelip qaldy da:

— Aǵaı, alǵa júrip, meniń qasyma otyryńyzshy. Men sizdiń konspekt jazýyńyzǵa kómekteseıin, — dedi.

Men ne isterimdi, bul usynysqa ne derimdi bilmeı, sál bógelip qaldym. Munym qyzdyń bul sózdi shyn yqylasymen aıtyp, ózime qıyla qaraǵany, sý qospaǵan taza spırtti jutqan adamnyń aldymen tunshyǵa jazdap baryp, demalǵannan keıin kómeıinen tómen qaraı áldene ishin órtep aqyryn jyljyp bara jatqanyn sezip biraz únsiz otyratyny sıaqty bir sát edi. Buǵan deıin bul Qyzǵa bas ızep, saqaýdaı ymmen jaýap bergennen basqa, ún qatyp eshteńe deı almaǵanmyn, almaǵanym ony kórgennen-aq til men jaǵymnan aıryldym. Qyzdyń aq dıdarynan shyqqan áldebir asyl kúsh meniń sóıleýge tilimdi keltirmeı, kómekeıimdi tas qyp býyp tastaǵan tárizdendi. Mine, sondyqtan, bul joly da men qyzǵa rızalyq, bıazylyq, sypaıylyq, súıkimdiligin kórgende meniń júregim burynǵydan beter lúpili tynysh turǵan samolet motorynyń ot aldyrǵandaǵy alǵashqy gúriline uqsasa, onyń endigi soǵysy sol motordyń startqa kelgen samoletti kókke kóterer aldyndaǵy bar qýatymen qalshyldaı dirildep, samoletti ishindegi jolaýshylarymen qosa teńselte qozǵap, titiretip jiberer sátine para-par boldy.

Qoıshy, ne kerek, lezde-aq men, murnyn tesken taılaqtaı elpeńdep, qyzdyń sońyna ilesip, aýdıtorıanyń aldynǵy jaǵyna qaraı aıańdadym. Joq, sol sátte ol qyz meniń tek murnymdy ǵana emes, júregimniń ózin qosa tesip, buıdalap alypty ǵoı. Kim bilgen, qyz shirkinderdiń bar isti osylaı, úndemeı tyndyratynyn.

Aq qyzdyń orny esik jaqtaǵy ekinshi partanyń on qanatynda eken. Men jaqyndaı bergende ol sol jaǵynda otyratyn qyzǵa bylaı dep jatty:

— Qanıpa, sen artqa baryp otyrshy. Men aǵaıdy qasyma alyp, konspekt jazýyna kómekteseıin.

— İh-hi! - dedi Qanıpa bireý onyń yńq etkizip búıirden qoıyp qalǵandaı daýysyna mán bere jáne qattyraq shyǵaryp. Jaqynyraq otyrǵan qyzdar onyń «ih-hisine!» elen etip, mán bere qaldy. Tek aq qyz ǵana ony elemegen sıaqtandy.

— Nemese men ornymdy bereıin, aǵaıǵa sen kómektes. Jańa kelgen, áli úırenbegen kisige alysta otyryp leksıa tyńdaý qıyn ǵoı, — dedi ol óziniń sabyrly qalpymen.

Joldasyna taǵy birdeńe demek bop oqtala bergen qyzyl shyraıly qyz sólbireıip men qasyna kelip qalǵannan keıin jalt etip betime qarady da, aqyryn ǵana jymıyp:

— Qazir, qazir, — dep qaǵazyn jınaı bastady. — Áı, Meńtaı-aı, jańa ǵana bul jigitten jaýap alyp, beddep kúsheıip qalyp edi. Abyroıymdy aırandaı tóktiń-aý. Tym bolmasa erteń aýysyp otyratyn edik qoı.

Maǵan qamqorshy qyzdyń aty Meńtaı ekenin men endi ǵana bildim.

Aýdıtorıada alǵash estigen attarymdy umytyp qalmaý úshin «Qanıpa, Meńtaı!.. Qanıpa, Meńtaı!..» dep óleń jattaǵandaı, kúbirlep, ishimnen birneshe ret qaıtalaı berdim.

— Aǵaı jaýdy tezirek jeńip, oqýǵa kelsem, biz sıaqty qaryndastaryńnyń qasynda otyrsam dep talaı ret arman etken shyǵar. Sóıtip kelgen kisini eń túkpirge shoshaıtyp jalǵyz otyrǵyzyp qoıǵanymyz uıat emes pe?

Meńtaıdyń bul sózi janyma jaǵyp ketti-aý deımin, men:

— Iá, ıá, tórt jyl arman ettik qoı, — dep yrjalaqtap basymdy ızeı berdim.

Meńtaı sózinen jeńilgen Qanıpa basqa esh daý aıta almady. Tipti ernine kelgen ótkir ázil sózderinen de aıyrylyp qaldy-aý deımin. Sasqalaqtaı ornynan turyp:

— Ǵapý etińiz, otyryńyz, — dep maǵan taǵy bir jymıa qarap, jalt etkize kóz tastady da, qaǵazdaryn qushaqtap artqy partaǵa qaraı ketti.

— Qanıpa, qaıda barasyń? — dedi qyzdar ázildep.

— Evakýasıa, tylǵa kóship baramyn, — dedi ol da kúle jaýap berip.

Men onyń ornyna otyra berip, Meńtaı oıynyń zerektigine tań qaldym. Meńtaıdyń jańaǵy aıtqan: «Aǵaı jaýdy tezirek jeńip, oqýǵa kelsem, biz sıaqty qaryndastaryńnyń qasynda otyrsam dep talaı ret arman etken shyǵar» degeni, onyń aldynda aıtqan alysta otyryp leksıa tyńdaý aýyr ekendigi, aldymen oqytýshynyń únine qulaqty úıretý qajettigi týraly pikirleri — bári-bári meniń oıym. Sonda osy qyz aldynǵy leksıada eshteńe jazbaı, áldebir ádispen, tek qana meniń oıymdy tyńdap otyrǵannan saý ma eken ózi dep, oǵan qymsyna qarap qoıdym. Qyz jaı ǵana jymıyp, parta qýysyndaǵy dápterin, sıa saýytyn, qalamyn bir-birlep shyǵaryp, jaılap aldyna qoıa bastady. Onyń parta ústine qoıǵan dápteriniń muqabasyndaǵy jazýǵa kózim tústi. Onda bylaı dep jazylǵan eken:

«QAZAQ TİLİ

Qazaq Memlekettik Ýnıversıteti tarıh-fılologıa

fakúltetiniń II kýrs stýdenti ERBOSYNOVA M.»

Men Meńtaıdyń famılıasy Erbosynova ekenin osy arada bildim. Ol dápteriniń betterin paraqtap ashqanda etken leksıadan marjandaı tizilgen aıqyn áriptermen shaqpaq joldy úsh betke toltyra konspekt jazyp alǵanyn kórdim. «Báse, ishindegini bireý qaıdan bilsin, — dep oıladym taǵy da. — Óziniń zerektigimen men oılaǵan oıdyń ústinen túsip jatqan shyǵar. Degenmen, bul qyzdyń aýzynan shyqqan qarapaıym sózderdiń ózi meni sary altynnyń býyndaı balqytyp bara jatqany tegi onyń sulýlyǵynan ǵana emes, osy oı zerektiginen de bolar».

Qazaq tiliniń oqytýshysy biraz keshigińkirep kelip, sabaǵyn jalǵastyrdy. Jaqynnan qaraǵanda ol qus muryndyǵynyń ústine múlde shúńirek kóz kisi eken. Meniń alysta otyryp ony búrkitke uqsatqanym tipti durys bolypty.

Sabaǵyn bastaı bere ol ekinshi partada japalaqtaı jarbıyp otyrǵan maǵan kóz toqtatty.

— Siz qaıdan keldińiz, aty-jónińiz kim? — dedi oqytýshy maǵan.

Partany saldyr-kúldir etkizip, men ornymnan atyp turdym. Kerzi etiktiń eki basy, birimen biri súzisken buzaýdaı bolyp, sart ete qaldy. Oń qolymdy shoshań etkizip joǵary kótere berdim de, jalańbas turǵanym esime túsip, jalma-jan jambasyma japsyra qoıdym. Baǵanadan beri oqytýshynyń aty-jónin de suramappyn. Ne de bolsa dep, burynǵysha tarta berdim.

— Joldas oqytýshy, aldyńyzda turǵan aǵa serjant Esenov Erbol. Demobılızasıamen áskerden qaıtyp, ýnıversıtetke oqýǵa keldim.

Qyzdardyń bári qyran kúlki boldy. Oqytýshy da kúlip jatyr. Tek Meńtaı ǵana dybys shyǵarmaı, ezý tartty. Onysyn da tez tyıa qoıyp, maǵan qaraı jaqyndańqyrap:

— Aǵaı, serjant emes, stýdent dep aıtyńyz, — dedi. Jurt osyǵan kúlgen eken ǵoı dedim de, shapshań qatemdi túzetpek bolyp qyzdardyń kúlkisi toqtala bergende:

— To eststýdent Esenov Erbolmyn, — dedim yrjıyp.

Qyzdar burynǵydan beter saqyldap kúldi. Kúlse kúle bersin.

Qyzdardyń kúlkisi maǵan maıdaı jaǵady. Óıtkeni ol nemisterdiń alty stvoldy mınometiniń abalap kelip aınalaǵa ajal shasha, aldy-artymda jarylyp jatqan mınalary emes. Men qazir tiri dúnıeniń tozaǵynan shyǵyp, peıishke kelip turǵandaımyn. Sondyqtan osynaý qor qyzdaryna qosylyp, ózim de eriksiz kúlemin.

Bir kezde kúlki basyldy. Oqytýshy oń jaǵyna burylyńqyrap, qaltasynan oramalyn alyp, kózin súrtti. Tegi meni ornyna otyrdy dep oılady ma, álde maǵan qarasam kúlip qoıarmyn dedi me, bilmeımin, oqytýshy sol qyryn qaraǵan kúıi sabaǵyn bastady.

Al men otyrǵanym joq. Otyrmaǵanym áskerde ondaı tártip joq. Sheni kishi adamdar aǵa komandır ruqsat etkende ǵana ornyna otyrady. Bul jerde oqytýshy aǵa komandır esebinde. Endeshe men ol «otyr» demeı, ornyma jaıǵasýǵa tıisti emespin. Óstip, ózimniń tártiptiligimdi tanytpaq bop qalshıyp turmyn.

Meńtaı maǵan sybyrlap: «otyryńyz» deıdi. Tártipti soldat qalaı otyrady? Al men oqytýshynyń áskerde bolmaǵanyn, ásker tártibiniń ısi murnyna da barmaıtynyn qaıdan bileıin. Men odan saıyn eki jambasymdy qattyraq qysyp, sirese túsemin.

Qyzdar kúlkige býlyǵyp, taǵy syqylyqtaı bastady. Tipti bolmaǵan soń Meńtaı meni gımnasterkamnyń eteginen tartyp, ózine qaratty da: «Otyryńyz» dep jalynǵandaı boldy. Men, qyzdyń kóńilin qımaı, otyraıyn dep oıladym da, oqytýshyǵa qaıta qaradym. Ol aldyndaǵy konspektisine úńilip, syn esim týraly leksıasyn tópelep jatyr, men jaqqa aqy berseń de burylatyn emes. Birinshi ret ásker tártibin buzyp, amalsyzdan otyrýyma týra keldi. Ruqsatsyz otyrǵanyma, beıne bir namazym qaza bolǵan moldadaı ishimnen burqyldap qus muryn oqytýshyny kináladym. Degenmen ol men jaqqa buryla qalsa, tez ornymnan atyp turýǵa jáne ázir boldym. Osy kezde ol kózin menen asyryp, art jaqqa qarady. Oqytýshy maǵan nazar aýdarǵan eken dep, elbeń etip, ushyp tura jazdadym. Meniń munyma Meńtaı amalsyz jymıyp, aqyryn ǵana bas shaıqady.

Áskerde súıekke sińip ketken tártipke baılanysty osy qylyǵymnan men keıin qatty uıalyp júrdim. Oǵan mynadaı taǵy bir sebep te boldy. Sol kúnnen keıin ile-shala Tákennen hat alǵamyn.

Ol bylaı dep jazǵan eken.

«Erbol, amanbysyń? Oqýǵa túskenińe qýanyp jatyrmyn. Seniń túsetinińdi bilgenmin. Men de amanmyn. Ózim kelgen kúnniń erteńinde-aq bir asaýǵa buǵalyqty tastap kep jibergenmin. Biraq áli qulaǵyna qolym tıgen joq. Noqtany yńǵaılap ustap, jalyn sıpalap, jaqyndap kelemin.

Áldeqashan-aq tuqyrtyp alatyn edim, ózimnen boldy. Óıtkeni, kelgen kúni men onyń sheshesin óltirip ala jazdappyn.

Áńgime bylaı.

Aýyldyń úlken-kishisi, bizdiń úıge, maǵan sálemdesýge kelip jatty. Men de olarǵa áskerı tártippen izgi kórsettim. Kelgender ne qolymdy almaq bolyp, ne betimnen súıýge yńǵaılanyp, tórde otyrǵan maǵan qaraı umtylady. Men ornymnan atyp turamyn da, oń qolymdy sart etkizip shekeme kóterip:

— Zdravıa jelaıý, starshıı serjant Maıshanov — dep, qatty aıqaılap, qaqqan qazyqtaı bop, bajyraıa qalamyn.

Mine osyǵan soǵys kórmegen sýjúrek eki-úsh jaman kempir shalqalarynan túse jazdap, talyp qalǵan bolatyn. Jurt olardyń betine sý búrkip jatqanda men: «Áketińder, áketińder, sanrotaǵa aparyńdar» deımin ǵoı baıaǵy. Óıtkeni maǵan sálemdesýge basqa da jurt keledi. Kempirlerdi tórge sereıtip salyp qoıyp otyraıyn ba sol.

Qudaı urǵanda jańaǵy talyp qalǵan kempirlerdiń biri men jaqsy kórgen qyzdyń sheshesi bolyp shyqpasy bar ma? «Alystan, ajaldyń aýzynan qaıtqan bala ǵoı dep, emirene eńkeıip, qushaǵymdy jaıa bergenimde tórde typ-tynysh otyrǵan alpamsadaı jigit alaq-julaq etip atyp turdy. Keýdesindegi teńgelikteri dıýananyń asasyndaı syldyr-syldyr qaǵyp, ákesiniń atyna áldebir túsiniksiz sózderdi qosyp, ars-ars ete qalǵanda ımanym ushyp, júregim jarylyp kete jazdady. Men ondaı dıýanaǵa qyzymdy bermeımin» dep aıtady deıdi sol kempir. Dıýana dep otyrǵany men. Tapqan eken dıýanany!

Bizdiń jaǵdaı osy. Biraq, kempirdiń qarsylyǵyna qaramastan atakany kúsheıtip jatyrmyn.

Sen óziń de sypaıysyń ǵoı. Degenmen osyndaıdan saq bol. Áskerdiń zańy aýylǵa jaramaıtynyn baıqap qaldym. Jaqsy kórgen bireýiń bolsa — maǵan uqsap, úrkitip alyp júrme. Al men boldym.

Qandy kóılek dosyń Táken».

Hatty oqyp, aldymen ishek-silem qatyp, kúlip aldym. Artynan ózimniń alǵashqy leksıada: «Aǵa serjant Esenov» dep ornymnan atyp turyp, odan soń ruqsatsyz otyrmaımyn dep qalshıyp turyp alǵanym esime túsip, kirerge tesik taba almaı óz-ózimnen qysylǵan edim.

Degenmen, áskerden qaıtqan adamnyń boıyndaǵy bul sıaqty sólekettikter kóldeneń jurtqa kúlkileý kóringenimen, ásker tártibiniń osylaı, súıekke sińisti bop, kópke deıin kóńilden ketpegenine óz basym, bir sebepten, ókinbeımin de. Óıtkeni súıekke sińbegen tárbıe — tárbıe emes. Tártipti, yntymaqty ásker ǵana jaýynan jeńilmeıdi. Menińshe, osy kúngi jastar tárbıesi úlken úsh bólimnen quralady. Ol: semá, mektep jáne áskerı ómir. Osy úsh tárbıeni óz boıyna durys sińire alǵan jas adam — jaqsy azamat. Ondaı urpaǵy bar Otan — Uly Otan, ony eshqashan da jaý almaıdy.

Já, munyń ózi búırekteý áńgime bop ketti-aý deımin. Endi ony qoıyp, álgi aýdıtorıaǵa qaıta oralaıyn.

Iá, men ornyma otyrǵannan keıin qyz aqyryn ǵana jymıyp, biliner-bilinbes etip, basyn shaıqady dedim ǵoı. Onysy Meńtaıdyń meni jazǵyrǵany ma, álde jaqtaǵany ma -ańǵarǵanym joq. Bar baıqaǵanym qyz sypyldatyp, óz dápterine taǵy da jarty betteı jazyp tastaǵan eken.

— Aǵaı, úsh jarym betteı oryn qaldyryp, myna jerden bastap maǵan ilesip jaza berińiz, — dep Meńtaı sol qolynyń shynashaǵymen ózi dápterge endi túsire bastaǵan sóılemdi nusqady. Qyzdyń shynashaǵy appaq, jup-jumyr eken. Odan ozyńqy ózge saýsaqtar ásemdigi, ádemiligimen jáne jan kúıdiredi. «Átteń, myna saýsaqtardy shópildetip súıer me edi, tym bolmasa aqyryn ǵana syrtynan sıpar ma edi?!» dep men, kámpıt kórgen baladaı jutynyp, telmirdim de qaldym. Meniń suqtanyp otyrǵanymdy sezdi-aý deımin, qyz dápteriniń shetin basyp turǵan ásem saýsaqtaryn aqyryn ǵana jumyp, judyryǵyn túıip aldy. Jas balanyń judyryǵyndaı súıkimdi sol bir judyryqty jutyp qoıar ma edi dep, men oǵan da qyzyǵa qaradym. Oń qolymen sypyldata konspekt jazyp jatqan qyz jańaǵy jumǵan judyryǵyn dápter shetinde sál ustap otyrdy da, maǵan sezdirmeýge tyrysyp, sol qolyn jaılap tartyp alyp, tómen túsirdi. Alaqanymen sıpalap, partanyń qýysynan birdeńe izdegen sıaqtandy. Onysy meniń kózimdi taıdyrý úshin jasaǵan qýlyǵy-aý deımin. Óıtkeni sıa sorǵysh izdedi me deıin desem, onysy dápteriniń ústinde, on qolynyń astynda jatyr.

Bir mınýt qana osy arada da bir kóldeneń áńgimege toqtaı keteıin. Leksıa jazyp otyrǵan kezde qol terleıtinin, al qaǵazdyń ter tıgen jerine sıa jaıylyp ketetinin, óıtpes úshin oń qoldyń astynan sıa sorǵysh ne bir basqa qaǵaz tósep otyrý kerektigin men keıin Meńtaıdan úırendim. Meńtaı úıretken osy ádis maǵan ómirlik aınymas ádet bolyp ketti. Kúni búginge deıin úıde, ıá keńsede otyryp gazetke maqala nemese ocherk jazǵanymda bir bet aq qaǵazdy alyp, ortasynan búkteımin de, oń qolymnyń astyna salyp, ár jol jazǵan saıyn ony, sol stýdent kúnimdegi sıaqty, tómen qaraı syrǵytamyn da otyramyn. Al aýdandarǵa komandırovkaǵa shyqqanymda shaqtap qoıyn dápterimniń ishine de sondaı bólek qaǵaz salyp alamyn. Nege deseńiz, men jol jazbalarymdy qoıyn dápterge tek qana sıamen toltyramyn. Qaryndashqa senbeımin. qaryndash turaqsyz áıel sıaqty, jazǵanyń qazir badyraıyp turǵanymen, birazdan soń iz-túzsiz bop óship qalady. Iá, keıde, sondaı qaǵazdy ortasynan búktep nemese qoıyn dápterime shaqtap kesip jatqanymda oıyma Meńtaı túsedi de, jaqsy kórgen janyńnan úırengen ádet jadyńnan shyqpaıdy eken-aý dep qoıamyn ishimnen.

Já, endi jańaǵy jerden qaıta sabaqtaıyn. Sıasy aldynda turǵan, sıa sorǵyshy on qolynyń astynda jatqan qyzdyń partanyń astynan basqa eshnárse izdeı qoıar jóni joq edi. «Tegi Meńtaıdyń munysy qolyma qarama degeni shyǵar» dedim de, men leksıa jazýǵa yńǵaılandym. Gımnasterkamnyń omyraý qaltasynan bir basyna sol kezde seksen alty atalatyn qalamush suǵylǵan qańyltyr qalamymdy qolyma alyp, Meńtaıdyń sıasynan jazýǵa yńǵaılandym. Tórt jyl boıy maıdanda sanaýsyz soldat, sansyz tehnıka, qaptaǵan qala, derevnálardy tolassyz jalmap otyrǵanynyń ústine arttaǵy elde kózge kóringen dúnıeniń bárin túk qaldyrmaı qylǵyp, jutyp kelgen jebir soǵystyń joıylǵanyna jarty jyl jańa ǵana tolǵan ol kezde stýdent úshin bir saýyt sıanyń qasqaldaqtyń qanyndaı qymbat qazyna ekenin men artynan bildim. Qasyna ózi shaqyryp ákelgen qyzdyń sıasy da ortaq shyǵar dep, qolymdy soza bergende-aq, Meńtaı: «jazyńyz, jazyńyz» degendeı basyn eki ret ızep, ıshara bildirdi. Sonda ǵana meniń «báláı, ruqsat suraýym kerek edi-aý» degen oıyma keldi. «Jamannyń aqyly artynan túsedi» dep, maǵan osyndaı jaqsy oılar ylǵı keıinnen keledi. Endi qaıtadan ruqsat surap jatýdyń reti joq, ne de bolsa qalamymdy Meńtaıdyń saýytyna batyrýǵa yńǵaılandym. Sóıtsem, sıa saýyt dep mardymsyp otyrǵanym barmaq basyndaı ǵana shúrshıgen shısha eken. Onyń qaı jerinde sıa turǵanyn bir qudaıdyń ózi bilsin. Bul páleni aýdaryp alamyn ba dep, qolym dirildeńkirep onyń tar aýzyna qalamymdy áreń degende bir batyryp aldym-aý, áıteýir. Al Meńtaıdyń qalam ustaǵan qoly tary shoqyǵan torǵaıdaı bolyp, sıa saýyttyń aýzyn jyp-jyp etip tez-aq tabady. Qoıshy, qyzdyń sıa saýytyna syǵalap otyryp, qalamymdy eki-úsh ret suqqannan keıin, eptep men de jypyldata bastadym.

Keıde oqytýshynyń aıtqanyn tutas jazyp úlgirip, keıde estı almaı qalǵan sózimdi Meńtaıdyń jazǵanynan qarap, ilinip-salynyp konspekti qurastyryp jatyrmyn. Alǵashqy saǵattaǵydaı emes, oqytýshynyń únine de qulaǵym úırene bastaǵandaı. Onda bir jol da jaza almaǵan bolsam, endi bir betke jýyq etip soıdaqtatyp tastadym. «Qýan, Erbol, senen birdeńe shyǵady!» deımin ishimnen. Óstip, ózimnen-ózim masattanyp, sıaǵa qaraı qolymdy jáne soza bergenimde ón boıymdy elektr togy soǵyp kep jibergen sıaqtandy. Sóıtsem, tómen qarap jazyp otyrǵan Meńtaı ekeýmizdiń bir mezgilde sozylǵan qolymyz saýytqa qatar jetip, qaptaldasyp qalǵan eken. Kishkentaı ásem appaq qol men byrtyqaılaý qap-qara qol birine-biri tıiskende elektr symynyń eki ushy birine biri janasyp, sol jerden jarqyldap, ot ushqyndap jatqandaı, ekeýin tez aıyryp jibermese óshpes órt tutanatyndaı kúı týǵan eken. Júrek lúpildep, qan lypyldap, dene dýyldap ketti. Osy qazir kúıip, kómir bop ketsem de, meniń óz qolymdy qyz qolynan ajyratyp alǵym kelmedi. Meńtaıdyń meni mert etkisi kelmedi me, álde aǵa dep, sıany buryn alýǵa jol berdi me, bilmeımin, ol óz qolyn jaılap keri tartyp aldy da, dápteriniń kelesi aq betin aýdarystyryp qaraı bastady. Sıa saýyt bosaǵannan keıin, qaıtadan, eshteńe bolmaǵandaı, burynǵysyndaı sabyrly qalpynda konspektisin ári qaraı jalǵastyryp jaza berdi.

Biraq, qyz sabyrly bolǵan saıyn menen sabyr kete bastady. Onyń aq saýsaq, aq bilek, aq moınyna kózim túsken saıyn, býyn-býynym quryp, bezgekke ushyraǵandaı boıym qaltyraı tústi. Onyń ústindegi angor eshkiniń júninen toqylǵan aq svıterge deıin meni elitip, eljiretip, dúnıede sol svıterden súıkimdi, Meńtaıǵa sodan jarasymdy kıim joqtaı bop kórindi.

Osy kúıde otyryp, leksıanyń yrǵaǵyna ilese almaı asyqtym ba, álde sol sátte kózime aýdıtorıada Meńtaıdan ózge eshkim esh nárse kórinbeı ketti me, bilmeımin, ilgeri sozǵan qalamym saýyttyń erneýine tıip, kók sıa mólt etip Meńtaıdyń dápterine aqtaryldy da, saýyt domalaı jónelip, onyń aq svıteriniń etegine baryp qulady.

Meniń bul kezdegi jaǵdaıymnyń qandaı bolǵanyn siz suramańyz, men aıtpaıyn. Jazýshy kisisiz ǵoı, ózińizdi meniń ornyma qoıyp mólsherlep túsine berińiz. Meniń bar biletinim, sol sátte ózimniń jerge kirerge tesik taba almaǵanym. Óıtpegende qaıteıin: aǵalap, jany ashyp, jaqsylyq jasaǵaly janyna shaqyryp ákelgen qyzǵa qıanat jasap alsam. Qıanat emeı nemene, onyń eńbegin esh etip, dápterine sıa tógip, svıterin bylǵasam. «Ketińizshi ornyńyzǵa, ózińiz bir adam emes, aıý ekensiz ǵoı» dese, ne deımin qazir. Ashýlansa, aýyl qyzdarynyń tili ashshy keledi. Olardyń: «Qý qaıyrshy», «Ittiń ǵana balasy» degen sıaqty «tátti» sózderin talaı ret estigenmin bala kúnimde. Bul qyzdyń da meni sóıdep tildemesine kim kepil. Myna qaptaǵan qyzdyń da meni sóıdep tildemesine kim kepil. Myna qaptaǵan qyzdyń ortasynda masqaraǵa ushyraıtyn boldym-aý. Budan da baǵanaǵy ornymda otyra bergenim artyq edi. Bir kórgen qyz bir aýyz jyly sóz aıtty dep, jelpeńdeı kep jónelip edim, ózime de obal joq. Endi Meńtaı meni ne dep sókse de qulmyn!..

Osylaı oılap, ózine ólim jazasyn kútken qylmyskerlerdeı qunysyp, bir ýys boldym da qaldym. Bet-aýzym bir túrli bop byjyraıyp ketken shyǵar dep oılaımyn, áıteýir jalynyshty túrmen japalaq qaǵyp, birese parta ústindegi kókala bop qalǵan dápterge, birese Meńtaıdyń aldyndaǵy aýzy maǵan qarap, men ne ister eken dep andyp jatqandaı kóringen kishkentaı sıa saýytqa kezek-kezek qaraı bergenimdi bilemin...

Soǵysta júrgenimde bir kúni meni izdep artılerıa polkyna maıdandyq gazettiń tilshileri keldi. Ózderi úsh adam: bir orys, bir qazaq, bir ózbek eken. Ana ekeýinen dárejesi úlken kapıtan qazaq menimen burynnan tanystaı, birden shúıirkelesip ketti. Onyń sebebi bar edi. Men dıvızıalyq jáne maıdandyq gazetterge artıllerıster ómirinen habar, korespondensıa, maqalalar jazyp turatynmyn. Jas kezinde qaı qazaq óleń jazbaǵan. Ara-tura ol gazetterde meniń óleń symaqtarym da jarıalanyp qalatyn. Sodan, syrttaı meni jaqyn tartatyn kapıtan Baǵı Ýazıtov óz gazetterine materıal jınaı alǵy shepke shyqqan bul saparlarynda joldastaryn ertip maǵan jolyǵa ketýge kelipti. Redaksıadan ala kelgen bloknot, qaǵazdaryn berip, qarq qylyp tastady. Soǵystan aman qalsań, jýrnalıs bol, QazGÝ-diń jýrnalısıka bólimine tús dep, máslıhat ta aıtyp jatyr. Tiri bolsam rasynda da jýrnalıs bolýym kerek degen oı meniń basyma sonda uıalaǵan edi.

Biz batareıa jelkesindegi jertólede sóılesip otyrǵan bolatynbyz. Bir kezde aldynǵy shep jaqtan gúrs etken ún shyqty da, lezde jerdi solq etkize dúrs ete qalǵan jáne dybys estildi. Apyraı, tankten atqan joq pa eken dep oıladym men. Óıtkeni tanktan shyqqan snarád lashyndaı ushqyr keledi, onyń gúrs etip stvoldan shyqqandaǵy úniniń arasyndaǵy alshaqtyq azǵantaı ǵana bolady: «Apyraı, jaý tankteri batareıaǵa shabýyl jasap kele jatqan joq pa eken?» dep sasqalaqtaǵan men jertóleden shyǵa júgirmek bola bergenimde bir nárse ysyldap, ysqyryp, qaqańdap kelip dál esik aldyna toqtady da, shyr kóbelek úıirile qaldy. Zárem zár túbine ketip, «oıbaı, snarád» dep jertóleniń tórine qaraı júgirdim. Jýrnalıserdiń de kózderi sharasynan shyǵyp, «allalap» jatyr. Birimizdiń astymyzǵa birimiz tyǵylyp, úıme-júıme boldyq ta qaldyq. Sóıtip jatyp bárimiz baqyraıyp esikke qaraımyz. Esik aldynda ajal bıin bılep, urshyqsha aınalyp snarád tur. Eshqaısymyzda ún joq, ishteı snarád áne jarylady, mine jarylady dep janymyz shyǵyp barady. Bir kezde snarádtyń shyr kóbelek aınalǵan shapshańdyǵy azaıyp, onyń shoqıyp otyrǵan aıýdyń kúshigindeı bop boıy kórindi de, sálden soń, býyny quryp, áli bitkendeı, sylq etip qulap ketti. Sol kezde meniń tasamda jatqan kapıtan selk ete túsip, kózin jumdy. Snarád qulasa da jaı jatpaı aýnaqshyp-dóńbekship, óli tıgendeı áldeneshe ret typyrshyp baryp áreń tynyshtaldy. Sonyń ózinde de: «Áı, qaıdasyńdar?» degendeı, moıynsyz muqyl tumsyǵymen bizdi izdep jer ıiskep jatqandaı bop, basyn jertóleniń esigine tireı toqtady. Bireýimiz basymyzdy kótersek-aq snarád kómeıinen qorǵasyn búrkip jiberetin sıaqtandy.

— Alla! — dedi qazaq.

— Oıbaı! — dedi ózbek.

Bárimiz birdeı kózimizdi tas jumdyq. Endi qazir snarád jarylyp tórteýimizdiń parsha-parshamyz shyǵatyn sátti kúttik.

Joq, biz asyqqan ekenbiz. Biz tórteýimizdiń parsha-parshamyzdy shyǵaratyn snarád Germanıanyń ajal fabrıkasynda jasalmaǵan bop shyqty.

Sonymen ne kerek, ary jattyq, beri jattyq — snarád jarylmady. Osy ıttiń ózi bizdiń qasymyzǵa kelip jarylǵaly jertóleniń ishine kirip ketken joq pa eken dep, men aqyryn kózimdi ashtym. Joq, óıtpepti, úı kúzetken ıtke uqsap jatyr esik aldynda tońqıyp.

— Joldastar, bul snarád emes, bolvanka1 boldy, men shyǵyp ary aparyp tastaıyn, — dedim qasymdaǵylarǵa.

— Oıbaı, qaraǵym, barma, — dedi ózbek jýrnalıs. — Seniń qımylyńmen aýa qozǵalady da, snarádty soǵady. Sodan soń bárimiz birdeı ǵarap bolamyz.

— Chert vozmı, — deıdi orys jýrnalıs, o da ne isterdi bilmeı.

Óstip otyrǵanymyzda birneshe sekýnd ýaqyt ótti. Osy tusqa kesheden beri anda-sanda bir bolvanka kep túsip, jarylmaı qalatynyn biletin men ornymnan turdym. Álde jýrnalıserdiń aldynda ózimniń qoryqpaıtyn batyr ekenimdi kórsetkim keldi me, qaıdan bileıin. Aldy-artty oılatpaıtyn jastyqtyń qyzýy boıymdy kernep, bir basyp, eki basyp esikke qaraı aıańdadym. Bolvanka bolmaı, basqa snarád bolyp, jarylyp ketpes pe eken degen de oı keldi. Alaıda sheshingen sýdan taıynbas degen emes pe, keıin qaıtpaı ilgeri umtyla berdim.

Eptep esiktiń sákisine kóterildim. Bul jaqtan rasynda da kesheden beri eki-úsh ret kórip, kózim qanyp qalǵan bolvankanyń ózi tárizdendi. Ony quıryq jaǵynan ustap, kóterip alaıyn dep eńkeıe bergenimde kapıtannyń:

— Erbol, qaraǵym, qosh. Biz úıińe habarlarmyz, — dep jylamsyraǵan úni estildi.

Shoqqa qyzǵan shoıyndaı ystyq aýyr snarádty shınelimniń jeńimen qapsyra ustap, jerden kóterip aldym da, aıaǵymdy bir basyp, eki basyp, jertóleniń syrt jaǵyndaǵy shuńqyrǵa qaraı aıańdadym.

Snarádty jerden kóterip alýyn alsam da, odan qutylǵansha asyqtym. Jańa, jýrnalıserdiń qasynan batyrsynyp turǵanymmen, batyrǵa da jan kerek eken. Nege turdym, jaı jatqan jylannyń quıryǵyn basqandaı bop, muny nege kóterdimge qaldym. Bir pále bolvanka emes, jańaǵy jigit aıtqandaı, kesh jarylatyn snarád bolyp, qazir sharq ete tússe, menen bir japyraq ta qalmaıdy. Al, álginde, bárimiz jertólede jatqan kezde jarylsa, bálkim jaraly bolsa da, tiri qalatyn ba edim dep oıladym. Osy sátte qos qoldap kóterip kele jatqanym aýyr qara jylan sıaqty bop kórindi. Ol qazir basyn qylqań etkizip kóterip alyp, meniń moınyma orala túsetin tárizdendi. Osydan keıin ón boıymdy qara ter jaýyp ketti. Otyz metr jerdegi shuńqyrǵa batpaqta otyz kılometr júrgendeı bolyp, áreń jettim.

Snarádty shuńqyrdyń shetine jatqyzyp eptep túbine qaraı domalata bergenimde, ol, shynynda da, jylansha ysyldaı bastady. Men janushyryp, keıin qaraı qashtym. Alqynyp jertólege jetip, ishine kire bergenimde syrt jaqtan gúrs etip jańaǵy snarád bop shyqqanyn men sonda ǵana bildim. Esikten ishke qaraı domalap kele jatyp, kapıtannyń «alla» dep yshqynǵan daýysyn taǵy estidim. Jertóle tusaýly attaı bir sekirip qaldy da, onyń tór jaq irgesi qulap, ústimizge sýyq topyraq cay ete tústi. Alystan kelgen dúmpýi mynadaı, al jańa janymyzda jarylsa tórteýimizdi birdeı jaıratyp ketedi eken-aý dep oıladym ishimnen...

Meńtaıdyń aldynda jatqan sıa saýytty kórgende osy oqıǵa esime tústi. Biraq mahabbat mysy basqan adamnyń qozǵalýǵa da hali kelmeıdi eken, onyń boıynda kúsh te, qýat ta, qaırat ta qalmaıdy eken. Keshe ǵana jarty put bolvankany jerden kóterip alyp, jerúıden aýlaqqa aparyp laqtyryp tastaǵan soldatpyn, endi mine saýsaq basyndaı shıshany jatqan ornynan kóterip alýǵa batyly da, shamasy da jetpedi.

Meniń qolymnan kelmegen bul qaırat Meńtaıdyń qolynan keldi. Ol shúý degende «báláı» degendeı, astyńǵy ernin tistep, ne isterin bilmegendeı, sál bógelip qaldy. Sodan soń, uzyn, qoıý kirpikterin bir-eki ret qaǵyp jiberdi de, men jaqqa burylyp ta qaramastan sıany beıne bir ózi tógip alǵan, oǵan ózi ǵana kináli jandaı jaı tanyta, aldyna qulaǵan sıa saýytty alyp, jaılap partanyń ústine qoıdy. Aq svıter eteginiń alaqandaı jeri áp-sátte kógala boldy da qaldy. Biraq oǵan Meńtaı mán bermegen sıaqtandy. Sıa sorǵyshymen dápteriniń betindegi sıany sorǵyzyp boldy da, jaýdyrap maǵan qarady:

— Qysylmańyz, aǵaı, — dedi. Buǵan beıne bir ózi kinálideı, onysyna menen keshirim ótinip, jalynǵandaı bop aıtty. Sodan soń artqy partadaǵy qyzdarǵa qaraı buryldy da: — Qyzdar, sıalaryńdy beri qoıyńdarshy, — dedi.

— Ne bop qaldy, Meńtaı? — dedi arttaǵy eki qyzdyń biri jáp etip.

— Svıterińdi bylǵap aldyń ba? — dedi ekinshisi jany ashyǵansyp.

Olardyń sózderin estigende meniń mańdaıymnan taǵy da shyp-shyp ter shyqty.

— Joq, jaı, ásheıin, — dep Meńtaı qyzdardyń sıasyna qalamyn batyryp alyp, dápteriniń aq betinen bastap, qaıtadan jazýǵa kiristi. Jaza bastap, basyn tez kóterdi de: — Aǵaı, siz de myna qyzdardyń sıasymen jaza berińiz, — dedi.

«Uıalǵan tek turmas» degendeı, sasqalaqtaı burylyp, art jaqqa qaradym. Onda da bir shúmshıgen saýyt tur. Bir jaqsysy ony qyzdardyń biri dápteriniń shetine basqan sol qolynyń eki saýsaǵymen qysa ustap otyr eken. «Qoı, bireýiniń sıasyn ústine tógip jetistirip edim. Endi myna qyzdyń qolyna qalam tyǵyp alyp sorlatarmyn» dedim de, tyrp etpesten otyryp qaldym. Mı aınalyp jerge túserdeı ystyqta aýyr júk, qarý-jaraq arqalap joryqta kele jatqandaı bop gımnasterkamnyń jeńimen samaıymdy, mańdaıymdy sıpaı berdim. Qońyraý soǵylǵanda, basy-kózin ter jaýyp, boldyrǵan zeńbirek atyndaı sendelektep, súmireıip, súıretilip, ornymnan áreń turdym.

V

Sóıtip meniń stýdenttik dáýirimniń alǵashqy kúnderi óte bastady. Ýnıversıtetke, onyń bıik-bıik aýdıtorıalaryna boıym úırenip, oqytýshylardyń aty-jónin bilip, qaı sabaqtyń qaı jerde ótetinin adaspaı tabatyn bolyp, birtindep kósheli stýdent sanatyna qosylyp kele jattym. Burynǵydaı bireý betime qarasa yrjıyp qoıa bermeıtin boldym. Mastyqtan aıyqqandaı ózimdi ózim tejep ustaýǵa mashyqtana bastadym. Soǵysta jeńil nárse, jumsaq zat ustap kórmegendikten aýdıtorıada qolyma ilingenniń bári jep-jeńil kórinip, ne qulatyp, ne qıratyp alatyn ádetimnen de aıyǵa tústim.

Ózimizdiń kýrstyń qyzdaryna da eptep kózim qanyp, olardy aýdıtorıada ǵana emes, kóshede de tanyp, bas ızesetin halge keldim. Ash aýyzǵa eringe tıgenniń bári maı tárizdi bop tanyla ma, kim bilsin, áıteýir, birinshi kórgende kýrstaǵy qyzdardyń bári birdeı sulý, symbatty, birinen biri ótken ásem, beıishtiń tórindegi hor qyzyndaı birinen-biri aıyrǵysyz sıaqtanyp edi. Alǵashynda balyqtyń ýyldyryǵyndaı uqsas, shetinen jumyrtqadaı aq bop kóringen qyzdar birte-birte pishin-tulǵalary birinen-biri bólektenip, minez-qulyqtary erekshelene, ekshele tústi. Olardyń ishinen eptep qara tory qyz da, qara qyz da, shubar qyz da shyǵa bastady. Degenmen, kópshiligi sol birinshi júzdeskendegimdeı jyly shyraıly, ýyzdaı ýyljyǵan ásem, ádemi kúıinde qaldy.

Al solardyń bárinen de men úshin alǵashqy kórgenimdegiden de sulý, symbatty, odan da sezimtal hám ınabatty bolyp Meńtaı ǵana jeke dara shyqty.

Jigittiń qyzdy jaqsy kórýiniń sebepteri kóp qoı. Biraq onyń bárin aýyz shirkin aıtyp jetkize ala ma? Tek júrek baıǵus qana qyz jaqsylyǵyn qyldaı tizip, kókirekte saqtap júredi emes pe. Men soǵystan qaıtyp kelgen kúnderi kórgen qyzdarymnyń bárine ǵashyq edim. Jigit ózin samǵap júrgen suńqarmyn dep eseptese, qyzdyń kórki sol suńqar shyrmalar tor emes pe? Sulý emes qyzdyń ózi saǵan jalt etip bir kóz tastasa, sorly júregiń qolǵa túsken urydaı qaltyrap qoıa bermeı me? Al men bolsam, samǵap kelip bir kýrsta móldirep otyrǵan otyz qyzǵa tap boldym — otyz torǵa shyrmaldym. Biraq óńdi qyzdyń bári jóndi qyz bola bermeıdi. Qyzdyń kórki tor bolsa, onyń jaıdary kóńil, jaqsy minez, nazdy qylyqtaryn nege teńeýge bolady? Asaý tulpardyń aıaǵyna salǵan bolat kisennen kem emes-aý deımin jaqsy qyzdyń qylyǵy. Alǵashqy kúngi men partaǵa qulatyp alǵan kishkentaı saýyttyń álsiz syldyry birte-birte sol kisen shynjyrynyń shyldyryna aınalǵan tárizdendi. Osy oqıǵa, sulý áıeldiń betindegi men mundalap, móldirep turatyn meńdeı bolyp, ómir boıy kókeıimde, kóz aldymda qaldy. Meńtaıdy shyn jaqsy kórýimniń sheti osy oqıǵadan bastaldy-aý deımin.

Bul oqıǵany men de, kýrstyń basqa qyzdary da birneshe kúnge deıin esten shyǵara almadyq. Men uıalǵanymnan umytpaımyn, qyzdar qyljaq úshin esterine alady. Ásirese Qanıpa men Zaıkúl degen qyz qoıan qýǵan tazydaı taqymdap, esimdi shyǵardy.

Meńtaı alǵashynda birneshe kún sabaqqa men sıa tókken svıterin kıip kelip júrdi. Tegi ony aýystyryp kıerlik laıyqty basqa keýde kıimi bolmady-aý deımin. Appaq svıterdiń etegindegi kók sıany kórgende meniń betimnen otym shyǵyp, oǵan qaramaýǵa tyrysamyn, kózimdi basqa jaqqa bura bastaımyn. Meniń dál sol sátimdi andyp turǵandaı Qanıpa sóz bastaıdy.

— Meńtaı, nemene, óziń kók búırek bop ketkensiń be? — deıdi onyń búıirine úńilip.

_ Tú-ú-ý, qyzdar-aı, — deıdi Meńtaı daýysyn soza sóılep, sál kúlimsirep qoıyp. — Kirlemeıtin kıim bolýshy ma edi, qoısańdarshy.

Osy kezde Zaıkúl kúlimdep, basyn qıqańdatady.

— Kók búıregiń ne, Qanıpa-aý, bul — Meńtaıǵa aǵasynyń basyp bergen kók móri emes pe? — deıdi.

Basqa qyzdar myrs ete qalady. Meniń mańdaıymnan ter burq ete túsedi. Sasqalaqtap, jan-jaǵyma qaraımyn. Qyzdar túk bolmaǵansyp, tómen qaraıdy.

Meńtaı sabyrmen otyryp, qurbysynyń áziline shyndap jaýap beredi.

— Qyzdar-aý, baıaǵyda bir saýyt sıa tógilip edi dep, aǵaıdy kún saıyn qınaı bermeseńdershi, — deıdi ol dostaryna móldireı qarap. — Ornyqsyz kishkentaı saýyttyń qulap ketkenine aǵaı kináli ma eken? Qarańdarshy ózderiń: birimizdiń jóni bútin sıa saýytymyz joq qoı aldymyzda. Birimiz átirdiń saýytyna, birimiz dári-dármek shıshasyna sıa quıyp jazamyz. Al buǵan shyn kinálini izdesek — soǵys qoı ol. Sonyń saldary emes pe bárimizge qaǵaz, qaryndash, portfelge deıin qat bolyp ketkeni. — Osylaı dep Meńtaı, lyqsyp kep qalǵan qalyń sýdy bóten arnaǵa aýdarǵandaı qyzdardyń kúlki kernep kele jatqan kóńilderin basqa jaqqa buryp jiberdi. — Qaıta sol sıany tógip alǵany úshin aǵaıǵa raqmet aıtýymyz jón emes pe? Aǵaı bizge qysylǵanynan ushtalmaǵan sıa qaryndashyn berdi. Mine búginge deıin otyrǵan bárimiz sol qaryndashtyń sıasymen jazyp kelemiz.

— Onyń ras, — dedi Zaıkúl. — Seniń sıań tógilmese, bul kisi bizge ushtalmaǵan qaryndashyn bermes edi ǵoı. — Zaıkúl «ushtalmaǵan» degen sózdi syqylyqtaı aıtty.

Osy kezde artqy partada jalǵyz otyrǵan Qanıpa sańq etip Zaıkúlge suraq qoıdy.

— Bul aǵaıdyń basqa ushtalmaǵan eshteńesi joq pa eken?

Ony estigen eki-úsh qyz bireý jelkelerinen túıip qalǵandaı tilderin salań etkizip, tómen buqty. Bireýler ún shyǵarmaı myrs-myrs kúldi. Meniń qasymdaǵy Meńtaıdan basqa qyzdardyń báriniń ıyqtary diril qaqty. Qatty kúlip toqtap, eki beti qyp-qyzyl bop ketken Maıra ǵana sálden soń basyn kóterip:

— Iá, Qanıpa, saǵan ne bop ketken, — dep qurbysyn kinálaǵan sıaqtanyp.

Qazaqtyń sózi qyzyq qoı, shirkin! Durys aıtylǵan sózdi kúlki úshin, buryp túsinýge de bolady. Buryp aıtqan sózden «joq, men bylaı oılap edim» dep bultara salýǵa jáne ońtaıly. Qýanyshy men baqytyn kúmis kúlkiniń syńǵyrymen ólsheıtin, ár sózin astarlap ázilmen aıtyp, árqashan: «osy kúlkiden aıyrmasyn» dep tileıtin ǵazız júregi qamqorlyq pen qaljyńǵa birdeı toly jany jaıdary qazaq úshin dúnıede budan tamasha til bar ma, sirá?

— Joldastar! — Qanıpa eki kózi jaltyldap ornynan turdy. Betinde eshbir kúlki joq. Jınalystarda minbeden sóz sóıleıtin sheshendeı, eki qolyn partanyń eki jaq erneýine tirep alypty. — Joldastar, meni durys túsinýlerińizdi suraımyn. Men basqa máselege baılanyssyz, tek qaryndash turǵysynda ǵana aıttym.

Buǵan qyzdar tegis dý kúldi. Onyń alǵashqy sózin estimegen sıaqtanyp, kúlmesten, jymımastan qalǵan Meńtaı da bul joly myrs etip, ezý tartty.

— Áı, Qanıpa, seniń tiliń-aı, osy, — dep qoıdy aqyryn ǵana. Meńtaıdyń úninen maǵan qyz júreginde kinálaý emes, qurbysyna degen sonsha bir názik meıirbandyq jatqany ańǵaryldy.

Arada jeksenbi ótken kelesi bir dúısenbide Meńtaı aýdıtorıaǵa kók svıter kıip keldi. Ony esikten kóre sala Zaıkúl:

— Áý, Meńtaı, jańa svıter satyp alǵannan saýmysyń óziń? — dep júgirip janyna jetip bardy. Meńtaı syzyla aıandap partaǵa jetkenshe urshyqsha ıirilgen Zaıkúl onyń aldyna bir shyǵyp, artyna bir shyǵyp qarap úlgirdi de, «jarasymdy eken» dep óz baǵasyn aıtty. Sodan keıin áldenege muńaıǵandaı bop, sál kúrsinip aldy.

— Jurtqa osyndaı jaqsy nárseler kezdese ketedi.

Meńtaı parta janyna jetkennen keıin aýdıtorıaǵa erterek kelip otyrǵan bárimizben bas ızep amandasty da, kúle túsip, úıirilip qasynan ketpeı júrgen Zaıkúlge buryldy.

— Bul meniń burynǵy svıterim ǵoı, Zaıkúl-aý, — dedi.

— Qoıshy, — dedi Zaıkúl oǵan senbeı. — Anadaǵy aǵaı sıa tógip tastaǵan svıter me?

— Iá, sol svıter. Sonda aǵaıdyń qoly sıa saýytty qaǵyp ketkeni jaqsy boldy, — dedi Meńtaı maǵan balasha erkeleı bir qarap qoıyp. — Aǵaıǵa raqmet, áıtpese men jalqaý muny qaı ýaqytta boıap alarymdy kim bilsin. — Osylaı dep ol meniń ústine sıa tókkenime shyn qýanǵandaı kúı tanytty.

— Osyndaı áp-ádemi ǵyp ózin boıadyń ba, eı, Meńtaı?,— dep Zaıkúl kók svıterge qaıtadan úńildi. — Qoı, óziń emes shyǵarsyń.

Meńtaı taǵy kúldi.

— Ózim, — dedi taǵy da Meńtaı basyn ızep. — Bul svıterdi toqyǵan da ózim.

— Ne deıdi, qashan toqyp júrsiń?

— Bıyl, jazǵy kanıkýl kezinde.

— Jipti kim ıirip berdi saǵan?

— Ózim, — dedi taǵy da Meńtaı basyn ızep.

— Bylaı, bıtip pe? — dedi Zaıkúl sol qolyn joǵary kóterip, shynashaǵyna ilip alǵan shúıkeniń shýmaqtaýly júnin suq saýsaǵy men barmaq arasynda qysa ustap turyp, oń qolymen tómendegi kózge kórinbeıtin urshyqtyń sabyn shıratyp kep qalǵandaı belgi jasap. Qyzdar dý kúlip jiberdi.

— Iá, —dep Meńtaı da eriksiz kúldi. — Oǵan nesine tańdanasyń, urshyq bizdiń babalarymyzdan kele jatqan jún ıirý fabrıkasy emes pe?

— Alla-aı, ishiń neǵyp jarylyp ketpegen, — dep Zaıkúl Meńtaıdy aıaǵandaı bop basyn shaıqady. — Osydan keıin sen de jalqaýmyn deısiń-aý ózińdi. Myna meni aıtsańshy eshteńe isteı almaıtyn.

— Degenmen, on segizge kelgen qyzdyń óz kıimin ózi tigip, toqyp kıe alǵany jón ǵoı, — dedi Meńtaı qurbysynyń kóńiline kelip qalmasyn degen saqtyqpen jaılap qana. — Biz endi bala emespiz ǵoı, Zaıkúl-aý.

— Men otyz segizge kelsem de óıte almaıtyn shyǵarmyn. Eshteńege moınym jar bermeıdi osy, — dep qaıta muńaıdy Zaıkúl. — Osy sabaǵy túskirdi de emtıhan tusynda oqymas edim, qaıtesiń, baǵa kerek.

Syrttan Qanıpa kelip kirdi.

— Alla-aı, — dedi ol Zaıkúldiń daýysyna salyp. — Osy sen neǵyp kóbelek bop ushyp ketpeı júrsiń aspanǵa?

— Eı, ras soǵan ózimniń de tańym bar, — dedi ol dóńgelek kózderin odan saıyn baqyraıta túsip.

— Onda, ushyp ketpeı turǵanynda ornyńa otyr tez. — dedi Qanıpa Zaıkúldi ıyǵynan basyp. — Oqytýshy kele jatyr.

Árıne, ol oqytýshy keldi. Ony basqa oqytýshy jáne almastyrdy. Kún saıyn óstip úsh-tórt adamnan leksıa tyńdaımyz. Oqytýshylarymyz da ártúrli, alýan minezdi adamdar. Máselen, bireýi bıazy, bilimdar, basy artyq sózge joq kisi. Bireýi baısaldy, mańǵaz, endi bireýi jeńiltek degen sıaqty. Al taǵy bir oqytýshymyzdyń ádeti qyzdardyń shashyn, ıegin sıpaý bolatyn. Ol kisi kelerde basqa qyzdar artqy partaǵa qaraı qashyp, alǵa qasqıyp Zaıkúl men Qanıpa ǵana shyǵatyn. Oqytýshy ornynan turyp bulardyń qasyna kelgende bireýi sıpaýǵa úırengen mysyqtaı bop shashyn, bireýi enesi áýkesin jalaǵan buzaýdaı súısinip, buǵatyn tosyp turady. Árıne, oqytýshylar jaıynda ýaqyt alyp sizge aıtyp jatýymnyń qajeti joq. Bul arada tek aıta keteıin degenim Meńtaıdyń sol oqytýshylardy alalamaı bárin birdeı jaqsy kóretindigi edi. Biz, basqamyz ár oqytýshynyń ózimizshe kemshiligin taýyp, minep jatamyz. Sonda olardy jaqtap jalǵyz Meńtaı ǵana shyǵady.

— Qyzdar-aý, qoısańdarshy. Oqytýshylarymyzdyń bári jaqsy adamdar ǵoı. Tek keıbireýlerdiń súıekke sińgen ádeti bolady. Adamdy ol úshin kinálaýǵa bolmaıdy ǵoı, — dep jalynǵandaı jaı tanytady.

— Endeshe ol kisige óziń nege shashyńnan sıpatpaısyń? — deıdi Meńtaıǵa qarsy daý aıtyp qyzdardyń biri.

Buǵan Meńtaı jaýap bere almaı qysylady da, shynyn aıtady.

— Men uıalamyn, qyzdar, meniń shashymdy sheshemnen basqa eshkim sıpaǵan joq qoı, — deıdi.

Qyzdar oǵan dúrse qoıa beredi.

— Bizdiń basymyzdy sheshemizden basqa kim sıpapty?

— O ne degeniń, Meńtaı? — desip, burtıysyp qalady.

— Senderdiń ákeleriń bar, ákeleriń sıpaǵan shyǵar degenim ǵoı, — deıdi Meńtaı dostaryn ókpeletip aldym ba degendeı, árqaısysyna bir jaýtańdaı qarap. — Al oqytýshy-aǵaı bárimizge áke quralpas kisi emes pe, sondyqtan aıtamyn... Men ákemnen erte, es bilmegen shaǵymda aıryldym ǵoı.

Júzi qandaı aq bolsa, janynyń da sondaı páktigine kózim jetti me, áıteýir, aýzynan shyqqan osyndaı ár sózi men ár qylyǵy meni eltitip eljiretip, kún saıyn Meńtaıdy ishteı jaqsy kórýim artyp, oǵan bar yqylasymmen berilip qulap bara jattym. Endi oqytýshylardy qoıyp, men sizge sony aıtaıyn.

Soǵystan keıingi beıbit birinshi jańa jyl kele jatty. Jańa jyl qarsańynda jurt týǵan-týys, jora-joldastaryna aldyn ala ashyq hattar joldasyp, asyǵys telegrammalar jóneltisip, quttyqtaýlar qabyldasyp, máz-máıram bolysa bastady. Osy kezde aýyldary astanaǵa jaqyn stýdentter dekanattan jalynyp júrip ruqsat alysyp úıdi-úılerine ketisip jatty.

Jańa jyl qarsańyndaǵy sońǵy leksıalardyń aralyǵynda Meńtaı menen:

— Aǵaı, erteń Jańa jyl ǵoı, siz elge qaıtpaısyz ba? — dep surady.

Men basymdy shaıqadym.

— Nege? Ózińiz soǵystan keldińiz, ózge barmasa da sizdiń barýyńyz kerek ǵoı, aǵaı. Áke ne sheshe, tipti bolmasa, týystaryńyz bar shyǵar. Ne basqa bir jaqyn adamdaryńyz bolar. — Sońǵy sóılemin Meńtaı oılanyńqyrap aıtyp edi. Tegi, men sony sezip qalmasyn dedi me eken, áıteýir, odan keıingi sózderin sál shapshańdatyńqyrap jiberdi. — Al meniń sheshem tiri bolsa, munda bir saǵat ta turmastan úıge osy qazir-aq júrip keter edim. Biraq, sheshem byltyr qaıtys boldy.

— Neden? — deppin men ólgen adamnyń neden qaıtys bolǵanyn bilsem, beıne bir tiriltip jiberetindeı-aq.

— Neden derińiz bar ma, bári soǵystyń álegi ǵoı, aǵaı, — deı saldy qyz sheshesiniń neden ólgenin ejiktep túsindirip jatqysy kelmegendeı.

— Bizdiń de úıde eshkim joq, — dedim men.

— Jalǵyz ekensiz ǵoı.

— Joq, qaryndasym bar.

— A, qaryndasyńyz bar ma? — Meńtaı kózi móldireı túsip sál oılanyp qaldy. — Soǵystan aǵasy aman kelgen qaryndastan baqytty adam bola ma eken, shirkin! — Ol maǵan qaıtadan suraq qoıdy. — Al siz qaryndasyńyzǵa nege barmaısyz? Ol jalǵyz ózi sizdi qashan kóremin dep sarǵaıa kútip otyr emes pe?

— Joq, jalǵyz emes, turmysqa shyqqan!

— Siz soǵysta júrgende shyqty ma?

— Iá.

— Sizdiń ruqsatyńyzben be?

— Joq, menen ruqsat suraǵan joq, — dedim kúlip.

Qyz: «Báláı, nege ruqsat suramady eken?» degendeı, basyn shaıqady da, odan soń biraz únsiz otyrdy.

— Eger eshqaıda barmasańyz, — dedi qyz maǵan qaıta burylyp, — erteń bizdiń bólmege kelýińizdi suraımyn, aǵaı. Qasymdaǵy qyzdardyń bári ketip qaldy. Kúni boıy elegizip, bir bólmede bir kisiniń otyrýy qıyn sıaqty.

— Jaraıdy, — dedim men áldenege júregim dir ete qalyp. — Biraq men sizderdiń mekenderińizdi bilmeımin ǵoı.

— Á, solaı ma edi? Siz jataqhanaǵa áli bir ret baryp kórgen joqsyz ba?

— Joq.

— Endeshe sizge qalaı túsindirsem eken, — Meńtaı ernin tistep, sál oılanyp aldy. —Ýnıversıtettiń eki jataqhanasy bar: biri Kalının kóshesinde, biri Vınogradov kóshesinde. Biraq ekeýi bir jerde, qatar. Vınogradov, 62 — bizdiń jataqhana. Sonyń 62 bólmesi. Uqtyńyz ba? Alpys eki — alpys eki, — dedi qyz men uǵyp alsyn degendeı ár sózin soza aıtyp. — Eki ret alpys eki.

Men sál oılanyńqyrap baryp, basymdy ızedim. Oılanǵanym: Kalının kóshesindegi jataqhanaǵa maıdannan birneshe hat joldaǵanym esime tústi. Meniń bógelip bas ızegenimdi shala uqqandyǵymnan dep bildi me, álde aıtqanyn uqsam da umytyp qalar dep oılady ma, bilmeımin, Meńtaı dereý dápteriniń art jaǵynan bir betin jyrtyp aldy da, ádirisin jaza bastady. Men onyń aıtqanyn uqsam da, umytpaıtynymdy bilsem de, jazbaı-aq qoıyńyz demedim. Maǵan qyzdyń óz qolymen jazyp bergen qaǵazy qymbat kórindi.

— Ózińiz qaıda turasyz, aǵaı? — dep surady Meńtaı ádiris jazǵan qaǵazdy búktep meniń qolyma ustatyp jatyp.

— Dzerjınskıı kóshesinde, bir joldasymnyń ákesiniń úıinde páterdemin.

— Turǵan úıińiz Vınogradov kóshesinen tómen be, joǵary ma?

— Tómen.

— Onda bizdiń jataqhanany bylaı tabasyz. Úıden shyqqan betińizde Dzerjınskıı kóshesimen órlep, joǵary Vınogradovqa deıin kóterilesiz. Oń jaq buryshta drama teatrynyń úıi tur, ony biletin shyǵarsyz. Teatrdan ońǵa qaraı burylsańyz, bir on mınýttan keıin Nıkolskıı bazaryna jetesiz. Sol jaǵyńyzdan bir úlken shirkeýdiń dúńkıip turǵan, — Meńtaı «dúńkıip» degen sózdi balasha sozyp aıtty, — sary ala kúmbezin kórseńiz — sol Nıkolskıı bazary. Bazardyń qarsysyndaǵy eki etajdy jalpaqtaý sary úı — siz izdegen jataqhana bolady da shyǵady. Endi tabasyz ǵoı?

— Tabamyn.

— Kelesiz ǵoı?

— Kelemin.

Keshke leksıadan qaıtqan maǵan Meńtaı bergen ádiris qaǵazy molda jazyp bergen boıtumardan kem kórinbedi. Joǵaltyp alǵan joqpyn ba dep sasqalaqtap, úıge jetkenshe gımnasterkamnyń omyraý qaltasyn áldeneshe ret sıpalaǵanym bar. Úıge kele sala bitirgen birinshi jumysym Meńtaı bergen qaǵazdy tezirek ashý boldy. Onda qyzdyń jańa óz aýzynan aıtqan ádirisi ǵana baryn bilsem de, sony oqyp shyqqansha taǵatym qalmady. Meńtaı ádiristi bylaı dep uzyn etip bir-aq jolǵa jazypty:

«Vınogradov kóshesi, 62 úı, 62 bólme, Meńtaı»

Shota Rýstavelıdiń «Jolbarys terisin jamylǵan batyr» poemasynyń arqandaı shubatylǵan uzyn joldaryna uqsas bul sózder maǵan bútin bir poemadan kem áser etken joq. «Bul qyz meni nege shaqyrdy? Álde meni jaqsy kóre me eken? Úndemeı júrip ol da meni ishinen unata ma eken, súıe me eken? Árıne, solaı bolýǵa tıis. Súımese meni ońasha bólmege shaqyrar ma edi? Jalynǵandaı bop, qaıta-qaıta ótinip, óz qolymen ádirisin jazyp berer me edi? Átteń, shirkin, Meńtaıdaı ásem, aqyldy qyz meni súıip, máńgilik jarym bolsa — ómirde eshbir armanym bolmas edi!»

Osylaı oılap, tósekte shalqamnan jatqan meniń esime bala kúnimde estigen bir shýmaq halyq óleńi tústi.

Mingenim dáıim meniń sarym bolsa!

Qolymda jetelegen narym bolsa!

Armansyz bul dúnıeden óter edim:

Kúlim kóz, oımaq aýyz jarym bolsa!

«Ras, Meńtaı mendik bolsa, meniń de armanym bolmas edi!» dep ishteı kúrsinemin de, osy óleńnen kartına qurastyramyn. Astynda sary aty, qolynda jetektegen jalǵyz órkesh nar túıesi bar jigit aldynda aq otaýdyń qasynda turǵan kúlim kóz, oımaq aýyz kelinshekke qaraı asyǵyp bara jatqandaı kórinedi. Sonda meniń de astymda atym, qolymda narym bolýy kerek pe? — deımin men ózimmen ózim daýlasyp. «At — adamnyń qanaty» dep biletin qazaq úshin bir júıriktiń bolýy qajet-aq deıik. Sonda nardyń keregi ne? Kóshpeı qonbaı nar jetektep júrýdiń ózi uıat emes pe? Álde nar degen dáýlet degen maǵynada ma eken? Biraq qazirgi dáýlet densaýlyq pen bilim emes pe? Qoıshy, ne kerek, aqyry, qazaqtyń qara óleńderiniń báriniń alǵashqy eki joly maǵynasyz keledi, bar maǵynany sońǵy qos joly ǵana bildirip otyrady degen oqytýshy sózi oıyma oralady da, bul shýmaq óleńniń bar máni «armansyz bul dúnıeden óter edim — kúlim kóz, oımaq aýyz jarym bolsa» degeninde dep túıemin.

Osydan keıin basyma taǵy bir kúdikti oı keledi. «Seni qyz ońasha bólmesine súıgendikten emes, aǵa dep syılaǵandyqtan, aǵasyndaı sengendikten shaqyrsa, qaıtesiń?» dep bireý meni úreılendire alǵashqy tátti oıymnan úrkite sybyrlaǵandaı bolady.

Osyndaı neshe alýan oılardyń tuıyǵyna tirelip, tań atqansha dóńbekship shyqqan ol tún ómirimdegi eń mazasyz túnderdiń biri bolyp esimde qaldy.

Tańerteń shaı ústinde úı ıesi maǵan qarap:

— Erbol, qaraǵym, túni boıy dóńbekship shyqtyń ǵoı, aýyryp qalǵan joqsyn ba? — dep surady.

— Joq, — dedim men basymdy shaıqap.

— E, jón, onda shaıyńdy iship, nanyńdy jeseńshi, — dedi aqsaqal meniń aýyrmaǵanyma qýanyp.

Biraq men bir túıir de tata almadym. Eshnárse tamaǵymnan ótpedi.

Soǵystan keıingi jutań dastarhannyń jupyny shaıynan aýyz tıgen bolyp, apyl-qupyl kıinip úıden shyqsam, kósheler ertegidegideı ǵajap bir qulpyrǵan kúıde eken. Qala tóbesinen túni boıy jaýǵan ulpa qar ár kósheni aq prostyná japqan appaq tósekke, ár úıdi úlpildegen aq bókebaı jamylǵan ásem kelinshekke uqsatyp qoıypty. Aǵashtar aq tonynyń etegi jer syzǵan aıaz atalardy eske túsirip, bir emes birneshe ata murtynan kúlip, saǵan qaraı asyqpaı aıandap kele jatqan sıaqtanady. Telegraf symdary aptekanyń úlpildek aq maqtasynan jýan etip esip kermege tartqan aq arqan tárizdenedi. Shınelimniń eki etegi deleńdep, buzaýbas etigimniń eki tumsyǵy ulpa qarǵa úırekteı súńgip esip kelemin edireńdep. Jas qardyń jupar ıisi tynysymdy keńeıtip, júregime bir ǵajaıyp syr quıǵandaı bolady. Aq qar, asyl aýa Meńtaıdyń aq júzin, appaq moınyn eriksiz esime salady. Janǵa shıpa mynaý móldir aýa maǵan tek qana sonyń dem-lebizindeı bop tanylady.

Kóshede menen basqa tiri jan joq. Aınala jym-jyrt. Túnde jańa jyldy qarsy alyp, bar dúnıe sharshap, múlgip turǵandaı kúı tanytady. Meńtaı esime túskende osy ıen kósheniń ortasynda toqtaı qalyp, eńkeıdim de, bir jerin aýyrtyp almaıyn degendeı eppen jerden ulpa qardyń appaq jotasyn bir sıpap óttim. Oǵan aıyzym qanbaǵan soń alaqanymmen kósip kep aldym da, ýysymdaǵy qardy bar saýsaǵymnyń kúshimen mytyp-mytyp jiberdim. Ǵashyqtyń ystyq alaqanyna túsken salqyn qar lezde erip, kózdiń jasyndaı bop jerge tamshylady. «Shirkin, osy ulpa qardaı bop, meniń qushaǵymda Meńtaı erise-aı» dedim yntyǵyp, sodan soń «Vınogradov, 62... Vınogradov, 62» degen eki sózdi jan terbeter jaqsy ánniń qaıyrmasyndaı qaıtalap, entelep ilgeri bastym.

Shirkeýdiń qarsysyndaǵy eki etajdy sary úıdi adaspaı tabýyn taptym-aq. Biraq sonyń ishine kirýim muń boldy. Jataqhanaǵa jetkenshe bireý moınymnan arqan sap dedektetip kele jatqandaı asyǵyp edim. Jataqhananyń janyna kelgen soń júregim lúpildep býyn-býynym qurydy da qaldy. Baǵanadan beri jaıdaq jermen kelip, endi beıne bir bıik taýdyń basyna qaraı órmelegendeı, ilbip, ilgeri basqan aıaǵym keıin ketip, dymym quryp, dybysym tunshyǵyp, áp-sátte álsiregendeı kúıge tústim. Áreń degende esikten kirip, ekinshi etajǵa kóterildim.

Jataqhananyń uzyn dáliziniń eki jaǵy qatar-qatar jalǵasqan ersili-qarsyly esikter eken. Shetki esikke taqaı bere býynymdy bekitken boldym da, úıge túsken urydaı tynysymdy ishime tartyp, esikterdiń nomerine kóz júgirte bastadym. Bala kúnimde aýyldyń dindar qarttarynyń namaz oqyǵanyn talaı ret kórgenim bar edi. Sájdege qaıta-qaıta bas qoıyp, óz-ózinen kúbirleı tizerlep otyrǵan qart bir kezde «assalaýmaǵaleıkým, Rahmetolla!»dep daýysyn shyǵaryńqyrap, basyn oń ıyǵyna, sodan soń jáne «assalaýmaǵaleıkým, Rahmetolla!» dep sol ıyǵyna qaraı buratyn. Sol sıaqty men de «alpys ekinshi bólme» dep ishteı kúbirlep, basymdy eki jaǵyma kezek buryp kelemin. Tegi shaldarǵa qaraǵanda meniń «namazym» uzaqqa sozyldy-aý deımin, óıtkeni olar moınyn eki-aq ret bursa, meniń áldeneshe ret burýyma týra keldi. Sóıtip, 58, 59, 60, 61 bólmelerdiń esikteri aldynan óttim. Endi alpys ekinshi keletin shyǵar dep, júregim odan saıyn lúpildeı túsip, sol jaǵymdaǵy esiktiń mańdaıshasyna jáne qaradym. Joq, bul da alpys eki emes, tipti munyń mańdaıshasynda eshbir sıfr joq.. Al qarsysyndaǵy esikte 63 degen sıfr tur. Sál bógeldim de, múmkin alda shyǵar dep, eki jaǵyma kezek úńilip, taǵy ilgeri júrdim. Qansha úńilsem de alpys ekinshi esikti tappadym. Shoryldap akqan sý dybysy estilip jatqan eń túkpirdegi bólmege deıin bardym da, dálizdiń qabyrǵasyna tirelip, keıin qaıttym. «Bul qalaı boldy? Álde Meńtaı bólmesiniń nomerin qatelesip teris aıtty ma? Álde ol meni aldady ma?.. Nege aldaıdy, olaı bolýy múmkin emes...» Osylaı oılap, uzyndyǵy at shaptyrym derlik jataqhananyń ekinshi basyn qýalap, ondaǵy birinshi nomerli esiktiń aldyna deıin bardym. Biraq esh jerden alpys ekini kezdestirmedim. Salym sýǵa ketip, keıin qaıttym. Endi ne isteý kerek? Qoı jańaǵy nomersiz esikti anyqtap qaraıynshy dep, alpys úshinshi bólmeniń qarsysyna qaıtadan keldim. Sóıtsem, basqa bólmelerdegideı romba pishindes qańyltyrǵa jazylǵan mańdaısha nomeri túsip qalypty da, onyń ornyna bul esiktiń taqtaıyna qaryndashpen badyraıtyp, 62 degen sıfr jazylǵan eken. Eki kózim mańdaıshada bop júrgen men aldymda ony ańǵarmappyn da, bos beınetke túsippin.

Bólme tabylǵanymen, meniń júregimnen bólmege kirer batyldyq tabylmaı, taǵy biraz bógelip qaldym. Saǵatyma qarasam, tańerteńgi segizden jańa asyp barady eken. «Apyraı, osy kelisim ne kelis? Qyz shaqyrdy dep, qylqańdap tań atpaı jetip kelýimniń jóni qalaı bolady?.. Meniń bul elpektigimdi qyz qalaı túsinedi?..» dep oılap turdym da, sheshingen sýdan taıynbas degendeı, ne de bolsa kirýge uıǵardym. Meńtaı esik dybysynan shoshymasyn dedim be, bilmeımin, ásheıinde temirdeı saýsaqtarym kıiz bop ketkendeı, bylp-bylp etkizip esik qaqtym. İshten eshkim dybys bermedi. Taǵy da qaqtym, taǵy da ún joq. Úsh ret sóıttim. Iterip qarasam, esiktiń kilttelmeı bos jabylyp turǵany baıqalady. Sodan soń «alǵa!» degen buıryq estilgennen keıin okoptan qarǵyp shyǵyp, moınyńdy ishke alyp, myltyqty kezene ustap, shabýyl dúrmegine ilese taısaqtaı júgirgen soldattaı bolyp, kózimdi shart jumdym da, esikti ishke qaraı ıterip qaldym. Tutqa qolymnan súırep, esikpen ishke ilese kirdim. İshke kirsem... Sol jaqtaǵy jáne tórdegi eki tósek jınaýly bos tur. Eki tósektiń bel ortasyndaǵy eki aq jastyq: «saǵan ne joq eı» degendeı, eki qulaqtary edireńdep, maǵan qaraı qalysty. Men nege ekenin bilmeımin, áldebir magnıt tartqandaı boldy ma, áıteýir shapshań moınymdy ońǵa burdym.

Burylsam, oń jaqtaǵy tósekte Meńtaı jatyr. Jaıshylyqta burym etip basyna orap-orap, tóbesinen túıip tastaıtyn qalyń qara shashy aq jastyqty kómip ketipti. Aq mańdaıy ashyla jarqyraı, aqsha beti albyrap, bal-bul janady. Onyń ústindegi qara meń moıyldaı móldirep, kózińdi qyzyqtyryp, janyńdy eriksiz shıyrshyq attyrady. «Apyraı, Meńtaı degen ásem at buǵan osy meńge baılanysty qoıylǵan eken-aý» dep oıladym ishimnen sol sát. Óz lebine ózi balqyp, tátti uıqynyń qushaǵynda jatqan sulý qyzdyń sábıdeı pák júzinen ózgeshe bir raqat nury shashyrap turǵan tárizdenedi.

Shınelimniń eki etegi salbyrap, kerzi etigimniń eki ultany edenge eki basy alshıa jabysyp qalǵandaı bop qalshıyp turǵan men jyltyr kúnqaǵarly qoqaıma fýrajkamdy ýmajdap, burap, myjǵylaı bergenimdi ózim de ańǵarmappyn. Kisi qolynan sadaqa dámetken qaıyrshydaı eminip, qyz tósegine tónip turyp qalyppyn. Kózim Meńtaıdyń beti-júzin suqtana, ashqaraqtana sholyp, onyń buǵaǵy men moınyna qaraı aýysty. Jalańash jatqan már-már eki ıyq pen jańa ǵana kóshede ózim kórip, qolymmen ýystaǵan ulpa qardaı appaq keýdeni kórgende janym shyǵyp kete jazdady. Eki ıyqtan asyp kelgen aq jibek ıyqbaý qyzdyń kógildir tústi jup-juqa ishkóıleginiń omyraý tustarynan jalǵasypty. İshkóılektiń keýdesi kóktemde qozy jeıtin sarǵaldaqtyń úlbiregi ispettes úlbiregen juqa shiltermen bezelipti. Odan tómenirekte, ishkóılek astynan, qatar jatqan qos judyryqtaı bop, qyzdyń qos almasy tyrsıady. Qyz denesiniń ózge jaǵyn menen jasyrǵandaı bop, jeńil qyzyl jibek kórpe shymqap orap alypty. Qyzyl kórpe maǵan jaı kórpeden góri, qyz denesiniń basqa bóligin qyzǵana qymtap, qaýsyra qushyp jatqan áldebir tolassyz qumarlyq, qushtarlyq beınesindeı bop kórindi. «Meıliń, ózge jerin kórsetpeseń kórsetpe, maǵan mynaý jalańash ǵajap keýdeni kórýdiń ózi de jetedi» dep, kórpemen ishteı urystym da, qaıtadan Meńtaıdyń betine úńildim. Sol kezde qyz tóseginiń bas jaǵynda jerde jatqan kitapqa nazarym aýdy. Onyń muqabasyndaǵy «Jas Verterdiń azaby» degen jazý kózime ottaı basyldy. Bul meniń soǵystan qaıtarda sonaý Germanıada júrip oqyǵan sońǵy kitabym bolatyn. Tegi Meńtaı muny túni boıy oqyp, taýysyp, talyp baryp uıyqtaǵan-aý. Bitirgen soń, bas jaǵyna tastaı salǵan kitaby jerge túsip qalǵan boldy ǵoı, — dep oıladym da, aqyryn eńkeıip jerdegi kitapty sybdyratpaı alyp, eptep qana Meńtaıdyń jastyǵynyń janyna qoıdym. Sodan soń, qyzdyń mynaý ǵajap tátti uıqysyn buzbaıyn dep, aıaǵymnyń ushymen bir basyp, eki basyp, esikke qaraı shegindim.

Shyǵar aldynda uıyqtap jatqan qyz kelbetine taǵy da bir burylyp qaradym. Maǵan Meńtaı: «Uıqydaǵy Venera» kartınasynan da sulý bop kórindi. Shirkin-aı, men uly sýretshi bolsam, soǵystan kelgen stýdent soldattyń uıyqtap jatqan jartylaı jalańash sulý qyzǵa ystyq ińkárlikpen, sonymen birge mol meıir, qadir-qurmet tanyta qadalyp qalǵan sol bir sátin urpaqtan urpaqqa keter máńgilik mura etip qaldyrǵan bolar edim dep oılap, bólmeden shyqtym da, eptep tartyp esikti japtym.

Qaıtadan kóshege shyqsam, aınala baǵanaǵydan da jaryqtanyp, tóńirektiń bári jaınap, jadyrap ketipti. Baǵanaǵy jataqhanaǵa kirerdegideı emes, meniń de aıaǵym qazdań-qazdań etedi. Jataqhananyń dál janynan ótetin Uıǵyr kóshesine túsip alyp, Alataýdyń alystan kóringen aqbas shyńyn betke ustap, laǵyp, tarta berdim. Ol kezde Almatyda úsh etajdan bıik úıler bolmaıtyn. Olardyń ózderi de ortalyq kóshelerdiń ár jerinen bir boı kórsetip, qalanyń ózge tustaryn bir qabat jataǵan aǵash úıler kerneıtin. Ásirese, Uıǵyr kóshesi sıaqty syrt aımaqtarda uzyn-uzyn baraq jeke-jeke jaı aǵash úıler tipti kóp bolatyn. Solardyń ara-arasymen ótip kele jatqan maǵan jataǵan sol bir jaman úıler altyn saraıdan kem kórinbeı, sol sátte ózimniń ǵajaıyp bir bóten patshalyqtyń ishin aralap, kezip júrgendeı jaıym baryn buldyr sezinemin. Aıaq astymdaǵy aq qardyń shetin keıde áldebir qyzyl nur búrkep, qymtap jaýyp qalǵan jaı elesteıdi. «Á, bul Meńtaıdyń appaq qardaı denesin búrkep jasyryp jatqan jańaǵy qyzyl kórpe elesi bolar» dep oılaımyn da, óz-ózimnen tamsana jymıamyn. Endigi oıym alpys ekinshi bólmege aýysyp, janaǵy kartına tutastaı kóz aldyma oralady. «Átten, shirkin-aı, Meńtaıdyń aq denesin qaýsyra qushyp jatqan jańaǵy qyzyl kórpe qandaı ǵajap! — dep oılaımyn ishimnen. — Men sol qyzyl kórpe bolar ma edim. Áı, ol meniń qolyma tımeıtin kesek baqyt qoı. Odan da sol kórpeniń astary bolsam da jarar edi-aý. Joq ol da meniń mańdaıyma syımas, eń joq degende sol kórpe astarynyń bir sabaq jibi bolsam da jeter edi...»

Osyndaı qıalmen kele jatqan meniń oıyma áldeqaıdan kelip: «Aq etińe qyzyl kórpe basylyp» degen sózder orala ketti. Alǵashynda oǵan onsha mán bermedim de, oramy jeńildeý sıaqty kóringen bul sózderdi ishteı yńyldap, taǵy bir qaıtalap aıtyp shyqtym. Sonda ǵana onyń oınaqy óleń jolyna uqsas birdeńe ekenin bildim. Kóshede arly-berli osylaı yńyldaýmen júrip, ózimniń shorqaq til, olaq uıqasymmen Meńtaıǵa arnap alǵash ret óleń shyǵarǵanymdy ańǵardym. Ár jerge toqtaı qalyp, túregep turyp qoıyn dápterime tizgen úzik-úzik joldardan «Qyzyl kórpe» degen atpen mynadaı tórt-bes aýyz óleń qurastyryppyn.

Tátti uıqynyń qushaǵyna berilip,
Jatty sulý shalqasynan kerilip.
Aq dıdaryn, appaq tánin kórgende
Boıym balqyp, ketti sezim elirip.
Aı sekildi mańdaıdaǵy qıǵash qas.
Bettegi meń — saıda jatqan qara tac.
Dem shyǵaryp keýdesinen jupardaı,
Qorǵasyndaı tolyqsıdy qaryndas.
Aq etine qyzyl kórpe basylyp.
Kókiregi jatyr eken ashylyp:
Diril qaqty ýyljyǵan qos alma,
Qara shashy tolqyndaı bop shashylyp.
Kúnim týyp, baq juldyzym janatyn.
Qymtap, shymqap janym raqattanatyn.
Bolsam ettim, átteń dúnıe-aı, sol kórpe.
Qushyp, súıip, qumarym bir qanatyn.
Dáýren qaıda maǵan ony súıetin ?..
Tym bolmasa kıiminiń kıetin,
Ne sol kórpe astarynyń bir sabaq,
Jibi bolsam denesine tıetin!

Ne de bolsa kókirekti jaryp shyqqan pále emes pe — osy jaman óleńsymaq sol sátte ózime jap-jaqsy sıaqty bop kórindi. Aıta berseńiz osyndaı óleń qurastyrǵanyma, beıne bir Abaıdyń «Aıttym sálem qalamqasyn» shyǵarǵandaı-aq edáýir qanattanyp qaldym. Sóıtip kósheni biraz taptaǵannan keıin, saǵat on birge taıana jataqhanaǵa jaqyndap qaıta keldim. Sol sátte bir oı túse qaldy da, shapshań jan-jaǵyma qaradym. Jol shetindegi alasa qashaly aýlalardyń birinde shatyryn qar basyp, sańyraý qulaqtaı qaltıǵan besedka tur eken. Qashadan bir-aq attap, júgirip soǵan bardym. Besedkanyń ortasynda jazda úı ıeleri otyryp domıno oınaıtyn úsh sıraǵy aǵash, bir sıraǵy temir, ortasy oıylyp ketken eski stol bar eken. Sonyń bir shetine otyra qalyp, jasaýly jaqsy kabınetke jaıǵasqan uly aqyndaı-aq aınalama mańǵazdana qarap alyp, jańaǵy óleńdi jeke qaǵazǵa kóshirýge kiristim. Qaǵazdyń ortasyna irileý etip «Qyzyl kórpe» dep jazdym da, onyń astyna jaqsha ishine usaǵyraq áriptermen «Meńtaı týraly lırıkalyq oı» degen sózderdi jáne qostym. Óleńdi kóshirip bolyp, qaıtalap oqyp shyqtym da, aıaǵyna «1946 jyl 1 qańtar» dep kúnin kórsettim. Sodan soń qaǵazdy jaqsylap búktep, qoıyn dápterimniń ortasyna saldym da, ornymnan turdym.

VI

Júrektegi lúpildi shynashaqtyń sol dirilinen anǵartyp, taǵy da meniń qolym, soqyrdyń alaqanyndaı bop, alpys ekinshi bólmeniń esigin aqyryn bir sıpap ótti. Sodan soń saýsaqtar búgilip, birinen-biri súıeý, qoldaý tapqandaı ıyqtasa jumylyp baryp, taqtaıdy tyqyldatty.

— Kirińiz, kirińiz, — dep eki ret qaıtalap aıtqan qyz daýysy estildi. Men esikti jaılap ashyp, ishke kirdim.

Ústel basynda Meńtaı kóılegin útiktep jatyr eken. Meni kórgennen keıin:

— O, aǵaı, joǵarylańyz, tórletińiz, — dep útigin shetine shoqıtyp qoıa saldy. Meńtaı ústine kóp jýylǵandyqtan burynǵy qara kók túsi bozǵylttanyp ketken kónetozdaý sport kostúmin kıip tur eken. Eskileý bolǵanmen etpen et bop jabysqan osy bir jarasty kıim qyz músininiń múshelerin aıqyndap, adamdy odan saıyn yntyqtyra túsetindeı. Onyń esesine baǵanaǵy aq moıyn, aq bilek, ýyz keýde birjola jasyrynyp, búrkelip qalǵan. Men sol bir sulý kartınany izdegendeı tamsanyp, tósekke qaradym. Tap-tuınaqtaı bop jınalǵan úı ishi maǵan jandy eriter tamasha kartınanyń bos qalǵandaı úńireıip turǵan sıaqty bop kórindi.

Kóılegin qoıa salyp Meńtaı, eki qolyn qatarlastyra ilgeri sozyp maǵan qaraı júrdi.

Aǵaı, sizdiń Jańa jylda baqytty bolýyńyzǵa, oıǵa alǵan maqsattaryńyzdyń bári túgel oryndalýyna shyn júrekten tilektestik bildiremin! — dep kishkentaı ásem alaqandarynyń arasy, meniń qolymdy qysty.

— Eger shyn tilektes bolsań, onda oıǵa alǵan bar maqsatym sensiń ǵoı, Meńtaı», — dedim men ishimnen. Biraq, ony syrtyma shyǵaryp aıta almadym.

Rahmet, Meńtaı, men de sizge sony tileımin! — dedim onyń qolyn men de qos qoldaı qysyp, qysyp emes-aý, jas balanyń ustaǵandaı mápelep.

Meńtaı maǵan erkeleı qarady. — Aǵaı, bir ótinishim bar, aıtaıyn ba?

Aıtyńyz, — dedim «ol ne ótinish boldy eken?» dep júregim lúp ete qalyp.

Aıtsam, búginnen bastap meni «siz» demeı, «sen» dep atańyzshy. Jaraı ma?

— Nege?

— Men sizdi týǵan aǵaıymdaı jaqsy kóremin, — dedi Meńtaı erkeleı ún qatyp. — Al «sen» demeı, maǵan «siz» deseńiz, bóten adam sıaqtanyp ketesiz.

Meńtaı osylaı dep, oń ıyǵyna qaraı basyn qısaıtty. Ústine sport kostúmin kıgen Meńtaı maǵan bul sátte kóz qaryqtyrar bóten úıdiń boıjetkeninen góri erkekshora bop ósken tentekteý óz baýyrym tárizdenip ketti.

— Jaraıdy, onda solaı bolsyn, — dedim men kúlip.

Meńtaı meni jetektep tórge shyǵaryp, oryndyqqa otyrǵyzdy. Sodan soń ústel ústindegi útiktelip bolǵan uzyn moıyndy qysqy kóılegin, garderobtyń esigin qalqalap turyp, onyń ishinen jáne birdeńelerdi aldy da: «Aǵaı, men qazir kelemin» dep esikten shyǵyp ketti.

Ien bólmede ońasha qalǵan men stýdenttik jupyny tirshilik mekenine kóz júgirttim. Arzanqol temir tósek, taqtaı týmbochkalar. Ár qyzdyń tóseginiń tusyna túskıiz, kilemshe ornyna gazet tutylyp, olardyń ústine fotosýretter japsyrylypty. Kópshiligi ekeý-úsheýden, keıde úlken top bolyp birigip túsken sýretteri. Ár tustan áskerı kıimdi jigit sýretteri kózdi shyramytady. Sondaı bir jupyny jigit Meńtaı tusynda da tur.

Meńtaı rasynda da tez keldi. Jańaǵydaı emes, ózgerip, basqasha bop keldi. Ústindegi sport kostúmin sheship tastap, óziniń qyz kıimin kıip alypty. Tegi meniń aldymda tar kostúmmen aldy, artyn bultıtyp júrýge uıalǵan bolý kerek. Meni de dálizge qýalamaı, ne teris qaratyp qoıyp, osy jerde sheshinip, kóıleginiń sýdyry-sýsylymen, jelkeni kúıdire jaqynnan shyqqandaı bop bilinetin ystyq deminiń lebimen janymdy qınamaı, ózi basqa qyzdardyń bólmesine baryp, qaıta kıinip kelgen. Jip shulyǵy oqtaýdaı túzý aıaqtaryna jáne jarasyp tur. Men Meńtaıdyń bul ınabattylyǵyna ishteı súısindim.

— Aǵaı, men sizdi erterek kep qalar dep shaı qaınatyp qoıyp edim, — dedi Meńtaı, dálizge dál sol úshin shyǵyp kelgendeı. Kıimin aýystyryp kelgenin eshbir sóz etpesten, qolyna shıyrshyqtap ustaǵan sport kostúmin garderob tartpasyna suǵa saldy.

— Men rasynda da erterek kelippin. Kelsem, siz... a, joq, sen, — dedim kúlip, jańa ǵana Meńtaıdy «sen» dep ataýǵa ýádeleskenim esime túsip, — uıyqtap jatyr ekensiń.

— Á-á-á, — dedi Meńtaı daýsyn ándete sozyp. — Onda esikti qattyraq qaqsańyz etti, men oıanatyn edim ǵoı.

— Men aqyryn qaqtym, biraq esik kilttelmeı bos jabýly tur eken.

— Kilttelmepti deısiz be? — dedi Meńtaı bólmesine dál qazir ury kirip ketkendeı kózi baqyraıyp. — İńirde bir kitapty qolyma alyp edim. — Meńtaı onyń ne kitap ekenin aıtqan joq. Biraq, men onyń ne kitap ekenin túsinip, qyz tósegi jaqqa kózimdi júgirttim. Biraq jas Verter Lottany izdep, tańerteńgi jatqan jerinen «turyp ketse» kerek, oryndyq, týmbochka ústerinde de kórinbedi. — Sol kitaptyń qyzyǵymen esikti áne jabamyn, mine jabamyn dep jatyp umytqanmyn ǵoı tegi. — Qyz álde bir uıatqa urynǵandaı bop, basyn shaıqady. — Men ózim saq emes, sengishpin. Osynym jaman-aý, tegi, — dedi ózine-ózi urysqandaı: — Túnde úıge aǵaı emes, basqa bireý kirip ketse qaıter edim.

Osydan keıin Meńtaı ekeýimiz ústel basynda otyryp shaı ishtik. Bir tilim qara nandy bólip jep, Meńtaımen ishken qara shaı maǵan baldan da tátti bop kórindi. Ekeýimizdiń ortamyzda turǵan keseniń kemerinen shaı urttaǵan saıyn kúıdirip erindi qarıtyn eki qańyltyr krýjka, shoıyn sháýgim men plasmassadan jasalǵan arzan tarelka sol sátte maǵan dúnıedegi eń qymbat altyn servızderden de artyq qadirli sıaqtandy.

— Siz meniń týǵan aǵam Júniske sondaı uqsaısyz, aǵaı, — dedi Meńtaı shaı iship otyryp. — Biz bir áke, bir shesheden Júıke ekeýmiz ǵana edik. Kishkene kúnimde tilim kelmeı, men Júnisti Júıke deıdi ekenmin, ómir boıy solaı atap kettim. Ol menen úlken bolatyn, siz quralyptas edi. Siz de qozydaı jýas, momynsyz ǵoı, aǵaı. Júıke de sondaı edi. Anaý turǵan aǵaıymnyń sýreti. Meńtaı tóseginiń tusyndaǵy gazetke japsyrylǵan sýretterdi nusqady. — Siz eń alǵash bizdiń aýdıtorıaǵa kirip kelgende, ne bolǵanymdy bilmeı kettim. Sizdi meni izdep kelgen sol aǵaıym eken dep qaldym. Artynan, siz ekenińizdi bilsem de, júregim erip, úzilis bolǵansha typyrshydym. Siz tym bolmasa meniń aǵammen soǵysta birge bolmady ma eken dep oıladym. Úzilis kezinde sony suraıyn dep oqtalǵan edim. Qaljyńbas Qanıpa sizdi uzaq tergep, áýrege túsirdi. Sol kezde meniń sizge qatty janym ashyp turdy. Shydamaı qasyńyzǵa barǵanymda Júıke esime túsip, «armanym, aǵataıym, qaıdasyń sen?» dep ishimnen egilip jylap turdym. Keıinnen, sizdiń dápterińizdi úıge ákelip, qazaq tiliniń konspektilerin kóshirgenimde de osy jerde otyryp, birtalaı betterine kózimniń jasy tamdy.

Meńtaıdyń men alǵash aýdıtorıaǵa kelgen saǵattan bastap maǵan qamqorshy bolǵanyn joǵaryda aıttym. Ol sol kúngi leksıadan keıin meniń qazaq tili dápterimdi alyp ketip, birneshe kesh otyryp, buryn ótken leksıalaryn kóshirip bergen. Sol sıaqty Maıra, Kúlken, Qanıpa sıaqty qyzdarǵa da bir-bir dápter etip, basqa pán leksıalaryn jáne kóshirtken. Adal kóńilimen aǵasyndaı kórip, jany qalmaı, qamqorshy bop júrgen qyzǵa meniń ishteı ǵashyq bolyp qumartýym oǵan beıne bir jamandyq oılaýmen parapar sıaqty bop kórindi ózime. Osy osaldyǵym úshin ózimdi-ózim ishteı kinálap, urysyp, únsiz shıyryp qaldym. Qyzdyń baldaı tátti shaıy terletti me, álde ystyq sózi jipsitti me, bilmeımin, mańdaıym býsanyp qoıa berdi. Meńtaı jaılap otyryp sózin ári qaraı jalǵady.

— Aǵaı, siz Segizinshi gvardıa dıvızıasynan kelgen joqsyz ba?

— Joq, men Júzinshi brıgadada boldym.

— Ondaıdy estigem joq. Maǵan soǵystan qaıtqan jurttyń bári Segizinshi gvardıa dıvızıasynan kelgen sıaqty bop kórinedi. — Meńtaı sál bógelip, oılandy da, onyń jaýabyn ózi tapty. — Bálkim, ol Júıkeniń sol dıvızıada bolǵandyǵynan shyǵar.

— Ol kisi tiri me? — dep suradym men.

— Joq, «qara qaǵaz» kelgen. Artynan qasynda bolǵan kisi óz qolymnan qoıdym, ólgeni ras, — dep sendirdi.

Osy arada Meńtaı ekeýimiz de edáýir únsiz otyryp qaldyq. Tegi endigi áńgimeni neden sabaqtarymyzdy bilmeı bógelgen bolýymyz kerek.

Shaı ishilgennen keıin Meńtaı, ydys-aıaqty garderob polkalaryna tez jınap tastady da, tóseginiń bas jaǵyndaǵy týmbochkasynan bir qalyń kitapty alyp shyqty.

— Aǵaı, — dedi ol stol basyna qaıta kelip, jańaǵy shaı ishkendegideı meniń qarsyma emes, endi qasyma otyryp jatyp, — men kitaphanadan úsh kúnge surap ákep, «Odısseıany» oqyp jatyr edim. Ótken túnde Geteniń qyzyǵyna túsip ketip, munyń aıaǵyn bitire almaı qalǵanym. Sizben birge otyryp, osyny taýysyp tastasaq qaıtedi, eger búgin basqa jumysyńyz bolmasa?

— Joq, oqıyq, — dedim men birden.

— Onda jaqsy boldy, — dedi Meńtaı qýanyp ketip. — Báribir jazda Ejelgi grek ádebıetinen emtıhan tapsyrǵanymyzda da kerek qoı bul.

Maǵan sonaý jazda tapsyrylatyn emtıhannan góri sol sátte Meńtaı qasynda kóbirek otyrý qymbatyraq edi.

— Sharshaǵanda kezektesip oqyrmyz, qazir men bastaıyn, aǵaı.

Men basymdy ızedim. Meńtaı, tamaǵyn kenep alyp, on toǵyzynshy jyrdan bastap oqýǵa kiristi.

Vse razoshlısá: odın Odısseı v opýstevsheı palate

Smert zamyshlát jenıham sovokýpno s Afınoı ostalsá.

S nım Telemah...

Meńtaıdyń ásem daýysy, jazdykúni Almatynyń ár kóshesin boılaı aǵatyn sansyz bulaqtyń syldyr-sylǵyry tárizdenip, birte-birte bólmeni kerneı bastady. Qyz kitapty bar yqylasymen berile oqyp otyr. Ásirese, ol Penelopanyń basynan keshken qıynshylyq, aýyr jaılar tusyn oqyǵanda sol qasiretterdiń bárin óz basynan ótkerip otyrǵandaı qabaq shytyp, qınalyp qalady. Sol kezde men ishim aýyryp otyrǵandaı kirjıip, onymen ishteı qosa qınalamyn. Meńtaı daýysy jandy áldıler bulaq syńǵyryǵyndaı birkelki kúıge kóshkende, men de keń tynys alyp, jadyrap, raqattanyp qalamyn.

Ózińiz bilesiz, «Odısseıanyń» sońǵy jyr-taraýlarynda Odısseı batyrdyń jary Penelopa sulýdyń soǵysqa ketken erin jıyrma jyl boıy aınymas adaldyqpen kútkeni sýretteledi ǵoı. Jıyrma jyl boıyna ol ózinen dámelenip qol sozǵan jigit symaqtardyń bárin aıla taýyp, boıyna jýytpaıdy. Qyzyǵýshylar qyr sońynan qalmaǵan soń, bir kúni sol eldiń dástúri boıynsha, qart atasyna kebin toqýǵa kirisedi. Sony bitirip, atamnyń aldynda kelindik qaryzymdy ótegennen keıin ǵana basqa kúıeýge shyǵamyn dep jar salady.Biraq Penelopa kúndiz toqyǵan órmeginiń jibin ózi ylǵı tarqatyp tastap otyrady. Dámeli jigitter arýdyń bul aılasyn sezip qoıyp, kebindi tez toqyp bitir dep digirleıdi. Bul syry ashylyp qalǵannan keıin Penelopa jańa bir shartty oılap tabady. Endi ol Odısseıdiń úıde qalǵan adyrna aǵytýly sadaǵyn kimde kim tartyp, bir jebeni qatar tizilgen on eki shyǵyrshyqtyń kózinen ótkizse, soǵan tıemin deıdi. Óıtkeni ol Odısseıdiń alyp sadaǵyn eshkim tarta almas, sóıtip myrzalar menen kúderin úzip, qulaǵyma tynyshtyq berer dep úmittenedi. Kúıeýlerdiń ózara jarysy belgilengen kúnge Penelopadan dámesi barlardyń bári tegis jınalady. Biraq olardyń ishinde biri oq atyp, on eki shyǵyrshyqtan ótkizbek túgil, alyp batyrdyń adyrnasyn da kıgize almaıdy. Osy topyrdyń ústine Odısseı kelip, aq nekeli áıeliniń basyn daýǵa salǵandardyń kózin qurtady. Sóıtip ol óziniń kirshiksiz adal jary Penelopaǵa qosylyp, ózi joqta er jetip azamat bolǵan uly Telemahpen, barsha el-jurtymen tabysyp, muratyna jetedi.

Qasymdaǵy qyzdyń oqyp otyrǵan kitabyna, kitaptyń ekinshi betinde jatqan onyń aq súırik saýsaqtaryna múlgip telmire qarap, qyzdyń únine, kitaptyń oqıǵasyna eltip, ekeýine birdeı yntyǵyp men uzaq otyrdym. Sondaı sátterde, keıde, oń ıyǵym Meńtaıdyń ıyǵyna tıip ketedi de, vokzalda otyryp uıyqtaǵan adamnyń selk etip oıanyp, moınynyń sylq ete túskenin kórgen eshkim joq pa eken dep, jalma-jal jan-jaǵyna qarap álek bop alatyndaı, keýdemdi keıin shegerip, qolymdy qaıta-qaıta ýqalaı beremin.

Sóıtip otyryp, keshke qaraı biz «Odısseıany» aıaqtadyq. Árıne, men osynyń bári óz jyrym — óz odısseıam bolmaǵanyna ishteı ókindim. Áldebir kómeski elester kóz aldyma kelip, Álımanyń meni kútpeı basqa bireýge tıip ketkeni ernimdi eriksiz tistetip jáne qynjyltty.

— Mine, bir úlken jumys bitti, aǵaı, — dep Meńtaı kitaptyń sońǵy betin japty. Biraq ony aldynan ysyryp tastamaı, oqyǵanyn oıǵa jıǵandaı bop, kitaptyń syrtyn sıpap biraz únsiz otyrdy.

— Aǵaı, siz qalaı oılaısyz? — dedi ol maǵan sonshama bir sabyrlyqpen qarap. — Maǵan Gomer poemalary qazaq dastandaryna uqsaıtyn sıaqty bop kórinedi. Máselen, men óz basym osy Odısseıdi bizdiń Qobylandy batyrǵa, Penelopany Qurtqa sulýǵa jaqyndatamyn da turamyn. Aıyrmashylyq eki eldiń tirshilik kásibinde, biri teńizdi, ekinshi dalany mekendeıtindinde ǵana ǵoı deımin. Qobylandy jaýǵa attanyp ketkende, onyń elin Qyzylbas jurty shaýyp alyp, sol eldiń hany Alshaǵyrdyń Qurtqany alamyn dep álek salatyny jańaǵy Penelopany alamyn deýshilerdiń qylyǵyna uqsamaı ma? Ómiri Gomerdi estimegen qazaq jyraýlarynyń onymen úndes shyqqanyna qaıran qalamyn.

Bul sózderimen Meńtaı maǵan kitapty keı qyzdarsha sýdyratyp bosqa oqyp shyqpaı, onyń mán-maǵynasyna oı jiberip, oqyǵandaryn bir-birimen salystyra otyratyn zerdeligin tanytty. «Qalasań sen túbegeıli zertteýshi, jaqsy ǵalym da bop shyǵar ediń-aý» dep oıladym men.

— Iá, ras, — dedim men Meńtaıdyń sózin quptap.

— Meniń ádebıettegi áıel beınesinen eń jaqsy kóretinderim osy Penelopa, Qurtqa tárizdiler, — dedi Meńtaı oıyn ári qaraı jalǵap. — Bulardyń ózi eńbekshi áıelder. Penelopanyń atasyna aqyret toqymaq bop, kúndiz-túni órmektiń ústinen túspeýi, Qurtqanyń Taıbýryldaı tulpardy baladaı mápelep, babyn taýyp ósirýi eresen eńbekshildikti bildirmeı me? Menińshe, áıelge kerek negizgi úsh qasıet bar, aǵaı. Olar: eńbekshildik, aqyldylyq, sulýlyq. Boıynda osy úsh qasıet tegis bar áıeldi tórt qubylasy túgel áıel dep baǵalaý abzal. Al sonyń alǵashqy ekeýi ǵana tabylsa, onda sońǵysynsyz da ómir súre berýge bolady. Solaı emes pe, aǵaı? — Men áıelderdiń sulýlyqty ózderine en birinshi qajet dep biletinin, sondyqtan sıyqsyz áıelder de ózderin sulýmyz dep esepteıtinin sezsem de, Meńtaıdyń eńbekshildikti birinshi qajet dep bilip otyrǵanyn onyń kelesi sózinen ǵana ańǵardym. — «Ádebıettegi eńbekshi áıelder beınesi» dese, bir dısertasıaǵa taqyryp ta bolady eken-aý ózi.

Qyz osylaı dep, sózin aıaqtaǵandaı boldy. Biraq ony men qaıtadan jalǵastyrdym.

— Osy taqyrypty óziń dıplom jumysy etip alyp, ýnıversıtet bitirgen soń ony dısertasıaǵa nege aınaldyrmaısyń, Meńtaı?

— Dıplom jumysy etip alýǵa bolady ǵoı, — dep baryp, qyz jymıyp kúlip aldy. — Al, dısertasıa qorǵaý meniń qolymnan kelmes.

— Nege?

— Anada oqytýshy aǵaıdyń osy jóninde ójettik, ólermendik dep ekige jiktep aıtqan bir ótkir sózi áli kúnge deıin kókeıimnen ketpeıdi. Ol sóz sizdiń de esińizde bolar, aǵaı? — dedi Meńtaı ózine tán sypaıylyǵyn berik saqtaı otyryp.

Ia, men ony umytqan joq edim. Ózimizge qudaıdaı kórinetin aq mańdaı qadirmen oqytýshymyz leksıa ústinde sózden sóz shyǵyp ketip bylaı degen edi: «Baǵdarlap, barlap qarasaq osy kezde dısertasıa túrli jolmen qorǵalatyny baıqalady. Biri — ǵylymǵa keler jastyń shyn beıimdilik tanytqan anyq maqsatpen qorǵaýy. Ekinshisi — eshbir beıimi, ǵylymǵa anyq úlesi joq qara-dúrsin, keıbir adamdardyń kúrpildetip sıyr saýǵandaı etip kandıdattyq dıplomnan aı saıyn mol aqsha saýyp otyrý maqsatyn kózdep, qulqyn qumarlyqpen, paıdakúnemdikpen qorǵaýy. Sońǵysy alǵashqydaı ǵylymda aıtatyndaı óz sózim bar dep, ózekti jaryp shyqqan ójettikpen emes, jalynyp-jalpaıyp, ólimsiregen ólermendikpen qorǵaý. Senderdiń ishterińde keıin dısertasıa qorǵaımyn deıtin talapkerleriń bolsa, onda ǵylymǵa anaý alǵashqy aq, ádil jolmen barýlaryńdy, máslıhat etemin. Osy sońǵy sóleket joldan arylsa eken, joǵalsa eken dep tileımin».

— Aǵaıdyń sol aıtqanyndaı-aq, — dedi Meńtaı jańaǵy sózin jalǵap, — ǵylymǵa úles qosý úshin emes, kúrpildetip aqsha saýý úshin ǵana dısertasıa qorǵaý bizdiń qyzdardyń keıbireýleriniń qoldarynan kelse keler, biraq men óıte almaspyn. — Meńtaıdyń endi bul taqyrypta áńgime qozǵaǵysy kelmedi bilem, sózdiń betin basqaǵa burdy. — Bunyń bári myna kitaptan shyǵyp ketti ǵoı, — ol aldynda jatqan kitaptyń syrtyn taǵy bir sıpap qoıdy. — Aıtpaqshy, aǵaı, jańa, kitap oqyp otyrǵanda, kómeıime kelgen bir suraq bar edi. Sony suraıyn ba sizden?

— Sura, Meńtaı, — dedim men kúle túsip. Qyzdyń ne suraǵaly otyrǵanyn sezgendeı, júregim sý ete qaldy.

— Surasam, Odısseı batyr sıaqty sizde soǵystan qaıttyńyz. Al elde sizdi kútken óz Penelopańyz joq pa edi? Bul suraǵyma renjimeńiz, aǵaı, — dedi Meńtaı sońǵy suraǵym meniń kóńilime kep aldy ma degendeı, keıingi sózderin tezdete aıtyp.

Nesine renjıin, men qyzǵa shynymdy aıttym.

— Boldy, Meńtaı, — dedim sál ǵana kúrsinip qoıyp. — Aty Sálıma edi. Soǵysqa keterde ýáde baılastyq. Artynan ol osy KazGÝ-ge ketip stýdent bolyp, oqyp júrdi. Hat alysyp turdyq. Onyń eń sońǵy hatyn men 1944 jyldyń basynda aldym. Sol hat áli kúnge deıin qaltamda júr. Tyńdasań oqyp beremin.

— Oqyńyz, aǵaı, — dedi Meńtaı áldeneden qaımyqqandaı bógele sóılep. — Biraq ózińizge aýyr bolyp júrmese... olaı bolsa oqymaı-aq qoıyńyz.

— E, adam basyna túsken aýyrlyqtyń bárine kónýge de tıis, ony kóterýge de mindetti ǵoı. Áıtpese, onyń nesi adam? — dedim ózimdi-ózim qaıraǵandaı bolyp. Sodan soń ornymnan turyp, Meńtaı shıfoneriniń esik jaq syrtyndaǵy temir shegede qabyrǵaǵa ilgen qasqyrdyń terisindeı jer syza salaqtap turǵan shınelimniń ishki qaltasynan sý ótpeıtin jyltyr qaǵazǵa oralǵan hattardy aldym. Bólme ishi qara kóleńke tarta bastaǵan edi. Meńtaı da menimen ilese ornynan turyp, esiktiń ekinshi jaq qabyrǵasyndaǵy qara tıekti burap, tóbe shamdy jaqty. Men ornyma otyryp, Sálımanyń hatyn oqýǵa kiristim. Meńtaı jańaǵy jerge «Odısseıany» shyntaqtaı qaıta jaıǵasyp, beıtanys qyzdyń ár sózin barynsha zeıin qoıa tyńdap qaldy.

Men onda dápterdiń alty betiniń asty-ústin toltyra uzaq jazylǵan hatty Meńtaıǵa túpnusqadan oqyp bergen edim. Endi ony sizge jattap alǵan taqpaq sıaqty etip, aýyzsha aıtýyma týra keledi. Eger, meniń qolyma qaramaı, sál qyryndaý otyrsańyzdar, onda túpnusqadan oqylǵan hatty tyńdaǵandaı áser alýlaryńyz da múmkin. Al, bastaımyn ne de bolsa.

«Janym Erbol!

Meniń seni sheksiz súıetinimdi bilesiń. Ózim de sen degende shyǵarda janym ǵana basqa shyǵar deýshi edim. — Burynǵy hattarynyń bárinde Sálıma aldymen meniń amandyǵymdy suraýshy edi. Sodan soń esen-saý bola berýime, jaýdy tez jeńip qaıtýyma tilektestik bildiretin. It qýǵan adamnyń aıqaıyndaı ǵyp, birden bulaı bastaǵany nesi eken dep oıladym bul hat eń alǵash qolyma tıgende. Sodan soń ony ary qaraı oqydym.

— Osy keshe ǵana aýylǵa kanıkýlge baryp qaıttym. Búrkitbaı brıgadır seniń papańnyń ornyna kolhozǵa predsedatel bolǵan edi ǵoı. Jaqynda sonyń burynǵy bala kótermegen kári áıeli qaıtys bolypty. Aýylǵa men barǵan kúnniń erteńinde bizdikine sol kisi keldi. Maǵan amandasty. Sabaǵymnyń jaıyn, oqýdy qashan bitiretinimdi surap, biraz otyryp ketip qaldy. Basqa eshteńe degen joq. Biraq, keshke sheshem maǵan «sen sol Búrkitbaıǵa turmysqa shyǵasyń, eger meni sheshem deıtin bolsań sóıtesiń» dep qıǵylyqty saldy. «Ol meniń ákemdeı kisi ǵoı. Qalaı shyǵamyn?» dedim men. «Túgi de joq, erli-baıly bolǵan soń onyń úlkendigi de umytylyp ketedi» dedi sheshem. Men kónbedim. Sheshem qarysyp otyryp aldy.

«Ákeń trýdarmıada, sen oqýdasyń. Myna eki bala men meni kim asyrap, saqtaıdy? Al Búrkitbaıǵa shyqsań, ózińniń de tynysh, ıt ólgen jerge oqý izdep sandalmaısyń. Meniń de uıqym tynysh —bir jaǵynan ákeńdi, bir jaǵynan seni oılap, tún uıqymdy tórt bólip dóńbekshimeımin. Búrkitbaı ekeýiń búkil aýyldy bılep, biriń bastyq, biriń muǵalim bolasyńdar da otyrasyńdar. Osy zamanda osydan artyqtyń keregi ne?» dep qulaǵymnyń etin qýdaı jedi.

Men seni aıttym.

«Erboldy qaıtesiń, ekeýimizdiń qosylatynymyzdy el biledi dedim. — Ol kúnde hatty Almatydaǵy maǵan da, aýyldaǵy da jazady. Osy úıdiń óz adamy bolyp joldaıdy» dedim.

Sheshem shap ete tústi.

Erbol, Erbol deısiń? Ol tiri kele me, óli bola ma? Ony qaıdan bildiń. Qaıta, Erboldyń seni jaqsy kórgeni ras bolsa, baǵyńdy baılamasyn. Eger úıge ózi aman kelse, elden Erbolǵa laıyq qyz tabylady. Sánıam jetip jáne keledi. Erteń oǵan da kúıeý kerek. Tipti Erbolǵa sony beremin. Oǵan apasyn aldy ne, sińlisin aldy ne — báribir emes pe? Ekeýi de menen týǵan. Al dáp saǵan erteńgi Erboldan búgingi Búrkitbaı artyq. Osydan Búrkitbaıǵa barmadyń ǵoı, aq sútimdi aspanǵa saýamyn, teris batamdy beremin. Analyq qaryzymdy eki dúnıede de keshpeımin!» dedi.

Ne isterimdi bilmedim. Aqyry, jazǵy kanıkýlge kelgende kóreıik dedim. Oǵan deıin ózińmen aqyldasyp alǵym keldi. «Búrkitbaı menimen burynnan sóılesip júrgen. Qysta kelgende seni úıime kirgizip ber, oqýǵa jiberme degen. Senin sonaý jazyńdy kútip, qý tizesin qushaqtap otyra bere me ol. Osyndaǵy boıjetip otyrǵan qyzdardyń birin alady da qoıady, seni dát degizip. Ana Jeksenniń qyzy Qatıpa joq nárseni syltaýratyp, kúnde baratyn kórinedi kantorǵa. Búrkitbaıdy qalaı qolyma túsiremin dep júrse kerek. Áne, sol sıaqty bireý esigime ózi kelip turǵan baq-dáýlet, baı kúıeýdi qaǵady da ketedi», — dep sheshem tepsine taqymdap bolmady.

— Endeshe Búrkitbaı sol Qatıpany alsyn, — dedim men.

— Búrkitbaı ony unatpaıdy, — dedi sheshem. — Osy tóńirekte onyń unatatyny sen ǵana bolyp otyrsyń. Qudaıdyń munysyna myń shúkirshilik, at aıaǵy jeter jerdegi jalǵyz erkek qyzynyń aıaǵynan qushaqtaı jatsa, odan artyq baqyt bar ma sheshege! Biraq esińde bolsyn, erkektiń kóńili qubylmaly bolady. Mysyqty kim arqasynan sıpasa, ol soǵan súıkenip, pyryldaı aldynan túspeı qoımaı ma? Erkek te sol sıaqty. Qaı áıel betine kúle qarap, qylmyńdaı bastasa, erkek te soǵan qaraı beıimdele beredi. Sen shalqaıa berseń ol eregesip Jeksenniń qyzyn alady da qoıady. Sóıtip saǵan arnalǵan jyly sýǵa Qatıpa qolyn malady da otyrady. Jurtqa taba bop men qalamyn, elge kúlki bop sen júresiń.

— Nege tabalaıdy jurt? — deımin men.

— Nege tabalamaıdy, — deıdi sheshem. — Búrkitbaıdyń kóńili sende ekenin búkil osy aýyl túgel biledi. Keshe anaý shettegi sańyraý kempir Saqyp ta: «Búbish, Sálımany Búrkitbaıǵa qashan qosqaly jatyrsyń? Umytyp ketpeı meni de toıyńa shaqyr. Sálımanyń tusaýyn ózim keskenmin» dep ketti. Bilmese ol ne? El qulaǵy elý degen emes pe — bári de biledi. Bilsin, osy qıynshylyqta myna Búbishten basqa kimniń qyzyn kúıeý, kúıeý bolǵanda jarty patsha — basqarmanyń ózi alyp jatyr.

Men yza bop kettim. «Toıyńnyń da, Búrkitbaıyńnyń da keregi joq» dep jylap jatyp aldym.

Sheshem burtıyp, biraz qasymda otyrdy. Sodan keıin daýsyn jumsartyp basymdy sıpady. Birazdan keıin meni qushaqtap, ózi de jylap aldy. Kózin súrtip, bir kezde qaıta sóz bastady.

— Eger soǵystan Erbol kelmeı qalsa, sorlaıtyn sen bolasyń, balam, — dedi jylamsyrap otyryp. — Odan da búginnen bastap, Búrkitbaıǵa shyǵyp al, qalqam. Aınalaıyn, aqylyń bar ǵoı seniń. Myna daýyldy zamanda úıge tireý bolatyn erkek kerek. Oqýdy qaıtesiń, oqýdyń túbine kim jetedi? Erbol, Erbol! — deısiń. Erbolyń da jasynan oqý qumar bala bolatyn. Soǵystan buryn taýysa almaı ketken oqýyn soǵystan keıin bitiremin dep áýre bolmasyna kim kepil onyń. Aldymen soǵystyń bitýin kútip, odan soń Erboldyń oqýdy taýysýyn tosyp, óz baǵyndy óziń baılap otyrasyń ba, kúnim-aý. Qyz balanyń baqyty — baıǵa tıip, bala qushaqtaý. Jalǵyz sen emes, Haýa anadan beri kele jatqan joralǵy osy, botam.

Osylaı dep sheshem daýys aıtyp otyryp aldy. Bir jaǵynan seni aıap, bir jaǵynan sheshemdi, on beske kep qalǵan sińlim Sánıa men on jasar inim Áskerjandy aıap, eki ottyń ortasynda qalǵandaı, dal boldym. «Apataı, bul áńgimeni jazǵa qaldyr» dep tan atqansha jylap, jatyp aldym.

Búrkitbaımen aqyldasty ma, álde ózi jibidi me bilmeımin, ertesinde keshke sheshem osyǵan kóndi. Jazǵy kanıkýlǵa shyqqanymda meni Búrkitbaıǵa qosatyn boldy. (Al ózim Búrkitbaıdy alǵash kelip, amandasyp ketkennen keıin kórgenim joq).

Minekı, sóıtip, aýyldan men keshe ǵana keldim. Kele sala saǵan hat jazyp, munymdy shaǵyp otyrmyn. Ne isteıin, Erbol? Ne qylaıyn? Janym, qýatym, aqyldy ediń ǵoı, bir amalyn tapshy.

«Saqal-murtyń qýaryp, boıǵa bitken tamyrdyń bári birdeı sýalyp, alaıyn dep turmysyń meni kórip qýanyp» dep qart Qojaqqa Aqjúnis aıtqandaı, Búrkitbaı shalǵa qalaı baramyn, sensiz qalaı ómir súremin? Barmasam, sheshem kún kórsetpeıdi, úı ishiniń hali túsken. Óziń barda kúzde úı basyna arba-arba eńbekkúnge tıgen astyq qys boıy ol qap-qap bolyp toshalada tirelip turýshy edi. Ótken kúzde bizdiń úıge bir jarym qap bıdaı áreń tıipti. Úıelmeli úsh jan kúnine úsh mezgil dastarqanǵa bir ýys bıdaı shashyp, taýyqtaı terip jep, talshyq etetin kórinedi. Bir bizdiń úı ǵana emes, bar aýyldyń kúıi osy. Jaq júnderi úrpıip, bozarǵan bala-shaǵanyń túrin kórgende, ishiń ýdaı ashıdy. Mine, eldiń jaıy osy, Erbol!

Stýdenttik jaǵdaı da jetisip turǵan joq. Kúnine kartochkamen alatyn bir japyraq nan men qatyqsyz qara kóje. Jataqhana da sýyq. Osy hatty kórpege oranyp otyryp, qaıta-qaıta úrlep óz demimmen jylytyp, áreń jazyp otyrmyn. Biraq, maǵan seniń ár hatyń bes kúndik azyq, ár sóziń bir kúndik qyzý. Qanshama júdep-jadap júrsem de, senen hat kelgende jaınap, jadyrap ketemin. Bul shyn sózim, shyn, qýattym.

Súıiktim Erbol!

Meniń bar jaıym osy. Endigi habardy ózińnen kútemin. Sheshimin de, kesimin de ózin aıt. Men seniń aıtqanyńdy ǵana oryndaımyn. Kút deseń — kútemin, shalǵa bar — turmysqa shyq deseń — shyǵamyn. Talaı mahabbattyń qanatyn qyryqqan soǵysty bastaǵan qaskóı jaýǵa laǵynet aıtyp shyǵamyn. Búrkitbaıdyń bosaǵasynda basyma qyzyl jelek búrkelse, saǵan degen aqjúregim qara jamylyp jatatyn bolady keýdemde.

Joq, bulaı bolýy jón emes, Erbol. Jazǵa deıin soǵys bitýi kerek. Sender Gıtler sumnyń kózin joıasyńdar. Sonda Búrkitbaı aıdalada qalady. Ekeýimiz qosylamyz — mahabbattyń mereıi ústem bolady. Mahabbat zulymdyqty jeńedi. Sender alysta jaýmen julqysyp jatyrsyńdar. Meniń júregimde mahabbat pen sharasyzdyq sharpysyp jatyr. Mahabbat jeńisiniń týy senderdiń qoldarynda, Erbol. Sender jaýdy qurtsańdar, maıdanda sender kótergen jeńis týy munda jyǵylyp jatqan myńdaǵan mahabbattyń jalaýyn jaltyldatady. Aınalaıyn, qýatym, jaýdy tezirek jeńińder. Sóıtip, ózińdi de, meni de qutqar myna azaptan.

Qasymdaǵy qyzdar jatyp qaldy. Men stol shamyn janyma jaqyndatyp alyp, saǵan osy hatty jazyp otyrmyn, jylap otyrmyn. Myna bir sıasy jaıylyp ketken sóz — meniń kóz jasym tamǵan jer.

Jaman aıtpaı, jaqsy joq degen, Erbol. Jazda, jazataıym, Búrkitbaıdyń jaıǵan toryna túsip qalsam, sen meni kesh. Ózińdi ýyz mahabbatymmen sheksiz súıgenim úshin kesh. Soǵysta talaı temirdiń qamyrsha ılenip, talaı shoıynnyń shynydaı úgitilip jatqanyn san ret jazyp ediń ǵoı maǵan. Endeshe adam jany temirden tózimdi me, shoıynnan berik pe? Maıdanda som bolattardy kúıretken soǵys elde de talaı sertterdi syndyryp, ýádelerdi ýatyp jatyr. Árıne, onyń da taýqymeti jaýyngerlerdiń ıyǵyna túsedi. Olaı deıtinim, osy joly aýyldan kelgende, kúıeýleri soǵysta júrgen keıbir jas áıelderdiń sóz baılasqan jigitteri maıdanǵa ketken qyzdardyń kúıeýge shyǵyp alǵandaryn kórdim. Joǵarǵy aýyldaǵy ózińniń Aǵaısha jeńgen zavferma bop júrgen Jolboldy degen shubar shalǵa tıip alypty. Almatyǵa qaıtar aldynda, mekteptiń janyndaǵy lápkede kezdesip:

— Nege óıttińiz? — dep suradym Aǵaıshadan.

— Kúıeýimnen soǵys bastalǵaly hat joq. Men sonsoń shyqtym. Al Erkesh qaınymnan (jeńgelerińniń seni solaı dep ataıtyny esinde shyǵar) kún saıyn hat alyp otyrǵan sen de Búrkitbaı bastyqqa barǵaly jatyr deıdi ǵoı, — dep, ol ózimdi keketti.

Tómengi aýyldaǵy «bes jorǵa» atanǵan bes boıjetkenniń biri Qazıza edi ǵoı. Sol otyz jyl otasqan áıelin tastatyp, brıgadır shalǵa shyǵyp alypty.

Bul meniń bir aýyldan, ózimizdiń kolhozdan ǵana kórgenim. Ondaılar basqa aýyldarda da bar shyǵar. Osynyń bári turaqsyzdyqtan emes, kópshiligi sharasyzdyqtan ketip jatyr, Erbol. Munyń bárin seniń aldynda aqtalý úshin jazyp otyrǵanym joq, janym. Erteń jaýdy jeńip, aman qaıtqan jigitterdiń bári ózderin tospaı ketip qalǵan jarlary men ǵashyqtaryna qarǵys daýylyn boratyp, laǵynet boranyn uıtqyta keledi áli. Sonda, eń joq legende bir jigit — meniń aqyldy dosym, bar jaǵdaıdy baıyppen oılap, paıymdaı biletin Erbolym olaı etpesin. Ol paıdasyz ashý men yzadan bıik bolsyn. Qyz sorlylardyń shalǵa telinip, jat bosaǵany jastanǵanymen, ózderiniń sol jigitterge degen súıispenshilikterin júrekteriniń túkpirine túıip, ómir boıy jadynda saqtap qalǵanyn bilsin. Qansha barmyn, baqyttymyn dese de, sol alǵash súıgen jigitteriniń tóbesin kórgende sheksiz qýanatyndaryn, ońashada solardy oılap, óksip alatyndaryn túsinsin. Sóıtip, qyzdarǵa keshirim etsin, jalǵyz óz atynan emes, barlyq jigitter atynan keshirim etsin dep jazyp otyrmyn muny.

Joq, Erbol! Sen muny men Búrkitbaıǵa barýǵa bel baılaǵan soń aıtyp otyr eken dep oılama. Joq, atama. Bul júregimdi jaıyp, bar syrymdy aqtarǵanym saǵan bárin jasyrmaı jazǵanym. Osylaı aqtaryla sóıleýge meni óziń úıretip ediń ǵoı, janym. Sol talabyńdy oryndaǵanym.

Mine, aǵaryp tań da atty. Terezeden aqbas Alataýdyń bir shyńy kórindi. Osy shyńdaı berik, osy shyńdaı turaqty bolam deýshi edim ómirde. Ony aldaǵy kúnder, aldaǵy jaǵdaılar kórsetedi.

Mine, qalqam, men boldym. Senin amandyǵyńdy tileımin. Osy jazda jaýdy qurtýlaryńdy kútemin. Seniń maǵan aqyl qosatyn hatyńdy tosamyn. Basyndy kókiregime basyp, qysyp, súıdim seni. Okobyńda, aıazda tońyp otyrǵan jerińde ernimmen aımalap, aıqara qushaqtadym, janym.

Seniń Sálımań.

1944 jyl, 20 fevral.

Almaty, KazGÝ».

Men hatty oqyp bolyp, Meńtaı ekeýmizdiń ortamyzǵa qoıdym. Qyz qolyn hatqa sozbady. Maǵan onyń júregi tolqyp, otyrǵandaı kórindi. Biraq onysyn sezdirmedi.

Bul Sálımanyń sizge jazǵan haty ǵoı, — dedi aramyzdaǵy biraz únsizdikten keıin Meńtaı.

— Iá. Qyzdyń kómeıine onyń ar jaǵy ne boldy degen suraq ta kelgen bolar. Biraq ol endi lám demedi. Bastalǵan áńgime aıaqsyz qalmaıtynyn bilip, áliptiń artyn baǵyp, únsiz otyra berdi.

— Endi ar jaǵyn aıtaıyn ba? — dedim qyzǵa qarap.

Meńtaı basyn ızedi.

Bir hatty oqyp shyqqannan keıingi meniń jaıym erkek qaýymynyń bárine de túsinikti ǵoı. Kózge kórinbeıtin álde bir alyp qol meni jelkemnen qapsyra ustap alyp, birese ashqazanda burq-sarq qaınap jatqan ystyq sýǵa malyp, odan soń saqyldaǵan sary aıazda muz oıyqqa batyryp alǵandaı boldym. Sol kúshti qol meni osy bir ystyq, bir sýyqqa kezek súńgitip sýyrǵanǵa uqsady. Birese denem ot bop kúıip, artynsha muzdap qoıa beredi. Óne boıym qalsh-qalsh etip búrisip, Balzaktyń bylǵarysyndaı kishireıip bir japyraq bop bara jatqan sıaqtanamyn.

Qoıshy, ne kerek, sonymen ol kezde kúndiz kúlki, túnde uıqydan aıyryldym. Sálımaǵa ne deımin, ne dep jaýap beremin dep qınaldym. Ony oılaǵanda qolymdaǵy myltyǵymnyń sýsyp qalaı jerge túsip ketkenin de ańǵarmaı qalamyn. Búrkitbaıǵa bar deýge Sálımany qımaımyn, Sálımadan aıyrylyp qalsam, endi eshqashanda maǵan ondaı jaqsy qyz kezdespeıtindeı kórinedi. Eshkimge barma, ózimdi tos deıin desem, ólermin dep eshqashanda oılamaǵanymmen, anyq tiri qalaryma, osy kúngideı on eki múshem saý aman kelerime jáne kózim jetpeıdi. Óli bolam ba, tiri qalam ba — onda sharýań bolmasyn, tek meni tos dep egoıstik jasaýǵa taǵy da arym barmaıdy.

Sálıma hatynda jazǵa deıin jaýdy jeńip kel, sonda ózimiz qosylamyz deıdi. Meniń sóıtip oǵan jetkim-aq keledi. Biraq búkil nemis armıasyn jazǵa deıin jalǵyz jaıpap tastaý meniń qolymnan kele me? Eger bári meniń qolymda bolsa, onda jazǵa deıin emes, bir aıda-aq, tipti bir táýlikte, tipti sol kúni-aq jaýdy qurtyp, bar ǵashyqty baqytty etip, elge qaıtqan bolar edim. Qaıteıin, qansha bulqynsa da bir soldattyń qolynda ne bar.

Óstip dál-sal bolyp júrgenimde elden taǵy bir hat aldym. Ony aýyldan Sálımanyń sheshesi joldapty. Árıne, Búbish apaıdyń ózi hat bilmeıtin. Bul apaıdyń kishi qyzy Sánıanyń da jazýy emes. Qoltańbasy maǵan óte tanystaý. Basqa bireýge jazdyrypty. Hatynyń mazmuny mynadaı.

«Qymbatty Erbol balam!

Dúnıe tynyshtyq bolsa, seni shyn balam bolar dep oılaýshy edim. Sum soǵys kılikti de, bárindi kógendegen qozydaı alysqa alyp ketti. Sálımam seni sarǵaıyp kóp kútti. Onyń endi otyrýynyń orny joq. Erge shyǵýy kerek. Shyraǵym, men sheshemin ǵoı. Eń joq degende bir qyzymdy qolymnan uzatyp, qyzyǵyn kóreıin. Eger seniń ony shyn jaqsy kóretinin ras bolsa, baǵyn baılamaı, ruqsatymdy ber. Oǵan, kiná qoıma, óz kúnin kórsin, obaldaryń sum Kıtlerge bolsyn.

Al, qaraǵym Erbol! Osyny senen analyq tilek etemin. Jasyńnan ana syılaǵan jalǵyz ediń ǵoı. Aıtqanymdy oryndasań — batamdy beremin. Qudaıdan seniń aman-esen kelýińdi tileımin. Aman kelseń, ózińe laıyq qyz tabylady elden.

Anań Búbish».

Bul hat janymdy jáne kúıdirdi. Kúıdirgen kempirdiń sózi ǵana emes (biraq sheshe baıǵusta ne kiná bar), sol hattyń jazýy da edi. Áripteri qıqy-jıqy bul shımaı Búrkitbaı brıgadırdiń jazýy. Men jyl saıyn, oqý bitkennen keıin, jaz boıy onyń tabilshisi bolatynmyn. Sondyqtan da maǵan Búrkitbaıdyń qaı áripti qalaı jazatyny, tábildiń aıaǵyna qoldy qalaı qoıatyny, bes saýsaǵymdaı belgili edi. Tórt buryshty konvertten alynǵan hat betine tizilgen sol bir qıqy-jıqy áripter endi maǵan omartadan qujynaı ushqan sary-ala shybyn — sansyz aralarǵa aınalyp, ózimdi jabyla talaǵaly kele jatqan sıaqty bop kórindi.

Sonymen, birese japandaǵy jalǵyz jolaýshyny qamaǵan ash qasqyrdaı antalap, aldan da, búıirden de snarád mınalar jarylyp, birese ordaly jylandaı jan titirete ysqyryp, sýmańdap, oq qaýmalap, birese ústine tónin kelgen aıýdyń tisindeı saqyldaǵan jaý tanki ystyq uıań okopty taptap, sol ómirine kúnine qyryq ret qaýip tóndirgen qyryq tórtinshi soǵys jylynyń surapyl qysy da ótip bara jatty. Bul ýaqyt ishinde men Sálımaǵa arnap san ret hat jazyp, san ret jyrttym. Aqyry, kóktemniń alǵashqy kúnderiniń birinde men oǵan mynadaı jaýap jiberdim:

«SÁLIMA!

Meniń ómirimniń qaýipte ekeni ras. Osy kúnge deıin ózim ólermin dep esh oılamasam da, soǵys bitkenshe óli bolamyn ba, tiri bolamyn ba, al tiri qalsam — múgedek bolamyn ba, álde jaı jaraqatty bop qaıtamyn ba, bilmeımin. Bar biletinim: osy sońǵy úsh aıdyń ishinde ǵana birneshe jan joldastarymnan aıyryldym.

Men seni sheksiz súıetinimdi óziń bilesiń. Súıgendigim úshin óz júregimdi ózim tunshyqtyryp, qurban etýge uıǵardym. Sen meni kútpe, qalaǵan adamyńa turmysqa shyq. Ólsem — esińde saqta. Bir balańa meniń atymdy qoı — men soǵan da rızamyn.

Qosh.

ERBOL.

1944 jyl, 15 aprel.

Maıdandaǵy armıa».

Osylaı dedim. Óıtpegende qaıteıin. Ol meniń nekelep alǵan jarym emes qoı. Bizdiń eki-úsh ret súıisip, tilden bal sorysqannan basqa aramyzda eshteńe bolǵan joq. Elde, Sálımanyń ózi aıtqandar az ba? Qaıta Sálımanyń menen ruqsat suraǵanyna rahmet. Búrkitbaıǵa suramaı-aq shyǵyp ketse men ne isteıtin edim. Sheshesi aıtqandaı, ózim shyn súıgen Sálımanyń baǵyn baılamaıyn.

«Tos meni, tos!» dep hatqa jazýǵa nemese ándetip aıtýǵa ǵana ońaı shyǵar. Tosýshy ol úshin talaı tozaqtan, talaı tuzaqtan ótetin bolar. Sol kóp tozaqtyń biri — sheshe qahary. Úı ishine, sóz salýshyǵa jek kórinishti bolyp, seni kútken jardyń eńbegi sen aman baryp, aqtalsa, jaqsy. Al olaı bolmasa she? Ólgen ókine bilmeıdi. Kúıinish tirini kúıdiredi. Óziń olaı-pulaı bop ketseń ony jáne otqa salýdyń qajeti ne? Qyz baıǵus seni súıgenine kináli me?..

Osylaı oıladym. Sondyqtan «óziń bil, oılan» dep, Sálımanyń basyn qatyrmadym. «Meni kútpe» dep, pyshaq keskendeı ǵyp, birden aıttym.

Hatymdy búktedim de, tez pochtashyǵa berdim. Óıtpesem, taǵy da jyrtyp tastaıtynymdy sezdim. Pochtashy ony dıvızıa shtabyna aparyp tastady. Odan basqa da úshkil hattarmen birge, armıa pochtasyna jóneltildi. Sóıtip, meniń hatym elge, Almatyǵa qaraı bet qoıdy.

Hat osylaı jyljyp ketip bara jatqanda maǵan taǵy da mynadaı oı keldi. «Osynym durys boldy, — dedim ózimdi-ózim jubatyp. — Bulaı etý birinshiden, meniń adamgershilik paryzym. Ekinshiden, Sálımaǵa qoıǵan synym. Ol meni shyn súıse, onyń ústine ýádesine berik, tabandy bolsa — meni tosady. Al shyn súımese, súıse de tabansyz taıǵanaq bolsa — meni kútpeıdi».

Aqyry ol meni kútpedi. Hatymdy alǵannan keıin, 1-maı merekesinde aýylǵa barady da, qaıtadan KazGÝ-ge qaıtpaıdy. Búrkitbaımen qosylyp, birjola qalyp qoıady.

—Aqyry ol meni kútpedi, — dep joǵarydaǵy sózimdi qaıtalap aıttym. — Biraq kútpegenine qyz kináli emes, «kútpe» degen ózim kinálideı sezindim soǵys bitkennen keıin. Jurt aıtyp jatqan «Tos meni, tosty» nege aıtpadym dep ókindim. Ókingenmen ne paıda? Men bul surapyl soǵystan tiri qalatynymdy, tiri qalǵanda on eki múshem saý bolyp elge osylaı aman keletinimdi bilippin be?

Men áńgimemdi bitirip, ústel ústinde jatqan Sálımanyń hatyn alyp, búktedim de, qaıtadan shınelimniń qaltasyna aparyp saldym. Sol arada qolyma qoıyn dápterim ilindi de, onyń ishindegi baǵana bólek qaǵazǵa jazyp alǵan óleń oıyma túsip, júregim keýdemdi tepkilep qoıa berdi. «Muny qalaı etsem eken?» dep oıladym.

— Apyraı, bul kisi Penelopa bolmady ǵoı, —dedi Meńtaı osy kezde biraq ún qatyp.

— Men de Odısseıge uqsamaı jatyrmyn-aý, — dedim qyzǵa qaraı burylyp. — Sálımanyń qolyna Odısseıdiń sadaǵyndaı sadaq tastap ketpegen soń, árıne, solaı bolady.

— Degenmen ózi aqyldy, sózge de, oıǵa da usta, sheshen qyz eken.

— Aqyn bolsam dep arman etýshi edi.

— Á, báse.

Meńtaı Sálımany osydan artyq talqyǵa salmady. Al bir-aq aýyz sózben baǵa berdi.

— Adamgershilik, izgilik sharttaryn buzý ómirde kóp kezdeskenimen, mahabbattan bas tartý sırek bolady deýshi edi. Biraq bári jaǵdaıǵa baılanysty ǵoı.

Osylaı dep, ózine tán ustamdylyqpen, aqyryn ǵana basyn shaıqady da qoıdy.

— Aǵaı, siz otyra turyńyzshy, — dedi ol sodan soń ornynan kóterilip. — Men myna kórshi qyzdardyń plıtkasy bosady ma eken, bilip keleıin.

Maǵan da keregi osy edi. Meńtaı shyǵysymen ornymnan atyp turyp, shınelimniń qaltasyndaǵy baǵanaǵy óleńdi aldym da, qaı jerge tastap ketsem eken dep, jan-jaǵyma qaradym. Osy kezde Meńtaıdyń qaıtyp kele jatqan tyqyry estildi de, men býynym qaltyrap, qolym dirildep, ústel ústinde jatqan «Odısseıa» kitabynyń ishine tyǵa saldym.

— Plıtkalary bos emes eken, — dedi Meńtaı daǵdaryp. — Men taǵy da bir shaı qaınata qoısam ba dep edim.

— Joq, Meńtaı, rahmet. Men keteıin, kesh bop qaldy ǵoı, — dep jalma-jan kıimime qaraı umtyldym. Endi kishkene bógelsem, Meńtaı «Odısseıa» arasyndaǵy qaǵazdy kórip qoıyp, masqaram shyǵatyn sıaqtandy.

— Aǵaı, kelgenińizge kóp rahmet, — dedi Meńtaı. — Erteń jeksenbi ǵoı, ýaqytyńyz bolsa taǵy da kelińiz. Kelesiz be?

Men tilim baılanyp qalǵandaı, basymdy ızedim.

Jataqhanadan shyqsam kósheler qarańǵylanyp qalǵan eken. Jańaǵy qaǵazdy jyltyńdatyp kitaptyń arasyna nege salyp kettim dep jatyp ókindim bylaı shyqqan soń. Ol baǵana meni týǵan aǵamdaı kóremin degen joq pa edi. Sóıtip, «baýyryńmyn, qaryndasyńmyn» dep otyrǵan qyzǵa ǵashyqtyq óleńin tastap ketkenim qaı ıttigim? Erteń Meńtaıdy qalaı kóremin, onyń betine qalaı qaraımyn?

Óstip, ózimmen ózim urysyp, qarańǵy kóshede búkeńdep kele jatqan men oq-dári qoımasyna esebin taýyp saǵat, mınýty jetkende jarylatyn mına tastap, sol jarylystan jan ushyra qashyp, aýlaqtap bara jatqan jaý jaǵynyń jansyzyndaı sezindim ózimdi sol sátte.

Mahabbat pen sana birin biri tyńdamaıtynyn, árqaısysy tek óz degenim ǵana bolsyn deıtinin men birinshi ret osy keshte uqqandaı boldym.

VII

Erteńinde qaıtadan men jataqhanaǵa jolaı almadym. Meńtaıǵa ne betimmen kórinemin, «aǵaı, munyńyz ne?» dese ne deımin dep, óz janymdy ózim jegideı jedim. Sóıtip, meni qısapsyz mas bolǵan adamnyń ózinin orynsyz aıtqan sóz, keleńsiz qylyqtaryn estip, erteńinde tartar ókinish azabyndaı qınap, ekinshi qańtar ótti.

Úshinshi qańtarda, kúndizgi saǵat ekide leksıamyz bastalmaq. Jataqhanadan júregim shaıylyp qalǵan men ýnıversıtetke barýǵa taǵy betimnen bastym. Qyzdardyń bári meni Meńtaımen qosyla kinálap, mazaqtap, masqaralaıtyndaı kórindi. Tilderi ashshy Qanıpa men Zaıkúl: «Kózi qaraıǵan tam súzedi degendeı, aǵań seni bir súzip kóreıin degen ǵoı» dep qazirdiń ózinde. Meńtaıdy ajýalap jatqandaı sezildi.

Álde búgin ýnıversıtetke barmaı qalsam ba eken dep bir oıladym. Áskerde sebepsiz shashaý shyǵyp kórmegen basym, munym tártip buzǵandyq bolar dep tanydym. Onyń ústine búgingi alǵashqy eki saǵattyq leksıadan ólsem de qalýyma bolmaıdy. Ol profesor Áýenovtyń leksıasy. Bizdiń fılfak oqytýshylarynyń ishinde Áýenovtyń orny bir bólek sıaqtanady. Keıbir leksıalarda shýlańqyrap, tipti bolmasa ózara kúbirlesip, kúńkildesip otyratyn stýdentter aýdıtorıaǵa Áýenov kelgende, oǵan erekshe qurmet bildire jym bolady. Ol leksıaǵa kiriskende, aýdıtorıada ushqan shybynnyń yzyńy bilinerlik deıtindeı tynyshtyq ornaıdy. Ol kisi leksıasyn shúý degende kibirtiktep bastap, birazdan keıin, tuıaǵy qyzǵan tulpardaı kósile jónelgende stýdentterdiń aıyzy qanady. Asa bir mıǵula, keshshe bireý bolmasa, oǵan áserlenbeı, ony uqpaı eshkim qala almaıdy. Profesor stýdentterdi bir leksıadan bir leksıaǵa qaraı qyzyqtyryp, yntalandyra jetektep otyrady. Leksıadan syrǵyp shyǵý, ásirese Áýenovtyń leksıasyna qatyspaý bárimiz úshin keshirilmes kúnádaı bolatyn. Ásirese, soǵysta tórt jyl boıy kitabyn arqalap júrgen maǵan súıikti jazýshynyń sabaǵyna qatyspaı qalý qylmys jasaǵannan kem kórinbes edi. Onyń ústine men aldyńǵy kúni Meńtaı bólmesinen shyqqannan beri ózimdi áldekimniń quzyrynda, áldebir kórinbeıtin sheńberdiń qursaýynda qalǵandaı sezindim. Meńtaıdy kórýden tartynsam da, qaımyqsam da, kórgim keletinin ańǵardym.

Saǵat birden asa ýnıversıtetti jaǵalap kelýin kelgenimmen, onyń ishine ene almaı kóp kúıbeńdedim. Birese onyń baspaldaǵyna kóterilip, birese odan qaıta túsip, qarsydaǵy parkqa enip ketip, ábden esim shyqty. Ózimizdiń qyzdardyń eshqaısysynyń kózderine kórinbeýge tyrystym. Saǵat ekige bes mınýt qalǵanda ishke kirip, shınelim men fýrajkamdy garderobqa ótkizdim de, tómende biraz bógelip turyp, ekinshi etajǵa kóterildim.Týra saǵat ekide ishinde Meńtaı otyrǵan otyz úshinshi aýdıtorıanyń qasyna jetip, táńir úıiniń qaqpasy aldyna kelgen dindardaı dirildep, esiktiń tutqasyn ustadym. Osy kezde qarsydaǵy dekanattan shyǵyp, profesorǵa bas ıip, ol kisiden burynyraq asyǵa ishke enip kettim.

Men aýdıtorıaǵa emes, jańa ǵana jaý órtep ketken derevnáǵa engendeı boldym. Betimdi yp-ystyq ot lebi shalǵan ispettendi. Ne bolsa dep, ózim eń alǵash kelgendegi artqy partaǵa qaraı tarttym.Tusynan ótip bara jatqanymda Meńtaı maǵan birdeńe aıtpaq bolǵandaı jalt qarap edi, órt ishinen sozylyp oza shyqqan bir uzyn qyzyl jalyn meni qatty sharpyp, ón boıymdy kúıdire tunshyqtyryp, orap ótken sıaqtandy.

Artqy partada Jomartbek degen aqquba óndi, uzyn boıly tyrıǵan aryq bala jigit otyratyn. Ol únemi qyzmetker aǵasynyń ústinen túsken kónetoz kıimderin kıip júretin jáne ylǵı shette otyratyn. Sondyqtan syrt pishini jaǵynan, ıt-qusty úrkitý úshin qotan syrtyndaǵy jińishke aǵashqa kıgizip qoıǵan eski kıim, tymaqqa — qaraqshyǵa uqsańqyraıtyn. Al minez jaǵynan — til alǵysh, juǵymtal, onyń ústine edáýir qý tildi bolatyn. Men eń alǵash kelgende Jomartbek soqyr ishegine operasıa jasatyp, aýrýhanada jatqan eken. Sodan saýyǵyp, on shaqty kúnnen keıin kýrsqa qaıta kelgen. Otyz qyzdyń ishindegi erkek kindikti ekeýimiz ǵana bolǵandyqtan bir-birimizge úıir bola bastaǵanbyz.

— Aǵaı, meniń qasyma keldińiz be? — dep Jomartbek tisin aqsıta kúlip, men janyna taqaı bergende-aq oryn bosatyp, ózi tórge qaraı syrǵydy.

Men ornyma otyra bergende esikten profesor kirdi. Eki jaq samaı shashy tolqyndaı buıralanyp, qasqa mańdaıy jarqyrap, oryndarynan turyp qoshemet kórsetken stýdentterge qaıta-qaıta bas ıip, jymıa kúlimdep, sonysymen bárimizdi baladaı qýantyp, profesor tórge qaraı aıańdady.

Oqytýshy stolyna jaıǵasqannan keıin profesor aldynda otyrǵan stýdentterdiń bastarynan asyra áldebir qıan alysqa kóz tastaǵandaı sál únsiz otyrdy da, uzyn kirpikterin qaıshylaı qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Osy bir sát aldymen aspanda aıqysh-uıqysh najaǵaı oınap, artynan shelektep bir nóser tóger ǵajaıyp shaqty eske túsirdi. Áýenov leksıasyn bastap, telegeı-teńiz bilim tógip, aǵyl-tegil bop aqtaryldy da ketti.

Alaıda, «Abaıdyń lırıkasy» dep atalatyn osy leksıanyń alǵashqy saǵatyn men alań-qulań tyńdadym. Bul leksıany bekerge jibermeýim kerek dep, ózimdi ózim qanshama qaırasam da, «Qyzyl kórpe» óleńi esime túsip, táýbamnan jańylǵandaı aıdalaǵa laǵamyn.

Óstip eki kúıdiń — aýdıtorıadaǵy Áýenov leksıasy men júrektegi mahabbat sazynyń qaısysyna kóbirek kóńil bólýdi bilmeı, del-sal bolyp otyrǵanymda qonyraý soǵyldy. Men aýdıtorıada qalmaı, oqytýshymen ilese tezirek shyǵyp ketpek bolyp, partalardan aýlaqtap, qabyrǵaǵa janasa júrip, jyldamdaı basyp, esikke qaraı umtyldym. Partadan kóterile bergende Meńtaıdyń da ornynan turyp jatqanyn kózim shalyp, qalyp edi. Onyń ashýly júzin kórmeıin dep, tómen tuqyryp alǵanmyn. Esikke taqap, tutqaǵa endi qolymdy soza bergenimde asaýdyń aldynan arqan qurǵandaı bop, eki qulashyn eki jaǵyna kerip, betime jymıa qarap turǵan Meńtaıdy kórdim. Qansha qysylsam da, aldymda kisi turǵanda kımelep óte shyǵatyn sıyr emespin ǵoı. Meńtaıdyń betine týra qaraýǵa júzim shydamaı, teris aınala bógelip, toqtap qaldym. Meńtaı meni jurt kózinshe jerlep, masqara etpek bolǵan eken dep, óne boıymdy ter jaýyp qoıa berdi.

— Aǵaı, siz aqyn ekensiz, — dedi qyz osy kezde.

Men selk ete tústim. Selk etkenim: «Men qate estigen bolarmyn. Qyz: «aǵaı, siz aqyn ekensiz» demeı, «aǵaı, siz aqymaq ekensiz» degen shyǵar dep oıladym. Odan saıyn unjyrǵam túsip ketti.

— Aǵaı, siz aqyn ekensiz deımin, — dedi qyz taǵy da. Bul joly ol kóńildi kezindegideı ár sózin soza, ándetip aıtty. Men «aqyn ekensiz» degen eki sózdi durys estigenime senbegendeı, eki kózim jypylyqtap Meńtaıdyń betine qaradym. — Iá, aqyn ekensiz, naǵyz aqynsyz, — dedi ol basyn ızep, taǵy da jymıa túsip.

Úsh kúnnen beri tartqan qasiretimniń tóleýindeı bolǵan bul jymıys maǵan sonshama qymbat edi.

Júregim jana ornyna túskendeı boldy. Meńtaıdyń maǵan uryspaıtynyna, jurt aldynda masqaralamaıtynyna endi ǵana kózim jetti. «Ýh!» dep, arqamnan aýyr júk túskendeı tereń bir dem aldym da:

— Rahmet, Meńtaı! Aqyndyq qaıdan kelsin, ásheıin... — dep mińgirledim.

— Joq, «Qyzyl kórpeńiz» jaqsy óleń, — deıdi Meńtaı. —Zaıkúl de, Qanıpa da, Maıra da basqa qyzdar da oqydy. jaqsy dep tapty. Meniń sizge ol kórpeniń tarıhyn da aıtyp bergim keldi.

— Áı, Erbol, — dedi Zaıkúl meni qolymnan julqylap, tórge qaraı súırep. — Osy seniń myna Meńtaımen ne páleń bar. Osydan basqany kózge ilmeısiń de, munyń tósegindegi kórpesine deıin óleńge qosasyń. Saǵan qyzyl kerek bolsa, meniń kóılegim, paltom da qyzyl, tipti aıaǵymdaǵy etigim de qyzyl. Aıta berseń, ózim de qyp-qyzyl ot emespin be jaınap turǵan. Sen osy meni nege óleńge qospaısyń?

Qyzdar dý kúlisip jatyr. Osy kezde júgirip Jomartbek keldi.

— Shurq etpe, Zaıkúl, — dedi ol keýdesin basyp. — Saǵan degen asyl sóz myna altyn sandyqta saqtaýly jatyr.

— Al, aıt, endeshe, — dedi Zaıkúl qyrlanyp. Jomartbek tamaǵyn kenep, Zaıkúlge jalynyp, júrek sherin aqtarǵandaı bop ándete jóneldi.

Qapa kóz, ımek qas.
Qapaca jan toımas.
Aýzyń bal qyzyl gúl,
Aq tisiń kir shalmas.

Zaıkúl kózin qubyltyp, ernin búristirip máz bop qaldy. Qarq etkizip ásem aq tisterin jáne aqsıtyp úlgirdi. Jomartbek óleńin odan ary jalǵastyrdy.

Iisiń gúl ańqyǵan,
Nuryń kún shalqyǵan.
Kórgende boı erip,
Súıegim balqyǵan...

Jomartbek óleńniń ár jolynyń mazmunyna qaraı birde moınyn sozyp, birde eki qulashyn keń jaıyp, odan soń balqyp, erip, aqyrynda bý bop ushyp bara jatqandyqty tanytyp neshe qımyldar jasap bolyp toqtap, Zaıkúlge basyn ıdi.

— Bıs! Bıs! — dep qyzdar qol soqty. Zaıkúldiń ózi de máz bolyp, alaqanyn qosa shapalaqtady.

— Áı, mynaýyń jap-jaqsy óleń ǵoı ózi, — dedi Zaıkúl Jomartbekke razy bop. — Basqa bireýdiki emes pe?

— Joq, Zaıkúl! — Jomartbek keýdesin soqty.

— Qarǵanshy ózimdiki dep.

Jomartbek shubyrta jóneldi.

— Eger osy óleńdi Zaıkúlge arnap ózim shyǵarmaǵan bolsam aıaqtaǵy sýǵa aǵylyp óleıin, qurǵaqtaǵy kıtterge qaǵylyp óleıin, týmaǵan tý asaýdyń quıryǵyna taǵylyp óleıin! Ollahı! Bıllahı!

Osylaı dep Jomartbek zirk-zirk etkizip sózin aıaqtap, eki qolyn birdeı aspanǵa kóterdi.

— Sendim, sendim, — dedi Zaıkúl Jomartbektiń «ant» ishkenine razy bop. — Onda sen bir óleńdi jaqsylap aq qaǵazǵa kóshirip basyna «Zaıkúlge» dep jazyp, meniń kitabymnyń arasyna ákep salyp qoı.

— Qup bolady, Zaıkúljan, — dep aryq Jomartbek suraq belgisindeı ıilip qaldy.

— Áh, Zaıkúl, sen Jomartbekke ras senip otyrsyń ba?— dedi Maıra. — Bul Abaıdyń «Kózimniń qarasy» degen óleńi emes pe?

— A, ne deıdi. Men rasynda ózime arnalǵan óleń eken dep qýanyp edim. Osy aqyndar «S-ǵa», «Q-ǵa», pálenshege, túgenshege dep jazyp jatady ǵoı. Maǵan da bireý óleń arnasashy, shirkin! — dep Zaıkúl daǵdaryp qaldy. — Al men Abaıdyń «Aıttym sálem, qalamqastan» basqa óleńin estigen emespin.

— Estigeniń ne, oqymaısyń ba? — dep kúldi Maıra.

— Joq, men óleń oqymaımyn, — dedi Zaıkúl basyn shaıqap.

— Óıtkeni men qyzbyn. Al qyzdyń ózi óleń. Endeshe, meni jigitter oqysyn.

— Ras, ózge qyzdar óleń bolsa, bizdiń Zaıkúl poema ǵoı, — dedi Jomartbek jymyńdap. — Poemanyń ár betin aqtarǵanyń sıaqty...

Osy kezde úzilis bitip, profesor aýdıtorıaǵa qaıta kirdi. «Men saǵan kórsetermin kisi aldaǵandy» degendeı, Zaıkúl art jaqqa burylyp, Jomartbekke judyryǵyn túıdi. Men bul sabaqta burynǵy ornymda, Meńtaıdyń qasynda otyryp qaldym. Meńtaıdyń maǵan renjimegenine shattanyp, kóńil alańy basylǵandyqtan bolar, bul joly Áýenov leksıasyn taǵy da burynǵymdaı súısine tyńdadym. Bir saǵatyn profesor Abaıdyń «Qaqtaǵan aq kúmisteı keń mańdaıly» deıtin kópke málim óleńin taldaýǵa arnady. 1884 jyly jazylǵan bir óleńniń taqyryby qazaqtyń boıjetken qyzynyń syrt kórinisin, músin kelbetin sýretteýge arnalǵanyn, jas ataýly qyzyǵarlyq, súısinip tamasha eterlik erekshe sulý qyzdyń portretin aqyn qalaı jasaǵanyn, sol portretti somdaý tártibin sanamalap aıtty. Qyzdyń syrt músinin sýretteýde tól ádebıette teńdesi bolmaǵan bul óleńdi Pýshkın, Lepmontov, Baıron, Geıneniń qyzǵa arnaǵan óleńderiniń jatqa úzindilerimen salǵastyryp bir ótti. Qalaı degenmen bul óleńde Abaıdyń áli de áleýmettik shyndyqty, halyq arasyndaǵy aýyrtpalyqty synshyldyqpen jyrlaıtyn qoǵam qaıratkerleri dárejesine kóterilmegendigin, «Qaqtaǵan aq kúmisteıden» kóbinshe sulýlyqty, jarastyq kelisimdi ǵana jyrlaıtyn estet aqynnyń lebizi ańqyp turǵandyǵyn profesor bir túıip tastady.

Osydan keıin ol osy óleńniń boıyndaǵy óziniń kemshilik, min dep tabatyn jaılaryna toqtady. Onyń aıtýynsha aqyn bul óleńinde tiri adamdy, onyń jaı-kúıin beıneleýdiń ornyna sýret bergen. Qasy qandaı, shashy qandaı, kózi qandaı, murny qandaı degen sıaqty anketalyq suraqtarǵa jaýap izdep, tek qana pasporttyq sıpattaý jasaǵan. Munyń sebebi aqynnyń áıel jynysyna qazaqy kózben qarap, qyz kóre kelgen jigittiń nemese kelip aıttyra kelgen qudanyń kózqarasynan asa almaýynda, — dep taǵy da paıymdaý jasady.

Budan keıin profesor Abaıdyń «Attyń syny» deıtin óleńin eske aldy. Anyqtap qaraǵan kisige «Qaqtalǵan aq kúmisteımen» osy óleńniń arasynan aıqyn kompozısıalyq uqsastyq tanylatynyn aıtty. «At synynda» júırik attyń syrt músini múshe-múshesimen rettele baıandalady. Árıne, atty solaı sýretteý oryndy. Al adamzatty sıpattaýda mundaı ádisti qoldaný qonymdy emes degen qorytyndy jasady profesor.

Abaıdyń esh óleńinde eshqandaı min bar dep oılamaǵan biz oǵan arnalǵan mynadaı syndardy estigende eki kózimiz baqyraıyp, profesorǵa senerimizdi de, senbesimizdi de bilmegendeı, tesireıip otyryp qaldyq. Árıne, senbeske bolmaıdy. Bar dálelimen taıǵa tańba basqandaı etip kórsetip otyrǵan bul kemshilikterdi eriksiz moıyndaýǵa týra keledi.

Bul az degendeı profesor endi sol óleńniń kompozısıalyq shalaǵaılyǵyn ashady. Óleńniń bas jaǵy bir taqyryppen bastalyp, aıaq jaǵy ekinshi taqyrypqa aýysyp ketetinin, áýelde is pen minez joq, tek syrt bolsa, keıin syrt joq, tek minez ǵana aıtylatynyn, sóıtip alǵashqyda maqtaǵan nársesine aqyn keıin keıip, urysqa jaqyn sózder qoldanatynyn kórsetedi. Atap aıtqanda aqyn alǵashynda qyzdyń kúlkisi «bulbuldaı», «ish qaınatady» dep maqtasa, sońynan sol kúlkini «jartaqtap», «tyrtaqtaǵan» dep jaratpaı shyǵa keledi.

Osydan keıin Áýenov ekinshi bir óleńin taldaýǵa kóshedi. Bir taldaýdan bir taldaý qyzyq bop, ol bizdi Abaı óleńderiniń qatpar-qatpar shatqal, shyńdaryna qaraı jetelep bara jatqan tárizdenedi.

Áýenovtyń ózge oqytýshylarda joq bir ózgeshe daǵdysy bar edi. Ol árqashanda sondaı qyzyqty leksıalardyń sońynan mindetti túrde bes mınýttaı ýaqyt qaldyratyn. Osy bes mınýtty ol jeke stýdenttiń jaı-kúıimen tanysýǵa jumsaıtyn. Kún saıyn bir stýdentti ornynan turǵyzyp alyp, ózi oǵan ártúrli suraqtar beretin.

Baǵana meniń aýdıtorıaǵa keshirek kelgenimdi kózi shalyp qalǵan soń ba, bul joly ol meni ornymnan turǵyzdy.

— Erbol, sen osy soǵysta neshe jyl boldyń?

— Tórt jyl, Muhıt aǵa.

— Sonda kitap oqı aldyń ba?

— Oqydym.

— Qane aıtshy, qandaı kitaptar oqydyń? — dep profesor meniń oqyǵan kitaptarymdy sanaý úshin sol qolynyń saýsaqtaryn yńǵaılaı bastady.

— Shekspırdiń «Koról Lırin», Shıllerdiń «Zulymdyq pen mahabbatyn», Geteniń «Jas Verterin», — osy kezde Meńtaı jalt etip, meniń betime bir qarap qaldy. — Anatolıı Vınogradovtyń «Paganınıdi ǵaıbattaý» degen kitabyn, Aleksandr Bektiń «Volokolam tas jolyn» oqydym.

— Páli, — dep profesor rahattanyp qaldy. — Óziń kóp kitap oqyp tastapsyń ǵoı. Men soǵys soldattarynyń kitap oqyr hal-murshasy bolmaıtyn shyǵar dep oılaǵan edim.

— Muhıt aǵa, — dedi Zaıkúl osy arada profesordyń aýzyndaǵy sózin qaǵyp áketip, — bul sizdiń «Aqyn» romanyńyzdy da oqypty. — Osy arada Zaıkúl óz-ózinen syqylyqtap kúlip aldy. — Syrtyn dalba-dulba qylyp alyp kelipti. Ásirese Toǵjandy aıtqanda aýzynyń sýy qurıdy munyń.

Áýenovtyń óńi kúreńitip, qozǵalaqtap qaldy. Sodan soń súıinshi suraǵandaı bop, oń qolynyń qos saýsaǵymen tynysh turǵan etjeńdileý kelgen qyr murnyn jebeı saýyp, julqyp-julqyp jiberdi. Bul onyń qatty súısingendegi nemese erekshe kúıingendegi ádeti edi.

— Páli, ne aıtady myna Zaıkúl, ras pa, Erbol? — dep profesor meniń betime qarady.

Men tez basymdy ızedim.

— Sizdiń «Aqynyńyz» bizdiń kúndik nanymyz, artyq patronymyzben birge arqamyzdaǵy zat qapshyǵynda júrdi.

— Páli, ne deıdi-aý? Al oqı aldyńdar ma ony?

—Joryqta kele jatyp ta, okopta otyryp ta oqydyq, Muhıt aǵaı, — dedim men stýdent bolǵaly birinshi ret «aǵaı» degen sóz aýzymnan shyǵyp. — Ol kitaptyń kóp kómegi boldy bizge.

— Páli, ne kómegi boldy? — Áýenovtyń eki beti nurlanyp, kózi kúlimdep, júzi burynǵydan da jylı tústi. — Qaı qaharman basym kómek kórsetti?

— Bári de. Ásirese Toǵjannyń kómegi kóp boldy. Ol bir emes, Birneshe medsestra, sanıtarka qyzmetin jalǵyz ózi atqardy desem, artyq bolmas deımin.

— Páli, ne deıdi-aý! Shyn ba osynyń? — dep profesor mol denesin tez qozǵap, ilgeri umsyndy.

— Shyn, Muhıt aǵa.

Áýenov sál shalqaıyńqyrap, taǵy da murnyn saýa sıpalap qaldy.

Osy kezde leksıanyń bitkenin habarlap, qońyraý soǵyldy. Biraq profesor asyqpady.

— Erbol, sen óziń meni qýantyp tastadyń ǵoı, — dedi ol aldynda jatqan papkasyn bir sıpap qoıyp. — Al endi óziń osy aıtqandaryńdy qaǵazǵa túsire alar ma ediń? Toǵjannyń jańaǵy óziń aıtqan maıdanda talaı medsestranyń qyzmetin atqarǵanyn dáleldep, oqýshyny ılandyratyn etip jazýyń kerek. Osy qolyńnan keler me edi?

— Keledi, Muhıt aǵa, — dedi Zaıkúl men úshin jaýap berip.

— Bul ózi aqyn. «Qyzyl kórpe» degen óleń jazǵan.

Men uıalyp, Meńtaı jaqqa qaraı júzimdi burdym. Baıqasam, ol da qyzaryp ketken eken.

— Jazyp kóreıin, — dedim men.

— Óziń óleń de jazýshy ma ediń? — dedi profesor ornynan turyp jatyp.

— Joq, jaı, ásheıin...

— Shyn, shyn, Muhıt aǵa! — Zaıkúl qasy qanjardaı dir etip, odan saıyn ózeýreı tústi. — Ózi ózge sabaqqa da jaqsy. Soǵystan qaıtqaly áli úıine de barǵan joq.

Profesor Zaıkúl sóziniń bas jaǵynda kúlgenimen, aıaq jaǵyna nazar aýdaryp, meniń áli elge barmaǵanym anyq pa eken dep surady. Men oqý bastalyp qoıǵannan keıin bir jylym bosqa ólmesin dep osynda qalyp qoıǵanymdy aıttym.

— Jaraıdy, onda tipti jaqsy. Al endi sen jańaǵy aıtqandy meniń aldaǵy dúısenbidegi kelesi sabaǵyma deıin jazyp ákel,— dedi profesor. — Odan soń álgi Zaıkúl aıtqan kitapty da ala kel. Men basymdy ızedim. Kelesi leksıanyń oqytýshysy joq bolyp shyqty. Sóıtip stýdentter «tereze» dep ataıtyn bos eki saǵat sopań etip shyǵa keldi. Stýdentter «terezege» qaıǵyrmaıdy. Bul eki saǵatta birsypyra jumystar bitirip alady. Sonyń negizgileriniń biri Sovet kóshesi men Karl Marks kóshesiniń buryshyndaǵy «Alataý» kınoteatryna barý.

Bir joly da birin-biri eliktirip, qyzdardyń birsypyrasy kınoǵa ketti. Aýdıtorıada bes-alty qyz ben Jomartbek ekeýmiz ǵana qaldyq. Birazdan keıin kınoǵa barǵysy kelmeıtinin aıtyp, Meńtaı qaıtyp keldi.

Meńtaıdyń uryspasyna anyq kózim jetkennen keıin, baǵana ózi aıtqan qyzyl kórpeniń tarıhyn bilgim keldi. Jomartbek ekeýmiz jaǵalap, Meńtaıdyń qasyna bardyq. Jomartbek qyzdan baǵanaǵy «Qyzyl kórpe» degen óleńderińdi kórsetińdershi dep ótindi. Meńtaı kitaptarynyń arasyn aqtaryp, aldyńǵy kúni men tastap ketken qaǵazdy taýyp alyp, — Oqyǵan soń ózime qaıtaryp ber, — dep Jomartbekke usyndy. Meńtaıdyń «ózime qaıtaryp ber» degen sózi júregime maıdaı jaqty. Ol meniń suraýym boıynsha, maǵan «kúndes» bop kóringen qyzyl kórpeniń tarıhyn baıandaýǵa kiristi.

Meńtaı Lenınogorsk shahteriniń qyzy eken. Sheshesi bastaýysh mektepte muǵalim bolypty. Ákesi onyń sábı shaǵynda shahtada tóbesine tas qulap dúnıeden qaıtqan. Qyzdyń kishkene aǵasy Júnis segizinshi klass bitirgennen keıin jumysker bop semá asyraýǵa kirisken. Soǵys bastalar jyldyń 1-maıynda oǵan jaqsy jumysy úshin syılyqqa bes metr qyzyl jibek tıedi. Buǵan sheshe baıǵus qatty qýanady. Ulynyń bul alǵashqy tabysyn yrym etip, óz aldyna otaý shyqqandaǵy birinshi jasaýy bolsyn dep, arasyna túıe júnin salyp, mektepten qoly bos kezderinde kórpe qabıdy. Sóıtip ulyn úılendirmek bolady. Sol eki arada soǵys shyǵyp ketip, ol kórpeni etine bir-aq kún jamylyp, Júnis maıdanǵa ketedi. Sodan keıin sheshe ol kórpeni eshkimniń etine tıgizbegen. Ulyna saqtaǵan. Al ulynan «óldi» degen qara qaǵaz kelgen. Jalǵyz uldyń jamanatyna shydaı almaı, sheshe sorly sol habardy estigen jerde, klass ishinde ózi de dúnıe salǵan.

— Soǵysta aǵaıym oqqa ushty, — dedi Meńtaı kúrsinip. — Sonyń kúıigine shydamaı apam óldi. Apamnyń ólgenin kózimmen kórdim, aǵaıymnyń ólgenin kórgenim joq. Sondyqtan Júıkem óldi degenge kópke deıin senbedim. Júnis aǵataıymdy Júıke dep ataıtyn edim, — dedi ol Jomartbekke túsindirip. — Soǵys bitken soń, osy ótken kúzdiń basynda Júıkeniń qasynda bolǵan bir kisiden aýyzba-aýyz estigende ǵana sendim. Ol kisi tereń etip zırat qazyp, aǵaıymdy jaqsylap turyp óz qolynan qoıypty. Jaqyn jerdegi derevnányń usta dúkenine baryp, zıratqa temirden qorshaý sharbaq jasatyp ornatyp, oǵan «Júnis Erbosynov» dep máńgi óshpeıtin etip jazdyryp ketipti. «Aǵańnyń jatqan jerin kórem deseń, ertip aparaıyn, áıtpese keıin baryp kórersiń» dep ádirisin berdi. Ózim qazir qaıdan izdeıin, keıin oqý bitirip, qyzmet istep, aqsha tapqan soń, bararmyn dep oıladym.

Meńtaı aǵasyna munsha jaqsylyq jasaǵan adamnyń eńbegin sonsha súısine aıtty.

— Sol kórpeni bıyl ózimmen birge alyp kelgen edim, — dedi qyz kúrsinip qoıyp. — Ol maǵan asa qymbat eskertkishpen para-par: aǵaıymdy da, anamdy da esime túsiredi. Keshe kitap arasynan aǵaıdyń óleńin taýyp alyp, oqyǵannan keıin sol kórpeni baýyryma basyp qysyp, óksip-óksip jylaǵanymdy aıtsańshy meniń!

Baıqaımyn, Meńtaı áńgimesiniń Jomartbekke onsha áseri bolǵan joq.

Meńtaı sózin aıaqtap, muńaıyp tómen qarap qalǵan kezde ol: «Men myna óleńdi kóshirip ala qoıaıynshy» dep, jympyńdap óz ornyna qaraı júgirdi. Al maǵan búkil bir semányń taǵdyryn baıan etken bul qysqa novela dúnıedegi eń qaıǵyly, qasiretti jyrdaı tanyldy. Ne aıtarymdy, qyzdy qalaı jubatarymdy, júregimdegi aıanyshty qalaı jetkizerimdi bilmeı abdyrap otyryp qaldym. Onyń kóńilsizdigi birtindep maǵan aýysa bastady.

Stýdenttik ómirdiń beıqam, sonymen birge aqqan sýdaı aǵyndy kúnderi, óziniń syldyr-byldyry mol qyzyq, qýanyshymen, birin-biri qýalap ótip jatty. Men Áýenovke bergen ýádemdi oryndaýǵa bar kúshimdi saldym. Soǵysta birge attanǵan shaǵymyzdy esime túsirdim. Almatydan keterde men magazınderge jańa ǵana túsken «Aqyn» romanynyń birinshi kitabyn taýyp alǵan edim. Sol kitap búkil maıdandy menimen birge aralap shyqty, talaı soldatty tamsandyryp oqyp berip júrdim. Biraq bul estelikti maqtanǵandaı bop óz atymnan jazbaıyn, basqa joldastarym oqyǵan etip baıandaıyn dedim. Sóıtip men ol kishkentaı estelikti tórt kún jazdym. Esteligim Áýenovke unamaı qalar ma eken dep, janym murnymnyń ushyna keldi. Jazyp bitken soń oǵan «Toǵjan» degen at qoıdym. Zaıkúl aıtqandaı, jazýshylardyń óz shyǵarmalaryn jaqsy adamdaryna arnap jatatyny oıyma tústi. Meniń bul eń alǵashqy esteligimdi Áýenovke arnaǵym keldi. Oń jaq shekesine «Osy obrazdy jasaǵan jazýshy Muhıt Áýenovke arnaımyn» degen sózderdi qolymnyń qalaı tez jazyp jibergenin de baıqamaı qaldym. «Qoı, munym tym badyraıyp ketti jáne jazýshyǵa jasaǵan jaǵympazdyq sıaqty bop kóriner» dep oıladym da, ony qaıtadan túzettim. «Osy obrazdy jasaǵan kisige arnaımyn» dep qana qoıdym. Jeksenbi kúni úıde taban aýdarmaı otyryp, jazǵanymdy jaqsylap kóshirip shyqtym.

Dúısenbi kúni otyz úshinshi aýdıtorıaǵa birinshi leksıaǵa kelgen profesor Áýenov, burynǵy ádetinshe, samaı shashy buıra-buıra, sokrat mańdaıly úlken qasqa basyn stýdentterge mol iltıpat, yqylaspen ızep, Oqytýshy stolynyń basyna baryp otyrdy. Profesor esikten kirisimen-aq meniń júregim óz-ózinen lúpildep qoıa berdi. Ornyna otyrǵannan keıin Áýenov maǵan qaraı buryldy da:

— Al, Erbol, ýáde oryndaldy ma? — dedi.

Men Áýenov ony leksıadan keıin suraıtyn shyǵar dep, jaıbaraqattaý kúıde otyr edim. Profesor birden sony suraǵanda ne derimdi bilmeı sasqalaqtap qaldym. Áreń degende esjıǵandaı bolyp:

— Ózimshe oryndadym, Muhıt aǵa, — dep ornymnan turdym.

— Páli, jón. Árıne, seniń ózinshe oryndaǵanyń kerek bizge, — oqyp berýińe leksıa aıaǵynda qansha ýaqyt qaldyraıyn saǵan.

— Tórt-bes mınýt qana, Muhıt aǵa, — dedim men dápter betine jazylǵan on shaqty betti oqıǵa qansha ýaqyt kerek ekenin ajyrata almaı.

— Joq, onda men on mınýt qaldyraıyn. Sen oqyǵannan keıin ony bizdiń talqylaýymyz bar emes pe?

Men «jaraıdy» degendeı, basymdy ıdim.

— Al onda aldymen kitabyńdy kórset, Erbol, — dep profesor maǵan qaraı qolyn sozdy.

Men shapshań qımyldap, sýmkamdaǵy syrty jyrtylyp, jan-jaǵy jemtir-jemtir bop ketken «Aqyn» kitabyn alyp, Áýenovke qaraı aıańdadym.

Áýenov baǵynyshty komandırden raport qabyldaıtyn generaldaı bop, ornynan kóterildi. Demobılızasıaǵa jatyp, eline qaıtatyn soldat bólimnen keter aldynda qaı jerinde qandaı belgisi baryn bes saýsaǵyndaı biletin kári vıntovkasyn júregi tolqı dirildep rota starshınasyna ótkizer edi. Men de sol soldattaı bolyp, osydan bes jyl buryn Almatydan maıdanǵa ala ketken osynaý asyl kitapty endi, mine, aman-esen ıesine tapsyrdym.

Profesor, sál surlanǵandaı túspen, kitapty únsiz qolyna aldy da, ornyna otyrdy. Kitaptyń syrtyna kóz júgirtip, jyrtyq muqabany qaıta-qaıta sıpalap, ishin ashty.

— Ras, bizdiń kitap, — dedi basyn yqylastana ızep qoıyp. Sodan soń bir-birlep, betterin aqtaryp qaraı bastady. Bir kezde kitapty kóterip, betine taqady. — Páli, ózinen dári ıisi shyǵady, ıiskeńdershi...

Áýenovtyń qasyna eń aldymen Zaıkúl júgirip bardy. Ol kitapty ala salyp, duǵalyqtaı etip betine basty da:

— Ras, múńkip tur, — dedi oq-dári ıisiniń qandaı bolatynyn sezbese de.

Buǵan basqa qyzdar myrs etip, kúlip jiberdi.

— Sen maǵan baǵa jetpes ǵajap dúnıe syıladyń-aý, Erbol,- dedi Áýenov eki kózi jasaýrap, tebirene ún qatyp. — Ózim maıdanǵa barmasam da, bul kitap meniń bir perzentim bolyp, soǵysqa qatysypty. Sol perzentti sen aman-esen ertip ákelip qolyma tapsyrdyń-aý meniń. Soǵys degen órt bolsa, órtke janbaı shyqqan bul kitaptyń jańa bir baǵasyn jáne tanyttyń sen. Rahmet, qaraǵym. Aýdıtorıa siltideı tynyp qalǵan edi. Profesor boıyn tez jıyp, kezekti leksıasyn bastady. Áýenov leksıasynyń ekinshi saǵatynyń sońynda baǵanadan beri tolassyz býyrqanǵan teńiz úni toqtap, aýdıtorıa ishinde áldebir álsiz bulaqtyń bolymsyz syldyry estilgendeı boldy. Esteligimniń zagolovogy men onyń on pushpaǵyndaǵy arnaýdy daýysym dirildep, súrinip-qabynyp, áreń aıtyp shyqtym da, tamaǵymdy kenep, sál tynys alǵannan keıin teksti oqýǵa kiristim.

«1942 jyldyń ortasynda Alataý baýyrynan eshelon-eshelon ásker maıdanǵa sherý tartty. Bul Almatyda qurastyrylǵan atqyshtar brıgadasy edi. Jarty jyldaı astana aınalasyna lager-lager bolyp, áskerı ónerge jattyqqan jaýynger bólim tutas kóterilip, «Otanǵa tıgen jaý qaıdasyń?» dep, batysqa qaraı bet túzegen bolatyn. Sońǵy eshelondardyń birinde artıllerıster dıvızıony ketip bara jatty.

Soǵys keziniń parovozy jańǵyryǵy jer jaryp, qatty júıtkıdi, jolda kezdesken stansıalardyń, razezderdiń tusynda ashshy bir aıǵaılaıdy da, gúrs-gúrs etip, tarta beredi. Sý alý, kómir tıeý qajet bolmasa, basqa jerge kóp toqtamaıdy. Tolassyz júıtkip, zarlap aǵady.

Kazal vagondardyń eki jaq esikterin birdeı, shalqaıta keń ashyp tastap, kóldeneń-kerme taqtaıǵa asyla ıin tiresip, maıdanǵa ketip bara jatqan jaýyngerler týǵan jerge júrekteri eljireı kóz tigedi. Qart atadaı aq bas taý, jas anadaı jasyl jelek jamylǵan orman, sary bel, salqyn kól — bári samaladaı bolyp, biriniń sońynan biri uzap qalyp barady. Óz aldyna bir sholaq eshelonǵa uqsap, shetki úıiniń tútini býdaqtaǵan aýyl, tepeń-tepeń qaqqan salt atty jolaýshy, obadaı qaqshıyp qalyń qoıdyń shetinde turǵan shopan jalt etip bir kórinedi de, ǵaıyp bolady.

Kún batqansha dala betine úńilip, kózi jasaýrap talǵansha kóp qaraǵan adamnyń biri salpy sary jez murtty kári soldat, Taldyqorǵan oblysynyń Aqsý aýlynynan kele jatqan Sáttiǵul Ósenov boldy. «Sapta júrýge jaramaımyn, kóp tursam aıaǵym talady, belim aýyrady» dep, Ósenov zeńbirek atyna minýshi bolǵan. Osyǵan oraı bir soldat baǵana: «Sapta tursa aıaǵy aýyratyn kózeldiń kúni boıy qozǵalmastan qyzyl vagon esiginiń aldynda qaqshıýyn» dep bir qaǵytyp ótken. Ony estigen ózge jurt qatty bir dý kúlisip alǵan bolatyn. Joldasynyń ajýasyna da, jurttyń kúlgenine de qaramastan Ósenov vagonnyń bosaǵasyna súıengen kúıi dalaǵa qarap tura bergen. Endi, mine jer betin túnniń qara maqpal shapany búrkep, vagon ishinde maıshamnyń jalǵyz kózi syǵyraıǵannan keıin, Ósenov artyna burylyp, shamdy qorshaı otyrǵan joldastarynyń qasyna keldi.

— Átteń, shirkin, qaldy-aý, qaıran týǵan jer! — dedi ol otyra berip, vagon ishindegilerdiń bárine estirte. Aýzynan qyzyl jalyn atqyǵandaı shermen, kúrsine aıtty.

Sham aınalasynda, vagonnyń burysh-buryshynda, qara kóleńke jerde, tórt-besten birigip alyp, ár jaıdy qońyr áńgime etisip otyrǵan jurt Ósenovtiń myna sózin estigen shaqta tym-tyrys bolysyp, bir sát úndespeı qalysty. At aıdaýshy shaldyń: «Qaldy-aý, qaıran týǵan jer!» degen sher sózi maıdanǵa attanyp bara jatqan osynaý susty soldattardyń júrek qylyn basyp qalǵandaı boldy. Shal aıtqan týǵan jerde árkimniń janashyr jaqyny, jaqsy kórer jandary qalyp barady. Bireý qart áke, qadirli anasyn eske alady, bireýdiń kóz aldyna jaqsy jar, jas balasy keledi. Endi bireýdiń júregindegi jar etem degen janyna qosyla almaı ketken arman-zary zapyran bolyp aqtarylady. Shal sózi ár júrektiń túkpirinde jatqan osyndaı muńdy syrdyń pernesin basady.

Álden ýaqytta:

— Joq, qalǵan joq. Ol bizben birge! — degen, sańq etken bala búrkit únindeı, jigerli jas daýys estildi. Bul zeńbirektiń ekinshi kózdeýshisi Qusaıynov Aıtqalı degen jaýyngerdiń úni edi. Aıtqalı qarańǵy buryshta otyrǵan ornynan turyp, shamǵa taman jaqyndady. — Týǵan jer myna kitaptyń ishinde. Ol jurtqa sol kezde baspadan jańa ǵana shyqqan, ózi Almatydan attanar aldynda vokzal basynda satyp alǵan «Aqyn» romanynyń alǵashqy kitabyn kórsetti. Jaýyngerler tez, qýatty úlken magnıt tartqan kóp usaq shegedeı bolyp, Aıtqalıdyń aınalasyna jıyldy. Vagondaǵy jalǵyz jaryq sonyń aldyna qaraı ıterildi. Bir tabadan ystyq kúnde shúpirleı sý ishken aq úrpek balapandaı bolyp, qara kóleńke vagon ishindegi qaıratty jastardyń basy sol kitaptyń ústinde túıisti. İshindegi jandardy jylaýyq balanyń besigindeı úzdiksiz shaıqaı terbegen úlken vagonnyń qabyrǵasyna túsken úıme-júıme kóleńke úzdiksiz qozǵalyp turdy. Soldattardyń «Aqyn» romanyn oqýy osylaı bastaldy.

Almatydan aqqan juldyzdaı zymyrap shubala sozylǵan uzyn qyzyl eshelon Moskvaǵa keldi de, qazaq brıgadasy astana túbindegi Babýshkın degen qalada poezdan tústi. Munda biraz jatyp, tynyqqannan keıin, jaýyngerler qalyń toǵaıly, kókshil kóldi Kalının oblysynyń jerine qaraı jaıaý tartty. Óne boılary muzdaı kók qarýmen qursanyp, kún demeı, tún demeı, erler etikpenen sý keship, attary aýyzdyqpen sý iship, sýyt júrip. uzaq sapar shekti. Artıllerıster maıdan jeriniń batpaǵyn belýardan keship, er qarýy uzyn tumsyq kók bolat zeńbirekterdi tynbastan alǵa qaraı súıredi. Ol batyp qalǵan jerde: «Raz, dva — vzálı!» dep orman ishin jańǵyrta aıǵaılap, onyń qalqanynan, stvolynan ıteredi. Dońǵalaqtardy kúpshekterinen batpaqqa batqan aýyr qarýlardy aýyr azappen tartqan, mundaı qıyn, qystalań shaqtarda eki etegin belge túringen jaıaý ásker zeńbirekshilerdi basyp ozyp, olardy artqa alysqa tastap ketedi.

Aldyńǵy shepke taqaǵan saıyn kolonnanyń bas jaǵynan: «Vo-o-ozdýh!» degen zárdeı ashshy ún jıi estile bastaıdy. Ireleńdegen jylandaı etip, sozyltyp, shubalta aıtqan osy bir úreıli sózdi estı sala soldattar joldan shyǵyp, tyrym-tyraqaı qashyp, jol shetindegi ormannyń qoınyna tyǵylady. Qanatynda qara búıisi bar sary ala samoletter yryldap kep tóbeden tónedi.

Mine, osyndaı joryq kezderinde on bes-jıyrma mınýttyq úlken bir damyldaý shaǵy bolady. On eki múshesi cay kisiler, qas qaqqansha qolynan aıyrylyp sholaq, aıaǵynan aıyrylyp aqsaq bop shyǵa keletin, jańa ǵana qasqaıa kúlip turǵan nemese qulyndaı oınaqtap júrgen joldastaryn lezde jan tapsyryp, máńgige joq bop ketetin, adam ómiri túngi úlken ottan ushqan usaq ushqyndaı sónip jatatyn maıdan ómiri úshin on bes-jıyrma mınýt qysqa ǵumyrly soldat qaýymy damyldap jan shaqyryp, talaı qyzyq kúlkilerge keneletin, estelikter aıtysyp, es jıyp qalysatyn ózinshe bir uzaq ýaqyt. Kolonnanyń aldy toqtap, sol jerden bireýdiń aýzynan bireý qaǵyp áketip artqa qaraı, daýystap jetkizip jatatyn «prıval!» degen berer taýdaı tolqyndar lyqsyp, birin-biri qýalap, bar lázzat qyzyǵymen ózine qaraı jaqyndap kele jatqan sıaqtanady. «Prıval!» Sen de bar daýsyńmen qýana daýystap, ózińnen keıinde kele jatqan jurtqa jar salasyń da, jol shetine shyǵyp, syzdy jerdi salýly tósekteı kórip, joldastaryńmen birge jantaıa ketesiń. Boıyńdaǵy soldattyń aýyr júginen arylyp, qurys-tyrysyńdy jazyp, rahattana kerilesiń. Tańerteńgi aýyldyń murjalarynan jarysa býdaqtaǵan tútindi eske túsirip, qomaǵaılana burqyldatyp temeki sorasyń. Dem alasyń.

Artılerıa dıvızıonynyń jaýyngerleri jıyrma men jıyrma bes arasyndaǵy, qyrdyń qyzyl gúlindeı jaınaǵan, qyrshyn jas jigitter edi. Bul shaqtaǵy kóńilge jaqsy jar, sulý qyz jaıy kóp oralatyny daýsyz. Ómirdiń búrshik atar kóktemindeı bul tusta osy jastar ortalaryn qaq jaryp ótip jatqan osynaý maıdan jolyna kógendelgen kóp qozydaı bolyp, soǵys álegimen sol bir ystyq shaqtan alys qalǵan. Biraq olardyń árqaısysynyń júreginde alaýlap janǵan mahabbat bar. Sondyqtan da, osyndaı tynyshtyq, demalys mınýttarynda, aldymen eki-úsh soldat, quıryq-jambastarymen jer syza, jymyńdaı jortaqtasyp kelip, Aıtqalımen tizelese jaıǵasady. Onyń biri árqashanda zeńbirek kózdeýshisi Rızýan Qalıev bolady.

— Aıtqalı, Abaı men Toǵjannyń kezdesken jerin taǵy bir oqyp jibermeısiń be? — dep qolqalaıdy olar.

Aıtqalı sharshap otyrmyn dep báldenbeıdi. Arqasyndaǵy zat qapshyǵyn ıyǵynan sypyryp, aldyna alady. Sabynǵa aınalar saqardaı shubatylǵan zeńbirek maıy kóp sińip, jaradar bolǵan, jarylǵan jerlerine batpaq ornap, qap-qara bop kústenip ketken qolyn arbıǵan salaly saýsaqtarymen qapshyqtyń aýzyn asha bastaıdy. Onyń ishinde tańerteń starshına bergen kúndik qorek judyryqtaı nan, qarabınniń alpys patrony, «lımonka» atalatyn, syrty taqtalana bólingen shokolad sıaqty bujyr-bujyr eki granata jatyr. Solardyń arasynda, joryqtaǵy soldattyń eshqashanda paıdalanylmaı qapshyǵynda júretin taza bet oramalyna oralǵan «Aqyn» kitaby bar. Aıtqalı oramaldyń ishinen kitapty alyp, onyń ózi biletin «Shytyrman» degen taraýyn ashyp, tamaǵyn kenep, qarlyǵyńqy daýsyn náshine keltirip, oqı bastaıdy. Aıtqalıdyń qolyndaǵy kitapty kórgennen keıin bulardyń tóńiregine taıaý mańdaǵylardyń bári tegis jınalady. Zeńbirekte jegýli turǵan attyń shylbyryn qolyna ustap, Ósenov te Aıtqalıdyń artyna kelip jantaıady.

Taraýdyń bas jaǵy ákesiniń jumsaýymen jasóspirim bozbala Abaıdyń Súıindik aýlyna kelgenin, onyń kórikti, aqyldy qyzy Toǵjandy kórip, oǵan ǵashyq bolatynyn baıandaıdy. Aıtqalı tamaǵyn taǵy bir kenep alyp, ary qaraı oqıdy.

«...Ortasha kelgen qyrly murny endi ǵana anyq kórindi. Qyrynan Qaraǵanda bir túrli súıkimdi eken. Jumsaq jumyr ıeginiń astynda juqa ǵana bir tolqyndaı bop, názik buǵaǵy bilinedi. Jyltyrap taralǵan shash, qap-qara qalyń órimmen, grekshe appaq, názik moınyna qaraı qulap túsipti. Úlken de, kishi de emes áshekeı syrǵasy diril qaǵyp, damyl almaı silkine túsip tur...»

— Ýap, bále!

— Qyzym-aq eken-aý ózi de! — dep árkimder osy tusta súısine ún qatysyp qalady.

— E, Abaıdy ózine ǵashyq etken qyz osal bolady deısiń be?!.

Ósenov jez murtynyń ushyn shıratyp jiberip, aqyryn bir jutynyp qoıady. Uzaq sapar shegip, sharshap-shaldyǵyp kele jatqan jandardyń ezýlerine jyly kúlki júgirip, kózderi jaınaı túsedi. Júrekteri lúpil qaǵyp, ózderi sol sulý Toǵjannyń qasynda turǵandaı sezinedi. Júrek túbinen árkimge elde qalǵan óz Toǵjany eles beredi. Onymen óziniń eń alǵash qalaı kezdeskeni eske oralady. Bir sátke olar ózderiniń orman ishinde, oq astynda otyrǵandaryn, jany tebirene jar denesin sıpaýǵa sozǵan qoldary qazir avtomattyń sýyq stvolyn qysyp turǵandyǵyn umytyp ketkendeı bolady. Osy kezde aldan, ártúrli daýyspen yshqyna aıtylǵan «Po mestam» degen jaýynger komanda qulaqqa shalynady. Boılaryna kúsh jıyp, qýattanyp qalǵan jaýyngerler oryndarynan atyp-atyp turady...

Jaýynger Aıtqalı Qusaıynov 1943 jyldyń toǵyzynshy ıanvarynda Velıkıe Lýkı qalasynyń túbinde, jaý tankisi men zeńbirektiń jekpe-jek atysynda, er ólimimen qaza tapty. Soǵystyń qatal dástúri boıynsha ólgen soldattyń denesi, boıynan qarý-jaraǵy, qoınynan dokýmenti alynyp, jańa qazylǵan jas qabyr basynda qarýlas serikteriniń aqyrǵy qurmeti kórsetilip, týǵan jerdiń topyraǵyna beriledi. Otan úshin qan tógip, jan bergen er soldatty jer-ana qushaǵyna qysyp, máńgilikke alyp qalady.

Aıtqalıdy qasterlep qoıyp, jaýynger joldastary jaýdan kegińdi alamyz dep sert etkendeı, aspanǵa úsh dúrkin oq atyp salút bergennen keıin, onyń jetimsirep jerde jatqan qarabıniń kishi serjant Rızýan Qalıev kóterip, al zat qapshyǵyndaǵy patrondardy ózge serikterine bólip berdi. Qalǵan eki granat pen «Aqyn» kitabyn kishi serjant óz qoınyna aldy. Ólgen jaýyngerdiń qolynan alynǵan dokýment komsomol bıleti men qyzylásker knıjkasynyń arasynan jóneltilmeı qalǵan úsh burysh hat shyqty. Hattyń syrtynda: «Semeı oblysy, Belaǵash aýdany, Ernazarov s/s, Toǵasova Zadaǵa» delingen ádiris bar eken. Zada — Aıtqalıdyń súıgen qyzy. Ol sonaý Belaǵashta, selolyq Sovette sekretar bolyp isteıtin. Aıtqalı qyzdan úzbesten hat alyp turatyn. Selolyq Sovetten hat kelgen saıyn qýanyp, joldastaryna súıgen qyzy jaıynda kóp-kóp jalyndy áńgimeler shertetin. Zadanyń sulýlyǵyn da, sabyrlylyǵyn da bir ǵana Toǵjanmen teńestiretin. «Tek Zadanyń qulaǵynda «diril qaǵyp, damyl almaı silkine túsip turatyn» syrǵasy ǵana joq» dep qýana da, qýlana kúletin.

Hat ishinde Aıtqalıdyń marjandaı áripterimen mynadaı sózder jazylypty: «Qalqam Zada! Biz qazir úlken bir orys qalasynyń túbindemiz. — Aıtqalı áskerı qupıany saqtap, Velıkıe Lýkı qalasyn osylaı atapty. — Jaý osy qalaǵa aranyn ashyp, antalap tur. Biraq biz ony bermeımiz jaýǵa. Oǵan senimiń kámil bolsyn.

Qazir tún. Men jertólede dnevalnyımyn. Joldastarym janymda tegis tynyǵyp jatyr. Olar tońbaı jaqsy uıyqtasyn dep, temir peshke ókirtip ot jaǵyp otyrmyn. Dalada shyńyltyr qardy shyqyrlata basqan saqshy aıaǵynyń syqyry estiledi. Jertóleniń syrtyna nemister jaqtan kelip bir mına jaryldy. Qoryqqanǵa qos kórinedi degen ras bolýy kerek. Nemisterdiń túni boıy osylaı túsinen shoshyǵandaı betaldy oq atyp otyrmasa kóńilderi kónshimeıdi. Sen odan qoryqpaı-aq qoı, munda qur dalbasa úshin atylǵan jaý oǵynyń maǵan da, meniń joldastaryma da keltirer qyrsyǵy joq.

Sen qazir uıyqtap jatqan bolarsyń. Men peshke shaıyry mol qurǵaq aǵashty qalap qoıyp, snarád gılzasynan jasalǵan soldat shamynyń túbinde kitap oqyp otyrmyn. Ol sen týraly, ekeýmiz jaıynda jazylǵan kitap. «Aqyn» romany. Sonyń «Bel-beleste» degen taraýynyń aıaq jaǵynda Abaı men Toǵjannyń ekinshi ret kezdesýi baıandalady. Eki dosjan áreń tabysyp, bir-birine júrekterin jaıyp, yntyǵa umtylysqan shaqta olarǵa Qaraýyl ózeni tasyp ketti degen sýyq habar keledi. Bul Abaıǵa da, Abaı janyndaǵy áıelderdiń de bastaryna tóngen qater edi. Sondyqtan da ol tez ketpek bolyp, qımas ǵashyǵyn tastap, asyǵys jóneledi. Kitaptyń osy jerin oqyshy sen, Zada, taǵy bir qaıtalap oqyshy. Ekeýmizdiń jaıymyz da naq osy sıaqty boldy ǵoı. Biz osy jazda qosylamyz dep ýáde baılasqan shaqta, sol bir tátti túnniń tańerteńinde soǵys bastalyp ketti emes pe. Bizge tóngen qater kóktemde tasyǵan shaǵyn ózen Qaraýyl emes, shalqar Otanymyzdy sharpyǵan surapyl soǵys boldy ǵoı.

Oqasy joq, Zada, sol Qaraýyldyń qalyń seńiniń qamaýynan qutylyp, ózennen aman ótken Abaıyń bolyp, bir kúni jaýdy jeńip jetermin men de saǵan qustaı ushyp. Qýana kúlip, aldynda turarmyn qanatymdy keń jaıyp. Sonda bizdiń soǵys ajyratqan qushaǵymyz qaıta aıqasady. Máńgilik bolyp aıqasady. Qosh sáýlem, Zadashym — Toǵjanym meniń. Aq betińnen aımalaı súıip, seniń, tek qana seniń

Aıtqalıyń.

8 ıanvar, 1943 j.

Dala pochtasy 1745, 125 bólimi».

Jebir soǵys jalmaǵan asyl azamat súıgenine jetpedi. Tóbe basyn tompıtyp, alysta qaldy.

Budan keıin de, soǵystyń sansyz temir tisi tilgileı jyrtqan azaly jerge adam súıegin sepken talaı kúnder ótti. Jaýyngerler qıly-qıly qandy joryqtardy qıyn-qıyn qyrqysqan urystardy bastarynan keshirdi. Jyrym-jyrym bolyp, soldattar qoınyńdaǵy kitap ta tozdy. Biraq jigitterdiń júrekterindegi Toǵjan tozǵan joq. Ol, «áshekeı syrǵasy diril qaǵyp» joryqta soldattarmen qatar júrdi. Ol, «jyltyrap taralǵan shashy, qap-qara qalyń órimmen, erekshe appaq, názik moınyna qaraı qulap túsip», jaýyngerlermen qol ustasa, jaýǵa qaraı san ret shabýylǵa shyqty.«Elde seniń de sulý jaryń bar» dep, ár soldattyń qulaǵyna sybyrlady, ár júrekti nazdana qytyqtady. Jaralyǵa úmit bolyp, sharshaǵanǵa qaırat berdi. Qarańǵy túnde alystan mazdaǵan ot, aspandaǵy sholpandaı bolyp, Toǵjan olardy atoı salyp jeńiske shaqyrdy, ómirge jetektedi.

Soǵys bitti. Eshelon-eshelon qyzyl vagondarǵa tıelip, soldattar týǵan elge qaıtty. Jeńis poezy jeldeı joryqpen ótken, solardy azat etý úshin qan tógip, qıan-keski urys salǵan qalalar men selolarǵa, ormandar men shoqylarǵa, ózender men kólderge qaraıdy. Sol jerlerde máńgi uıyqtap jatqan er joldastaryn esterine túsiredi.

— Apyraı, bul soǵystan tiri qalamyn dep oılaǵan joq edim, — deıdi jezdeı sary murtty, kári soldat qasyndaǵy serjantqa burylyp, basyn shaıqap. — Ajalsyzǵa taý qulasa da ólmeıdi degen osy eken-aý...

Sary murtty soldat baıaǵy Ósenov. Onyń qasynda turǵan serjant Rızýan Qalıev. Qalıevtyń keýdesi ordender men medalǵa toly. Ósenovtyń de keýdesi qur emes, qos medal jarqyraıdy.

Serjant ta kári soldatqa kúle qaraıdy. Baıaǵyda Almatydan alǵash maıdanǵa attanǵan shaq esine túsedi. Sondaǵy osy shaldyń búkil vagon ishindegi jurttyń júregine qaıaý salyp, sherlene kúrsinýi bar. Soldattardy sol sáttegi sher tuńǵıyǵynan shyǵarǵan Aıtqalı bolyp edi-aý. «Joq, týǵan jer qalǵan joq, ol bizben birge, myna kitaptyń ishinde» dep, jarq etip shyǵa kelip edi-aý, aınalaıyn... Aıtqalıdyń ólgen jerin esine alyp, serjanttyń qabaǵy shytynyp ketti. Jalǵyz Aıtqalı ma, talaı-talaı mańǵaz jigit, aıaýly azamattardy mert qylyp ketti ǵoı bul soǵys. Serjant Násip Qalıev, kishi serjant Ábdirahman Bımýrzın, jaýynger Sembek Moldabaev kimnen kem edi? Vzvod komandıri leıtenant Qajym Kóshekov, batareıa komandırleri Jamalhan Jamalbekov, Aqyrash Andırov, podpolkovnık Ábilqaıyr Baımoldın, pýlemetshi batyr qyz Mánshúk Mámetova she? Bári de janyp turǵan, laýlap turǵan jalyn edi. Otan úshin, anamyzdaı qymbat arymyz úshin qabaqtaryn shytpastan jandaryn qıdy da, ne bir qalanyń tabaldyryǵyn jastanyp, ne bir ózenniń qabaǵyn qaraıtyp, arystaı bop qala berdi olar... Serjanttyń kóz aldyna óz batareıasynyń komandıri kapıtan Jamalbekov elestedi. Urystyń bir tolas shaqtarynda, nemese bólim ekinshi eshelonda turǵan kezderde jaýyngerler alqa qotan otyra qalyp, kezekpen «Aqyn» kitabyn oqysatyn edi. Jaýyngerlermen birge otyryp, bul kitapty kapıtan da tyńdaıtyn. El saǵynǵan júrekke osy bir tozǵan kitap úlken medeý bolatyn. Ásirese onyń Toǵjan jaıly aıtylatyn jerlerin oqyǵanda jaýyngerler jymyńdasyp, eki ezýleri qulaqtaryna jete máz bolysyp qalatyn. Jalǵyz jaýyngerler ǵana emes, kapıtan qosa jymıatyn. Ásheıinde túsi sýyq, susty kórinetin komandır júzi Toǵjannyń júris-turysy, qylyqty qımyldary sýrettelgen jerde múlde jibip, maıǵa balqytqan qorǵasyndaı tolyqsyp ketetin... Sóıtip, artta Evropa qaldy. Artta qıraǵan qalalar qaldy. Qalalardyń tóńiregi toly molalar qaldy. Endi mine jeńispen elge kelemiz. Qazaqtyń qara kóz qyzdaryn kóremiz. Óz Toǵjanymyzǵa baramyz... Qalıevtyń qıaly sharyqtap, Shar aýdanyndaǵy óziniń týǵan aýylyna qaraı qanat qaǵady. Ajary atqan tańdaı jyly júzdi, jumsaq, jumyr bilekti, sý tıgen qaraqattaı móldir kózdi asa bir symbatty jan aıala da, qýana kep munyń aldynan shyqqan tárizdenedi...

Ol kezergen ernin jalap, bir tamsanyp qalyp, janyndaǵy joldasyna qaıta burylady.

— Ras, ajalsyzǵa taý qulasa da ólmeıdi degen... — deıdi Ósenovke, ár sózin úzip-úzip aıtyp. — Apyraı, Moskvaǵa qashan jeter ekenbiz. Tezirek kórsek-aý Qazaqstandy...

Serjanttyń júregi aýzyna kep tyǵylardaı bop, kesek lúpildep, qatty soǵady. «Ras, ras... týǵan jer, týǵan jer...» degendeı, eshelon toly soldattar vagon yrǵaǵymen bastaryn qaıta-qaıta ızeıdi».

Men oqyp boldym. Samaıymnan ter sorǵalap ketti. Jazǵanym Áýenovke unamaǵan shyǵar dep oıladym. Qysylyp bir qyryndaı turyp, profesorǵa kózimniń qıyǵyn saldym. Onyń óńi narttaı qyzaryńqy sıaqty kórindi. Meniń oqyǵanymdy berile, bar yntasymen tyńdap shyqqanǵa uqsaıdy.

— Páli, Erbol, seniń mynaýyń kórkem shyǵarma ǵoı ózi, — dep murnyn bir sıpap qaldy. — Muny novela dese de, estelik atasa da, nemese kórkem ocherk deýge de keledi. Bunda búkil bir áskerı brıgadanyń qysqasha tarıhyn aıtypsyń. Toǵjan beınesin jaqsy túıindepsiń. Ony tek jaqsy qyz dep qana emes, jan súısinter sulýlyq muraty, ómirdiń ózi, tipti Otan tulǵasy dep te túsinýge bolady eken. Biz jazǵan Toǵjannyń maıdanda osyndaı áseri bolǵanyn soǵysqa qatysyp kelgen soldat seniń aýzyńnan estý maǵan qandaı ǵanıbet ekenin bilesiń be, Erbol? — dep profesor meni kókke kóterip tastady. Muny jazǵanda meniń oıyma túıindeý degen de, bir brıgadanyń tarıhyn tizý degen de kelmegen edi. Men tek ózim kórgen, joldastarymnyń basynan keshken jaılardy ǵana aıtýǵa tyrystym, aıta aldym ba eken dep shúbálandym. Profesor sál bógelip baryp, sózin qaıta jalǵady. — Men mundaı bolar dep oılamaǵan edim. Taǵar synym, aıtar minim joqtyń qasy. Sen óziń jýrnalıs bolamyn dep júrsiń ǵoı. Ábden bolasyń. Myna aıaq alysyń seniń qazirdiń ózinde dap-daıyn jýrnalıs ekenińdi tanytady. Meniń saǵan berer keńesim: osy jazǵanyńdy gazetke apar. Men úshin emes, óziń úshin apar. Gazet degen úlken jarshy oryn. Sen sıaqty bolashaǵy bar jýrnalısiń gazetke jarıalanyp, kórine berýi abzal. Al myna tyrnaq aldy eńbegiń uıalmaı jarıalanýǵa ábden jararlyq. Seniń muny qysylmaı usynyp, gazettiń qymsynbaı basýyna bolady.

Áýenov maǵan redaksıaǵa barýymdy máslıhat etip bola bergende, leksıanyń bitkenin pash etip, qońyraý shyldyrady. Men ózimniń aýdıtorıada sabaqta otyrǵanymdy sonda bir-aq bildim. Aýdıtorıada Áýenov ekeýmizden basqa jandardyń baryn da endi ańǵardym. Áýenov turýǵa yńǵaılanyp, aldynda jatqan papkasyn jıystyryp, ústel ústine qyrynan ustap otyrdy da, taǵy birdeńe aıtqysy kelgendeı, asyqpaı meniń bas-aıaǵyma qarady.

— Soldat stýdenttiń jaıy basqalardan góri aýyrlaý bolady. Sen ózge jurttan keıinirek keldiń ǵoı, Erbol, jataqhanaǵa jaıǵasyp pa ediń? — dep surady. Men jataqhanadan oryn tımeı, páterde jatqanymdy aıttym.

— Al, ózge jaılaryń durys pa?

— Durys, — dedim men.

— Onda qazir menimen birge dekanatqa júr, seniń jataqhana jaıyńdy sóıleseıik.

Men qýanyp kettim. Jataqhana jalyna qol jetpes jaqsy arǵymaqtaı armanym edi. Ornymnan atyp turyp, Áýenovtyń sońynan ilestim.

Dekan óz ornynda otyr eken. Esikten kirip kele jatqan Áýenovty kórip, ushyp turyp oǵan óz ornyn berdi. Bas ızep, menimen de sálemdesti. Buǵan meniń ishim odan saıyn jylyp, úmitim kúsheıe tústi.

— Ybyraıym,—dedi profesor dekannyń ornyna jaıǵasyp jatyp, — men ózińdi jaqsy dekandardyń biri sanaýshy edim. Biraq mynaý isińdi quptamaı qaldym.

— Ne bop qaldy, Muha? — dedi dekan oǵan qaraı eńserile qulaǵyn tosyp.

— Mynaý Erbol degen jigit, — dedi profesor bosaǵada túregep turǵan meni nusqap, — tabandatqan tórt jyl soǵysta bolyp, osy turǵan shaǵyn boıymen er shydamas, nar kótermes júk kóterip, jaýdy jeńip kelgen asyl azamattardyń biri. Osy jigit soǵystan qaıtyp kele jatyp, týǵan jerine de barmastan, osy bizdiń ýnıversıtette oqýda qalǵan. Muny óziń qabyldapsyń, onyń durys bolǵan. Biraq osy jigit úsh aıdan beri týysy emes, tanysy emes, soǵysta birge bolǵan joldasynyń tar úıin sol úıdiń kóp janymen qosylyp meken etetin kórinedi. Tanymaıtyn betaldy bireý bul jigitke bosaǵasynan oryn bergende óz úıi sıaqty ýnıversıtet nege jataqhanadan oryn bermeıdi?

— Oıbaı, Muha, — dedi dekan, — qazir jataqhanada oryn joq. Bul jigit sol turǵan úıinde bıylsha birdeńe ǵyp shydap shyqsyn. Aldaǵy oqý jylynda jataqhanaǵa qaıtsem de ornalastyraıyn.

— Páli, so da sóz be eken? — dedi profesor túsin birden sýyqqa sala sóılep. — Oryn nege joq? Jataqhanaǵa jaıǵasyp alǵan, ózderi soǵysqa barmaǵan, jaı-kúıleri jaqsy, kók jaǵa kúıli stýdentter bar emes pe? Nemese, ana nashar oqıtyn stýdentterińniń birin jataqhanadan shyǵaryp jiber de, ornyn osyǵan ber.

— Ol bolmaıdy ǵoı, Muha, — dedi dekan sasqalaqtap.

— Bolmasa men rektorǵa baramyn. Buny qaıtkende de boldyrý kerek. Bizdiń osy bolymsyzdan qol jetpeıtin bıik, kósh ótpeıtin shyńyraý jasap alatynymyz jaman. Áıtpese qol astynda úsh júzdeı stýdenti bar dekanǵa jataqhanadan bir oryn tabý qıyn bolyp pa?

— Oıbaı-aı, Muha, sózińiz ótip ketti. Men bul jigitti qaıtsem de birdeńe ǵyp ornalastyraıyn, — dep dekan maǵan buryldy. — Famılıań kim, qaraǵym?

— Esenov, — dedim men.

Dekan meniń famılıamdy jazyp aldy.

— Búgin leksıadan qaıtaryńda maǵan soǵa ket. Oǵan deıin komendanttarmen habarlasyp, bir nárse istettireıin, shyraǵym.

— E, páli, — dedi Áýenov qaıtadan jadyrap. — Jón istediń, Ybyraıym. Bul ózi qamqorlyq jasaýǵa turatyn jigit.

Men dekanǵa da, profesorǵa da raqmet aıtyp, qýanyshym qoınyma syımaı, dekanattan shyqtym.

Erteńinde men jataqhanaǵa kóshtim. Vınogradov kóshesindegi úıdiń ekinshi etajyndaǵy 65 bólmege, Jomartbektiń qasyna ornalastym. Tósek-oryn joqtyqtan, ázirge ol ekeýmiz birge jatatyn boldyq. Sóıtip, meniń eki ystyq tilegim birden oryndaldy, jataqhanaǵa jaıǵastym, Meńtaıdyń janyna jaqyn keldim. Súıgen qyzyńdy syrtynan jıi kórip júrýdiń ózi baqyt qoı, shirkin! Bul baqyt endi meniń júregimdi kún saıyn kernep, ony úrgen shardaı tyrsyldata kerip, juqartyp bara jatty.

VIII

Meniń jazǵanymdy Áýenovtyń unatýy búkil grýppany qýanyshqa bóledi. Kýrsymyzdaǵy otyz qyz ben menen keıingi erkek kindikti jalǵyz ul Jomartbek sol kúni meni kezek-kezek quttyqtaýmen boldy. Kelesi kúnderi de bul áńgime aýyzdan túspedi. Ásirese, Zaıkúl: «Muhıt aǵaǵa men aıtpasam, men Erboldyń qolynan jazý keledi demesem, men ol kisige seniń óleń shyǵaratynyńdy da jetkizbesem — sen muny jazbaıtyn ediń de, Áýenov aýzynan mundaı baǵa ala almaıtyn ediń», — dep kóp maqtandy. Al Meńtaı bir-aq aýyz sózben baǵa berdi: «Anaý ólgen jigittiń qoınynan alynǵan hat oqylǵanda oıyma óz aǵaıym túsip, kózime jas aldym» dedi. Maǵan Zaıkúldiń júz ret aıtqan «men-meninen», osy bir aýyz sóz álde qaıda qymbat kórindi.

Qyzdar Áýenovtyń aıtqanyn oryndap, jazǵanymdy tez redaksıaǵa jetkizýimdi jón kórdi. «Gazet muny qaıtse de basady», «Muhıt aǵa maquldaǵan áńgimeni nege qabyldamasyn» — desip, aparmas erik aldyma qoımady.

Shynymdy aıtsam, ol kezde qyzdarmen qosa ózim de keremet qýanyshty edim. Keýdemdi qaıdaǵy bir lypyldaǵan sabyrsyz maqtanysh kernedi. Redaksıany izdep kele jatqanymda Áýenov aıtqan bir aýyz jyly sóz qanat bop meni aspanǵa kóterip áketip bara jatqandaı kórindi. Tvorchestvo adamdarynyń kóńilinde ózge janda kóp kezdese bermeıtin erekshe bir lep bolatynyn men birinshi ret sonda ǵana sezdim. Sezdim de: «Bir áljýaz áńgime jazdym dep kókiregim gımnasterkemdi jyrta kerip, kóktemde tasyǵan sholaq saıdaı kúrkirep, sholtańdap meniń ózim qanshama álek-shálek boldym. Al áldeneshe áńgime, pesalar, «Aqyn» tárizdi úlken roman jazǵan Áýenov neǵyp topan sýyndaı tasyp, sel bop qaptap, jolyndaǵy jurtty jaıpap ketpeı júr eken?» dep jáne oıladym. «Tegi jazýshy parasattylyǵy jazǵan dúnıesi jaqsy bolǵan saıyn shoshańdap, shorshańdap keýde qaǵýda emes, sabyrly, salmaqty bola túsýde shyǵar» dep taǵy túıdim.

«Sap-sap, kóńilim, sap kóńilim» dep, bul oıyma jáne tusaý saldym. «Sen, nemene, dál bir jazýshy bop ketkendeı-aq tolǵanyp kelesiń. Saǵan Áýenov jazýshysyń nemese óziń de daıyn jýrnalıs ekensiń dedi ǵoı, — dedim ózime ózim. - Endeshe nemenege ıt qýǵan buzaýdaı bop, eki tanaýyń shelekteı deldıip, edireńdep kelesiń?»

Úlken eki kósheniń qıylysynda turǵan úsh qabat úıdiń bıik tas baspaldaǵynyń aldyna kep toqtadym. Úıdiń mańdaıshasy tolǵan qyzyl sharshy shynylarǵa respýblıkada shyǵatyn gazet attary qaǵazǵa basylatyn kózge tanys pishinimen bederlenipti. Osynda kelgen eń negizgi jumysym sondaı-aq, men tura qalyp, olardy shetinen oqı bastadym: «QazTAG», «Sovettik Qazaqstan», «Sovetskıı Kazahstan», «Jas ulan»...

Men izdep kelgen redaksıa da osynda eken. Júreksinip kep, tas baspaldaqtyń birinshi basqyshyna aıaǵymdy saldym.

Redaksıa dáliziniń eki jaǵy qatar-qatar esik eken. Ár esiktiń syrtynda taqtaıǵa buranda shegemen bekitilgen alaqandaı Qyzyl shyny tur. Shynyda ár bólimniń aty jáne onyń meńgerýshisi men ádebı qyzmetkerleriniń famılıalary kórsetilipti. Ár qoıdyń shabyn bir túrtken jetim qozydaı bolyp, ár esikke bir úńilip kele jatyr edim, aldymnan tasyr-tusyr pýlemet atylyp qoıa bergendeı boldy. Sóıtip men ashyq turǵan bir esiktiń aldyna kep qalǵan ekenmin. Bólme ishine jaǵalaı, kólemi kishirekteý kelgen birkelki tapal-tapal ústelder qoıylypty. Ár ústeldiń ústinde bir-bir mashınka. Ár ústeldiń basynda álekedeı jalanǵan bir-bir ádemi kelinshek. Ár kelinshektiń qasynda aldyndaǵy qaǵazyna qarap, biriniń aıtqanyn biri tyńdamaı, óz-ózinen ekilene sóılep otyrǵan bir-bir erkek. Erkekterdiń aýyzdary jybyrlaǵan saıyn kelinshekterdiń aq saýsaqtary, sý betine sekirip oınaǵan aq qaırandaı bop, jarq-jurq etedi. Áıelder de, erkekter de óz ekpinderine ózderi apıyn ishkendeı eltip, eki jaqtaryna kezek teńseledi. Baqsam, ol mashbúro eken.

Onymen qatarlas esigi ashyq ekinshi bólmeden dúńkildegen jáne bir dybys estildi. Qarasam, ishinde eshkim joq. Jańaǵydaı tapaltaq ústeldiń ústinde turǵan bir mashınka tars-turs etip, ózinen-ózi basylyp jatyr. Odan birtindep edenge qaraı sýsyǵan molotılkanyń kósh qulash belbeýindeı uzyn sary qaǵaz tógiledi. Bul teletaıp bólmesi eken. Sol jaqtaǵy esigi ashyq turǵan basqa bólmege jáne kózim túsip edi: qatar turǵan eki ústeldiń basynda aldaryndaǵy qaǵazdaryna eńkeıe túsip, syryldata jazyp, úsh adam otyr eken. Olar maǵan, nege ekenin bilmeımin, bir-birimen úzeńgi qaǵysyp, tanaýlap kele jatqan úsh sáıgúliktiń jaldaryna buqshıa jabysyp, árqaısysy óz atyna qamshy basqan úsh shabandozǵa uqsap ketti. Osynyń bári maǵan lypyp soǵyp turǵan tamyrdaı sezilip, redaksıa jumysynyń ishki yrǵaq, ekpinin tanytty. Aqyry, dálizdiń eń túkpirindegi izdegen esigime de jettim. Onda bylaı degen jazý bar eken:

«Ádebıet jáne óner bólimi. Meńgerýshisi M. Omarov.

Ádebı qyzmetker Sh.Shalǵynbaev».

Esikti qaǵyp edim, bul bólmede bireý meniń kelýimdi asyǵa kútip otyrǵandaı-aq, taban astynda, «Da» dep burq ete túsken, sypaıylyqtan góri syzy kóp tyrnaýyq daýys estildi.

Bólmege kirsem, ishinde eki adam otyr eken. Jas jaǵynan birine biri teteles sıaqty: tórdegi taramys aryq qara torysy otyzǵa jańa jetse, esik jaqta otyrǵan qalyń qara shashty, aqquba óndi sál pushyq muryndaý kelgen symbatty dembelshe jigit odan úsh-tórt jas qana kishi bolýy kerek. Esik jaqta otyrǵan symbatty jigit bólim bastyǵy bolar dep oıladym. Sondyqtan da oǵan «Omarov aǵaı sizsiz be?» dedim. Buıra shash jigit baqjıyp betime qarady da, ıegimen tórde otyrǵan kisini nusqady. Oǵan jete bergenimde telefony shyldyrap, ol trýbkaǵa: «Qazir, qazir» dedi de, bólmeden shyǵa jóneldi.

Ol shyǵyp ketkennen keıin buıra shash ornynan turdy. Turdy da, maǵan qaramaı, sholaq murnyn mańǵazdana pushpyraıtyp, bastyǵynyń ornyna baryp otyrdy. Kreslony ilgeri qozǵap, nyǵarlana jaıǵasty. Sodan soń, on jaqtaǵy telefondy qulaǵynan súırep ákep, aldyna qoıdy. Onyń trýbkasyn kóterip, qulaǵyna tosty da, ornyna qaıta saldy. Osydan soń baryp maǵan qaraı qolyn erine sozdy.

— Meniń atym Shaldýar Shalǵynbaev. Káne, ne ákelip ediń?

— Novela, — dedim men Áýenovtyń osylaı dep te ataǵany esime túsip, ne de bolsam, aıdy aspanǵa bir-aq shyǵaraıyn dep. «Estelik» deıin desem, ol otbasynda otyryp ótken-ketkendi eske túsiretin shaldardyń sharýasy bop keter, «ocherk» desem, qara maqalaǵa uqsar da, myna kúpıgen ádebı qyzmetkerdiń aldynda bedelim túsip qalar dep oıladym.

Ádebı qyzmetker óz-ózinen máz bola qarqyldap kúlip aldy da:

— Jigitim, sen óziń kókte júr ekensiń, ah! — dedi maǵan qarap.

— Nege? — dedim men abyrjyp.

— Sol. Jer basyp júrgen joqsyń, áıteýir. Áıtpese, novela deı me eken kisi? Áńgime deseńshi odan da. Al, menińshe munyń áńgime de emes.

— Nege? — dedim taǵy odan saıyn sasqalaqtap.

— Nege ekenin aıtaıyn qazir. — Ádebı qyzmetker shalqaıa otyryp, suq saýsaǵymen meniń qoljazbamnyń taqyrybyn túrtti. — Mynaý ne degen sóz, ah!

— «Toǵjan», — dedim men ádebı qyzmetker meniń jazýymdy ajyrata almaı, álde kózi jetińkiremeı otyr eken dep oıladym.?????????

— Ol kim, ah? — Shaldýar maǵan tesile qarady.

— «Aqyn» romanynyń keıipkeri.

— Onda sol roman jaıynda ǵoı munyń, ah?

— Iá, biraq?

— Biraǵyńdy qoıa tur. Munyń romanǵa resenzıa bolsa, onda bizge keregi joq. Óıtkeni ol týraly bizde profesordyń resenzıasy shyqqan. — Shaldýar suq saýsaǵyn shoshaıtty. Onysy «sen stýdent ǵanasyń, al biz profesorlardyń ózderimen istespiz» degeni-aý dep uqtym. — Al bunyń roman týraly, nemese sonyń bir keıipkeri týraly áńgime bolsa, onyń ne qajeti bar bizge? Sen Áýenovten artyq jazdym dep oılaısyń ba óziń?

— Joq, biraq, bul tek Toǵjan týraly ǵana emes...

— Toqta, toqta, — dedi Shaldýar. — sen aldymen meniń suraǵyma jaýap ber. Áýenovten artyq jazdym dep oılaısyń ba óziń, ah?

— Joq, — dedim men.

— Endeshe muny gazetke basýdyń qajeti de joq, — dedi qyzmetker.

— Sonda da, aldymen ózińiz oqyp kórmeısiz be? — dedim men daǵdaryp.

— Toqta, toqta, — dep ol beıne bir meni qylyshpen shaýyp túsetindeı sustanyp oń qolyn kóterdi. — Sen óziń gazet qyzmetkerlerin kim dep oılaısyń, ah? Jumysy joq, sandalbaı dep bilesiń be? Bizdiń bólimge seniń mynaýyń sıaqty, — ol meniń qaǵazdarymdy dýdyrata ustap joǵary kóterdi, — kúnine otyz óleń, on áńgime kelip túsedi, ah! Bizdiń bólim osy redaksıadaǵy eń hat kóp keletin bólim. Óıtkeni qazaqtyń eń joq degende eki aýyz óleń shyǵarmaıtyny kemde-kem. Sonyń bári ózderin aqynbyz dep biledi. Gazetke basyńdar dep, olaryn bizge jiberedi. İshinde ilip alarlyq eshteńesi joq sol hattardyń bárin, senińshe, biz, Omarov ekeýimiz, basymyzdy qatyryp oqyp otyrýymyz kerek pe, ah? —Ol esik jaqqa bir qarap qoıdy. — Omarov oqıdy. Ol elden kelgen hattardan eń joq degende sóz úırenýge bolady deıdi. Al, men, — ol daýysyn sál aqyryndata sóıledi, — elden kelgen shala saýatty hattardan eshteńe de úırenýge bolmaıdy deımin oǵan. — Shaldýar daýysyn qaıtadan qataıtty. — Senderdiń bul sıaqty bytpyraqtaryńdy oqyp biz otyryp alsaq, onda redaksıanyń jumysyn kim isteıdi? Kim isteıdi, ah? Eger sen bizdiń ornymyzda bolsań qaıter ediń? Oqyr ma ediń sonyń bárin, ah? Oqymaısyń. Endeshe basty qatyrma: munyńdy oqýǵa ýaqyt joq. Jáne, sen bilip qoı, gazet tek aktýaldi máselelerdi ǵana jazady. Senin munyńnyń gazet úshin esh aktýaldyǵy joq. Sen óziń «aktýaldi» degenniń ne ekenin túsinesiń be? Ol zlobodnevnyı vopros degen sóz. Vot, bilip qoı. Jáne sen óziń shúý degennen áńgime jazamyn dep oılama. Ol qıyn janr. Osy bólmede otyratyn ekeýmizdiń ishimizde áńgimeni jańaǵy Omarov qana jazyp júr. Saǵan qaıda áńgime jazý. — Shaldýar «qaıda» degen sózdi meni belimnen soqqandaı ǵyp sozyp aıtty. — Sen turǵaı osyndaı úlken redaksıada qyzmet etip otyrǵan myna meniń ózim de áńgime jazýǵa júreksinemin. Men ózim qazir ocherkti boratyp júrmin. Sen bilip qoı: ocherk degen gazettiń romany. Ocherkti ekiniń biri emes, jýrnalısiń tóresi ǵana jaza alady. Bildiń be, ah? Al aptynan áńgimege aýysamyn.

— Meniń mynaýym da ocherk, — dedim men baǵanaǵy aıtqanymnan bir saty tómendep, «ocherk» desem, Shaldýar jibimes pe eken dep dámelenip.

— Ocherk? — Ol maǵan úrke qarady. — Saǵan ocherk jazý qaıdan kelsin?! Armıadan kelgen soldat stýdenttiń murnyna ocherktiń ısi qaıdan barady? Jaı, ásheıin, qyzbalyqpen aıtyp turǵan shyǵarsyń, jigitim.

Men ne derimdi, ne aıtarymdy bilmedim.

— Oqyńyzshy ózińiz, osy ocherk, — dedim Shaldýarǵa jalynǵandaı bolyp.

— Oqymaımyn. Bul ocherk emes, «Toǵjan» degen atynyń ózi ocherkke kelmeıdi. Eger aty «Saýynshy qyz Toǵjan» dep tursa, onda ocherk dep oılaýǵa bolar edi. Al, alda-jalda munyń keıbir jerleri ocherkke uqsaı qalsa, onda eshbir aktýaldyǵy joq.

Osy bir «aktýaldi» degen sóz maǵan pále boldy. Shaldýar sony soıyl ǵyp siltep, shoqpar ǵyp sermep, meni mańdaıdan pergilep, tobyqtan urǵylap esimnen tandyrdy da otyrdy.

—Aktýaldi bolmaǵandyqtan munyń gazetke qabyldanbaıdy. Túsinikti me, ah?! — dedi ol taǵy.

— Gazetke baspaı-aq qoıyńyz. Tek maǵan oqyp shyǵyp, pikirińizdi ǵana aıtyńyzshy.

— Osy saǵan redaksıaǵa bar dep júrgen kim ózi?

Shaldýar meni redaksıaǵa bar degen adam qazir qolyna tússe tútip jibererdeı bop, sustanyp ketti.

— Muny profesor Áýenov sizderge aparyp kórset degen soń kelip edim.

Shaldýardyń túsi qaıta jumsardy. Tipti kúlip te aldy.

— Úlken kisiler solaı dep aıta salady, — dedi ol. — Seniń kóńilińdi qımaǵan ǵoı. Jáne ol kisiniń mazasyn alatyn sen sıaqty stýdent az deımisiń?

Shaldýardyń túsi qaıta sýydy. — Al Áýenov aıtty eken, sol kisi jón siltedi eken dep sen maldanba. Biz Áýenovtyń jazǵanynyń da bárin basa bermeımiz. Ákelgeni aktýaldi bolsa ǵana basamyz, túsinikti me?

— Túsinikti, — dep men endi esim shyǵyp, tezirek ketýge yńǵaılanyp.

— Túsinikti bolsa, júre ber. Má, mynaýyńdy ala ket.

Men qoljazbamdy alyp esikke qaraı aıańdadym. Osy kezde onyń esine avtorlardyń kúderin úzdirmeý kerek degen jýrnalısik qaǵıda tústi-aý deımin, maǵan qaıtadan daýystap:

— Áı, áı, toqta, — dedi qolyn shoshaıtyp. Men toqtadym.

— Eger aktýaldi birdeńe jazsań, taǵy da kelersiń. Endi júre ber, — dep ol qolyn sermedi.

Men júre berdim.

Redaksıanyń bosaǵasyn alǵash attaýym osylaı aıaqtaldy. Keshe ǵana Áýenovtyń aldynan kóńilime qanat bitip, ishteı tasyp, lepirip shyqqan men Shaldýar Shalǵynbaevtyń aldynan jermen jeksen bolyp shyǵyp, redaksıanyń bıik baspaldaǵynan táltirektep jerge áreń tústim. «Ózime de sol kerek, — dedim bylaıyraq shyqqan soń ishimnen. — Tuńǵysh balasyn ZAGS-ke tirketemin dep, týǵan kúnniń erteńinde ala júgirgen jas anadaı jelpeńdep, aldy-artyma qaramaı júgirip edim redaksıa qaıdasyń dep. Al, júgir...»

Osydan keıin bir kúni taǵy da redaksıaǵa bardym. Baıaǵy bólmede Shalǵynbaev jalǵyz otyr eken.

— Bul jolǵym aktýaldi másele edi, — dedim men Shaldýar ıile me dep úmittenip.

— Nemene?

— Alda Jambyldyń qaıtys bolǵan kúni kele jatyr ǵoı. Biz soǵys kezinde Jambylǵa hat joldap, ol kisiden óleńmen jazylǵan jaýap alǵanbyz. Sonyń tarıhyn baıandap jáne...

Qanshama shapshań sóılesem de Shaldýar meniń sózimdi aıaqtatpady.

— Onyń da aktýaldi emes, — dep qolyn bir-aq sermedi. — Jambyl týraly fılologıa ǵylymynyń kandıdaty Turǵanbaevqa maqala jazdyrǵanbyz. Fılologıa ǵylymynyń kandıdaty, — dep qaıtalady ol. — Sony mashınkaǵa bastyryp, myna óz qolymmen aparyp, osy jańa ǵana redaktordyń aldyna qoıyp keldim. — Shynymdy aıtsam, ol sátte redaktordyń ústeline maqala aparyp qoıatyn mynaý Shaldýardaı ádebı qyzmetker bolý maǵan qol jetpes baqyt sıaqty kórindi. Shaldýar meniń osy oıymdy sezip qalǵandaı, qaıtadan kekete sóıledi. — Nemene, Jambyl týraly maqala jazyp, qalamaqy taýyp, aıaq astynan bir baıyp qalaıyn degensiń-aý, taqyr stýdent.

Men Shaldýardyń bul sózine shamdanǵanym joq. Stýdent ekenim ras, stýdenttiń kópshiligi taqyr kedeı bolatynyna taǵy da talas joq. Nesine renjımin. Tek odan ózim buryn estimegen, bilmeıtin sózimniń mánin suradym.

— Qalamaqy degenińiz ne? — dedim. Shaldýar taǵy dúrse qoıa berdi.

— Oı, sen óziń qalamaqynyń ne ekenin bilmeısiń, qalaı jýrnalıs bolamyn dep júrsiń?! — Men kináli adamdaı basymdy ızedim. Sol túrimdi aıady-aý deımin, Shaldýar jańaǵy óz aýzynan shyqqan, ony bilmegen adamnyń jýrnalıs bolýy múmkin emes sıaqty sıqyrly sózdiń mánin maǵan túsindirgen boldy. — Qalamaqy degen ol gonorar degen sóz. Al gonorar degeniń qyp-qyzyl aqsha. — Shaldýar ózinen ózi tamsanyp, syqap salǵan aqshasy syımaı turǵandaı, shalbary men pıdjagynyń qaltalaryn qaıta-qaıta basyp, sıpap qoıdy. — Túsinikti me, ah?

Shaldýardyń osy bir «Ah?» degen sózi-aq júıkeme tıedi. Ol bul sózdi «solaı ma, ras emes pe?» degen maǵynada aıtady eken. Biraq ol muny ókpesin qabyndyra aýzynan qatty dem shyǵaryp aıtqandyqtan, maǵan onysy qapersiz kele jatqan adamǵa tasadan «ap!» dep áldebir qorqynyshty nárse tap bergen sıaqty bop seziledi.

«Túsinikti» degendeı, men basymdy ızedim.

— Endeshe kete ber, — dep Shaldýar telefonǵa qaraı qolyn sozdy.

Sóıtip, taǵy da Shaldýardan qaıtyp, adasyp júrip tikenek qalyń qaraǵannyń arasynan áreń shyqqan adamdaı qaljyrap, qaryn ashyp, júrek qaraıyp, burlyǵyp, ýnıversıtetke, leksıaǵa keldim.

Ýnıversıtet aldynda Meńtaı kezdesti.

— Aǵaı, sizge aıtatyn bir jańalyq habarym bar, — dedi Meńtaı menimen sálemdeskennen keıin balasha jymıyp, qýana kúlimdep. Júregim óz-ózinen dúrsildep qoıa berdi.

Meńtaı jaılap óziniń Pýshkın atyndaǵy kitaphanadan kele jatqanyn, onda jańa ǵana jazýshy Áýenovtyń oqyrmandarmen kezdesýi bolyp ótkenin aıtty.

— Profesor oqyrmandar aldynda sóz sóıledi, — dedi Meńtaı. — Sóziniń sońynda ol bizdiń ýnıversıtette soǵystan qaıtqan, bolashaqta úmit kúttirerlik birsypyra ádebıetshi, jýrnalıs jastar bar deı kelip, solardyń ishinde sizdiń de famılıańyzdy atady. Men sizdi shyn júrekten quttyqtaımyn, aǵaı.

Osylaı dep ol kip-kishkentaı, jup-jumsaq qos alaqanymen meniń qolymdy qysty. Kúshi solǵyn, kúıdirýi kúshti aq saýsaqtar oń alaqanymnyń ishi-syrtyn sál ǵana sıpaı ustaǵan sol sátte ishte týlaǵan ystyq lepter, daýyl kúni teńiz jaǵalaýyndaǵy jalǵyz jartasty sabalaǵan tolassyz tolqyndaı qaptap, júrekti soǵyp, súıinshi suraǵandaı onyń uıqy-tuıqysyn shyǵaryp, julqylap julmalap jatty. Bal-bul janyp, qýana jaınap turǵan Meńtaıdyń júzi maǵan burynǵysynan da sulý, súıkimdi kórindi. Eger jurttyń bárinde birdeı meniń kózim men júregim bolsa, onda Meńtaıdy bar stýdent, búkil ǵalam jer ústindegi eń sulý, eń aqyldy qyz osy ǵana dep baǵalar edi-aý, shirkin! Darıǵa-aı, dúnıeniń tutqasy qolymda bolsa, bar jaqsylyqty osy qyzǵa jasap, bar baqytty osynyń basyna úıip qoıar edim men. Biraq, kedeı stýdent meniń qolymnan mahabbat pen turaqtylyqtan basqa ne keledi deseńshi.

Meńtaımen birge ishke kirip, ishimdegi osy oıdy mazasyz baladaı terbetip, ekinshi etajǵa kóterilip kele jattym. Alaıda, búgin birinshi ret Meńtaıdy kórip, eki qaıtara onyń qolyn ustaýym, ol aıtqan jańaǵy jyly habar maǵan kúsh, qýat berdi. Qarnym ashyp, qaljyrap, sharshap kele jatqanymnyń bári lezde umyt boldy.

IX

Stýdentterdiń qos ókpesine naızadaı tónip, jazǵy emtıhan da jaqyndap kele jatty. Naızadaı tónetini stýdent sıaqty jas jeleń qaýymnyń ishinde jelbas jigitter men jelókpe qyzdar az bolmaıdy. Qysqy semestrden qalt-qult etip ótkennen keıin olar «Áı, jaz qaıda, bireý qaıda» dep, qoldy bir-aq sermep, kitap pen konspektini jaýyp tastap, sekeńdep saýyq izdep, selkildep bı bılep ketedi de, emtıhan taqaǵanda esteri kirip, qyl kópirdiń aýzyna ketkendeı qaltyraıdy eken. Soǵystan kelgen maǵan stýdentterdiń emtıhan tapsyrýy áskerlerdiń uzaq jaqtan bekinisten kóterilip, myltyǵynyń naızasyn umsyna kezep «Ýralaı!» umtylǵan jaýyngerlerdiń bári birdeı alǵa baspaıdy: bireý oqqa ushady, bireý denesinen qyzyl qan saýlap, jer qushady-jaraly bolady. Al emtıhan tapsyrǵanda eshkimniń oqqa ushýy joq. Onyń esesine qan ornyna kózderinen jas sorǵalaǵan «jaraly» kóp bolady eken.

Bizdiń kýrstan emtıhannyń naızasyna birinshi túırelgen Saqıla degen semiz sary qyz boldy. VIII-XIX ǵasyrdaǵy qazaq ádebıetiniń emtıhanynan ol ókirip jylap shyqty.

— Ne boldy? Ne boldy? — dep jatyrmyz otyz úshinshi aýdıtorıa esiginiń syrtynda dálizde ishke kirýge kezek kútip turǵan biz.

— Quladym, — dedi ol solqyldap kelip, alda turǵan qyzdardyń biriniń moınyna asyla ketip.

Biz ony ortaǵa alyp, ózimizshe jubatyp jatyrmyz. Qandaı suraq keldi deımiz.

— Buhardy bilesiń be dep surady oqytýshy, — deıdi Saqıla solyǵyn basyp.

— Sen ne dediń?

— Bilemin dedim.

— Sonsoń?

— Bilseń onyń jańalyǵy, ereksheligi qandaı? — dedi oqytýshy.

— Durys, sen ne dep jaýap berdiń?

— Men oılanyp turdym, turdym da: «Buhardyń jańalyǵy samaýyr men aqsháınek qoı, aǵaı» dedim.

Birimiz kúlip, birimiz renjip jatyrmyz, «Sóıtip kisi jaýap bere me eken» deımiz.

— Qaıdan bileıin, — deıdi Saqıla óksigin áreń basyp, — Buhar — saýda-sattyq qalasy, qazaqqa samaýyr men aqsháınek sodan tarady degendi bir qulaǵym shalǵany bar edi...

— Áı, áı, qýattarym, aıtsańdarshy, — dep óńi qup-qý bolyp Zaıkúl ortaǵa shyqty. — Osy suraq kelip qalsa meniń ne dep jaýap berýim kerek?

— Aldymen, — dedi Meńtaı, — sen Buhar jyraý óleńderiniń attaryn bilip al.

— Iá, aıtshy sol túskirlerdi, — deıdi Zaıkúl elpildep.

— Buhar jyraý Abylaıhannyń tusynda ómir súrgen, — deıdi Meńtaı ol jaıyndaǵy málimetterdi Zaıkúlge qysqasha aıtyp túsindirýge asyǵyp. — Óleńiniń attary mynadaı: «Aınalasyn jer tutqan...»

— Munysy ne pále, «jer tutqan ba, jer jutqan ba?», qaısysy? — deıdi Zaıkúl eki kózi baqyraıyp.

— Óleńniń aty, «Aınalasyn jer tutqan», — deıdi Meńtaı oǵan yjdaǵatpen túsindirip.

— Oıbaı-aı, Meńtaı. Meniń mıymda turady deısiń be bul páleń. Odan basqalaryn aıtshy.

Meńtaı shubyrta jóneldi.

— «Aı, Abylaı, Abylaı», «Kereı qaıda barasyń?», «Birinshi tilek tileńiz», «Jal quıryǵy qaba dep», «Qaldanmenen urysyp»...

— Oıbaı-aı, Meńtaı qýatym-aý, mynanyń qaısysy este turady? Áne bireý, «Áı, qaıda barasyń?» degeni bolmasa.

Biz dý kúlip jatyrmyz. Tek Meńtaı ǵana kúlmeıdi.

— «Áı, qaıda barasyń?» emes, ol óleńniń aty «Kereı, qaıda barasyń?» — deıdi Meńtaı Zaıkúlge bar yntasyn sala túsindirip. — Bul jyraýdyń Abylaıhannan japa kórip, údere kóship bara jatqan qazaqtyń Kereı degen rýyna aıtqan óleńi.

Osy arada jurtty emtıhanǵa birtindep kirgizip, kirgenderdi syrtqa shyǵaryp turǵan Jomartbek mysqylǵa basty. — Zaıkúl Buhar jyraýdy neǵylsyn, «Áı, qaıda barasyń?» dep maǵan aıtyp jatyr ǵoı.

Biz buǵan ishek-silemiz qata kúlip jatyrmyz.

— Áı, júgirmek, tynysh turshy, — deıdi ásheıinde Jomartbekke judyryǵyn ala júgiretin Zaıkúl qoıdan qońyr jýastyqpen. — Iá, Meńtaı, odan soń ne deıin?

— Buhardyń jańalyǵy ne degen suraýǵa mynany aıtasyń. Jyraýdyń óleńderi syńsyǵan sheshendik sózderge toly. Onyń óleńiniń qaı jolyn alyp oqysań da aqyl, naqylǵa kezdesesiń. Mysaly, «Aınalasyn jer tutqan aıdy batpas demeńiz. Aınala ishse azaıyp, kól taýsylmas demeńiz» degen sıaqty. Osyndaı keremet sheshendik — Buhar óleńderiniń ereksheligi. Osy sheshendik ádebıet tarıhynda «Buhar saryny, Buhar úlgisi, onyń jańalyǵy» dep atalady. Endi uqtyń ba, Zaıkúl.

— Uǵýyn uqtym ǵoı, Meńtaı. Biraq men kók mımyn ǵoı. Qazir uqqanymdy qazir umytyp qalamyn. Saqıla, — dedi ol áli óksigin basa almaı turǵan serigine qarap. — Seniń ekinshi suraǵyń ne?

— Mahambettiń romantızmin bilesiń be? — dedi sodan soń oqytýshy, — dep Saqıla kózin súrte bastady.

— Iá, sen ne dediń?

— Bilemin, — dedim men.

— Bilseń aıt, — dedi oqytýshy.

Ary oılandym, beri oılandym. Aqyry oqytýshy Mahambettiń oqyǵan romandaryn surap turǵan shyǵar dep oıladym da:

— Mahambet romandardy kóp oqyǵan, — dedim.

— E, qandaı romandar oqypty? — dedi oqytýshy jymyńdap. Ol jymyńdaǵanda men oıyndaǵysyn dál tapqan ekenmin dep qýanyp kettim de:

— Aldymen «Jumbaq jalaý» romanyn oqyǵan, dedim.

— E, taǵy qandaı romandar oqypty? — dedi oqytýshy.

— «Meniń qurdastarymdy» dedim men.

— Iá, sonsoń? — dedi oqytýshy odan saıyn kúlimdep.

— «Aqyn» romanyn dedim men, dáý de bolsa kútip otyrǵanyńyz osy bolar dep.

— Zachet knıjkańdy ákel, — dedi oqytýshy qolyn sozyp. Men kemi úsh qoıatyn shyǵar dep oıladym. Ol qol qoıyp, qaıtaryp berdi. Qarasam eki qoıypty, — dep Saqıla qaıtadan eńkildedi.

— Saǵynova Zaıkúl, — dedi Jomartbek bir qolymen tutqadan ustap, dálizdegi bizge de, ishtegi oqytýshyǵa da estirte daýystap.

Óıtkeni oqytýshy stýdentterdi óz emtıhanyna bógeltpeı kezekpen kirgizip turýdy Jomartbekke tapsyrǵan bolatyn. — Sizdiń kezegińiz keldi, emtıhanǵa kirińiz.

Zaıkúl esik janyna jetkende dar aldyna kelgendeı qup-qý bop ketti. Onyń kishkentaı bógelip, júregimdi toqtataıyn degenine Jomartbek qaraǵan joq.

— «Sheginýge jol joq — artymyzda Moskva!» — dedi de, Zaıkúldi qoldy-aıaqqa turǵyzbastan esikti shalqasynan ashyp, ishke eriksiz kirgizip qoıa berdi.

Endi biz Zaıkúldiń tileýin tiledik. Esiktiń kilt salatyn tesiginen kezek-kezek syǵalap, onyń qandaı kúıde otyrǵanyn baıqaımyz. Sodan soń taǵy biraz tym-tyrys bola qalamyz. Osy kezde óksik qysyp, solq ete qalǵan Saqıla dybysy estiledi.

— Saspa, Sakıla, — deıdi Jomartbek alaqanyn bıpazdaı sermep. — «Bári ótedi, bári ózgeredi» dep, men emes Geraklıttiń ózi aıtqan. Endeshe bul da ózgeredi — seniń ekiń úshke túzetiledi.

— Qalaı? — deıdi Sakıla kózin súrtip.

— Bylaı. Qazir Zaıkúl bes alyp shyǵady. Sodan soń...

— Iá, sodan soń? — deıdi Saqıla Jomartbekke, ol beıne bir ólimnen qutylýdyń jolyn aıtatyndaı-aq, jalbaryna qarap.

— Sodan soń Qanıpa ekeýi oqytýshyǵa ońasha kiredi de, ortaǵa alady. Qanıpa: «Aǵaı, Saqılaǵa úsh qoıyp berseńizshi» deıdi kózin qubyltyp. «Iá, sóıtińizshi, aǵaı» deıdi Zaıkúl eminip. Eki qyz qıylyp turǵan soń kóńilshek aǵaı jibıdi. «Saqıla erteń kelsin» deıdi. Sóıtip, Geraklıttiń aıtqany bolady da shyǵady.

Qoıyńyz, qoıyńyz, jaman eken oıyńyz» dep Qanıpa ándete ótirik kúlip, kólgirsip Jomartbekke qarap, sahnaǵa shyqqan bıshideı bop, moınyn qylqyńdatty.

— Iá, túk qoıatyny joq, — dedi Maıra oǵan burylyp, — shashyń men moınyńdy Kerbez aǵaıǵa bosqa sıpatqansha, Saqılanyń baǵasyn túzettirip ber.

Bul sózdi basqa qyzdar da shýyldap, qostap qaldy.

— Zaıkúl tapsyra ala ma? — dedi Saqıla Jomartbekke.

— Tapsyrady. Ol teginnen-tegin «Chehovtyń qaryndasy» atalǵan joq qoı.

Buǵan bárimiz de myrs ete tústik. Onyń mynadaı mánisi bolatyn.

Qysta XIX ǵasyrdaǵy orys ádebıetinen emtıhan ótkizýge ázirlenip júrdik. Bir kúni úzilis kezinde Zaıkúl bárimizge suraq qoıdy.

— Chehovtyń bir qaryndasy týraly aıtqany bar edi ǵoı, sol sóz kimniń esińde?

— Qaı qaryndasy týraly? — dedik biz túsinbeı. — Marıa Pavlovnany aıtasyń ba?

— Tilimniń ushynda tur, óziniń bir qaryndasy jaıynda aıtyp edi ǵoı.

— Ne dep?

— Ne deýshi edi kisi óz qaryndasy týraly. Sonyń bir jaqsy qasıetin aıtqan.

Biz Chehovtyń áıel attas shyǵarmalaryn ataı bastadyq.

— «Nınochka» ma?

— Joq, — deıdi Zaıkúl basyn shaıqap.

— «It jetektegen kelinshek» pe?

Zaıkúl saqyldap kep kúledi.

— Qoıyńdarshy ári, kelinshek ıt jetekteýshi me edi? Ol bir aýyldyń ańshysy ma eken ıtterin qasynan qaldyrmaı ertip júretin?

— Oıbaı, Zaıkúl, sen bilmeıdi ekensiń ǵoı, — deıdi Jomartbek ornynan ushyp turyp, — Kelinshekterdiń keremet ańshylary bolady.

— Ózgege sensem de, saǵan senbeımin. Jomartbek, — deıdi Zaıkúl qolyn bir-aq sermep.

— Onda «Apaly-sińlili úsheýdi» aıtasyń ba?

— Joq, úsheý emes, bireý, — deıdi Zaıkúl bizdiń dińkemizdi qurtyp. — Chehovtyń sol sózin jurt aıta beredi ǵoı ylǵı.

Óldik-taldyq degende, kelesi úziliste ony áreń taptyq. Sóıtsek, Zaıkúldiń surap otyrǵany Chehovtyń «Kratkost sestra talanta» deıtin naqylǵa aınalyp ketken ataqty sózi eken. Sol kúni biz bárimiz ishek-silemiz qata kúle otyryp, Zaıkúlge «Chehovtyń qaryndasy» degen atty biraýyzdan bergenbiz. Jomartbektiń eske alyp turǵany osy oqıǵa bolatyn.

Biz kúlkimizdi tyıyp úlgirgenshe ishten qoıqań qaǵyp Zaıkúl shyǵa keldi. Bárimiz oǵan qaraı qoǵadaı japyryldyq.

— Ne aldyń, Zaıkúl?

Ol bizge bes saýsaǵyn kórsetti.

Senerimizdi de, senbesimizdi de bilmedik. Zachet knıjkasyndaǵy «5» degen baǵany kórgende ǵana ılandyq.

— Ne suraq keldi ózińe?

— Ne suraq kelgenin neǵylasyńdar, men eshteńeni de jetistirip aıta alǵamyn joq. Bar bitirgenim mynaý boldy.

— Qyzdar Zaıkúlge qaraı enteleı tústi. — Kerbez aǵaı betime qarap otyrdy da: «Zachet knıjkańdy ákel, Saǵynova» dedi. Baıqaımyn, eki qoıatyn túri bar. Emtıhandy men emes, ol berip otyrǵandaı-aq, eki ıyǵy salbyrap, unjyrǵasy túsip barady. Aıap kettim baıǵusty. Sodan soń qaıdan shyqsa, odan shyqsyn dedim de, bastym táýekelge. Zachetkamdy qolyma ustap, ıýbkamnyń ózi qysqa etegin odan saıyn kóterińkireı tústim de, stol janynda Kerbez aǵaıdyń qarsysynda turǵan oryndyqqa jalp etip otyra kettim baryp. Aǵaıdyń tyshqan kózi jyltyraı jaınap, meniń myna oqtaı túzý sıraǵyma, jup-jumyr tizeme qadalyp, odan da joǵarylaı berdi. Men ony sezbegen bolyp, zachetkamdy usynyp bylaı dedim: «Men ne qoısańyz da rızamyn, aǵaı. Biraq, siz sıaqty teńizdeı tereń bilimi bar ǵulama ustazdan sabaq alyp júrgen meni úsh pen tórtke oqıdy dep eshkim de oılamaıdy». «Tórt» degendi ádeıi aıtyp otyrmyn. «Átteń, úsh qoıyp berse jarar edi» deımin ishimnen. Kerbez aǵaıdyń osal jerine dál tıdim-aý deımin, knıjkama qonjıtyp besti qoıdy da berdi.

Bul oqytýshymyz óte maqtanshaq kisi edi. Leksıa ústinde ol eki sóziniń birinde: «Myna men naǵyz qypsha bel, qyr muryn, symbatty jigitpin ǵoı» dep otyratyn. Onyń ústine ózin úlken, uly adamdarmen qatar qoıa sóılep: «Keshe Muhıt Áýenov ekeýmiz teatrǵa bardyq» nemese «Bul taqyrypqa baılanysty meniń maqalamdy, odan soń Belınskııdiń maqalasyn oqyńdar» dep te bósetin. Osy minezi úshin qyzdar ony syrtynan «Kerbez aǵaı» dep ataıtyn da, «Qyzdar, tynysh otyryńdar, Kerbez aǵaı kele jatyr», «Kerbez aǵaıdyń leksıasyna barsam ba eken, barmasam ba eken?» desetin. Zaıkúl qý onyń osal jerin tap basypty.

— Mynaýyń masqara eken, — dedi Meńtaı. Buǵan deıin Meńtaı aýzynan mundaı qatal sóz shyqqanyn estigen emes edim. Ol joldastarynyń kemshiligin keshire bilip, eshkimniń kóńili qalarlyq sóz aıtpaıtyn edi. Sol sabyrly ádetin búgin birinshi ret buzǵanyna qysyldy ma, kim bilsin, Zaıkúldiń sózin estip bolǵannan keıin qulaǵynyń ushyna deıin qyzaryp, tómen qarady. — Myna sózińdi bizden basqa eshkim estimesin.

— Endi qaıteıin, — dedi Zaıkúl Meńtaıdyń aldynda aqtalǵysy kelgendeı. — Jańaǵy sen aıtyp bergenniń bárin lezde umyttym da qaldym. Qysylǵanda adam ne istemeıdi. Aǵaıdyń maqtanshaqtyǵy, meniń shashymdy sıpaı beretini oıyma tústi de, jańaǵyny istedim. Endi qaıteıin, bir semestr boıy basymdy bekerge sıpattym ba men oǵan. Basty aıtasyń Kerbez aǵaı jańa meniń buǵaǵymdy da sıpap saldy. — Biz kúlip jiberdik. — Meıli, sıpasa sıpaı bersin, — dep Zaıkúl sózin aıaqtaýǵa yńǵaılandy. — Oǵan meniń nem ketti, bir besti soqtym da aldym.

— Bes qana emes, sen bir túlki soǵyp alǵan sıaqtysyń, Zaıkúl, — dedi Jomartbek jymyńdap. — Anada ańshy áıel bolmaıdy dep talasyp ediń, naǵyz ańshy áıel óziń bop shyqtyń ǵoı.

— Áı, Jomartbek, baıqap sóıle: men áıel emespin, qyzbyn.

— Á-á, solaı eken-aý, — dedi Jomartbek múláıimsip. Sodan soń túk bilmegen kisideı ándete jóneldi. — «Etimdi shal sıpaǵan qurt jesin dep, jartastan qyz sekirdi tereń sýǵa» degen eken-aý Abaı atamyz. Bilgen adamǵa jaqsy sóz-aý bul bir.

Qyzdar munyń Zaıkúlge arnalyp aıtylǵanyn sezip, birine-biri qarap jymyńdasty.

— Áı, nege jymyńdaısyńdar, qyzdar? — Zaıkúl ár qyzdyń betine kezek qarady.

— Jaı, jańaǵy Jomartbektiń «etimdi shal sıpaǵan» degenine kúlemiz.

— Bul maǵan aıtqan eken ǵoı. Tili totıaıyndaı osy júgirmekten-aq kórdim-aý, — dep Zaıkúl judyryǵyn túıip, Jomartbekke qaraı tap berdi.

— Joq, joq, Zaıkúl, — dedi Jomartbek qashqaqtaı aqtalyp, — «Etimdi shal sıpaǵan qurt jesin dep» jartastan tereń sýǵa sekirip júrgen sen emes, feodalızm zamanynyń eski qyzy ǵoı ol. Seniń jónin basqa, sen jańa zamannyń sulýysyń. Kerbez aǵań da shal emes, qyryqta ǵana.

— Á, solaı deseńshi odan da, — dedi Zaıkúl Jomartbektiń sulýsyń degenine jaıylyp túsip qalyp. Onyń «Kerbez aǵań qyryqta ǵana» degen sózine mán de bergen joq.

Óstip, Jomartbek «Sheginýge jol joq — artymyzda Moskva» degen Klochkov sózin bas komandashynyń buıryǵyndaı qaıtalaýmen jurtty eriksiz ishke kirgizip, esikten appaq bop engen qyzdar qyp-qyzyl bop shyǵyp, «Ne aldyń? Tórt. Quttyqtaımyn. Ne aldyń? Úsh. Oqasy joq» dep, jylap-syqtap, kúlip-qýanyp, alysyp-ázildesip júrip, alǵashqy emtıhandy da ótkerdik.

X

Alǵashqy emtıhan maǵan birsypyra sabaq berdi. Kýrstas qyzdardyń tórt-beseýi ǵana úzdik jaqsy, jeti-segizi jaqsy, on shaqtysy ortasha oqysa, alty-jeti qyzdyń úlgerimi múlde nashar eken. Onyń ústine buryn bular sabaqqa jeke-jeke ázirlenip kelgen. Bireý emtıhanǵa bilip kirse, bireýler oqytýshy aldyna tek «qudaıǵa tapsyryp» qana baratyn bolǵan.

Men qyzdarǵa sabaqqa budan bylaı birlesip ázirlený kerektigin aıttym. Ásirese, nashar qyzdardy jaqsy oqıtyndarymyz eki-úshten óz tobymyzǵa alaıyq dedim. Osyǵan kelistik. Meńtaı, Maıra jáne men úsheýmiz Zaıkúl, Saqıla sıaqtylardy qamqorlyqqa aldyq. Sóıtip, osylaı úsh topqa bólinip, keıde úsh top birlesip, birigip ketip, tańerteńgi saǵat tórtten turyp alyp, tynbastan daıarlanyp júrdik. Keıde bizge óz betterimen ázirlenetin áldi degen qyzdar da qosylatyn boldy. Birte-birte qyzdardyń emtıhannan eńirep shyǵýy toqtala bastady.

Sondaı emtıhanǵa ázirlik kúnderiniń birinde biz Kalının kóshesi jaqtaǵy jataqhana janyndaǵy tóbeshik basynda, qalyń aǵash kóleńkesindegi kók shóp ústine odeıaldardy jaıyp tastap, kezektesip konspekt oqysyp, bilgenimizdi bir-birimizge aýyzsha aıtysyp, sarylyp uzaq otyrdyq. Bir kezde Meńtaı usynys jasady.

— Aǵaı, sharshap kettik qoı, demalaıyqshy. Bizge kóńil sergitetin basqa bir áńgime aıtyp berińizshi, — dedi maǵan qarap.

— Ne aıtaıyn? — dedim men sál oılana túsip.

— Oıbaı, qyzdar, — dedi Jomartbek jerden jeti qoıan tapqandaı entigip, sonysymen qyzdardy odan saıyn yntyqtyra túsip, — munyń soǵys kezinde bir qyzben úsh kún birge jatqan áńgimesi bar. Sony aıtsyn, óte qyzyq.

— Ony... — dep Meńtaı kúmiljip qaldy. Sodan soń meniń kóńilime birdeńe kelip qaldy dep oılady ma, renjir dedi me, sózin qaıta jalǵady. — Laıyqty deseńiz aıtyńyz.

— Aıtsyn, — dedi Zaıkúl jany kirip. — Ondaı áńgime qyzyq bolady. — Ol Meńtaıǵa qaraı buryldy. — Sen, Meńtaı, Erboldy ıektep alyp, aýzynan qaǵa beretiniń ne osy? Álde ózińe óleń shyǵarǵannan keıin ózimdiki dep júrmisiń?

Zaıkúldiń Meńtaıǵa aıtqan sóziniń ishinde «Erboldy ıektep alyp» degeniniń jany bar deýge de bolar edi. Meniń Meńtaı qasynda, áldebir minimdi taýyp sógip nemese ornymnan túsirip kete me dep joǵarydan kelgen úlken bastyq aldynda ishteı diril qaǵatyn kishi baǵynyshtydaı, ol maǵan atymdy atap, jónimdi jóndep eshteńe aıtpasa da, qylyq-qımylymnan birdeńe unamaı qala ma dep, óz-ózimnen qysylyp, qymsynǵandaı kúıde otyratynym bardy. Qý qyz sony ańǵaryp aıtty.

Zaıkúl óz sózine ózi rıza bolyp, syqylyqtap kúlip aldy. Meńtaı qyzaryp ketti.

— Sen de joqty aıtasyń-aý, Zaıkúl, — dedi ol sabyrly qalpyn buzbastan sál ǵana kúlimsireı túsip. — Aǵaıdy ıektep maǵan sonshama ne bolypty?! — «Joq, olaı emes, ıektesem ıekteımin, onda seniń ne sharýań bar? — deseń etti» dep oıladym men ishimnen. — Ásheıin, buryn estimegen áńgime bolǵan soń...

— Estimeseń estısiń, bilmeseń bilesiń, — dedi Zaıkúl qaıtadan syqylyqtap. — Estý úshin tyńdaý, bilý úshin úırený kerek.

— Estıtin de, estimeıtin de, biletin de, bilmeıtin de nárseler bar ǵoı... — Meńtaı maǵan qaraı sál ǵana moıyn buryp, bas ızegendeı boldy. — Aıta berińiz, aǵaı.

— Iá, Zaıkúl shyraǵym, osy sen taqymdamaı tynysh otyrshy, — dedi Maıra. — Bir nárseniń sheti qulaǵyńa tıip edi qunjyńdap kettiń ǵoı birjola.

— Qunjyndamaǵanyńdy kórermin qazir, — dedi Zaıkúl oǵan shamdanbastan.

Ózge qyzdardyń úndemegenderimen, kúlimdegen kózderine qaraǵanda kóbiniń meniń aıtpaq áńgimemdi tyńdaǵylary kelip otyrǵanyn ańǵarǵanymmen, ol áńgimeni Meńtaı aldynda aıtýǵa laıyqsyz kórip, bógele berdim.

— Al, bastasańshy Erbol, — dedi Zaıkúl degbirsizdene túsip. — Qaı jyly? Neshe kún qushaqtap jattym deısiń qyzdy?

Men basymdy shaıqap qashqalaqtaı bastadym.

— Qyryq tórtinshi jyldyń kúzinde bul maıdannan elge delegat bop kelgen, — dedi Jomartbek Zaıkúldiń qumarlyǵyn odan saıyn qozdyryp, — Sonda, aldymen Almatyǵa soǵyp, sodan soń óz aýylyna barǵan. Aýylynda óziń sıaqty bir sulý qyzben...

— Soǵys júrip jatqanda ma? — dedi Zaıkúl kózin baqyraıtyp.

— Iá.

— Alla-aı, sen qandaı baqyttysyń, Erbol, soǵys kezinde elge kelip júrgen?

— Iá, qoıa tursańshy, Zaıkúl, — dedi oǵan Maıra. — Aǵaıdyń áńgimesin aıtqyzsańshy.

— Áı, sender dál osyny «aǵaı» degenderińdi qoıyńdarshy qylymsyp, — dedi Zaıkúl qyza sóılep. —Qaıdaǵy aǵaı bul, ózimiz sıaqty stýdent qoı. Kóp bolsa 4-5 jas qana úlken shyǵar. Soǵan bola sonshama kárteıte bermeseńdershi bul baıǵusty.

Zaıkúl aıaǵan bolyp meniń basymdy sıpady. Basqalar oǵan dý kúldi. Zaıkúldiń ózge sózderin jarata bermesem de, osy sózin unatyp, men de kúlip jatyrmyn.

— Joq, ony emes basqa bir áńgime aıtaıyn, — dedim men kúlkimdi toqtatyp.

— Joq, sony aıt, — dedi Zaıkúl taqymdap.

— Sony, — dedi Qanıpa syqylyqtap. — Zaıkúl, er bolsań dál osy áńgimeni aıtqyzbaı qoıma.

— Endeshe, — dedi Jomartbek menen oqshaýlana shetke qaraı yǵysyp, — Zaıkúl, sen Erboldy myqtap ustap otyr. Men onyń kúndeligine jazǵan osy áńgimesin bárińe daýystap oqyp bereıin.

Jomartbek meniń qasymda jatqan qalyń dápterimdi qoltyǵyna qysa ketken eken. Shetke shyǵyp, sonyń betterin aqtara bastady. Zaıkúl shap berip meniń moınymnan qushaqtap aldy.

— Al, oqı ber, Jomartbek. Men muny tyrp etkizbeımin, — dedi Zaıkúl maǵan kenedeı jabysyp. — Qanıpa, jaqyn otyr, mynaý typyrlap turyp ketip júrmesin.

Jurt taǵy bir dý kúlip basyla bergende Jomartbek meniń kúndelik dápterime jazǵan estelik áńgimemdi sýdyratyp oqı jóneldi:

«Meniń aýylym — «Aqbota» kolhozy temir joldan toǵyz shaqyrymdaı jerde bolatyn. Aýyldyń ókpe tusynda «Onynshy» dep atalatyn razezd bardy. Aýyl poselkege aınalyp, poselke qala bolyp úlkeıip jatady. Bul dúnıede óspeıtin razezder eken ǵoı. «Onynshy» bizdiń bala kúnimizde razezd edi. Jigit bolyp, soǵystan kelgenimde de sol razezd qalpynda aldymnan shyqty. Biraq maǵan ol sheteldiń sándi qalalarynan áldeqaıda qymbat, áldeqaıda artyq edi. Kún bata razezge bolar-bolmas qana kidirip ótken poezdan qarǵyp túsip men qarsy aldymdaǵy qyzyl shatyrly eki aǵash úıge qýana qarap, ornymnan qozǵala almaı qaltıyp qalyppyn. Ol sátte ózimdi Petergoftaǵy patsha saraıynyń aldynda turǵannan bir de kem sezinsem buıyrmasyn. Aıyrmashylyq saraı aldynda fontan sýyna shomylyp turǵan jalańash áıelder músini joqtyǵynda ǵana sıaqty. Onyń ornyna meniń kóz aldymda ózge sýretter kernedi.

Men birinshi ret poezdy osy jerde, anaý mańdaıshasynda «Razezd №10» degen jazýy bar on jaqtaǵy qyzyl úıdiń aldynda turyp kórgenmin. Sodan keıin ákem ekeýmiz arbaǵa minip, aýylǵa qaıttyq. Ákemniń trashpenkesiniń art jaǵynda únemi basy jylqyshy qustyń tumsyǵyndaı ımektele soraıǵan shalǵy oraq júretin. Aýylǵa taqaǵanda arbaǵa minemiz dep aldynan balalar júgirse, ákem atyn toqtatyp: «Qaraqtarym, baıqańdar, arbanyń artynda shalǵy-oraq bar»dep ylǵı eskertip otyratyn. Ol jazdyń kúni edi. Razezd ben aýyldyń arasy tunyp turǵan kók shóp bolatyn. Razezden shyǵa bere ákem atyn toqtatyp, arbanyń artyndaǵy shalǵy-oraqty alyp shóp shapty. Men hosh ıisi ańqyǵan kók shópti kishkentaı qulashymdy jaıa qushaqtap, arbaǵa tasydym. Taldan toqylǵan sharbaq qorabyna kók shóp tıelgen arbaǵa qaıta otyrǵanda men ózimdi asqar taýdyń tóbesine shyqqandaı sezippin. Jas shóptiń ıisi janymdy eltitken maǵan tóbesine shyqqan taýym túıeniń búlkilindeı maıda jelispen qozǵalyp, zymyrap bara jatqan sıaqtandy. Óstip, razezge kelgen, poezdy kórgen, jas shóp tıelgen bıik arbaǵa mingen qýanyshtan, kishkentaı júregim, enesin aınala shapqan qulyn tuıaǵynyń dúrsilin tanyta lúpildep otyrǵan shaqta ákem maǵan qolyndaǵy bojysyn ustatty. Burynǵy qýanysh qýanysh pa, kóńilim odan saıyn lepirip ketti. Bojy qolyma tıgende júregim ústi-ústine lúpildep jymyń ete túsken men sol sátte attyń bojysyn ustap kele jatqandaı emes alystan qaraǵanda aqbas nardaı bop kórinetin Aqjal taýynyń órkeshine minip, sonyń buıdasyn ustap kele jatqandaı jaıda boldym. Eń alǵash osy razezdi kórip qaıtqanda aýylǵa týra Moskvanyń ózinen kele jatqandaı kúıde engen edim. Sol razezdi odan on bes jyl keıin qaıta kórgende sol sýret kóz aldyma elestep, murnymdy jas shóptiń hosh ıisi qytyqtaǵandaı boldy.

Razezd basynda tanıtyn eshkimim joq bolǵandyqtan men birden shapshań adymdap, aýylǵa qaraı bet qoıdym. Temirjol topyraǵynan túsip, tabanym jerge tıisimen-aq, ón boıym birden jeńildenip, sahnaǵa shyqqan bıshideı lypyp kelemin. Aıaǵymdy ilgeri basqan saıyn, eki qoltyǵyma qanat bitkendeı zymyrap, samǵaı túsemin. Razezden biraz shyqqannan keıin osy tús edi-aý dedim de, jerge jata qalyp, aýnaı bastadym. Sodan keıin, bala kúnimde bir jaqqa ala ket dep ákemniń aıaǵyn qushaqtap jylap jatyp alatynymdaı, etbetimnen túsip, jazda shóbi shabylyp alynǵan orma jerdi qushaqtap, eki betimdi úıkelep, ernimdi tıgizdim. Men qara jerdi anamnyń jumsaq mańdaıy dep súıdim, ákemniń jalpaq arqasy dep qushaqtadym. Bir kezde óz-ózimnen kúbirlep, kúgirlep ún qattym. «Aınalaıyn anam, sen týǵan jer topyraǵynyń astynda jatyrsyń. Ýkraınanyń qara maqpal kórpedeı qara buıra topyraǵyn jamylyp sen qaldyń, ardaqty ákem. Ekeýińnen bólingen molekýladaı bolyp, jer ústinde men júrmin mine. Surapyl soǵystan, sonaý Polshadan týǵan jerge aman kelip, seniń bala kúnimde basqan izińdi ıiskep jatyrmyn, áke. Erteń seniń qabyryna bir ýys topyraq qosamyn, ana».

Jeti jasar bala kúnimde ákem shalǵymen shóp shapqan jerde jatyp, oıǵa da, muńǵa da battym. Sodan soń ornymnan turyp, aýylǵa qaraı qaıtadan bet qoıdym.

Aýylǵa men aı týa jettim. Týǵan aýylymnyń kishkentaı terezelerinen jyltyraǵan álsiz ottary mońǵol tuqymdas shyǵys halyqtarynyń qysyq kózindeı syǵyraıa kúlimdep qarsy aldy meni...»

— Mynaý áńgimeń kóńilsiz bop ketti, — dedi Zaıkúl shydamsyzdanyp. — Jańaǵy qyzben birge jatty degen jerinen bastasańshy, Jomartbek.

— Oqı ber, Jomartbek, — dep basqa qyzdar shý ete qaldy. — Osylaı oqı ber.

Jomartbek dápter sózderin ári qaraı jalǵastyrdy.

«Jaǵalap, syrtqy kóshedegi óz úıimniń jelkesine keldim. Basqa úıdiń bárinde syǵyraıǵan jaryq bar. Tek bizdiń úıdiń terezesi ǵana tas qarańǵy. Keshe soǵysqa ózim ketkende oty mazdap, terezesi jarqyrap turǵan úı edi. Menen bir aı keıin soǵysqa ákem ketti. Ákem maıdanda qaza tapty. Ákemniń artynan aýylda sheshem óldi. Jalǵyz qaryndasym erte shyǵyp, basqa elge ketti. Endeshe bul úıde qaıdan jaryq bolsyn. Bul ıesiz úıdiń kútip otyrǵan jalǵyz jaryǵy menmin ǵoı. Soǵystan aman oralyp, áke oshaǵynyń otyn mazdatyp, áke terezesinen jaryq jarqyrata alamyn ba, kim bilsin... Osy oımen týǵan úıdiń janyna jettim.

Adam ǵana emes, ıesiz úı de jetimsireıdi eken. Buryn úımen jalǵas salǵan shóp úıetin bıik qorǵanymyz bolýshy edi. Onyń bir qabyrǵasy qulap, opyrylyp qalypty, áke-sheshemiz ólip, eki ıesinen birdeı aıyrylǵannan keıin úı ekesh úıdiń ózi de shógip, alasaryp ketipti.

Shóp qorǵandy aınalyp ótip, qora aldyna keldim. Buryn mundaı kezde qora aldynda biri yńyrsyp, biri kúıis qaıtaryp qazyqqa baılaýly sıyrlar jatýshy edi. Ár sıyrdyń aldynda buıyǵyp, qysqa shynjyrǵa baılanǵan Qarasheke jaıǵasatyn. Endi sonyń birde-biri kórinbeıdi. Úı mańynda tiri jan joq.

Bizdiń úıdiń esigi qoranyń qaqpasynan bólek bolýshy edi Aıańdap solaı qaraı keldim. Esikte qara qulyp tur eken. Ony qolymmen bir sıpadym da, arqamdaǵy zat qapshyǵymdy sheship, jerge qoıdym. Sodan soń esik aldyndaǵy soǵystan buryn keshke qaraı áke-sheshem bárimiz shyǵyp otyratyn balshyq sákige jaıǵastym. Pılotkamdy sheship tizeme qoıdym da, eki qolymmen zyrq-zyrq etken eki shekemdi únsiz qysyp, otyryp qaldym.

Osy kezde aldyńǵy kóshe jaqtan bir dúsir estildi. Qarasam, aı jaryǵynda domalanǵan bir qylań bizdiń úıge qaraı quıǵytyp keledi eken. Onyń ne ekenin ańǵara almaı, atyp turyp, soǵystaǵy ádet boıynsha qolymdy oń jambasymdaǵy pıstoletke aparyp úlgirgenimshe bir aq ıt kelip keýdeme qaraı shapshydy. Qyńsylap, arsalańdap, quıryǵymen sanymdy sabalap jatyr. Sóıtsem, bul ózimizdiń Qarasheke eken. Basynyń bir shekesi qara dóregeı kishirek kelgen aq ıtimizdi biz kúshik kúninen solaı atap ketken edik. Baıǵus Qarashekeniń meni qalaı tanyǵanyn bilmeımin, dúsirletip alystan keldi. Aldyńǵy eki aıaǵyn eki ıyǵyma asyp jiberip, ıegimdi jalap, keýdemniń eki jaǵyn kezek ıiskelep jatyr. Muńyn shaǵyp, jylap óksigendeı, qaıta-qaıta qyńsylap, solyǵyn basa alatyn emes. Men ony qushaqtap kókiregime qystym.

— Qarasheke, amanbysyń, qaıdan tanydyń, kúshigim, — dedim ıtimdi basynan, qulaǵynan, moınynan sıpalap. Qarasheke odan saıyn qyńsylap, múlde esi shyǵyp ketti.

Bir úıden qalǵan eki jan osylaı tabystyq.

Qarasheke maýqyn basqandaı bolyp, ıyǵymnan túsip, esikke qaraı júgirdi. Esikke shapshyp, qyńsylap, aldyńǵy eki aıaǵymen qara qulypty tyrmalady. «Erbol-aý, sen osy úıdiń ıesisiń ǵoı, ashsańshy myna esikti, qıratsańshy aýzyndaǵy qara qulypty» dep jalynǵandaı bop janyma keldi. Qaıta jalt burylyp, taǵy da esikke sekirdi. Esikti ashyp, men ishke kirgize almasyn bilgennen keıin Qarasheke qatty úrip, kórshi úıdiń aldyna, odan terezesine bardy.

Bizdikimen qatarlas kórshi úı ákemniń qaryndasy Narsha degen apaıymnyń úıi edi. Aı sútteı jaryq bolatyn. Ittiń úrgenin estip, shashy jalbyraǵan kishkentaı qyz shyqty. Ien úıdiń aldynda shoshaıyp jalǵyz turǵan meni kórip, bala shoshyp qaldy-aý deımin.

— Bu kim? — dep baj ete qaldy.

— Qoryqpa, qalqam, men Erbolmyn, — dedim balaǵa qaraı aıańdap. — Óziń kimsiń?

— Men Baqytjanmyn, — dedi qyz sener-senbesin bilmeı. Qasyna taman baryp, meni tanyǵannan keıin «aǵataı!» dep Baqytjan moınyma asyla ketti. Úı syrtynan entigip Qarasheke kelip, meniń moınyma óziniń qaıta asylýyna oryn joq bolǵandyqtan, shyr aınalyp quıryǵymen sabalaı berdi.

— Tátem mektepte jınalysta edi, — dedi Baqytjan. — Búgin kolhozda jınalys bolyp jatyr. Men tez baryp aıtyp keleıin, aǵa. Baqytjan úıge kirmesten mektepke qaraı júgirdi. Onyń sońynan dúsirletip Qarasheke qosa ketti. Birazdan soń ol arsalańdap qaıtyp keldi. «Meniń tilim joq qoı, eshkimge aıta almadym jáne seni jalǵyz qaldyrǵym kelmedi», — dep kelgendeı boldy, ol maǵan. Sodan soń «júr, ózimizdiń úıge júr» degendeı, meniń nazarymdy ózimizdiń úıge aýdaryp, qyńsylap, sonyń esigine qaraı qaıta-qaıta bara berdi. Asyǵyp tarp-turyp basyp, súrinip-qabynyp áreń jetken apaıymdy jáne basqa eki-úsh áıeldi Qarasheke ekeýmiz eki úıdiń ortasynda, men túregep, ıtim qasymda shoqıyp otyryp, qarsy aldyq.

— Qýatym-aý, baýyrym-aý, barmysyń, qalqam! Seni de kórsetetin kún bolady eken ǵoı, — dep óksip, eńirep kelip apaıym meni qushaǵyna aldy. Daýys aıtyp, kósheni basyna kóshirip, aıǵaılap jiberdi.

— Sabyr, Narsha, sabyr, — dep qartańdaý áıel apaıymnyń ıyǵynan tartty.

— E, qoı ári, baýyry aman kelgen kisi jylaı ma eken? Ózimizdiń baýyrymyz aman kelse, — dedi jastaý áıel daýysy.

Qarańǵyda kimniń kim ekenin bilip bolmaıdy. Tátemnen keıin jańaǵy áıelder kelip, kezek-kezek betimnen súıdi.

— Aman-saýmysyń, qalqam?

— Kókten tústiń be, jerden shyqtyń ba, qalqam-aý, osy jeti túnde qalaı kelip qaldyń? — desip jatyr olar.

— Deni-qarnyń saý ma, qýatym. Qol-aıaǵyń bútin be, aınalaıyn, — dep meni shyr aınalyp apaıym aınalyp-tolǵanyp júr.

— Bári bútin, táte, — deımin men kúlip.

— E, nemene, baýyryń aqsaq bop qaldy ma dep qorqyp jatyrmysyń, — dedi jańaǵy jastaý áıel. — Aqsaq bolsa da aman kelse eken ózderi.

Osy kezde mektep jaqtan dańǵyr-duńǵyr sóılesken adamdar daýysy estildi. Úkideı ushyp júgirip Baqytjan keldi,

— Erbol aǵam keldi dep, ana aýyldyń bárine habarlap keldim, — dedi ol entigip.

— Oıpyraı, myna qyz jańa Búrkitbaıdyń basyna jaı túsirgendeı qyldy ǵoı, — dedi jastaý áıel. — Ýákilden keıin Búrkitbaı qaıta sóılep myjyp kele jatyr edi. Myna qyz kelip esikten: «Táte, júr úıge, Erbol aǵam keldi» dep shar ete qalǵanda, basekeń sózinen jańylyp ketti-aý birjola.

— Narsha qozǵalatyn emes, sonsoń men túrttim muny: «Júr, neǵyp otyrsyń, Erbol kelipti ǵoı» dep.

— Erbol degendi estigende ón boıym uıyp ketti de, ne bolǵanymdy bilmeı qaldym, — dedi tátem. — Sodan soń býynymdy basa alsamshy. Úsh umtylyp ornymnan áreń turdym. Sonsoń esikke jete alsamshy. Myna Zálen men Sáýken kelip qoltyǵymnan dememegende tipti sol arada qulap qalady ekenmin.

Jańaǵy áıelderdiń biri kórshi áıel, biri sózge shegedeı tyqyldaq qudaǵıym ekenin apaıym attaryn ataǵanda biraq ańǵardym.

— Jınalystan nege ketip qaldyńyzdar, — dedim men Sáýkenge.

— Jınalystary bar bolsyn, — dedi Sáýken sýyryla sóılep.

— Ózi de bitken. Jalǵyz qudam keldi degende otyraıyn ba sol kári qyrttyń kókigenin tyńdap.

Sáýkenniń Búrkitbaıdan meniń óshimdi alyp jatqany da bilinip qaldy. Osy kezde mektep jaqtan shyǵyp, bizge qaraı kele jatqan aýyl adamdarynyń qaralary kórine bastady.

— Erbol, qalqam, — dedi tátem bizdiń úıdi nusqap, — mynaý ákeńniń qara shańyraǵy — óz úıiń. Osy úıdiń tútini óship qalmasyn dep, úsh kúnde bir qazandyǵyna ot jaǵyp, qara sý qaınatyp qoıamyn. Búgin de ot jaqqanmyn, ishi jyly. Ydys-aıaq, dúnıe múlik bári qaz-qalpynda. Júr, qaraǵym, óz úıińe kir, bárimiz de sonda bolamyz. Tátem meni óz úıime qaraı bastady da:

— Áı, Baqyt, kilt qaıda, tez kiltti ákel, sirińke ala kel,— dedi qyzyna.

— Qazir, — dep Baqytjan óz úıine qaraı shapty. Bizdiń betimiz — óz úıimizge qaraı burylǵannan keıin Qarasheke qýanyp, quıryǵyn bylǵańdatyp qulyptaýly esikke qaraı júgirdi. Baǵanaǵydaı shapshyp, ondaǵy qara qulypty bir tyrnady da, qaıtadan bizdi shyr aınalyp, kez kelgenimizdi quıryǵymen sabalaı bastady.

— Oıpyraı, qudanyń myna jaman ıtiniń qutyrýy-aı, — dedi Sáýken. — Ket, áı, quıryǵy sabaýdaı ǵoı kápirdiń.

— Bul baıǵus osy úıdiń adal kúzetshisi ǵoı, — dedi Zálen. — Úıde eshkim bolmasa da, bul bosaǵany eshkim attap kirmese de, áıteýir, osy úıdiń janynan shyqpaıdy ǵoı. Anda-sanda kózime túskende shaqyryp, tamaq beremin. Tamaǵyn ishe sala osy úıge qaraı jónelgende keıde kózime jas keledi.

— E, onyń durys, — dep sheshensidi Sáýken. — «Iesin syılaǵannyń ıtine súıek sal» degen bar emes pe? Árıne, jas keledi. Búkil aýyldyń basy bolǵan aqar-shaqar bir úıdiń tútini tútemeı qalǵan soń, qaıtsin jas kelmeı.

Baqytjan kilt ákep, áıelder «pismillá» dep ishke kirdi. Olar sham jaqqannan keıin meni shaqyrdy. Kerosın shamnyń qara kóleńke jaryǵynda balalyq kezimniń bar izi saırap jatqan óz úıimniń tórine shyǵyp otyrdym. Birinen soń biri aýyl adamdary kelip, eldiń dástúrli amandasýy bastaldy. Búkil aýyl bizdiń úıge kirip shyqty. Kópten beri ıen turǵan úı bir túnde bazar boldy da qaldy.

Erteńinde tańerteń men, apaıym, Baqytjan jáne basqa kishi jıenderim bárimiz soǵys keziniń jutań tańerteńgi shaıyn iship otyrdyq. Bir kezde arsalańdap, quıryǵyn tynym tappaı bylǵańdatyp Qarasheke kirip keldi.

— Esik ashyq qaldy ma eken, álde myna baıǵus tyrmalap ózi ashyp kirdi me, — dedi apaıym aldynda jatqan bir japyraq qarmaǵa qolyn soza berip. — Bul beısharanyń sen ketip qaldy ma dep jany shyǵyp júr ǵoı.

— Ket, — dep qaldy Baqytjan ıtke qolyn sermep.

— Tek, tıme, — dedi tátem. — Má, myna bir japyraq nandy syrtqa alyp shyǵyp ber.

— Má, má, Qarasheke, ká, — dep Baqytjan ıtti eliktire syrtqa qaraı júgirdi. Qarasheke quıryǵyn bir bylǵan etkizip, maǵan qarady da «Qaıteıin, árkimge óz tamaǵy jaqyn ǵoı. Ketpegenińdi, týǵan úıdiń tórinde otyrǵanyńdy kórdim. Endi Baqytjannyń qolyndaǵy óz úıimniń dastarqanyna buıyrǵan nesibeni jeıin» degendeı tyrnaqtary taqtaı edendi tese jazdap, satyrlata syrtqa qaraı júgirdi.

— Qarasheke men Lashyn aǵańnyń jaqsy kórgen ıtteri edi ǵoı, — dedi tátem ákemdi esine alyp. — Aǵańnan «qara qaǵaz» kelerde Qarasheke baıǵus jaman ulyp, júdep ketti.

— Lashyn qaıda? — dedim men osy kezde sary tazy esime túsip.

Ákem qys túskende anda-sanda ańǵa shyǵyp qoıýdy unatatyn. Sondyqtan bizdiń úıde kúshiginen asyraǵan eki ıt bolatyn. Bir sary, bir aq kúshikti ákem bir jaqtan ekeýi de tazynyń kúshigi dep ákelip edi. Qarasheke kúshik dúregeı de, sary kúshik qulaǵy pildiń qulaǵyndaı úlken qara aýyz tazy bolyp shyqty. Ony biz Lashyn dep atadyq. Lashyn úıine jetpeı túlki ustady. Qarashekeniń de ózindik óneri bolyp shyqty. Kelesi bir ańǵa shyqqanda ákem Qarashekeni jer-sýǵa syıǵyzbaı maqtap keldi. Tańerteń ákem Lashyndy qosyp, bir túlki alady. Túlkini ol temir joldyń ar jaǵyndaǵy Aqshoqy deıtin taýdan aýlaıtyn. Túske taman taǵy bir túlki kórip, Lashyn qosylǵan eken, túlki inge kirip ustatpaı ketedi. Sol kezde in aýzynda ańyryp turǵan Lashynnyń qasyna ákem men Qarasheke de jetedi. Qarasheke inniń aýzyn ıiskep-ıiskep jiberip, bir-eki qyńsylaıdy da, inniń ishine kire bastaıdy.

Ákem attan túsip, mynaý qaıtedi dep turady da, inniń ishine kirse bir túlkige shamasy keler dep, ony toqtatpaıdy. It inniń ishine kirip ketedi. Álden ýaqytta in aýzynan Qarashekeniń quıryǵy, odan soń bóksesi kórinedi. Sóıtip ol in ishinde jatqan túlkini tamaǵynan tistep, shala jansar kúıinde alyp shyǵady. Sodan keıin Lashyn men Qarasheke bizdiń aýylda «qos qyran» atanǵan-dy.

— Lashyn ólip qaldy, — dedi tátem meniń suraǵyma jaýap berip. Onyń qalaı ólgenin aıtsam ba, aıtpasam ba dep oılady ma, sál bógelip baryp sózin qaıta jalǵady. — Búrkitbaı óltirdi.

— Qalaı?

Ákem soǵysqa menen keıin, qyryq birinshi jyldyń qysynda alynǵan. Odan soń ákemniń ornyna Búrkitbaı kolhoz predsedateli bolyp saılanady. Ákem ketken soń eki ıt ańsyrap, keıde ózderi dalaǵa ketip qalyp júredi. Keshke arsalańdap kelgen eki ıtti kórip, kórshiler: «Áı, osy eki ıt búgin túlki alyp, dalaǵa tastap keldi-aý» desedi de qoıady. Keler qysta ıesiz eki ıt qatty júdeıdi. Dalaǵa ańsarlary aýyp, eshkimge erip shyǵa almaı qor bolady. Bir kúni Búrkitbaı eshkimnen suramastan úı syrtynda júrgen eki ıtti ertip, dalaǵa alyp ketedi. Ol Lashynǵa kúni boıy eki túlki ustatady. Keshke qaraı júdeý, aryq ıt úshinshi túlkini áreń ustaıdy da, qardyń ústinde shókesinen túsip jatyp qalady. Kún tez sýytyp, qatty yzǵyryq turady. Úsh túlki alǵan Búrkitbaı ıtke qaramastan aýylǵa qaraı tartady. Itti aldyna óńgerip ala ketse eshteńe joq. Lashyn sol shókesinen túsken boıy qozǵalmastan qatyp qalady. Búrkitbaıǵa ilesip Qarasheke aýylǵa keledi. Erteńinde ishine shóp tyqqan úsh túlkiniń terisi jalaýdaı jelbirep, Búrkitbaı úıiniń tóbesinde turady. Sheshem odan: «Tazy ıtim qaıda?» dep surasa, ol: «men eshkimniń ıtin baǵyp júrgemin joq» deıdi.

— Búrkitbaı sol úsh túlkiniń eń qyzylyn basyna tymaq qyp kıdi, — dep tátem sózin aıaqtady. — Onyń basyndaǵy qyzyl púlishpen tystalǵan túlki tymaqty kórsem kúni búginge deıin oıyma Lashyn túsip, kóńilim buzylady.

It jaıyndaǵy shaı ústindegi áńgime ózinen-ózi Búrkitbaıǵa qaraı oıysty.

— Búrkitbaı Sálımany aldy ma? — dedim men onyń alǵanyn bile tursam da.

— Aldy ǵoı, qaraǵym, — dedi tátem qolyndaǵy kesesinen qara shaı emes, qyzyl qan jutqandaı qınalyp.

Shaı ishkennen keıin tátemdi ertip, zırat basyna bardym. Shesheme topyraq saldym. Sodan soń voenkomatqa baryp tirkelý úshin aýdan ortalyǵy Aqjalǵa kettim. Tátem «Káh, káh» dep qaıta-qaıta shaqyrsa da, Qarasheke menen qalmady. On shaqyrym jerdegi aýdanǵa menimen birge jol tartty.

Meniń birinshi sharýam — voenkomatqa az kúnge kelgenimdi aıtyp, tirkelý tez bitti. Odan soń aýdan ortalyǵyndaǵy orta mektepke bardym. Onda maǵan únemi hat jazyp turatyn eki qyz bardy. Olar osy mekteptiń burynǵy oqýshylary, keıingi jas muǵalimderi Tana Serkebaeva men Hadısha Qalıaqparova edi. Ol ekeýi meniń munda keletinimdi bilmeıdi. Aýyldaǵylar da meniń elge kele jatqanymdy estigen joq. Óıtkeni maıdannan biz bir-aq kúnde jınalyp júrip kettik. Jolda eshkimge hat jazýǵa mursha bolmady.

Mektepte Tana da, Hadısha da joq eken. Olardyń sabaqtary tústen keıin bolsa kerek. Úılerin bilmeımin jáne eshkimderin tanymaımyn. Sondyqtan ádiristerin alyp, surap barýdy qolaısyz kórdim de, ekeýine aýylǵa az ýaqytqa kelgenimdi, endi úsh kúnnen keıin qaıtatynymdy aıtyp, bir japyraq hat tastap kettim. Sonymen tús aýa Qarasheke ekeýmiz aıańdap otyryp, qaıtadan aýylǵa keldik.

Biz túski shaıdy iship bola bergen kezde syrttan Baqytjan júgirip kirdi.

— Aýdan jaqtan velosıpedpen bireý kelip edi. Aldyńǵy aýyldan Erbol naǵashymnyń atyn atap jón surap, velosıpedin jetektep osy úıge qaraı kele jatyr. Ózi qyz sıaqty, — dedi.

Men maıdanǵa, maǵan arnap óz aýdanymnan hat jazyp turatyn eki qyzdy da buryn kórmegen bolatynmyn. Alaıda bul kelgen sol ekeýiniń — Tana men Hadıshanyń biri ekeni aıqyn edi. Biraq qaısysy? Ony taba almadym.

— Táte, bul bizdiń úıge kelgen qonaq boldy, — dedim apaıyma.

— E, qonaq bolsa kelsin, qýatym, — dedi tátem sabyrmen. Men qonaqty qarsy alý úshin esik aldyna shyqtym. Rasynda da etjeńdileý kelgen bıik qabaq aqsary qyz velosıpediń úıdiń qabyrǵasyna súıep jatyr eken. Úıden birge shyqqan Baqytjan ekeýmizdi kórip, maǵan qaraı qysylmaı, erkin qadam basty. «Jasynda erkekshora bolyp, erkin ósken. Eshkimnen qysylmaıdy. Meniń qyzdardyń osyndaı ashyǵyn jaqsy kóretinimdi bilesiń ǵoı. Seniń ony unatpaýyń múmkin. Biraq bul týra óz kóńilimdegi qyz» degen Zaman sózi esime tústi. «Bul Tana boldy» dep oıladym ishimnen.

— Erbol, aman-esenbisiń, dosym? Kókten tústiń be, janym-aý, qaıdan keldiń? — dep qonaq qyz áıel ataýlynyń ádetinshe búristire ustap alaqanyn usyndy. — Men Tanamyn ǵoı.

— Jaqsymysyń, Tana. Senderdi de kóretin kún bolady eken ǵoı. Óz kózime ózim senbeı turmyn,—dedim men Tananyń qolyn qysyp.

Sodan keıin Tanany úıge qaraı bastadym.

— Bul senderdiń burynǵy óz úıleriń be, Erbol? Álde apaıyńdiki me?

— Óz úıimiz, apaıdiki de alys emes, osy úıdiń irgesinde tur.

Tana da, Hadısha da meniń «Aqbota» kolhozynda qandaı jaqyndarym bar ekenin jaqsy biletin. Áke-sheshemniń qaıtys bolǵanynan da tolyq habardar edi. Bárin ózim jazyp, estirtkenmin.

— Táte, mynaý Tana degen sińlińiz, — dedim apaıyma qonaq qyzdy tanystyryp. — Aýdanda turady, muǵalim. Maǵan amandasa kelipti.

— Jaqsymysyń, qalqam? Deni-qarnyń saý ma, úı-ishiń aman ba? — dep tátem birden ish tarta sóıledi. — Joǵary shyq, qalqam.

— Jaqsy, táte. Ózderińiz de aman-esensizder me? Baýyryńyz kelip kózaıym bolyp jatyrsyz ba? Qýanyshtaryńyz qutty bolsyn, — dep tátemnen qalyspaı Tana da shubyrta jóneldi.

— Óziń sálemdesýge sheber ekensiń ǵoı, — dedim Tanaǵa ázildep.

Tana kúldi.

— Ózge qoldan kelmese de, amandasý qoldan keledi ǵoı...

Tananyń bul sózinde eki túrli mán bar edi. Biri óziniń amandasý jónin biletinin aıtqany. Ekinshisi, amandasý úshin óziniń alystan izdep kelgenin bildirgeni. Aýyl qyzynyń osyndaı astarly oıǵa júırikteri kóp bolady. Buryn, Tananyń hattaryn maıdanda, okop ishinde oqyp otyrǵanda da odan sheshendiktiń jaltyldaǵan ushqyndaryn kóretin edim. Onysyn Tana aýyzba-aýyz sóıleskende de birden tanytty.

— Raqmet, — dedim men oǵan jymıa qarap. Meniń bul sózimdi de eki túrli túsinýge bolatyn. Onda amandasa bilgenine nemese amandasa kelgenine rahmet degen maǵyna bardy. Ony Tana birden ańǵaryp, jaýap berdi.

— Oǵan rahmet aıtpaı-aq qoı, Erbol, — dedi qyz. — Sen júz kórisemin, elimmen sálemdesemin dep aýylyńa sonaý qan maıdannan kelgende, saǵan qarys jerden kelip biz amandasa almasaq kisiligimiz qaısy, dostyǵymyz qaısy! Ekeýmizdi birdeı dırektor bosatpady da, Hadısha qalyp qoıdy. Saǵan kóp-kóp sálem aıtty. Senimen burynyraq dos bolǵanymdy jáne basqa jaǵdaıymdy paıdalanyp, ekeýmizdiń atymyzdan men keldim, Erbol.

— Rahmet, — dedim men taǵy da.

Tátem ornynan turyp, tósekten soǵystan buryn sheshem istegen quraq kórpeni alyp, jazyp tórge tósedi.

— Otyryńdar, qaraqtarym, — dedi ekeýmizge birdeı.

—Táte, — dedi Tana otyrýǵa yńǵaılanyp, — sálemdesemin dep qyz basymen jigitti izdep kelipti dep meni sóge kórmeńiz. Erbol bizdiń úlken dosymyz bolǵan soń keldim, aıypqa buıyrmańyz.

— Jo-o-oǵa, qaraǵym. Esh aıyby joq, — dedi tátem. — Qaıta sonaý aýdannan Erboldy izdep kelgenińe qýanyp jatyrmyn. Qadirles dos bolǵan soń uly ne, qyzy ne, shyraǵym-aý.

Tátem meniń oılaǵanymnan da bıik bop shyqty. Ásirese, analyq, danalyqpen astasqan sońǵy sózi qarapaıym apaıymnyń qadirin odan saıyn arttyra tústi. Meniń rızalyǵymdy ózimnen buryn Tana jetkizdi.

— Rahmet, apaı, — dep tátemdi moınynan qushaqtady. Quraq kórpeniń ústine Tana ekeýmiz qatarlasa otyrdyq.

Men aldymen, úı ońashada Tanaǵa aıtatyn jubatý sózderimdi oılap otyr edim. Tátem syrtqa shyǵysymen sózdi Tana bastap ketti.

— Al, Erbol, sen soǵysta júrgende úıde shesheń qaıtys boldy, túzde ákeń opat boldy. Jan dosyń Zaman da jaý qolynan qaza taýyp, qaıtpas saparǵa ol ketti. Sen týǵan jerińe maıdanda, qasyńda ólgen ózge dos-jarandaryńdy bylaı qoıǵanda, osy úsh jaqyn adamnyń aýyr qazasyn arqalap kep otyrsyń. Men saǵan sálem sońynan kóńil aıta keldim. Arqańdaǵy aýyr qazalar júgin bir kún de bolsa bólip kóteriseıin dep, laýlaǵan otqa qarlyǵashtyń qanatymen sepken sýyndaı bolsa da, kóńil medeý bop, septigimdi tıgizeıin dep keldim. Ata-anańnyń, adal dosyńnyń art jaqsylyǵyn bersin...

Osylaı dep Tana qaltasynan oramalyn alyp, betin basyp, óksip jylap qoıa berdi. Meniń de kózime jas keldi. Aýzym kemseńdep otyryp men oǵan kóńil aıttym.

— Zaman meniń jan dosym bolsa, seniń de jan dosyń edi. Tek dos qana emes, jan jaryń edi, Tana. Men de saǵan kóńil aıtamyn, — dedim qystyǵyp otyryp. Sálden soń kózimniń jasyn tejep, boıymdy jıǵandaı qaıta sóıledim. — Ákemniń jamanatyn úıden estidim. Zamannyń sýyq habaryn hat arqyly sen jetkizdiń, Tana. Ekeýinen de maǵan úzbeı kelip turatyn úshkil hattar pyshaq keskendeı tyıylyp qaldy. Kózben kórip, qolmen qoımaǵandyqtan ba, qaıdan bileıin, ákem men Zamannyń ólgenine áli kúnge deıin senerimdi de, senbesimdi de bilmeımin.

— Alǵashynda men de senbedim, — dedi Tana eki ıyǵy dirildep. — Zamannan hatty apta kúttim, aı kúttim. Jarty jyl boıyna ony janym jamanatqa qımady. Aqyry sendim. Senbesime ne shara endi?!

Qystyǵa jylaǵan Tananyń dybysy shyǵyp ketti. Men oǵan sabyr aıtyp, shashynan sıpadym.

Ótkinshi jańbyrdaı bop, qyzdyń jasy tez tyıyldy. Oramalymen shapshań súrtip kózin qurǵatty. Bizdiń ońasha otyryp, jylap-syqtap alǵanymyzdy eshkim de sezgen joq. Tananyń súıgen jigiti maıdanda ólip edi dep táteme de aıtpadym. Aıtpaǵanym qazaqtyń eski dástúrinde nekeli jary nemese basqa bir et jaqyny bolmasa, oń jaqta otyrǵan qyz bóten jigit úshin jurt kózinshe jylaýǵa tıis emes.

Tana ekeýmizdiń keshke deıin áńgimeden aýzymyz bosamady. Men soǵys jaıyn, ol el jaıyn aıtty. Ekeýmiz bir-birimizge Zamannan alǵan sońǵy hatymyzdy baıan etistik. Tana maǵan Zamannyń ólimi jaıynda kelgen «qara qaǵazdy» kórsetti. «Leıtenant Zaman Álimbetov nemis fashıserimen kúreste erlikpen qaza tapty» degen on shaqty sózdiń áripteri meni jan-jaǵymnan ysqyryp, ystyq tilimen jalap ótip jatqan qyp-qyzyl oqtaı titiretti.

Keshke tátem qonaq qyz ben ekeýmizge aq irimshik jasap berdi. Jańa saýǵan sútti iritip, ústine sary maı salyp ákelgen munda aq irimshik et joqta et ornyna júredi. Sondyqtan ony bizdiń jaq keıde «aq laq» dep ataıdy. Aýyldyń táttiligi til úıirgen bir tamasha asy shynynda da aq laqtyń ýyzdaı bylbyraǵan jumsaq etinen bir de kem bolmaıdy.

Tátemniń «aq laǵyna» aýyldyń birsypyra kempir-shaly qosa jınalǵan edi. Ac ishilip bolǵannan keıin olar maǵan soǵys jaıynda áńgime aıtqyzyp tyńdady. Odan keıin aýyldastarym maǵan ústi-ústine suraqtar jaýdyrdy.

— Nemister qandaı bolady eken?

— Kıtlerdi óziń kórdiń be?

— Ózińe myna kúmis teńgelerdi ne úshin berdi?

— Ortasynda Kremli bar mynaý kúmis juldyzdaryń ne?

— Al endi bul soǵys qashan bitedi?

— Óziń keldiń, ózgeler qashan keledi? Qarttardyń barlyq suraqtaryna men bilgenimshe jaýap qaıyrdym.

— Al myna qonaq bala kim? — dep surady odan soń kempirlerdiń biri.

Bul suraqqa tátem jaýap berdi.

— Bul balanyń aty Tana, aýdannyń muǵalimi, — dedi tátem. — Osy kúngi oqyǵan balalar birin-biri dos tutyp júrmeı me? Tana men Erbol ekeýi soǵystan buryn qalada birge oqyǵan eken. Erboldyń habaryn estigen soń, sálemdesýge ádeıi kelipti.

— Bále!

— Jón-aq!

— Kóp jasa, shyraǵym! — dep qarttar rıza bolyp qalysty.

— Al, qalqam, — dedi kempirlerdiń biri, — sen bir án aıtyp jiber. Jassyń ǵoı.

— E, sóıtsin, — dedi taǵy bireý — Erboldyń arqasynda qonaq balanyń lebizin tyńdap qalaıyq.

Tana sál oılanyp otyrdy da, meniń dombyrama qol sozdy. Úıge kelgennen beri men dombyrama ishek taǵyp, pernelerin jóndep kúmbirletip qoıǵan edim. Tananyń saýsaǵy tıisimen qońyr dombyra lypyp saıraı jóneldi.

— E, ózi dombyra da biledi eken ǵoı.

— Ýa, bále, — dep shaldar kóterilip qaldy. Dombyrany qulaq kúıine keltirip alǵannan keıin ony aldyna qoıdy da, Tana kópke qarady.

— Qart aqyn Sapar Álimbetov deıtin kisini bárlerińiz de biletin shyǵarsyzdar, — dedi qarttarǵa. — Ol kisi bıyl qaıtys boldy ǵoı.

— E, nege bilmeıik.

— Sapekeńdi ábden bilemiz, — desti qarttar.

— Sol kisiniń Zaman deıtin jalǵyz uly bar edi, — dedi Tana. — Sapar atamnyń sol balasyna arnaǵan eki óleńin óz ánimen aıtyp bereıin.

— Aıt, shyraǵym.

— Qulaǵymyz sende.

— Ol baıǵustyń jalǵyz balasy soǵysta qaıtys bolyp, sonyń kúıiginen kóp keshikpeı, ózi de óldi dep estigenbiz.

— Ras, — dep Tana basyn ıdi, — Mynaý aqyn atanyń qyryq birinshi jyly shyǵarǵan óleńi. Sodan soń Tana muńdy bir áýenmen qart ákeniń jalǵyz ulyna arnaǵan jan jyryn ańyratyp qoıa berdi.

Zamanym, qıyn tıdi-aý osy jolyń,
Úırengen jalǵyz qozym jastan qolym.
Sen barda aldymnan aı, artymnan kún,
Tolysyp tur eken ǵoı oń men solym,
Onda men bar da ekenmin, baı da ekenmin.
Bir muńsyz óte jaqsy jaıda ekenmin.
Belge soqqan jylandaı endi boldym,
Bile almaı sol jalǵyzdyń qaıda ekenin.
Janymnyń jaryq, tańy atyp turǵan,
Eginim, jańa dánin tatyp turǵan.
Aýzym aqqa tıgende alyp qoıyp,
Qabaǵym sol emes pe qatyp turǵan.
Ne kerek, úńireıip qala berdi.
Ornyńnan aınalaıyn jatyp turǵan.
Aldy-artynda qaraıǵan qalmap edi.
Janyma sol jeriń ǵoı batyp turǵan.
Kózime terezemen sham da kúńgirt,
Olar kúńgirt emes qoı, men ǵoı ymyrt.
Tór úıdiń tórin qanaty qulazyp tur,
Ketkendigin bildirip ıesi syrt.
Óziń aman kelgen soń ornamasa,
Bazar tarqap ketkendeı boldym jym-jyrt.
Aǵarýǵa aınaldy saqal men murt.
Kózdiń jasy kól bolyp, sýaldy urt.
Jalǵyzǵa qandaı ýaqyt kez boldy dep,
Keýdeni jep jatyr ǵoı qarabas qurt.
Qaıteıin jalǵyz ǵana men emes qoı,
Men syqyldy muńdy ǵoı búkil el-jurt.
Taǵdyrdyń sonda meni jetkizgeni,
Tilegim: kóz jasymdy óziń kep súrt.
Barýǵa qus bop ushyp qanatym joq.
Oıymnan ketken joqsyń qalatyn bop.
Saǵynyp meniń janym júdedi ǵoı,
Júregim aýyq-aýyq janatyn bop.
Sý bolsamshy alysqa aǵatyn bop,
Jel bolsamshy jer túbin tabatyn bop.
Arqar, qulan syqyldy ań bolsamshy,
Ańshylyqty alty attap shabatyn bop.
Ol emes eki aıaqty jan bolǵan soń,
Otyrmyn oıdyń otyn jaǵatyn bop.
Ózińniń sálem jazǵan hattaryńdy
Boıyma boıtumar ǵyp taǵatyn bop.
Uzyn sózdiń qysqasy, seni taǵdyr
Saqtasyn janǵan ottan qaǵatyn bop.
Táńirim, sonyń dámin halqynan jaz.
Óz kóline kelgendeı úırek pen qaz.
Kópti saqta, kóppenen birge saqta.
Sóıleıtin sonan basqa sózimiz az.

Tana bul birinshi óleńdi aıtyp bolyp toqtap, kóziniń jasyn súrtti. Jalǵyz Tana emes, úı ishindegilerdiń barlyǵy egilip, jylap ketken edi. Shaldardyń kózderinen aqqan jas taram-taram bolyp, saqaldaryn jýdy. Kempirler jaýlyqtarynyń ushymen betterin basyp, ıyqtary selkildep, burshaq soqqan egindeı japyrylyp, tómen salbyraǵan bastaryn kótere almaı qaldy. Árkimniń kóz aldyna óz jalǵyzdary elestedi. Aqyn óleńi barlyq ata-ana júreginiń qylyn shertip, olardyń óz júrekteriniń muńyn aǵytty. Álden ýaqytta shaldardyń biri bas kóterdi.

— Sapakeńniń qalaı ólgenin bilesiń be, qaraǵym, — dedi Tanaǵa.

— Bilemin, — dep bas ızedi Tana. — «Qara qaǵaz» kelgennen keıin aqyn ata nár syzbaı jatyp aldy. Burynǵydaı el de aralamady, óleń de aıtpady. Kúndiz-túni tóseginen turmady. Bir kúni túste meni shaqyrtty. «Otyr, qaraǵym» dep qasyna otyrǵyzdy da, eń sońǵy óleńin jazdyrdy. Bizdiń úı aqyn atanyń úıimen kórshi bolatyn. Aqyn atam balasyna arnaǵan bar hatyn maǵan jazdyratyn. Óziniń jańa shyǵarǵan bar óleńin maǵan kóshirtetin. Osy óleńin aıtyp jazdyrǵannan keıin aqyn ata úsh kúnnen keıin dúnıe saldy.

— E, jaryqtyq-aı.

— Baıǵus-aı, jalǵyzymen birge keteıin degen de.

— Qaıtsin, et júregi qan bop ezilip ketken ǵoı sorlynyń, — desip qarttar biriniń sózin biri quptady.

Sapekeńdi soǵystan buryn meniń de kórgenim bar edi. Zamannyń qonaǵy bop jatyp, aqynnyń birsypyra óleńderin tyńdaǵanmyn. Shoqsha qara saqaly bar ár sózin sabyrmen aıtatyn kesek tulǵaly qara qońyr kisi edi.

— Shyraqtarym, ekeýiń dos bolypsyńdar, — dep edi Sapekeń men aýylǵa qaıtarymda Zaman ekeýmizdi eki jaǵyna alyp otyryp. — Dostyq qaryzy — aýyr júk. Adal jar azbaıdy, adal dos aldamaıdy. Ekeýiń de bir-bir úıdiń jalǵyzy ekensińder. Birińe biriń aq dos, aınymas serik bop ótińder. Árqashanda adal bolyńdar. «Adaldyń arqany uzyn» degen sóz shyn sóz. Osyny esterińnen shyǵarmańdar!

Budan keıin men qart aqyndy kórgenim joq. Zaman maǵan hat jazǵan saıyn «ákemnen sálem» degen sózderdi jıi qosatyn. Ol Sapekeńdi «áke» deıtin. Óıtkeni Zaman ákesiniń egdelenip qalǵan kezinde, qyryqtan asqanda kórgen jalǵyz balasy edi. Jańa, Tana óleńdi ándete aıtqan kezde meniń kóz aldyma aqynnyń Aqjal taýynyń irgesindegi alasa úıi elestedi. «Tór úıdiń tórt qanaty qulazyp tur» degen jol sol úıdiń tórgi bólmesinde otyryp aqynnyń bizge aıtqan máslıhatyn esime túsirdi.

— Aıt, qaraǵym. Endi aqynnyń ekinshi óleńin aıt, — dep qarttardyń biri Tanany qaıtadan qolqalady.

Tana dombyranyń qulaǵyn qaıtadan burap, jańaǵy yrǵaqtan ózge, basqa bir muńdy únmen ándete jóneldi.

Janymnyń jaryq kúni — jalǵyz Zaman!
Bul joldan qaıtar deýshi em esen-aman.
Qaıtady dep júrgende qara jer ǵyp,
Bir qaǵaz keldi-aý senen túsi jaman.
Qaǵazdyń oqyǵanda betin ashyp,
Sýydy tula boıym, surym qashyp,
Batqandaı bop kórindi kún kózime
Álemge jaryq bergen nuryn shashyp.
Kórindi aı tutylyp turǵandaı bop,
Kórindi betin jalǵan burǵandaı bop.
«Basyńdy káne, bálem, kótershi!» dep,
Basymnan shoı balǵamen urǵandaı bop.
Bir qaldym qara tuman basqandaı bop.
Bir qaldym qasqyr shaýyp, sasqandaı bop.
Kózime aıtqan jandar jek kórindi.
Ne atyp, ne daraǵa asqandaı bop.
Solar qalaı aıtty dep aýzy baryp.
Qalaı meni qyldy dep kórneý ǵaryp.
Ómirge jazylmaıtyn jara taptym,
Dúnıeden ótpek boldym ashyp-aryp.
Álgi aı da, álgi kún de qaz qalpynda.
Qos jaryq biri kúndiz, biri túnde.
Ózimniń jaryq kúnim batyp ketip,
Ómirge meniń janym janǵan múlde.
Jer júzin tuman da joq shalyp turǵan.
Munartyp taýdy búrkep alyp turǵan.
Jalǵyz-aq, ez basyma munar túsip,
Jalǵannan meniń kóńilim qalyp turǵan.
Baǵanaǵy qaǵazdy bireý jazyp,
Jiberse, aıtýshyda qandaı jazyq.
Janymnyń jel arqany úzilgen ǵoı,
Synǵan ǵoı jazym taýyp jalǵyz qazyq.
Endeshe onsyz maǵan ómir aram!
Sóz aram sóılep júrgen, oıym qaram!
Kirermin qara jerdiń qoıynyna,
Sel bolyp kózdiń jasy taram-taram.
Malym dep kimniń malyn júrmin baǵyp?
Úıim dep kimniń otyn júrmin jaǵyp?
Kimim bar «meniki» dep ıe bolar,
Bir kúni meni ketse ajal qaǵyp?
Sol kúni meniń atym óshti-daǵy.
İshtegi shemen dertim ósti-daǵy.
Tanyǵan Qazaqstan Sapakeńniń
Dúnıeden iz-tozy joq kóshti-daǵy.

Áıelder qaıtadan óksip, shaldar eńkildep, úıde otyrǵandar tegis bordaı bosap ketti. Men qart aqynnyń qazasyn kóz aldyma elestettim. Óz sheshemniń de soǵys salǵan qusadan ólgenin oıyma aldym. «Adam oqtan ǵana ólmeıdi eken ǵoı, — dedim ishimnen. — Qasiret pen qaıǵy da ýly gazdaı tunshyqtyryp óltiretin bolǵany ǵoı adamdy. Soǵysta Zamandaı jalǵyz-jalǵyz bozdaqtar jaý oǵynan opat bolyp jatsa, elde soǵys jibergen qaraly habarlar qart áke, qadirli sheshelerdi oqtaı qulatyp jáne jatypty-aý. Ony kim bilgen? Maıdanǵa kelgen hattar ishindegi: «Az aýyryp anań qaıtys boldy» degen sıaqty qysqa habarlardyń ar jaǵynda qandaı qasiretter jatqanyn boljamappyz ǵoı». Tana oqyǵan osynaý eki sherli óleń maǵan ózim úsh jyldan beri kún saıyn kórip kele jatqan soǵysty jańa bir qyrynan tanytqandaı boldy. Ol soǵystyń adamdardy maıdanda ǵana emes, úıde de óltirip jatqandyǵy edi.

— «Bir qaǵaz keldi-aý senen túsi jaman» degenge qaraǵanda hatty Zamannyń joldasy jazǵan ǵoı, — dedim men Tanaǵa.

— Iá, alǵashqy hat joldasynan keldi. Ol «bir sheginis kezinde adam kóp opat boldy. Zamannan aıyrylyp qaldym. Tiri bolsa beri shyǵar edi. Opat bolǵandardyń ortasynda qaldy dep uqtym» dep jazǵan edi. Artynan ile-shala komandırinen «nemis fashıserimen kúreste erlikpen qaza tapty» degen mashınkaǵa basylǵan ekinshi qaǵaz jáne keldi.

— O, paqyr-aı deseńshi,—dedi qarttardyń biri. Osydan keıin aýyl adamdarynyń bári úıdi-úılerine qaıtty. Arqalaryna bir-bir qap tas arqalaǵandaı bop, belderi búgjıip bizdiń úıden áreń shyǵysty. Taıaqtary jerdi únsiz túrtkilep, únsiz tarasyp jatty.

Jatar aldynda dalaǵa shyǵyp, Tana ekeýimiz biraz serýen jasadyq. Orta kóshedegi mektepke deıin baryp qaıttyq.

— Sálıma osy mektepte me? — dep surady Tana.

— Osynda bolar, basqa mektep joq qoı munda.

— Kezdestiń be? — Joq?

— Kóresiń be?

— Bilmeımin.

Hİ

Bizdiń úı, barsha aýyl úıleri sıaqty, «aýyz úı», «tór úı» jáne «qazandyq» dep atalatyn kýhnási bar eki bólmeden turýshy edi. Ótken túnde bárimiz tór úıde — tátem balalarymen edende, men tósekte jatyp shyqqanbyz. Biz qaıta kelsek, tátem tórgi bólmedegi túnde men jatqan eki kisilik temir kereýetti Tanaǵa daıyndap, maǵan edenge jer tósek salyp qoıypty. Ózi balalarymen aýyz bólmege jaıǵasypty.

Tana tósekte, men jerde ekeýmiz taǵy da uzaq sóılesip jattyq. Esigi jabyq turǵan aýyz bólmeden tátti uıqynyń qoryly estildi.

— Tana, — dedim men sol kezde aqyryn.

— Áý.

— Beri kelshi, birge jataıyq.

Tana úndemedi. Bul sózdi qalaı aıtqanyma ózim de qaıran qaldym. Shynym ba, álde Tana qaıter eken dep synamaq boldym ba — alǵashqy sátte ony ózim de ańǵara almadym.

Aqyryn tósek shyqyrlap, Tana jerge tústi. Terezeden túsken kómeski aı sáýlesimen aq baltyry jarqyldap, ishkóılegi aǵarańdap Tana qasyma keldi. Eńkeıip, tize búkti de, kórpeniń shetin ózi ashyp, qoınyma kirdi.

Álginde Tana úndemegen kezde, ol meniń qasyma kelmeıtin shyǵar dep oılap edim. Tana kelip, bir kórpeniń astyna kirgen soń endi oǵan ne aıtyp, ne isterimdi bilmeı qaldym. Baǵana, kúndiz aıap, basynan sıpaǵanym esime tústi de, taǵy da ony mańdaıynan, shashynan sıpaı bastadym. Qyzdyń mańdaıynan qaq jara taraǵan jyltyr shashyn sıpalaı syrǵyp baryp, qolym onyń toqpaqtaı jýan jalǵyz burymyna tıdi. Alaqanym aýǵa shyrmalǵan alabuǵadaı bop, burymda bir sát bógelip qaldy da, odan sytylyp shyǵyp, ish-kóılektiń joǵarǵy ashyq jaǵyndaǵy qyzdyń jup-jumsaq jalańash etine tıdi. Osy kezde Tana qoınyma kelip kirgennen beri týlaı bastaǵan júregim shapqa túrtken taıdaı móńkip, shapshyp, keýdemdi tynymsyz tepkileı jóneldi. Qyrynan jatqan Tana da maǵan ústińgi sol jaq qolyn sozyp, basymdy ózine qaraı sál ıkemdep alyp taǵy da jylap qoıa berdi. Qyzdyń ystyq jasy jyly jańbyrdaı bop, meniń júzimdi qosa jýdy.

— Jylamashy, Tana, qalqam, — dep men onyń jas sorǵalaǵan qos kózinen kezek súıdim. Kózden shyqqan ashshy jastyń kermek dámine de qaramadym. Tana meniń ony aıaǵanyma ishinen rahmet aıtyp, razy bolǵandaı qalyp tanytyp, jumyr, jumsaq saýsaqtarymen betimdi sıpalady.

Álde meniń júregimniń dúrsilin sezdi me, álde sol dúrsil álin azaıtyp jiberdi me, bilmeımin, eziniń torǵyndaı jumsaq moınynyń astynda jatqan meniń sol jaq qolymdy bosatyp berdi.

— Qolyń talǵan shyǵar, ala ǵoı, — dedi ol basyn sál kóterip. Daýysynda jat adamnyń resmı ıbalyǵy emes, jas jardyń jas kúıeýine jasaǵan ystyq lepti, mol yqylasty úni bar tárizdendi. Sodan soń ózi shalqasynan aýdarylyp jatyp, oń ıyǵymen oǵan qarap qyrynan jatqan meniń keýdeme qaraı suǵyna tústi. Osy kezde meniń kóńilimdi áldebir tátti tilek kernep, tamyrlarym da qan lyqsı tasyp, Tana ekeýmiz jatqan kishkentaı bólmeniń alaqandaı tóri shyr kóbelek aınalyp, dóńgeleı jónelgen sıaqtandy. Jumsaq buǵaqty jumyr moınyn maǵan qaraı bura túsip jatqan Tananyń ystyq demi betime soqqanda kúni boıy ottaı lepti ańyzaq jeldiń ótinde júrgendeı tańdaı keýip, tán qatalap, ózgeshe bir shólge dýshar boldym. Osydan keıin jambasymda jatqan oń qolymdy qaıta kóterýge ońtaılandym. Sol sátte uıtqyǵan jel murjaǵa tyqqan tútindeı shalqyp, demim ishime tyǵylyp, tynysym toqtap qalǵan tárizdendi. Bul jaı bir mınýtqa sozyldy ma, bir saǵatqa bardy ma, ony bilmeımin. Áıteýir óz qolymdy ózim áreń degende kóterip, qyzdyń keýdesine salǵanymdy bilemin. Osy bir ómiri kórmegen, qolym eshqashanda tımegen jumsaq, jyly, rahattaı tátti keýdege alaqanym jelimdelip qalǵandaı jabysyp, qozǵalmastan jatyp aldy. Eki shekemdi qan teýip, ón boıymda ózendeı tasyǵan áldebir otty tolqyndar lyqsyp, kemerinen asa kernep bara jatqan ispettendi. Men qyzdyń qarsylyǵyn kútkendeı edim. Biraq qyz qarsylyqtyń nyshanyn da bildirmedi. Men endi ne ister eken degendeı, keýdesi bir joǵary kóterilip, bir tómen túsip, únsiz, dybyssyz qatty da qaldy. Sodan soń baryp men aqyryn qolymdy qozǵadym. Osy kezde qyzdyń ishkóıleginiń astynan sál ǵana diril bilingendeı boldy. Ondaı diril meniń óz qolymda da bar edi. Sol sál dirilmen kelip meniń qolym qyzdyń oń jaq almasynyń ústinen shyqty. Alma ashyq emes, syrtyn qol taıǵanatatyn syrma jibekpen tyrsyldata qaptap qoıǵandaı bop kórindi. Ekinshi almasy ashyq bolar dep oılap, aq mamasyn izdegen ashqaraq baladaı shydamsyzdyqpen qolymdy solǵa qaraı jyljyttym. Ol da jabyq eken. Saýsaqtarymnyń jalynǵandaı bop diril qaqqan sabyrsyz shapshań qımyly áser etti me, qyz keýdesin keýdeme tıgize, ystyq demimen betimdi sharpyp, maǵan qaraı buryldy da, sol qolyn arqa jaǵyna qaraı sozyp, áldebir nárselerdi tyrsyldatyp, aǵytyp jatqandaı boldy. Bul kezde men onyń atlas ıyǵyn qaıta-qaıta emirene sıpaǵanymdy bilemin. Tananyń keýdeme tirelgen arshyn tósi men betime soqqan ystyq lebi, jaǵadan qaıtqan tolqyndaı sheginip, alystap ketkendeı boldy. Sóıtsem qyz qaıtadan shalqasynan jatqan eken. Meniń qolym ashqaraqtanyp, taǵy da jańaǵy jerdi sıpalady. Arqadan aǵytylyp, bos qalǵan bústgalter astynan top-tompaq, typ-tyǵyz qyz almasy qolyma ilindi. Meniń ýysyma ǵana arnalyp jasalǵandaı shap-shaǵyn, biraq adamnyń ón boıyna birden elektrosvarka otynyń jarqylyndaı ǵajaıyp ushqyndy diril shashatyn ǵajap dúnıeni qaıta-qaıta sıpaı bergim keldi. Aǵash basynda turǵan almany julyp alardan buryn onyń qatty, jumsaqtyǵyn bilý úshin adam ýysyna salyp, aqyryn qysyp kórmeıtin be edi. Meniń de sóıtkim keldi me, bilmeımin (tegi men ony óz baǵymnyń almasy dep oılap qalsam kerek), bir kezde qyzdyń almasyn qushyrlana qysyp jibergenimdi ózim de baıqamaı qaldym. Qyz da súısinip ketti-aý deımin, «İH!» dep qaldy. Sodan keıin tek almasyn ǵana emes, bar denesin meniń alaqanymnyń astyna salyp, tula boıyn tutas meniń ýysyma bergisi kelgendeı, sol yńyrsyǵan lázzatpen barsha denesin meniń alaqanymnyń astyna qaraı jıyryp, kishireıip, bir ýys tátti qumarlyqtyń yrqyna berile bastaǵanyn ańǵarǵandaı boldym. Buryn jalańash qyzdy qushaqtap kim kórgen, shirkin! Tanamen bir tósekte jatqan sol sátte ajalǵa arnalyp, bir arqanmen matalǵan Eńlik pen Kebek sıaqty tas qamaý, berik shyrmaýda qalǵandaı, qazir ekeýmiz shyńnan shyńyraýǵa qulaıtyndaı kúı keshtim. Bıikten bútin dene bop laqtyrylǵanmen, etekke túskende parsha-parsha shyǵatynyn bilsem de, sol shyńyraý túbine tez qulasam eken degen júregimde jalǵyz jalyn tilek baryn ańǵardym. Bul sát maǵan asa tátti de, asqan úreıli de bop kórindi. Men shyńnan shyńyraýǵa qaraı tartylǵan áldebir qupıa kúshtiń arnasynda turǵandaı boldym. Aq kóbikti aýzyn ashyp tolqyn-tolqyn bolyp, sýyldaǵan dybysy bilinip, kemerden asa lyqyp kele jatqan sol kúsh qazir meni jańqadaı julyp áketip, quzdan tómen qaraı qulatyp qoıa beretin sıaqtandy. Osy sońǵy sátte oıymda aıdaladan, alystan — sonaý shyńyraý túbinen shyqqan ashshy úndeı bolyp, áldebir qarsylyqtyń álsiz lebi bilindi. Bara-bara ol ún kúsheıip, kúshti bir ánniń áýenine aınalǵan sıaqtandy. Bul áýen jańaǵy meni quzdan qulatýǵa asyǵyp, aıdahardaı júz búktele lyqyp kele jatqan belgisiz kúshtiń sýyldaǵan únin óshirip, ony eńsere jeńip, teris aqqan sýdaı etip, keri qýyp bara jatqanǵa uqsady. Men onyń munshama ekpindi ne án ekenin uqqym, bilgim kelgendeı, qulaǵymdy tosyp, búkil jer sharyn ýystaǵandaı bop qyzdyń almasy ústinde jatqan qolym sál bosap, qalt tyńdap qalǵan ispettendim. Aqyry men ol ándi de, ony shyrqaýshyny da tanydym.

Sol sátten tórt jyl buryn, 1940 jyldyń jazynda, osy aýylǵa, maǵan qonaqqa pedýchılshsede birge oqyǵan jalǵyz jan dosym Zaman kelip, osy úıge qondy. Zaman buryn bul mań estimegen jańa bir jaqsy ándi ózimen birge ala keldi. Ánniń aty «Záýresh» eken. Mazmuny: oba jalmaǵan otyz uldan qalǵan jalǵyz qyzyn izdep kelgen sorly áke qyzynyń da óligi ústinen, qabyr basynan shyǵady. Sondaǵy ákeniń quran ornyna zarlanyp aıtqan aza áni tyńdaýshyny eriksiz egiltip jiberedi. Mol daýysty, ashyq úndi, jaıdary minezdi, qoıý buıra shashy mańdaıyna túsken, jumsaq nur shashatyn qońyr qoı kózdi jas Zaman bizdiń osy úıdiń qasynda otyryp, sol ándi shyrqaǵanda, onyń únine búkil aýyl jınalǵan edi. Sol kúni túnde Zaman ekeýmiz bizdiń úıdiń tórinde, dál osy arada, Tana ekeýmiz jatqan jerde, aıqara qushaqtasyp uıyqtaǵan edik. Sonda ol maǵan óz ǵashyǵy Tana jaıynda syr shertken edi. «Er minezdi, er kóńildi meniń Tanamdaı qyz joq», — dep qýanǵan edi. «Ol ekeýmiz tiri bolsaq, qaıtsek te qosylamyz», — dep ant etkendeı de bolǵan. Endi mine sol jerde tórt jyldan keıin men Zamannyń ózin emes, súıgen qyzyn qushaqtap jatyrmyn. «Apyraý, meniń munym jón be? Zaman qaıda? Qazir qushaǵymda jatqan sol dosymnyń keshe bir-birinen ystyq lázzat tatysyp, birimen-biri qosylýǵa ant etisip, ýáde baılasqan qyzy emes pe edi? Ol tirisinde meni búıtip Tananyń qasyna jatqyzbas edi-aý. Ol Tanany kóktegi kúnnen de, jerdegi jelden de, kóldeneń kózden de, gýlegen sózden de, men turǵaı ózinen de qyzǵanar edi-aý! Endeshe meniń munym ony óldi dep basynǵanym ba? Meni qumarlyq qysyp lázzattyń osynaý ózim sıpalaǵan qos shyńynyń tóbesine kóterilsem áziz dosym Zamannyń zıratyn taptaǵandaı bolmaımyn ba? Taptaǵanym emes pe. Joq, olaı bolmaıdy. Janym tiri turǵanda men dosymnyń atyna kir keltirýge tıis emespin. Tanadan lázzat urlap, dos qaryzy, dos arýaǵy aldynda qara bet bolýǵa haqym joq!»

Osylaı dep oılaǵan maǵan Tana ekeýmiz jatqan tóbesi alasa, qarańǵy tar bólme kórdeı qorqynyshty bolyp ketti. Tanany qushaqtap jatyp, saýdyraǵan súıek ústinde lázzat oınaǵyn salǵandaı kórinip, tóbe shashym tik turyp, janym titirkene tústi. «Arsyz, abyroısyz, adamgershilikten azǵan ıt ekensiń» dep ózimdi-ózim kináladym. Bıik tósekte bólek jatqan Tanany azǵyrǵandaı bop, qasyma shaqyryp alǵanymdy sumdyqtaı sezindim. Sodan keıin qolymdy Tananyń keýdesinen tartyp almaq bolyp, qozǵaı bastap edim, Tana ony shap berip ustaı alyp, «Taǵy da qysshy, taǵy da!» degendeı, keýdesine qatty basyp, bosatqysy kelmegendeı yńǵaı tanytty. Álde Tana meniń alma qysqan qolymdy sál bosatsa boldy keýdeden tómen syrǵanap, júgensiz júırikteı laǵyp basqa jaqqa kete me dep qoryqqandyqtan sóıtti me, ony ańǵara almadym. Qylmys istegendeı bop sasqalaqtaǵan men qolymdy kúshpen tartyp alýǵa shamam joǵyn sezdim de, endi qaıran dosymnyń ózin kómekke shaqyrdym.

— Osydan tórt jyl buryn, — dedim men Tanaǵa daýysym dirildep, — qazir sen ekeýmiz qushaqtasyp jatqan osy jerde egiz qozydaı bolyp Zaman ekeýmiz jatyp edik...

Zaman atyn estigende Tananyń meniń qolymdy qysyp jatqan qos alaqany ortasynan úzilgen serippedeı bosap, sýsyp, syrǵanap jerge túsip ketti. Osy kezde men qyz keýdesinde tutqynda qalǵan qolymdy bosatyp alyp, qyzdan boıymdy bólekteı túsip, Zamannyń bizdiń úıge sol jolǵy kelisin uzaq áńgime etip aıttym. Zaman aty atalǵannan bastap, Tana qaıta jylap, solqyldap kelip san ret maǵan betin basty.

Eki dos bir-birine syr aıtady.
Ákesi balasyn shyn aıtady.
Aıyrylyp, Záýresh, senen qalǵannan soń,
«Kóke!» dep endi meni kim aıtady?! —

dep Zaman kókiregi qarys aıyrylǵandaı bop sherlene shyrqaǵanda bizdiń aýyldyń kári-jasynyń kózinen jas parlaǵanyn baıan ettim.

«Záýresh» ánin Zaman aýzynan Tananyń ózi de talaı ret estigen eken. Jas-jeleń jıylyp Aqjal taýynyń basyna shyǵyp serýen qurǵan shaqtarda Zamanǵa barlyǵy qolqalap osy ándi aıttyratyn bolsa kerek. Kózine tógilgen qara buıra shashyn silkip tastap Zaman bul ándi shyrqaǵanda eki kózinen jas parlap aǵyp otyrady eken. Sonda Tana jańaǵy meniń qolymdy qysqan qos alaqanymen talaı ret onyń kóziniń jasyn súrtipti.

— Sonda óziniń osyndaı kúıge dýshar bolaryn bilip jylaǵan eken ǵoı Zaman, — dep Tana qatty kúrsinip, aýzynan shyqqan otty jalyn meniń betimdi ǵana emes, barsha janymdy jalap, jaıpap kúıdirip baryp tyndy.

Óstip ekeýmiz uzaq jattyq. Áńgimeni aıta-aıta ekeýmiz de sharshadyq. Ekeýmizdiń de tamyrymyzda týlaǵan baǵanaǵy ystyq qan salqyndap, sabasyna túskendeı boldy.

Bir kezde qasymda únsiz jatqan Tananyń ishinen bir nárse úzilip ketkenge uqsady. Onyń meniń ıyǵymda jatqan sol qoly sylq ete tústi de, qorǵasyndaı salmaqpen syrǵyp kelip betime tıdi. Men ony eptep kóterdim de, ılikpeıtin aǵashtaı ıkemsiz bop qalǵan qyz qolyn jaılap qana janyna saldym. Uzaq jylap, qaıtadan maǵan qarap qyryndap jatqan qyz shalqasynan aýyr aýnap tústi de, tanaýy pys etip, tátti uıqyǵa ketti.

Erteńinde, túske taman, Tana úsh kúnge suranyp kelgendikten ony Aqjalǵa jibermeı úıde qaldyryp, ózim aýyl aralap, kempir-shaldarǵa sálem bereıin dep kóshege shyqtym. Aldymnan soǵysqa barmaı aýylda qalǵan, kishkentaıdan birge ósken qurbym Tókesh kezdese ketti. Kolhozda brıgadır ekenin ol aldyńǵy kúni túnde, alǵash kezdeskenimizde aıtqan bolatyn. Eki buty taltaq úsh buryshty sarjan aǵashyn ıyǵyna salyp alyp, búkeńdep keledi eken.

— Ereke, batyr, sálem berdik. Keshe qaıda baryp keldiń, nege at suramadyń? — dedi ol qos qolyn birdeı usynyp.

— Soldattyń aty eki aıaǵy ǵoı, — dedim de, aýdanǵa, voenkomatqa baryp tirkelip qaıtqanymdy aıttym. — Sen erte jer basyna ketip qalǵan ekensiń, kólik surap Búrkitbaıǵa barǵym kelmedi, — dedim.

— Aıtpaqshy, qusyń qutty bolsyn, — dedi Tókesh eki kózi kúlimdep, eki tanaýy qýsyryla túsip.

— Qaıdaǵy qus?

— Keshe keshke qaraı Aqjal jaqtan bir aqsuńqar qus ushyp kelip, seniń qolyńa qondy dep estip edim. Sonaý soǵystan elge kelgende eńbegin esh, qushaǵyńnyń qur bolmaǵanyna qýanyp jatyrmyn.

Tákeshtiń Tanany sóz qylyp turǵanyn endi túsindim. Keýdemde muz ústinde júrgen qyzyl sýdaı bolyp, aýylǵa Tana jaıynda ósek jaıylyp qalǵanyn da jańa sezdim. Sondyqtan túsimdi birden sýyqqa sala bastadym.

— Batyr, shynyńdy aıtshy, qalyńdyǵyń ba bul qyz? — dep Tókesh qaıtadan qylmyńdady.

— Joq, dosym, — dedim men.

— Qoı, ony túnde qasyńa ońasha alyp jatypsyń ǵoı. Qalyńdyǵyń bolmasa ol ne?

— Bólek jaı bolmaǵan soń, bir bólmede jatpaǵanda qaıtesiń? Al ony kim aıtty saǵan?

— El qulaǵy — elý degen emes pe? Jurt seniń kishkentaı jıenderińnen estipti.

— Balalar ne biledi, — dedim men salmaqty túrde. — El de bala sıaqty estigenin aıta beredi. Biraq sen senbeı-aq qoı oǵan.

— Men nege senbeımin, — dedi Tókesh qylmyńdaı túsip.

— Men elden artyqpyn ba sonsha? — Sodan soń kóshede ekeýmizden basqa eshkim kórinbese de, qulaǵyma kep sybyrlady.

— Qyz degen qyzyl gúl sıaqty emes pe? Shyrynyn shashyp, sybaǵańdy alyp ket odan. Sonda ol tyrp ete almaıdy. Shyryny bar ma eken óziniń?

Osylaı dep ol óz-ózinen máz bolyp, qarq-qarq kúldi. Men yza bop kettim.

— Men soǵystaǵy soldatpyn! — dedim daýysym qattyraq shyǵyp. — Búrkitbaı ekeýiń sıaqty eldegi qyz-kelinshektiń shyrynyn tekserip júrgenim joq. Bilmeımin nesi bar, nesi joǵyn.

— Qoıdym, qoıdym, batyr-ekesi, qoıdym, —dedi ol eki qolyn birdeı tóbesine kóterip. — Biraq, esińde bolsyn, kelinshektiń shyrmaýyǵy bolsa da, shyryny bolmaıdy. Al jańaǵy «bilmeımin nesi bar, nesi joǵyn» degenin Baıbala qyzdyń Sabyrbaı aqynǵa aıtqanyna uqsap ketti. «Aqyn» degen sózge qulaǵym eleń ete qaldy. Ol ne áńgime ekenin bilgim keldi.

— Ol qandaı sóz? — dedim ajarymdy sál jylytyp.

— Bilgiń kelse aıtaıyn. Keıin soǵysqa qaıta barǵanyńda soldattar arasynda da aıtyp júrýińe bolady. Qyzyq, — dep Tókesh meni yntyqtyra tústi.

— Erterekte, myna Sybannyń bir elinde on jeti aqyn bolypty, — dep Tókesh asharshylyq jyldary aýyp kelgen aýyldaǵy eki úı jaqty ıegimen nusqady.

— Syban-mybanda sharýań ne, «osy elde» dep aıta bermeısiń be? — dedim men Tókeshtiń rý qýalaı sóılegenin unatpaı.

— Jaraıdy. Sol elde Sabyrbaı degen aqyn jigit, Baıbala degen aqyn qyz bolypty. — dedi ol sarjan aǵashyna vıntovkadaı-aq shirene súıenip turyp. — Sol ekeýi on jeti aqynnyń ishinde ómir boıy ózara qaǵysyp, aıtysyp ótken eken deıdi. Biraq qansha ańdysa da birin biri jeńe almapty. Bir kúni Sabyrbaı Baıbalanyń kúıeýge shyqqaly jatqanyn estip, endi ony jeńetin jerim keldi dep oılaıdy. Keshke ol ózine toı habaryn jetkizetin birneshe jas jigit, kelinshekterdi saılap qoıyp, atyn shylbyrynan ustap, toı bolǵan aýyldyń syrtynda otyrady. Bir kezde toı tarqap, jeńgeleri Baıbalany kúıeýdiń qoınyna salý úshin otaýǵa qaraı alyp júredi. Habarshy kelinshekterdiń Sabyrbaıǵa jetsin dep syqylyqtaǵan kúlkisi, sholpy syldyry aqynǵa aıqyn estilip turady. Qyz sholpylary syldyrap kúıeý jaıǵasqan tósektiń aldynda sheshinip jatyr degendi estip, Sabyrbaı atyna minedi. Aqyn aıly túnde, aqboz attyń ústinde, aq dombyra qolynda túngi tynyshtyqty buzyp, dúbirlete, dúńkildetip aq otaýdyń janyna jetip kelip, óleńdetip qoıa beredi. Kúıeý qushaǵynda jatqan Baıbala onyń ánine án, áziline ázilmen jaýap beredi.

Sonda Sabyrbaı qyzǵa qaıta aıtatyn sóz taba almaı, Bolmady, Baıbalaǵa daýa joq eken» dep, atyn borbaıǵa bir salyp, jónele bergen eken deıdi. Jańaǵy seniń sóziń osyǵan uqsady degenim ǵoı, — dedi Tókesh áńgimesin aıaqtap, qaıtadan qylmyńdap. — Baıbala aıtqandaı, «Toı bolǵan jer tómendep oı bop» qalsa dep jatyrmyn da baıaǵy.

— Joq, — dedim men qabaǵymdy qaıta túıip. — Eshqashanda olaı bolmaıdy.

— Jaraıdy, al qaıda bettep barasyń? — dedi Tókesh. Men aýyl aralaýǵa shyqqanymdy aıttym.

Osy kezde qasymyzǵa jas bozbala jigit Tursyn keldi. Ol traktor brıgadasynda ýchechık eken. Tókesh ekeýi aqyldasyp, Tursyn búgin aýylda menimen birge qalatyn boldy. Tókesh ekeýiniń jumysyn qosa atqarmaq bop, erteń ózi maǵan serik bop aýylda qalý úshin jer basyna qaraı ketti.

Tursyndy ertip júrip, aýyldyń úlkenderine tegis sálem berip shyqtym. Soǵysta tul qalǵan jesir jeńgelerime amandastym. Kirgen úıimniń ólgenderine kóńil aıtyp, soǵysta tiri júrgenderin osy men sıaqty bop, aman-esen qaıtyp keledi dep jubattym. Úıden úıge ilese júrip Tursyn kimniń úıinde qandaı hal-ahýal bar, aýyl soǵys kezinde qandaı qıyndyqtar kórip jatyr, qaı úıge qara qaǵaz qashan keldi — sonyń bárin jaq jappastan baıandaýmen boldy. Menen alty jas kishi, men soǵysqa ketkende tórtinshi klasta oqyp júrgen bala Tursyn endi shıraq, pysyq, elpek jigit bolypty. Úlkenge qyzmet etýge daıar turatyn jylpostyǵy jáne bilinedi.

— Mynaý Búrkitbaı aǵaıdyń úıi, kiresiz be? — dedi Tursyn kolhoz predsedateliniń úıiniń tusyna kelgenimizde. Men ol úıdiń kimdiki ekenin Tursyn aıtpasa da bilýshi edim. Qý bala meni qaıter eken dep, ádeıi aıtty-aý deımin. Óıtkeni menimen ýádesi bar Sálımany buzyp, Búrkitbaı alyp otyrǵanyn búkil «Aqbota» aýyly bilgende, ol bilmeýshi me edi?

— Ol kisi ózi qaıda eken? — dedim men Tursynǵa osy kezde óz kóńilimniń alaı-túleı bop ketkenin sezdirmeýge tyrysyp.

— Keńsede shyǵar, — dedi Tursyn.

— Júr, onda keńsege baryp, Búkeńe de sálem bereıik. Ol kisi meniń burynǵy brıgadırim ǵoı.

Tursyn betime qarady. «Qý bala, kúıimniń qandaı ekenin bilgiń keledi-aý, tegi» dedim ishimnen. Balaǵa báribir syr bermeýge baqtym.

— Jaraıdy, júrińiz, keńsege baraıyq onda, — dep Tursyn qaıtadan lyp ete qaldy.

Kolhoz predsedateli Búrkitbaı Tutqyshevpen keńse aldynda kezdestik. Ol ishten syrtqa qaraı shyǵyp keledi eken. Basynda qyzyl púlishten tystalǵan túlki tymaq, aıaǵynda saptama etik. Saqal-murttan qyltanaq joq, bet-aýzy jyp-jylmaǵaı, bóshkedeı sary shal bizdi kórgennen keıin, jylan kózin maǵan qadap, mańǵazdana toqtap qaldy.

— Assalaýmaǵaleıkúm, Búrkitbaı aǵa, — dedim men eldiń úlkenderge qurmetpen osylaı sálem beretin dástúri boıynsha, ózimniń oǵan degen narazylyǵymdy sezdirmeýge tyrysyp.

Árıne, Búrkitbaı meniń kelgenimdi áldeqashan estigen bolýy kerek. Kórgenine tańdanbady. Aýzyndaǵy nasybaıyn taıaqtaı jýan suq saýsaǵymen alyp, jerge tastap, bir túkirdi de:

— Ýaǵaleıkúmýssálem, qashan keldiń, bala? — dedi.

— Aldyńǵy kúni.

— Oıbaı-aý, sodan beri neǵyp keńsege kelmeı jatyrsyń?

— Keńsege keletin ýákil emespin ǵoı men, — dep ózimdi ózim zorlaı kúlip. — Keshe voenkomatqa baryp qaıttym. Búgin aýyl aralap, úlkenderge sálem berip júrmin. Búrkitbaı kekjıip qaldy. Men de úndemedim. Meniń kózim onyń basyndaǵy túlki tymaqqa qaıta tústi. Shashaqty eki qulaǵy pildiń qulaǵyndaı úlken sary tazy kóz aldyma elestedi. Ol Búrkitbaıdyń qasyna kerilip kelip tura qalyp, birden pildeı bop úlkeıip, Búrkitbaı qandendeı kishireıip ketken sıaqtandy. Sodan soń Lashyn oq tıgen pildeı shógip, basyn aldyńǵy eki aıaǵynyń ústine salyp, tas bolyp qatyp qalǵan ispettendi...

Men tistenip, basymdy shaıqadym. Búrkitbaıdyń kózi meniń oń jambasymdaǵy pıstoletime túsip ketti de, dir etkendeı bolyp:

— Óı, Erbol, ózińniń myltyǵyń bar eken ǵoı, — dedi.

Ón boıymdy yza býyp turǵan men de qyrystana qaldym.

— Bar. Jaý maıdanda ǵana emes, elde de bar. Kezdesken jaýyńdy jaıratyp ket dep ádeıi berdi, — dep qalyń, qatty sary bylǵarydan jasalǵan kobýrany syrtynan syqyrlata sıpap qoıdym. Men qolymdy myltyqqa qaraı aparǵanda Búrkitbaı áldeneden seskenip, qozǵalaqtap qaldy. Biraq men myltyq sýyrmaǵan soń tez tynyshtandy da:

— Qoı, Erbol, elde jaý qaıdan bolsyn, — dedi aıtaryn aıtsa da qaıtadan qybyjyqtap. Sodan soń, sýǵa salǵan kóndeı jaıylyp, birden jibip, jumsaryp qaldy. — Keregiń bolsa aıt, Erbol. Nemese qasyndaǵy Tursynnan úıge barǵan soń aıtyp jiber. Maıdandaǵy jaýyngerden ne aıaımyz?

— Rahmet. Eshteńe de keregi joq, bári de maıdanda bar. Sizden predsedatel edi dep birdeńe suraǵaly kelgemin joq, burynǵy brıgadırim edi dep sálem bere ǵana keldim, — dedim «burynǵy» degen sózdi nyǵarlaı aıtyp. Sol arqyly búgingińniń maǵan bir tıynǵa qajeti joq degendi de tuspaldap sezdirdim.

— Meıliń, meıliń, — dedi Búrkitbaı qaıtadan tákapparlana bastap. — Kolhozdyń dalada shashylyp jatqan maly joq.

— «Jany da joq» deńiz, — dedim men myrs etip. Munym oǵan ózimshe atqan ekinshi oǵym edi. Bul Sálımany tuspaldaǵanym bolatyn. — Kolhozdyń mal-janyn kári qasqyrlardan saqtaı bilgen jón. Qý shal meniń bul sózimniń de astaryn túsindi. Biraq uqpaǵan, uqsa da týra maǵynasynda qabyldaǵan bop, úndemeı qaldy.

— Al, saý bolyńyz, — dedim men tez ketkim kelip.

— Jolyń bolsyn, — dep mińgirledi Búrkitbaı.

Biz kete bardyq. Búrkitbaı sol ornynda turyp qaldy. Ol meni úıine shaqyrǵan joq. Sondyqtan men barýǵa tıisti emespin. Sálımany nesine kóremin. Adýyn shaldyń áıeli bolǵan soń ol endi meni neǵylsyn dep túıdim.

Sonymen keshke úıge qaıttym. Qaıtyp kele jatyp ta, kúni boıy úı arasynda júrip te Tanany esimnen shyǵarmadym. «Apyraý, túndegim teris ne? Joq, durys. Tananyń maǵan degen aıqyn yqylasy bar emes pe edi? Bolsa, bolar. Biraq, Zaman óldi dep habar alǵan soń, Sálıma menen ketip qalǵan soń týǵan yqylas shyǵar ol. Sol yqylastan artyqtyń keregi ne maǵan, qoınymda jatqan qyzdy qushyp, qumardan shyqpaımyn ba bir? Joq, olaı etýim durys emes. Men qyzdyń da, ózimniń de erteńimdi oılaýym kerek. Erteń men soǵystan aman kelsem jaqsy. Taǵy da meniń jaman atymdy estip, qyz baıǵustyń júregine ekinshi ret qanjar suǵylmasa quba-qup. Bir kúngi nápsiden ómirlik ókinish týmasyna kim kepil?» Osylaı dep kúni boıy ózimmen ózim ishteı sóılesip, jaýaptasyp, aqyl qorytýmen boldym.

Keshke qyz tósekte, men jerde, ekeýmiz eki bólek jattyq. Men qyzdy qasyma shaqyrmadym. Ol da úndemedi. Ekeýmiz eki jerde birimizge birimiz bildirmeı dóńbekship, tańdy atyrdyq.

Bul kúni Tókeshtiń úıine qonaqqa baryp qaıttyq. Tókeshtiń qaladaǵy apa-jezdesi tańdap ápergen sulý kelinshegi Mástýrany kórdik. Altyn syrǵa, aq bilezik, altyn saqınalary jaltyldaǵan suńǵaq boıly aq kelinshek kolhozdy aýyldyń kelini bolýdan góri úlken qalanyń artıskasy bolýǵa laıyq eken. Tana ekeýmiz solaı dep uıǵardyq.

Sonymen, úshinshi kúni túnde, sham sóngennen keıin, qyz túnde jalǵyz jatqan tóseginiń aldyna baryp, syrt kıimderin sheshinip boldy da, tórde jatqan maǵan til qatty.

— Erbol.

— Aý.

— Uıyqtaǵan joqsyń ba? — Joq.

— Onda qulaqty sal.

Men basymdy kóterip, jastyqqa shyntaqtadym.

— Jurt soǵystaǵy jaýyngerlerdi qyran dep ataıdy ǵoı, — dep bastady Tana sózin. Kezdeskennen beri onyń sheshendigine kózim jetkendeı bolǵan edi. Sony dáleldeı túskisi kelgendeı búgin birden tuspaldap sóıledi. — Osy óńirdiń qyrany ózińsiń. Sonaý maıdannan sharyqtap, týǵan jer aspanyna kelipsiń. Túser tuǵyryń taıyp ketti, dosyń ólip qaldy. Qıada sharyqtap júrgen qyrannyń kózine tómende iler eshteńe bolmaı qusalana ma dep, seni aıaǵanymnan, ári jaqsy kórgenimnen, qyzyqsań toıat alar qyzylyń bolaıyn dep bel býyp edim. Endigisin óziń bil.

— Tanajan, pıǵylyńnan sadaǵamyn, — dedim men daýysym dirildep. Sodan soń túregep, tósegimde otyryp, bar syrymdy aqtardym. — Men saǵan alǵashqy túnde-aq yntyqqanmyn, Tana. Qazir de júregim lúpildep, qumartyp otyrmyn. Ózimdi qınap, úsh kúnnen beri tejep kelemin. Tejeıtinim: erteń men soǵysqa ketemin. Odan aman-esen oralsam jaqsy. — Osy arada men kúle otyryp, Tókeshtiń keshegi «sybaǵańdy» alyp ket, sonda typyr ete almaıdy» degenin aıttym. — Tókesh aıtqandaı «shyrynyńdy shashyp» ketip, qaıta oralmaı qalsam, seniń Zaman ólimi tilgilep ketken júregińniń jarasy jazylmaı jatyp, men oǵan ekinshi qanjar bop jáne qadalmaımyn ba? «At aýnaǵan jerde túk qalyp» júrse, ony qaıtesiń. Ol jas janyńa azap, jas basyńa jáne qasiret emes pe? Búkil Otannyń bar halqyn azap pen qasiretten azat etisemin dep shybyn jandy shúberekke túıip júrgen soldat men endigi eń jaqyn jandarymnyń biri seniń basyńdy ózim azapqa dýshar etsem, onda meniń nem soldat, ózgege meniń nem qorǵan! Odan da buryn, «maıdanda habarsyz ketti» deıtin adamdardyń jaraly bop jaý qolyna túsip, ólmeı tiri qalatyndary da kezdesedi. Jasyryn tapsyrmamen jaý tylyna jiberiletinderi de bolady...

Tana meniń sózimdi tósekte, appaq sıraqtaryn edenge salbyratyp otyryp tyńdaǵan edi.

— Ah, ondaı atty kún bolsa, men baqyttymyn ǵoı, Erbol, — dep qyz jastyqty qushaqtap qulaı ketti. Ákem men sheshem jatqan eski temir kereýet Tananyń kókiregindegi kúıikti aýyrsynyp, beli qaıysqandaı, bir syqyr etti de tyndy.

Men oıymdy jınaqtap, sózimdi aıaqtaýǵa kiristim.

— Búgin men úsh kún ózimdi berik ustaı almasam, erteń Zaman tiri bop shyqsa, el aldynda sen ekeýmiz qarabet bolmaımyz ba, Tana? Onda meniń Búrkitbaıdan, seniń Sálımadan neń artyq? Soǵystan keıin Zamanmen júz kóriser tań bolsa, ekeýmizdi eń aldymen Búrkitbaı tabalamaı ma? Syrtyna shyǵarmaǵanymen ishteı bolsa da Sálıma oılamaı ma? Men sondyqtan shydap jatyrmyn, shydaıyn dep jatyrmyn, Tanajan.

— Óldi degen adam tiriledi degen oıymda joq edi, — dedi Tana daýysy dirildep. — Onda meniń úmitim úzilmegen eken ǵoı áli. Zamanym, janym, barsyń ba, tirisiń be? Kesh meniń bir jolǵy osaldyǵymdy, — dep qyz «ah!» ura dybystap baryp, únsiz qaldy. Jastyqty tistelep, tunshyǵyp, solqyldap jylaı berdi.

Sóıtip, ol qyzben men osylaı úsh kún birge jattym. Sol úsh kúnde úsh ret qyl kópirden ótkendeı boldym. Tizem dirildep, býynym qaltyraǵan sátter bolsa da, qulamaı aman óttim. Tórtinshi kúni tańerteń Tanany jarty jolǵa deıin jaıaý shyǵaryp saldym. Aıyrylysar jerde ekeýmiz qushaqtasyp turyp, bir-birimizdi aımalaǵandaı qushyrlana súıistik te, tez ajyrasyp kettik. Ol velosıpedin jetektep Aqjalǵa qaraı, men jaıaý aýylǵa qaraı qaıttym. Qaıta-qaıta qol sermesip, birimizdiń syrtymyzdan birimiz uzaq qarasyp turyp, aramyz alystaı berdi.

Tústen keıin, keshki poezǵa otyryp, Almatyǵa, odan ári qaıtadan maıdanǵa ketpek bop, aýyldan men attandym. Tókesh pen Tursyn ekeýi par at jegip meni «Aqbotadan» jıyrma bes kılometr jerdegi Birtóbe stansıasyna alyp júrdi. Biraq, aýyldan bir attanyp ketip, bes-alty kılometrden keıin aýylǵa qaıta oralýǵa týra keldi. Baǵana, úıden shyǵarda Qarashekeni qoraǵa qamap, esikti bekitip ketip edik. Sonyń qalaı bosap, bizdi qalaı taýyp kelgenin bilmeımin. Bir kezde ol bar dármenimen júgirip, tili salaqtap bizdiń sońymyzdan qýyp jetti. Arbany toqtatyp, úsheýmiz birdeı: «Ket!» dep, ıtti úıge qaraı qýdyq. Tursyn jerden alyp tas ta laqtyrdy. It ketpeı qoıdy. «Ne atyp óltirip ket, ne qasyńnan qaldyrmaı alyp ket» degendeı bop, anadaı jerge baryp, maǵan telmire qarap, jatyp aldy.

— Stansıaǵa barsa, ne qańǵyp ketedi, ne poezd basyp óltirip ketedi ǵoı muny, — dedi Tókesh. Amalsyzdan attyń basyn aýylǵa qaraı qaıta burdyq. Úıdiń janyna barǵan soń Qarasheke eshkimge ustatpaı qoıdy. Tátem shaqyrsa da, balalar ustaıyn dese de, úıden aýlaqtap, stansıa jaqtyń jolyna qaraı sytylyp shyǵa berdi. Aqyrynda qolyma shynjyr ustap, Qarashekege men baryp edim, ol qashpaı, quıryǵyn bylǵańdatyp, tórt aıaǵyn kókke kóterip jata ketti. Eki kózi mende, «qalmaımyn, tastama» dep jalynyp jatqan sıaqty. Men onyń qarty baýyna shynjyrdy taqqanymda ıttiń kózinen jas parlap qoıa berdi. Meniń sol jerde Qarashekege janym qatty ashyp ketti.

— Qoı, Qarasheke, men kelemin, soǵysty bitirip qaıtyp kelemin, — dedim sasqanymnan.

Qarasheke: «Sóıt! Sóıt!» degendeı bop, quıryǵyn bylǵańdatty. Ittiń ıesine munshama adaldyǵy kóńilimdi bosatty. «Sálımadan sen senimdi boldyń-aý, Qarasheke» dep oıladym ony úı aldyndaǵy qazyqqa myqtap baılap jatyp.

Biz arbaǵa qaıta otyrdyq. Taǵy da «Qosh, qosh!» degen daýystar estildi. Jıenderim, jeńgelerim jylady. Apaıym jaýlyǵynyń shetimen taǵy da kózin súrtti. Osynyń bári aýyr júk bolǵandaı qos at jekken arba taǵy da ornynan áreń qozǵaldy. Men endi Qarashekege qaramadym. Adal dostyń aýyr qaıǵysyn kórgim kelmedi. Arba úıdiń buryshynan stansıa jaqqa qaraı aınala bergende ıttiń qyńsylap, qystyǵa ars-ars etip qalǵan aqyrǵy daýysy estildi. Aýyl adamdarynyń menimen qoshtasyp turyp kúrsingenderi, jıenderimniń jylaǵany, jeńgelerimniń menen jasqanyp, ún shyǵara almaı syńsyǵandary, Qarashekeniń qatty qyńsylap, ne shynjyryn, ne moınyn úzerdeı bop, arbanyń sońynan qosa umtylmaq bop, temir shynjyr bosatpaı qylǵyna «Qosh, qosh!» degendeı bop eki ret ars etkeni — bári-bári, maıdanǵa qaıta attanǵan meniń qulaǵymda ketti. Keshke jolaýshy poezyna iligip, Almatyǵa qaraı bet qoıdym.

Vagonda kele jatyp, aýylda ótkizgen tórt-bes kúnimdi taǵy da eske aldym. Eske aldym da, Tanamen birge bolǵan úsh kúngi ustamdylyǵymdy bir jolǵy urysta jaý tankimen jalǵyz ózim jekpe-jek bettesken surapyl shaıqaspen salystyrdym.

Ol urysta jaý bizdiń jaıaý áskerdi keıin tyqsyryp, týra navodkada turǵan bizdiń batareıaǵa tankter dúrse qoıa berdi.

Qarasam, bir zeńbirek raschetynan bas kóterer adam jalǵyz men ǵana bop qalyppyn. Kózdeýshi men oqtaýshy ekeýi de oqqa ushqan. Ózgeler jaraly bop ketti. Odan keıin maǵan zeńbirekti oqtap berip turǵan jalǵyz jaýynger bar edi. Tanktan atylǵan snarád jaryqshaǵy ony da jalp etkizdi. Oqsyz, otsyz zeńbirek jaý tankinen jasqanǵandaı búkireıip, búkjıip, moınyn ishine alyp, únsiz qaldy. Onyń dońǵalaǵyn qushaqtap, jerge kirip keterdeı jabysyp okop ishinde men jatyrmyn. Birese uzyn stvoly qylqandaı zeńbirek kómeıinen kúrk-kúrk jótelip, birese pýlemetterdiń tajal óńeshinen shyqqan ystyq qorǵasyn lebimen jolyndaǵynyń bárin jaıpap, jarq-jurq etken jylanbaýyr tisin shaqyr-shuqyr shaınap, beıne bir seni jalmaýǵa jutynyp kele jatqan taýdaı temir qubyjyqtyń aldynda oǵan qarsy shyǵýdy bylaı qoıǵanda, jerden bas kóterýdiń ózi eshbir adam balasyna ońaı is emes, sirá. Ón boıym jerge jelimdelip qalǵandaı bop, basymdy kótertpeı bir aýyr qol jelkemnen nyǵarlaı basyp turǵan tárizdenip, biraz únsiz jattym. Tanktyń týra maǵan qaraı zymyrap kele jatqanyn, okopty oırandap, onyń ishinde únsiz buǵyp jatqan zeńbirekpen ekeýmizdi janyshtap, jermen-jeksen etip ketetinin bilip jatyrmyn. Bilsem de tank taptap, janyshsa janshyp-aq ketsin, biraq basymdy kótermesem qaıtedi dep oılaımyn. Bir kezde dúbir jaqyndap, aınalam, astym dirildeı bara jatty. Osy kezde tankke qarsy qoldanatyn granatty qysa ustap, ornymnan qalaı atyp turǵanymdy ózim de bilmeı qaldym. Qorqaqtyq etegimnen tartyp: «Buq, buq!» dep bosatpaı jatqan sońǵy sátte jaýǵa degen óshpendilik ornymnan kóterdi-aý deımin meni.

Sol joldan keıin men: soldat qabyldar sheshimniń eń mándisi sońǵy sáttegi sheshim eken-aý degen oıǵa keldim. Soldatty er etetin de, jer etetin de sol sońǵy sát sheshimi dep bildim. Kimde-kim sońǵy sátte boıyndaǵy bar úreı, qorqynyshty jeńip, azamattyq boryshyn oryndasa — ol naǵyz jaýynger. Tek soldat qana emes, adamnyń ár istiń sońǵy sátindegi uıǵarymy, sol sátte ózin-ózi ustaı bilýi onyń adamgershiligin tanytatyn bolýǵa tıis.

Iá, sonymen, ornymnan turǵannan keıin men de temir tankten beter tistenip, jaǵym qısaıa ashylyp, bar qýatymdy qos qolyma jıyp, shoqpardaı granatty tankke qaraı siltep kep qaldym. Sodan keıin jalp etip, óz okobyma qaıta quladym. Tanktiń «jan bergeni» sondaı qıyn bolady eken. Aldymen surapyl bir dybys shyqty da, dúnıe solq ete túskendeı boldy. Jer tóńkerilip ketkenge uqsady. Sodan soń qaramaı, benzınniń ıisin tarata lap etken qara jalyn qolymdy, jelkemdi jalap jibergen sıaqtandy. Artynan aman ekenimdi bir-aq bildim. Eki qulaǵym tas kereń bop qalypty...»

— Oı, men muny júrek jutqan batyr dep júrsem, ózi qorqaq ta bolǵan eken ǵoı, — dedi Zaıkúl bir qolymen meni ıyǵymnan basa ustap, ekinshi qolymen keýdemdi nusqap. Zaıkúldiń álde ázildegisi keldi me, álde meni ajýalaǵysy keldi me, ony bilmeımin. Biraq men oǵan shynymdy aıttym.

— Men urysqa kirer aldynda árqashanda qobaljýshy edim, Zaıkúl, — dedim jaılap. — Biraq qobaljyǵan saıyn, ne ǵajap ekenin bilmeımin, jaýymdy jeńip shyǵatynmyn. Sonda: osy qobaljýdyń ózinde de jeńimpaz kúsh bar emes pe eken dep tańdanatynmyn. Sol joly jaý tankin qıratqanym úshin men Jomartbektiń keýdesindegi anaý Danq ordenimen nagradtalǵan edim. Osylaı dep men qyzdarǵa Jomartbek keýdesine taǵyp júretin ózimniń orden, medaldarymdy nusqadym. Jomartbek meniń nagradalarymdy ásirese ashanaǵa barǵanda taǵyp alatyn. Óıtkeni maıdanger stýdentter kasaǵa kezeksiz jiberiletin. Men soǵystan kelgenimdi paıdalanyp, as alý úshin alǵa qaraı entelemeı, kezegimdi kútip tura beretindikten, Jomartbek meniń týmbochkada jatqan medaldarymdy taǵyp alyp, kasaǵa qaraı umtylatyn. Fanermen qorshalǵan tar kasada otyrǵan áıelge stýdentterdiń omyraýy kórinbeıdi. Jomartbek ondaıda keýdesin shaıqap, medaldaryn syldyrlata qoıady.

— Qazir, qazir, — deıdi kasır áıel onyń maıdanger ekenin «tanyp». Sodan keıin oǵan suraǵan chekterin jazyp beredi. Uzyn chekti ashshy ishekteı shubatyp, qorazdana basyp ol meniń qasyma keledi de, ózimen ilestirip, ústelge qaraı alyp ketedi.

Túski tamaqtyń ýaqyty taqap qalǵannan keıin Jomartbek búgin de sol «kásibin» istep, qazir, qolyndaǵy dápter sózderin oqyǵannan keıin, taırańdap, jataqhanaǵa qaraı júgire jónelýge ázir otyr edi. Men ózin nusqaǵannan keıin Jomartbek qoqılana túsip, keýdesin qozǵap-qozǵap jiberdi. Kúmis medaldar syńǵyrlap qoıa berdi. Oǵan qyzdar kúlkisiniń syńǵyry jáne qosyldy. Jomartbek dápterdi ári qaraı oqydy.

«Sóıtip, ol úsh kúndi erlikke para-par-aý dep oıladym ózimshe. Olaı oılaıtynym, baıaǵyda qazaqtyń bir batyrynan ómirińizde ózińiz súısingen neshe erligińiz boldy dep suraptymys. Sonda: «Ómiri esimnen qalmaıtyn úsh erligim bar» dep, batyr myna tómendegilerdi aıtypty.

— Bir urysta jaý qolyna túsip qaldym, — dep bastapty batyr. — Qalmaqtyń meni olja etken batyry elińniń erlerin ata, olardyń osal jerlerin aıt, qazaqtyń uly ózeniniń ótkelin kórset dep qınady meni. Men aıtpadym da, kórsetpedim de. Sodan keıin ol meni keńirdegimnen qylqıtyp jańa soıylǵan ógizdiń jas terisine qaptatyp, bosaǵasyna baılatyp qoıdy. Jas teri jazdyń ystyǵynda bir-aq kúnde keýip, siri bop shyǵa keldi. Kún kóterile sirige shelektetip sý quıdyrady. Ol kezde siri sál keńıdi de, qurys-tyrysym jazylyp, raqattanyp qalamyn. Kún qyza siriniń sýy keýip, ol endi qaıtadan qurysady. Ógiz terisinen jasalǵan temirdeı siri jan-jaǵymnan qursaý bop qysqanda súıekterim sytyrlap ólip kete jazdaımyn. «Jaýǵa janyńdy berseń de, syryńdy berme» degen emes pe? Ólsem ólermin, biraq syrymdy bermespin dep tistenip, kún saıyn bir ýys bop búrisemin de qalamyn. Óstip bir aı jattym. Bir aıdyń ishinde arystaı basym arýaqtaı boldy da qaldy. Bir aıdan keıin qazaqtyń bas batyry kelip, meni qınaǵan jaýdy óz qolymen óltirip, meni qysqan sirini óz qolymen tilip, bosatyp aldy. Bir aı siride jatqanymda qyńq etip ún shyǵarmaǵanymdy bir erlik dep bilemin.

Túnde, men dalada uıyqtap jatqan jerimde sup-sýyq birdeńe baqaıymnan kóterilip, keýdeme shyǵyp, joǵary qaraı órmelep kele jatqanyn sezip oıanyp kettim. Qozǵalmaı jatyp baıqasam, baqaıymnan beri qaraı órmelep kele jatqan up-uzyn jylan eken. Ushyp tursam onyń shaǵyp alatynyn bildim de, seniń izdep kele jatqanyń osy ǵoı dep, aýzymdy asha berdim. Jylan apandaı bop jatqan aýyzǵa basyn suǵa bergende, moınynan qyrshyp kep aldym da, jylannyń basyn jerde sheńberdeı bop shorshyp jatqan denesiniń qasyna túkirip tastadym. Ekinshi erligim osy dep esepteımin.

Jıyrmaǵa jańa ilingen qylshyldaǵan shydamsyz jas shaǵymda ón boıymdy qyshyma qotyr basyp, ornymnan qozǵala almaı jatyp qaldym. Sonda boıym otqa kúıgendeı dýyldap, qansha qyshynyp, qınalsam da, etime bir ret tyrnaq tıgizbeı shydap kettim. Osyny úshinshi erligim dep aıtar edim, — depti batyr.

Minekı, ár adamnyń basynan ótkerer erekshe úsh erligi bolsa, men muny óz úsh erligimniń birine balar edim, dostar!» — dep Jomartbek dápterdiń betin japty.

Alǵashynda bul jaıdy qyzdardy keıbireýleri kúle, jymıa otyryp tyńdaǵandarymen, eń sońynda olardyń bári de jym-jyrt otyryp qaldy.

— Joq, bul jazǵanyńyz da jaqsy eken, aǵaı, — dedi Meńtaı ǵana álden ýaqytta.

— Onyń nesi jaqsy? — dep Zaıkúl shap ete tústi. — Úsh kún qyzdyń qasynda jatyp, jiger kórsete almaǵany jigittik pe?

— Iá, nege jigittik emes, naǵyz jigittik, — dedi Maıra Abaeva. — Orynsyz qumarlyq-opasyz jaýmen teń. Endeshe adamnyń óz nápsisin tyıa bilýi — úlken erlik.

— Qoıyńdarshy, erlik soǵysta bolmaı ma? — dedi Qanıpa qyzdardyń bul ózara talasyn órshite túsý úshin shetkerirek otyrǵandarǵa qarap kózin qysyp qoıyp.

— Ras, erlik soǵysta ǵana bolady, bul qaıdaǵy erlik, — dedi Zaıkúl Qanıpa ózin qostap otyr eken dep oılap odan saıyn órshelene túsip.

— Oı, shyraǵym, — dedi Maıra da qyzbalanyp, — erlik tek qana soǵysta bolady dep kim aıtty saǵan? Bile bilseń, kúndelikti ómirdiń ózi erlik. Eger sen birdeńege ushyrap qalyp, myna Jomartbek ózińdi alaqanymen kóterip aýrýhanaǵa jetkizse, ol da erlik, Jomartbek basyn shaıqady.

— Ony, kimdi alaqanǵa salyp, kimdi arqalap aparýdy oılanatyn shyǵarmyz. Al Zaıkúldi aıaǵyn salaqtatyp arqalap alǵanǵa ne jetsin. Ol maǵan da jeńil. Zaıkúlge de rahat: appaq sany, ózi aıtqandaı, «túbine» deıin kórinedi.

Qyzdar qyran kúlki bolyp qaldy.

— Áı, áı, meniń sanymda sharýań bolmasyn, — dep Zaıkúl Jomartbekke qarap judyryǵyn túıdi. — Men birdeńege ushyrap qalsam, báribir sen aýrýhanaǵa aparmaısyń. Odan da jedel járdemge jalynǵanym artyq. 03-ke telefon soǵyńdar, qyzdar, ondaı birdeńe bola qalsa.

— Oǵan da men júgiremin ǵoı báribir, — dedi Jomartbek kúlmesten, jymımastan. — Al seniń sanynda meniń eshqashan sharýam bolǵan emes. Kerbez aǵaıyńa kórsetip júrgen óziń ǵoı ony.

Zaıkúl Jomartbekti jeńe almasyn bilip, qolyn bir siltedi de, alǵashqy áńgimege qaıta oraldy.

— Toqta, Abaeva, sen nesine qyzyl keńirdek bolasyń Erboldy qorǵap. Aldymen munyń osy jazǵany shyn dep oılaısyń ba?

— Shyn. Ómirde ondaı bolady, — dedi Maıra.

— Toqta endeshe, — Zaıkúl basyna kelgen áldebir oıǵa eki kózi jaınańdap qýanyp ketti. — Endeshe Erboldy perishte deıik. Sen sonda myna maqaldy bilesiń be óziń: «Altyn kórse perishte joldan taıar» degen. A? Bilesiń be?

— Iá, — Maıra sasqalaqtap qaldy. «Apyraý, ondaı da maqal bar edi-aý. Myna túlki qyz ony qaıdan sýyryp ala qoıdy? Buǵan endi ne desem daýa?» degendeı. Zaıkúl aıtqan maqaldaı adamnyń adaldyǵyna bultartpaı sendiretin sóz izdep, daǵdarǵandaı kúı tanytty. — Bilemin. Ol maqal ǵoı. Biraq maqaldyń bári birdeı...

— Toqta, — Zaıkúl qolyn kóterdi. — Emtıhanda maqal degen halyq júreginiń shyndyǵy. Maqal — shyndyq sáýlesi dep tańdaıyń taqyldaǵanda aldyńa jan salmaısyń. Endi kelip ol maqal ǵoı deısiń. Maqal bolsa ótirik demekpisiń sonda?

— Joq, ótirik demeımin, shyndyq. Biraq ol qandaı maqal? Másele sonda. Halyqtyń adal júreginen shyqqan, ómirdiń fılosofıasyn bildiretin, shyn danalyqty tanytatyn maqal men mátelge daýym joq. Al halyqtyń sol danalyǵyna ústem taptyń, eldegi qý, sumdardyń óz paıdasyn kózdep qosyp jibergen qospalary jáne bar.

— Mysaly? — dedi Zaıkúl. — Mysalyn aıt.

— Mysaly: «Báıbishege jarasar qolyndaǵy sabasy» degen maqaldy al. Báıbisheden basqa áıel, kedeı áıelderi qoldaryna saba ustasa kúná bola ma eken? Olar qymyz ishse aýyzdarynan aǵyp kete me eken? Joq, báıbishege jarasqan saba basqaǵa da jarasady. Biraq ústem taptyń sabany báıbisheden basqaǵa ustatqysy kelmeıdi. Kedeı, kúń áıelderge saba ustaýǵa jazbaǵan dep olardy sendirýge tyrysady. Atam zamannan kele jatqan halyq maqaly osylaı degen deıdi. Sol sıaqty ózderiniń ózgege jasaǵan qıanat, qylmysyn búrkeý úshin qý, sum adamdar da maqalǵa uqsas sózder shyǵaryp qosqan. Máselen, jańaǵy óziń aıtqan: «Altyn kórse perishte joldan taıar» degen. Sum, aram adamdar sumdyǵyn istep alady da, artynan «Men qaıteıin, «Altyn kórse perishte joldan taıady» degen, men perishte emespin, adammyn ǵoı» dep montansıdy. Bul sol úshin shyǵarylǵan sóz. Áıtpese altyn kórse perishte nege joldan taıady? Joldan taıady eken, onda ol perishte emes. Joldan taıý, jónsizdik jasaý — adamnyń isi. Biraq adamnyń da adamy bar. Jurttyń bárin joldan taıady deýge bolmaıdy, joldas Saǵynova. Maqaldy bilgen jaqsy. Biraq, ár maqaldyń mánin de ajyrata bilý kerek. As iship, aq nan jegendi jaqsy kórip, arpa men bıdaıdy aıyra almaýdyń nesi laıyq.

Maıra alǵashynda sózin kibirtiktep, kúmiljińkirep bastaǵanymen, oryndy oı, oramdy sóz tapqannan keıin birjola qanattanyp, qaırattanyp ketti. Ústi-ústine bastyrmalata ekpindeı sóılep, Zaıkúldiń aýzyn ashtyrmaı tastady.

— Jasa, Maıra! — dep Jomartbek jalǵyz ózi aıamaı alaqan soqty. — Saǵynovany shalqasynan túsirdiń. Aıaǵyn aspannan keltirdiń.

— Joq, joq, sen qoıa tur ony, — dedi Zaıkúl jeńilgisi kelmeı. — Qyzdar, aıtyńdarshy: Erboldyń qyzdy qushaqtap úsh kún ońasha jatqandaǵy adaldyǵyna áste senýge bola ma?

Ol Maıradan basqalardyń ózin qoldaýyn kútti. Qyzdar sylqyldap, syqylyqtap kúliskenderimen, eshkim oǵan demeý bolar eshteńe aıtpady.

— Men senemin, — dedi Qanıpa syqylyqtap kúlip otyryp.

— Men de aǵaıǵa senemin! — dedi Meńtaı kúlmesten, baıypty túrde. — Maıra óte durys aıtty.

— Joq, men senbeımin, — dedi Zaıkúl. — Eshqashanda olaı bolmaıdy.

Men óz basymnan keshken adal, aqıqat shyndyqqa Zaıkúldi sendire almaǵanyma yza boldym. Biraq, adamnyń kúnshýaq jaqtaryna kóńil bólmeı, kóleńke jaǵyna kóbirek kóz salatyn Zaıkúl sıaqtylarǵa ne daýa. Ásirese, onyń «eshqashanda olaı bolmaıdy» degeni janyma batty. Nege olaı bolmasqa? Bolǵanyn bastan keshken kisi aıtyp turǵanda nege senbeske?

— Qalaı bolady endeshe? — dedim men Zaıkúlge kekete suraq qoıyp.

— Ony óziń de bilesiń, — dep Zaıkúl yrjalaqtaı kúldi. Ózin ózgeshe mas etken áldebir táttiniń dámin esine túsirgendeı bop eltip qaldy.

— Bizdiń Zaıkúl erte ashylǵan gúl ǵoı, — dedi Jomartbek oǵan eshbir mán bermegensip, múláıim ǵana.

— Iá, ár gúldiń óz ýaqytynda ashylǵany jaqsy ǵoı, — dep qostady Maıra, myrs etip.

— Onyń nesi jaqsy, — dedi Zaıkúl lap ete tez jaýap berip.

— Ýaqytynda ashylamyn dep júrgende sýyq soǵyp ketse, solar da qalar ol gúl.

— Joq, olaı bolmas, mezgilinen buryn ashylǵan gúl ǵana erte solatyn shyǵar, — dedi Jomartbek.

— Erte solsam da, esemdi jibermesem bolady. Meniń biletinim osy, qyzdar, — dedi Zaıkúl Jomartbektiń mysqylyn elemegen bolyp.

— Ia, ashyl, Zaıkúl, ashyl, — dedi Maıra, sylqyldaı kúlip.

— Biraq birjola ashylyp-shashylyp qalyp júrme.

Bul áńgimeni Meńtaı basqa arnaǵa aýystyrdy.

— Ol qyz qazir qaıda, aǵaı? — dep maǵan qarady. — Tanany aıtamyn.

— Osynda.

— Osynda-a-a? — dep eki-úsh qyz qosyla daýystap qaldy.

— Almatyda ma?

— Iá. Kórgileriń kelse men bir kúni ertip ákelip tanystyraıyn ózderińmen. Aqyldy, jaqsy qyz.

— Báse, — dedi Zaıkúl qaıtadan syqylyqtap. — Endi túsinikti boldy. Osylaı shyǵar dep ózim de oılap edim-aý. Ekeýiń endigi ZAGS-ke de barǵan shyǵarsyńdar.

— Qoıa turshy sarnamaı, Zaıkúl, — dedi Qanıpa kózi oınaqshyp zálimdene qalyp. — Al, ol munda qashan, qalaı kelgen? Biz nege ony osy kúnge deıin bilmeımiz?

Bul bar qyzdyń kókeıindegi suraq bolýǵa tıis.

— Báse.

— Iá, — desip qaldy birsypyralary Qanıpany qostap. Men sol joly Tanaǵa Almatyda JenPI degen jańa ınstıtýt ashylǵaly jatqanyn estigenimdi habarlap, soǵan baryp oqýǵa túsýge keńes bergenimdi aıttym.

— Meniń sońymnan ile-shala Tana Almatyǵa kelip, sol ınstıtýtqa túsipti, — dedim. — Qazir ekinshi kýrsynda oqıdy.

— Kezdesý jaǵy qalaı? — dedi taǵy da Qanıpa.

— Anda-sanda.

— Odan keıin birge jatqan joqsyńdar ma? — dedi Zaıkúl shydamsyzdanyp.

Qyzdar úndemedi. Zaıkúldi qaıyryp tastamady. Soǵan qaraǵanda olardyń da osyny bilgileri kep otyrǵany aıan boldy.

— Joq, — dedim men kúlip. — Ol meniń dosymnyń qyzy — dosym ǵoı. Tek dos turǵysynda ǵana kezdesip, ajyrasamyz.

Zaıkúl odan saıyn taqymdaı tústi.

— Dostyqtan mahabbat týady demeýshi me edi? Álde dostyq mahabbatqa ulasady deýshi me edi? Abaeva, aıtshy, osylaı ma edi! — dedi Zaıkúl Maıraǵa qarap. Maıra basyn ızedi.

— Endeshe, — dedi Zaıkúl taǵy da qylmyńdap — dos bolǵannan keıin eptep...

Qyzdar aqyryn ǵana sylq-sylq kúlisip aldy. Jomartbek basyn shaıqady. Meńtaı, Maıra, men úsheýmiz ǵana kúlgenimiz joq.

— Ondaı ulasqan eshteńe joq ázir, — dedim men salmaqty túrde.

— Ol endi, eki jaqtyń da kóńiline baılanysty shyǵar, — dedi Meńtaı jaı ǵana.

Zaıkúl enteleı tústi.

— Nemene, Erboldyń qyzda kóńili joq deısiń be? Bolǵanda qandaı! Osynda tómen qaraǵan bolyp, bárimizdiń ashyq-shashyq jerimizdi ańdyp, silekeıine shashalyp, ózinen-ózi álek bolyp otyrady ǵoı bul. Ásirese, sen qolyńa tússeń, shaınamaı qylǵyr edi, bálem.

Qyzdar da, Jomartbek te tegis dý kúlisip qaldy. Meńtaıdyń aq júzine qyzyl qan oınap shyǵa keldi. Biraq onysyn bildirmeý úshin Meńtaı qyzdarmen qosa kúlip, Zaıkúldiń sózin ázilge aınaldyryp jiberýge tyrysty.

— Sen, nemene, Zaıkúl, — dedi Meńtaı kúlip jatyp. — Aǵaı sonsha kisi jeıtin tajal ǵoı dep pe ediń?

— Qyzdy jeıtin jalmaýyz — jigit ekenin sen bilmeýshi me ediń, — dedi Zaıkúl julyp alǵandaı. — Sen ony «aǵaı, aǵaı!» deısiń. Bir kúni aǵaıyń seni, álgi bir eldiń ertegisinde aıtylatyn, qaı eldiki edi ózi, ıá qyzyl bórikti qyzdy jutqan sur qasqyr sıaqty, «ap!» dep asap qoıǵanda bilersiń áli tajaldyń kim ekenin, jalmaýyzdyń ne ekenin. «Qyzyl kórpeni» umytyp kettiń be óziń? Ol jaı shyǵaryla salǵan óleń emes. Ol jalmaýyzdyń saǵan qarap jalaqtaǵan tili de, shyraǵym.

Qyzdar buǵan da máz bop qaldy. Bul joly men de kúldim. Tek Meńtaı ǵana ne kúlerin, ne kúlmesin bilmeı sál otyrdy da, artynan amalsyzdan ezý tartty.

— Zaıkúl ne dese, o desin, — dedi Meńtaı qyzdardyń kúlkisi tyıylǵannan keıin. — Biraq bizdiń aǵaı ondaı kisi emes!

— Kórermiz, — dedi Zaıkúl de eregesip.

— Iá, — dedi Qanıpa kúlip.

Jańaǵy Zaıkúl aıtqandaı meniń qyzdarǵa qyzyǵa qaraıtynym ras edi. Biraq meniń qaraýym Don Jýannyń jas kelinshekterge qaraýy, Jıl Blastyń jaqsy áıelderge qyzyǵýy emes. Meniń qyzdarǵa qaraýym ómirge qyzyǵý, ómirdiń sulýlyǵyna yntyǵý bolatyn. Baǵbannyń óz qolynan ósirgen gúlge maqtanyshpen qumarta qaraǵany sıaqty, ózim soldat bolyp qosa qorǵasqan ómirimizdiń jandy gúli jaqsy qyzdarǵa súısine kóz salyp, osyndaı jandardy ólimge bermeý úshin kúreskenime rıza bolyp, ishteı maqtanýym edi. Kóp jigitter osy ǵajap gúlderdi kóre almaı ketti. Men senderge ózimniń alapat soǵystan aman qalyp, ózderińniń ortalarynda otyrǵan baǵa jetpes baqytymdy saǵat saıyn seziný úshin qaraımyn, qyzdar. Al sen meniń muńymdy mazaq etesiń, Zaıkúl. Biraq men seniń bir sózińdi quptar edim. Sol sózińniń shyndyqqa aınalýyn qalar edim. Ol seniń Meńtaıdy men tajal bolyp, «ap!» dep asap qoıady, qylǵymaı jutady degeniń. Meńtaıdy meniń súıetinim ras. Biraq, men ony, sen aıtqandaı, «asap» ta qoımas edim, «qylǵymaı» da jutpas edim. Ol meni súıse, mendik bolsa, men ony gúl etip tóbeme kóterer edim. Oǵan aınymas adal jar, ajyramas jan serik bolar edim. Degenmen, sen búgin maǵan jaqsy qyzmet ettiń, Zaıkúl. Sen meniń oıymdy aıttyń. Meńtaıǵa aýyzben aıtyp bildire almaı júrgen tilegimdi jetkizdiń. Bul úshin saǵan myń da bir raqmet, Saǵynova.

Men osyndaı dep oıladym. Biraq men ony eshkimge de aıtpadym. Qyzdarmen qosyla kúlip, jaıbaraqat adamǵa uqsap, úndemeı otyra berdim.

— Iá, árkimniń óz Penelopasy bolǵanǵa ne jetsin! — dedi Qanıpa jurt tegis tynyshtalǵannan keıin maǵan kóziniń astymen qarap qoıyp, ózgelerge burylyp, kózin bir qysyp qalyp. Sodan soń ótirik kúrsinip aldy. — Onsyz ómir qıyn ǵoı!..

«Árkimniń óz Penelopasy bolǵanǵa ne jetsin» degen meniń sózim bolatyn. Bul kýrstaǵy qyzdardyń aýyzdarynan túspeıtin aforızmge aınalyp ketken edi. Osyndaı bir únsizdik ornaı qalǵan tusta áldebireý sony aıtyp jiberip, jurtty dý kúldiretin.

— Joq, — dedi Zaıkúl qolyn sermep. — Bul Erboldyń, Erbol sıaqty uldardyń aıtatyn sózi. Bizdiń ony ózgertip, «Árkimniń óz Odısseıi bolǵanǵa ne jetsin!» deýimiz kerek, qyzdar. Maǵan Odısseı kerek!

Qyzdar taǵy da kúldi.

— Odan ózge jaramaı ma? — dedi Jomartbek Zaıkúldiń sózin qaǵyp alyp.

— Joq, — Zaıkúl de tez jaýap berdi. — Jaramaıdy, sen jaramaısyń. Soǵysta bolǵan joqsyń.

— Endeshe soǵysta bolǵan, omyraýy ordenge tolyp qaıtqan adam otyr ǵoı aldyńda, — dep Jomartbek meni nusqady.

— Munyń ózi bir kisiden basqany kórmeıtin soqyrlaý Odısseı, — dedi Zaıkúl jurtty taǵy dý kúldirip.

— Qyzdar, kóp kúlip kettik, qoıaıyq endi, — dedi Meńtaı oń jaǵynda odeıal ústinde jatqan kitapty qolyna alyp. — «Úı artynda kisi bar» degendeı, emtıhan kele jatqan joq pa erteń taǵy da.

— Iá, saqaly sapsıyp, — dedi Jomartbek. Jomartbektiń sózine eshkim kúlmedi. Bárimiz, bólmeniń ishin shańdata asyr salyp oınap, muǵalim kele jatqanda tym-tyrys partalaryna otyra qalatyn tómengi klass shákirtterindeı burtıyp, tómen qarap, konspekt, kitaptar betine qaıta úńilip, únsiz qaldyq.

Osydan keıin bir demalys kúni men Tanany jataqhanaǵa ertip ákep, qyzdarmen tanystyrdym. Ol, ásirese Meńtaımen, Maıramen shúıirkelese sóılesip, jaqsy dos bop ketti.

Nashar stýdentterdiń kóz jasyn kóktemniń jyly jaýynyndaı sorǵalatyp, jazǵy emtıhan da ótti. Bizdiń birsypyra qyzdar jylap-syqtap júrip, keıbireýleri qulap qalǵan emtıhandaryn qaıta tapsyryp, bárimiz tegis úshinshi kýrsqa kóshtik. Bir kýrs joǵarylaǵanǵa Alataýdyń tóbesine shyqpaǵanmen tóskeıine jetkendeı bop, kóńilimiz kóterilip qaldy. Sońǵy emtıhannan qutylǵan kúni keshke otyz úshinshi aýdıtorıaǵa jınalyp, ózimizshe saýyq ótkizdik. Ony qalaı uıymdastyrýdy aldyn ala aqyldasyp alǵanbyz.

İshkisi kelgenderge bir-bir bokal shampan qoıyldy. İshpeımiz degenderge qalaǵandarynsha lımonad pen mıneral sýy berildi. «Sen anany ish», «sen mynany ish» degen sıaqty bireýdi bireý qystaý, qınaýǵa qatań tyıym salyndy. Árkimge eki býterbrodtan shaınama jáne tıdi. Osynyń ózi bizge birinshi klasty restorannyń eń qymbat, eń dámdi taǵamynan kem bop kóringen joq. Birlesip jasalǵan programmanyń «ishý, jeý, yqylastaný» degen birinshi bólimi osymen bitti. Onyń «Oınaý, oılaý, óner tanytý» dep atalatyn ekinshi bólimi bastaldy. Bul bólimde árkim óziniń burynnan osy kúnge arnap daıarlaǵan eń orıgınaldy degen oıynyn ortaǵa salady. Eń jaqsy dep tanylǵan nomerlerge mynadaı syılyq beriledi: uldar qalaǵan qyzynyń betinen súıedi; qyzdar qalaǵan adamyna óz tilegin oryndatady.

Bárimiz aýdıtorıanyń ortasyn bosatyp, alqa qotan otyra qaldyq. Alǵashynda júreksinip, eshkim ortaǵa shyqpady. Bárimizden batyl Zaıkúl boldy. Bir kezde ol moınyn jas baladaı bylǵańdatyp ortaǵa shyqty.

— Al, ne aıt deısińder.

— Biz eshteńe demeımiz, arnap ákelgen ónerińdi óziń kórset.

— Eı, qyzdar-aı, — dedi Zaıkúl kúlip. — Mende kimnen shpargalka alamyn degennen basqa ne oı, alǵan shpargalkany óz sózimdeı etip tópep aıtyp shyǵýdan basqa ne óner boldy deısiń.

Bárimiz dý kúldik. «Ózi aq júrek» desip jatyr bireýler. — Odan da bir án aıt deseńdershi maǵan.

— Aıt.

— Durys.

Zaıkúl syzyltyp «Dýdaraıdy» aıtty. Ánin bitire salyp, taqpaq aıtqannan keıin dereý kámpıt surap alaqanyn jaıǵan baladaı bolyp, tóreshimiz Abaevaǵa qarap, birden aqy surady.

— Maıra, meniń bul ánime syılyqqa... — dep kele jatyr edi, Jomartbek ornynan ushyp turdy.

— Joq, saǵan syılyq berilmeıdi, — dedi ol. — Sen orıgınaldy eshteńe oryndaǵan joqsyń.

Qyzdar dý ete tústi.

— Berilsin, berilsin!

— Tipti bolmasa birinshi bastaǵany úshin berilsin.

Maıra basyn ızedi.

— Iá, qalaǵanyńdy ata, Saǵynova.

Zaıkúl qylmyńdap qaldy.

— Onda, — dedi ol endi tákapparlana bastap, — onda myna eki jigit, Erbol men Jomartbek, shóp etkizip eki jaq betimnen qatar súısin.

Qyzdar qyran kúlki boldy.

— Joq, bireýimiz de jetemiz ǵoı, — dedi Jomartbek.

Zaıkúl jetpeıdi degendeı, basyn shaıqady.

— Oıynnyń tártibi boıynsha: qyzdar qalaǵan adamyna óz tilegin oryndatady. Osylaı ǵoı? Endeshe meniń tilegim aıtyldy. Ekeýiń kelip oryndańdar, solaı ma, Maıra.

Maıra ishek-silesi qatyp, basyn ızedi.

Jomartbek ekeýimiz Zaıkúlge qaraı aıańdadyq. Qyzdar qosylyp, bir yrǵaqpen alaqan soqty. Bul jeńimpazǵa oınalǵan týsh esebinde boldy.

Ekinshi kezekti Jomartbek aldy. Ol ortadaǵy oryndyqqa qolyna dombyra ustap shyqty. Oryndyqqa otyrmas buryn, artısershe ıilip, qyzdarǵa tegis izet kórsetti.

— Meniń negizgi maqsatym KazGÝ-di bitirip, jaqsy azamat bop shyǵý ekenin ózderiń de bilesińder, qyzdar. Odan mańyzy eshbir kem emes taǵy bir maqsatym bar.

— Ol ne? — dedi shydamsyz Zaıkúl.

— Ol, — dedi Jomartbek, — jaqsy áıel alý. — Bul sóz de qyzdardyń dý kúlkisine ulasty. Syńǵyrlaǵan tátti kúlkiler toqtalǵannan keıin, Jomartbek sózin jalǵady. — Sender kúlesińder. Senderge ońaı bul. Sender nemene, jaqsy kórgen jigitterińe qulaǵynan basyp otyryp, shyǵasyńdar da alasyńdar. Bolmaı bara jatsa, komsomol uıymyna aryz beresińder. Ana jigit menimen kóńil qosyp edi. Endi qaramaı ketti deısińder. Al komsomoldyń quryǵy uzyn — jigitti, shetke shyqqan saıaq jylqydaı etip qaıyryp ákep, aryz aıtqan qyzǵa qosaqtaıdy. — Qyzdar taǵy da bólmeni bastaryna kótere kúlisti. — Al, Erbol aǵaı ekeýmizdiń jaıymyz múlde basqasha. Aldymen biz qaı qyz jaqsy dep basymyzdy bir qatyramyz. Jaqsy qyz meni jaqsy kóre me, aıtqanymdy qabyldaı ma dep jáne del-sal bolamyz. qoıshy ne kerek, jigitke jaqsy jar taýyp alý ońaı emes.

Sondyqtan men senderge qazir aldymen jaqsy qatyn, odan soń jaman qatyn týraly eki óleń aıtyp beremin.

Osylaı dep Jomartbek dombyrany qaǵyp-qaǵyp jiberdi de, aýdıtorıany basyna kótere shyrqap qoıa berdi.

Aqquba qatyn alsań, boıy suńǵaq.
Qasyńa shaqyrǵanda kelse zyrlap.
Daýysy: «Áý» degende áreń shyǵyp,
Keýdesi eńkeıgende etse bulǵaq.
Aıaǵyn, tabaǵymen qoıǵan jýyp.
Súıreńdep sóz sóılemes ósek qýyp.
Bir sózdi eki sóz ǵyp esh aıtpaıdy,
Kóbeısin urys-janjal qaıdan týyp.
Erine adal júrip bolar serik,
Qýanar ǵazız qurby júzin kórip.
Bilgizbeı bar bolsa da, joq bolsa da,
Turǵany árqashanda qasyn kerip.
Sypaty jaqsy qatyn aıtsam bitpes,
Madaqtap jaman qatyn erin kútpes.
Uqsatsa az ba, kóp pe tapqanyńdy,
Kez kelse kedeıshilik eshteńe etpes, a-a-aý! —

dep Jomartbek shanaqty sart etkize soǵyp, ornynan turyp, taǵy da jan-jaǵyna qarap bas ıdi.

Bárimiz qol soqtyq.

— Endi jaman qatyn týraly aıt, — dedi Zaıkúl shydamsyzdanyp.

«Aıtaıyn ba?» degendeı, Jomartbek bıigirek kresloda qolyna kitap ustap, ózge jurttan oqshaýlaý bop otyrǵan Maıraǵa qarady. Ol «ruqsat» degendeı, basyn ızedi. Abaeva qazir úshinshi kýrsqa búgin ǵana kóshken stýdentkadan góri úsh jyldan beri el bılep tásildenip qalǵan áıel patshalarǵa uqsaıtyndaı edi. Kúlmeı, ashylmaı, basyn tik ustap, ıeginen ıshara jasap, saýsaǵynyń ushymen buıryq berip otyr. Qolyndaǵy kitaby hazirettiń asasy nemese Bogdan Hmelnıskııdiń býlavasy sıaqty, ony sál kóterse boldy, shýlap otyrǵan jurt tym-tyrys tyna qalady. Abaevadan ruqsat alǵan soń Jomartbek qaıta shyrqady.

Bolmaıdy peıli sulý jaman qatyn.
Bilmeıdi úıretseń de sózdiń saltyn.
İlmelep, salǵan jerden kekesindep,
Qylady urys-janjal sózdiń artyn.
Ketedi tań atqan soń ósek baǵyp,
Erine bylshyldaıdy eldi shaǵyp.
Qonaqqa tamaq ber dep eptep aıtsa,
Júredi teris qarap, jybyr qaǵyp.
Kisige kúle sóılep kelmes janap,
Byldyldar el kózinshe baıyn sybap.
Taýsyldy kúni-túni et pen shaı dep,
Qonaǵyn qystaı kelgen bárin sanap...
Oramal jerde jatyr, kiri batpan.
Saldyrap aıaq-tabaq qırap jatqan.
Sútine shelektegi ıt kep tıse,
«Ket!» dep te aıtpaıdy oǵan, qudaı atqan. — — o-o-o, e-e-e...
Oýf!

Tóreshiniń uıǵarýymen Jomartbekke de súıý syılyǵy tıdi. Ol alshańdap, Zaıkúlge qaraı júrdi. Ernin shúrshıtip, naq sony ǵana súıetindeı bop, yńǵaılanyp bara jatty. Zaıkúl quıtyńdap, basyn qıqańdatyp, ernin yńǵaılaı bastady. Jomartbek ony ózine qaraı umtylta tústi de, basyn shapshań buryp, shóp etkizip Zaıkúldiń qasynda otyrǵan Nazıláshtiń betinen súıdi. Zaıkúl súıisýge yńǵaılap shoshaıtqan ernin ne isterin bilmeı, túsi buzylyp náýmez bop qaldy. Ony baǵyp otyrǵan biz jáne qyran kúlkige battyq.

— Zaıkúl, nemene súıiskiń kelip pe edi, kel, — dedi Jomartbek eshteńe bolmaǵandaı jaıbaraqat oǵan qaraı burylyp.

— Arhımedtyń tutqasyn ustaǵandaı bolmaı, aýlaq ketshi, — dedi Zaıkúl teris aınalyp.

— Meniń óz tutqam da jetedi, — dedi Jomartbek beınebir Zaıkúlmen urysqandaı baj ete qalyp. — Bireýdiki maǵan dári emes.

Osylaı dep Jomartbek Zaıkúlge qarap kúleıin degendeı bop yrjıyp kele jatty da, dereý, bireýmen tóbelesip qalǵandaı, túsin tomsyraıta qoıdy. Bulaı, bet beınesin lezde ekinshi túrge túsire qoıý sıaqty artısik óner kýrsta Jomartbekke ǵana tán bolatyn. Osynysymen ol bárimizdi buryn da talaı ret kúldirgen edi. Bul joly da ol bizdiń kúlmes erkimizge qoımady.

Qanıpa, Saqıla, Nazılásh úsheýi úsh jaqtan qol kóterdi.

Maıra úsheýine de bas ızedi. Olar ortaǵa kelip, soǵys kezinde shyqqan «Kókem-aı» degen ándi shyrqady.

Elde júrgen jas baýyrdyń maıdandaǵy aǵasyn saǵynyp, júrektiń zapyrandaı zarymen aıtqan jan-júıeni bosatar ashshy áni aýdıtorıany kernep ketti. Úsh daýys qosyla shyrqap «Kókem-aı!» dep zarlanǵanda terezeniń shynysyna deıin dirildep, qaltyrap ketkendeı boldy.

Qan maıdannyń ishinde kókem júr-aý-a-a-aý.
Myltyq kezep kókeme nemis tur-aý, a-a-aý-aı.
Kókem-aý!
Qashan keler ekensiń?!
Men taǵdyrdan suraımyn kúndiz-túni-aý, a-a-aý,
Kókeme atqan jaý oǵyn maǵan bur-aý, a-a-aý-aı.
Jan kókem!
Dıdaryńdy bir kórsem!..

Budan keıingi kezek maǵan keldi. Úsh qyz qosyla aıtqan jańaǵy zarly án júıke-júıkemdi bosatqan men ne aıtarymdy bilmeı sastym. Ázirlep ákeldim degenimniń bári jan tolqytqan jańaǵy ánnen keıin múlde qajetsiz, kereksiz sıaqtandy. Biraq qyzdar qystap bolmady. «Shyqsyn ortaǵa, aıtsyn birdeńe» dep janymdy shyǵardy. Amalsyz ortaǵa shyqtym.

— Men Abaı óleńderinde kezdesetin eski sózderdiń tizbesin jasap, olarǵa ózimshe túsinik bergen edim. Búgingi konkýrs sıaqty qorytyndy keshke sony usynýyma bolady. Biraq, munyń ózi bir dápter, — dedim qyzdarǵa dápterimdi kórsetip. — Bárin taban astynda oqyp shyǵý múmkin emes. Sondyqtan men qazir sońǵy oqyǵan bir kitabymnan sulý áıel, mahabbat jaıynda jazyp alǵan eki-úsh naqyl sózim bar, sony oqyp bereıin.

Men Maıraǵa qaradym. Maıra qyzdarǵa qarady.

— Mahabbat jaıyndaǵysyn oqysyn.

— Sońǵysyn aıtsyn, — dep shýlasty qyzdar.

Abaeva kitabyn joǵary kóterdi. Jurt tegis tym-tyrys bop tynyshtala qaldy.

— Iá, onda bylaı bolsyn, qyzdar, — dedi Maıra. — Erbol aǵaıdyń Abaı óleńderine túsinik jasaýy bizdiń eshqaısymyzdyń oıymyzǵa kelmegen úlken jumys. Ony bilýdiń bárimiz úshin paıdasy bar. Ol ásirese erteń biz muǵalim bolyp, mektepke barǵanda kerek. Sondyqtan biz ony aǵaıdan surap, kóshirip alarmyz. Menińshe, aǵaıǵa tańdaǵan qyzyn súıý syılyǵyn osy eńbegi úshin berýimizge bolady. Al bul kisi jańaǵy sońǵy aıtqanyn oqyp shyqsyn da, syılyǵyn alsyn.

Men bir japyraq bólek qaǵazǵa tizip alǵan mahabbat jaıyndaǵy sózderimdi oqı bastadym.

«Mahabbat bar jerde kóz jasy qosa júredi.
Adamnyń ómiri qysqa bolǵanymen, mahabbaty uzaq ómir súredi.
Qushtarlyq, — mahabbat habarshysy.
Qushtarlyqty kóz aıtyp, tilekti til túsindiredi.
Júregin mahabbat mekendese, eń sarań degen adamnyń ózi eresen myrza bop ketedi.
Ádemi áıeldiń álegi kóp.
Sulý áıel sorǵa bitedi.
Kórikti áıeldiń kúıeýiniń kóńilinen kúdik arylmaıdy.
Sulýǵa suqtanýshy kóp.
Sorlynyń áıeli sulý bolady».

Jazyp alǵan qaǵazymnyń ekinshi betin oqymaı ortasynan búkteı salyp, qyzdarǵa rahmet degen ıshara jasadym.

Zaıkúl aýzynan emshek tartyp alǵan jas baladaı bop, baj ete qaldy.

— Ekinshi betin oqyǵan joq, Maıra. Erbol endi qaǵazynyń ekinshi betindegisin oqysyn, — dep elbelektep ushyp kete jazdady.

Abaeva maǵan qarap, «Zaıkúl bárin estimeı tynbaıdy» degendeı jymıdy da, basyn ızedi. Bul tóreshiniń «taǵy oqy» degen ámiri edi. Áskerde komandır buıryǵyn eki etpeı oryndap úırengen basym, qaǵazymnyń búkteýin qaıta jazdym.

— Bul úzindiler Úndiniń jazýshysy Dandınniń «On hanzadanyń basynan keshken oqıǵalary» degen kitabynan alyndy. Al, tyńda, Zaıkúl, — dedim men aldymen júzi jaınap, qulpyryp otyrǵan Zaıkúlge qarap alyp.

— Oqı ber, oqı ber, — dedi Zaıkúl shydamsyzdanyp. — Men tyńdap otyrmyn.

Men taǵy da oqýǵa kiristim.

"Mahabbat jaıyna keletin bolsaq, onyń máni adamǵa dúnıede teńdesi joq ózgeshe rahat beretindiginde. Keýdesin mahabbat kernegen erkek pen áıeldiń oılaıtyny ómirdiń ózgeshe sol rahatyna jetý ǵana bolady. Júregine mahabbattyń nury túsken jannyń jaı jurttan ózgesheligi onyń aınalasynyń bári kúlip, qýanyp turǵandaı kúıde bolady. Yntyzar eki jannyń qushaqtarynyń aıqasýy ózderine óshpes qýanysh bop tanylyp, keıin sol sátte eske alýdyń ózi ol ekeýin erekshe eltitip, ózgeshe shattyqqa bóleıdi. Júrekti kernegen osy qýanyshqa jetý úshin úlken qyzmettegi adamdardyń ózderi asa qıyn erlikter jasaýǵa deıin baryp, mol-mol syılyqtar tartady. Qaýipti is qaterli janjalǵa deıin táýekel etedi...

...Áıelge, ásirese júreginde bireýge arnalǵan mazdaǵan mahabbaty bar áıelge, ózi súımeıtin erkekke eriksiz qosaqtalýdan qıamet qorlyq joq.

...Meni mahabbattyń ýly jylany shaqty aıamaı. Janyma dári, dertime shıpa sen ǵana!

...O, qudiret, jalańbut júgirip, kúni boıy qýalap torǵaı atatyn sábı sıaqty, sadaq tolǵap, san adamnyń júregine jebe qadaltatyn mahabbat táńiri! Ne jazyǵym bar edi meniń? Nege munsha qınaısyń meni? Birjola órtep, kúl qylyp jibermeı, nege munsha kúıdiresiń aıaýsyz?..

...« Ózińdeı sen onyń júregine! Onyń júregi alyp jartastyń tabanyndaı turaqty, naǵyz bolattyń ózindeı berik. Ol júrekti ózgeshe baılyq — óz mahabbatyńnyń nurly gaýhar tasymen órnektegeısiń sen! Onyń bıik keýdesi ózińdeı laıyqty jardyń salmaǵyna janshylyp, óz rahatyn alsyn ómirden». Hanshanyń nóker qyzdary osylaı dep ún qatty maǵan. Bul sózderden keıin meniń júregimdi qysqan mahabbat buǵaýy odan saıyn taryla túsken tárizdi boldy».

Men bar oqyǵyshtyq ónerimdi jumsap, bar janymdy salyp, bireýdiń sózin oqyp turǵandaı emes, óz júregimniń bar syryn bir janǵa ǵana arnap aqtaryp turǵandaı bop eltip, egilgendeı kúıde únimdi úzip, qaǵazdan basymdy kóterdim. Árıne, men bul sózderdi tek qana Meńtaıǵa arnap edim. «Osynymdy uqty ma eken?» dep men basymdy kótergennen keıin, basqalarǵa bildirtpeýge tyrysyp, Meńtaı jaqqa kóz tastadym.

Men oqyǵan sózderge qyzdardyń kóbi ishteı rahattanyp, bas kótere almaı, tómen tuqysyra sylqyldap kúlisip qalǵan eken. Zaıkúldiń eki kózi iship-jep, maǵan qadalyp alypty. «Taǵy da bar ma, taǵy da oqyshy» dep ótingendeı, surap, tilegendeı kúı tanytady. Tek Meńtaı ǵana kúlmesten, jymımastan, meniń sózderimdi estimegendeı bop, maǵan emes, tereze jaqqa kózin qadap, oılanyp qalypty.

— Iá, aǵaı, syılyǵyńyzdy alyńyz, — dedi Maıra jańaǵy men oqyǵan úzindidegi nóker qyzdar maqtaǵan hanshadaı jymıyp. — Qalaǵan qyzyńyzdy súıińiz.

Men jańaǵy mahabbat jaıynda úzindiler oqyǵan sátte bar dúnıeni umytyp, oıymnan shyǵarǵan ekenmin. Sóılegenim úshin maǵan da syılyq bary, syılyq bolǵanda tańdaǵan, janym jaqsy kórgen qyzdy qushaqtap, betinen súıýge pravoly ekenim endi ǵana esime tústi. Sol-aq eken júregim óz-ózinen lúpildep, dúrsildep qoıa berdi. «Súısem be eken, súımesem be eken?» dep oıladym. «Joq, osyndaı sáti kep turǵanda súıip alaıyn, ol qaıter eken?» dedim de, aqyryn basyp, Meńtaıǵa qaraı aıańdadym. Meńtaı maǵan kele jatyr dep oılamaǵan sıaqty qalyp kórsetip, basqa qyzdardaı qymsynyp, betin basa bastaǵan joq. Men onyń qasyna taqap qalǵanda da óziniń sol jaǵyndaǵy qyzdyń betinen súıýge kele jatqan bolar degendeı, oń jaǵyndaǵy kórshi qyzyna qaraı moınyń buryp, ony sózge shaqyrdy. Dál sol kezde men, qoly dirildep, eń alǵash mór ustaǵan aýylnaıdaı etekteı ernimdi jıǵan bop sál búristirdim de, ony Meńtaıdyń qaǵazdaı moınyna bylsh etkizip basyp kep qaldym. Beıqam otyryp, selk etkendeı bolyp jáne qytyǵy kelgen sıaqtanyp qyz moınyn ishine tartyńqyrap, qaıtadan sol jaǵyna qaraı burdy. Ol kez meniń qyzǵa qumartyp, qınalyp júrgen shaǵym emes pe? Egeýdeı ernim Meńtaıdyń moınyn, kishkentaı qulaǵyn úıkelep baryp, lezde qyp-qyzyl bop ketken aq betiniń ushyna toqtady. Ony, ózimshe aqyryn óptim de, qyzdardy qyran kúlkige batyryp, mas kisideı sendelektep óz ornyma qaraı aıańdadym.

Menen keıin qyzdar birlesip taǵy da óleń aıtty. Biraq olardyń ne aıtqanyn men uqqanym joq. Meńtaıdyń betinen bir súıgenge, bir shısha sherbetti basyma kóterip jalǵyz simirgendeı, óz-ózimnen masaıyp, býyn-býynym quryp, eltidim de otyrdym. Sol kezde qolyna shaǵyndaý dápter ustap ortaǵa Meńtaıdyń ózi shyqty.

— Oıynnyń sharty ózgesheleý nárseler daıarlap ákelýdi talap etken soń, — dedi Meńtaı bógele sóılep, — men myna bir dápterdi ala salyp edim. Munda sheshemniń aıtqan birsypyra sózderi jazylǵan. Sheshem bastaýysh mektepte muǵalimdik qyzmet atqarǵan, saýatty kisi bolatyn. Oqyǵan kitaptarynyń aq betine óz oılaryn jazyp tastaı salatyn. Meniń on jasyma deıin biz aýylda turdyq. Odan soń Rıdder degen qalaǵa kóship baryp, ákem jumysshy boldy. Byltyr aýylǵa barǵanda (ákemniń inisi aýylda turady) apam oqyǵan kitaptardyń betterin bir-birlep aqtaryp otyryp, onyń óz qolymen jazǵan jazýlaryn myna dápterge kóshirip alǵan edim. Talaı qyzyq kitapty ózderiń de oqyp júrsińder ǵoı. Men senderge apamnyń jazǵandaryn aıtyp bereıin. Munyń keı tustary turpaıylaý da bop kóriner. Biraq bárimiz de es bilgen eresek balalarmyz ǵoı, ondaılaryn alyp tastamaı-aq tutas oqı bereıin.

— Durys.

— Jón.

— Oqy, Meńtaı, — dedik biz jarysa shýyldap. Meńtaı tamaǵyn kenep aldy da, asyqpaı jaılap, biriniń sońynan birin tizip, ana júreginen shyqqan aqyldy naqyldardy aqtara bastady.

1. Jazǵy salqynnan janyńdy aıama.

2. Eshqashan da, eshkimdi jamandama. Eń jaman degen adamnyń da jaqsylyǵy bolady.

3. Qyz kóıleginiń etegi tizeden joǵary shyqpaýy kerek, sebebi qyzdyń jalańash jerine kóp kóziniń qurty túskish keledi. Al halyqta: «Esti qyz etegin qymtap ustaıdy» degen maqal bar.

4. Áıeldiń jalańash denesi erkektiń qumarlyǵyn qozdyrady. Aqylmen bógep, sabyrmen tusalmaǵan qumarlyq taýdan tóńkerilgen sel sıaqty: jolyndaǵynyń bárin uıpa-tuıpa etip, jaıpap, joıyp ketedi. Sondyqtan áıeldiń, erkek qumarlyǵyn qozdyratyn ashyq-shashyq jerdi kóbeıtpeı jaýyp, jarıa etilmeıtinin qymtap ustaýy abzal. Ásirese etekti qara sanǵa deıin kótermeý, keýdeni jalańashtamaý jón. Sonda erkek eleńdemeıdi, áıel alańdamaıdy, adaldyq buzylmaıdy.

5. Eshkimmen barqyldap uryspa, baǵańdy joıasyń.

6. Qarqyldap kúlý, tarqyldap sóılesý — daraqylyq belgisi.

7. Kemshiliksiz kisi bolmaıdy, ony kórýden ońaı joq. Kisi kemshiligin tez kórýge emes, tez túzetýge kómektes.

8. Qyzǵa qatty kúlýdiń qajeti joq, jigitterge onyń jymıǵany da jetip jatyr.

9. Aýyz sheshendik árkimde bolady. Ásirese qyzdyń aýzy súıreńdep kóp sóılemegeni abzal. Óıtkeni qyzdyń kúlkisi, jymıýy, bas ızeýi, kózqarasy, júris-turysy — bári de saırap turǵan sóz. Sondyqtan onyń az sóılep, aınalasyna aqylmen tanylǵany durys.

10. Shoshańdaǵan qyz shesheniń atyna kir keltiredi.

11. Balasy araq ishse, sheshesi ý ishedi. Maskúnem jaman bala jaqsy anany ajalynan buryn kórge kirgizedi.

12. Jaman týys tisteýik, jaqsy joldas úıirsek. Jaqsy dos jaman ákeden artyq.

13. Úmit kútken uly ońbaǵan bop ketse — áke sorly; qyzy kúıeýge ótpese — sheshe sorly; sulý dep alǵany súıkimsiz bop shyqsa — jigit sorly; qyran dep tıgeni japalaq bop shyqsa — jar sorly.

14. Aqkóńil men adal nıetten týǵan is ásem bolmasa da súıkimdi. Aıla men aramdyqtan týǵan is, ádemi bolsa da jıirkenishti.

15. Qyzdyń jaqsy jigitke shyǵýy, jigittiń jaqsy jar tańdap alýy jeńispen para-par. Aldymen jeńiske jetý qymbat, al jetken jeńisti baıandy etý, odan da qymbat.

16. Kóshede kóldeneń týra qalyp, biriniń ernin biri julyp jerdeı bop jalmap, jurt kózinshe súıisip jatqan qyz ben jigitte ar da, uıat ta bolmaıdy. Ondaı ádetten bez, ondaı qurbydan aýlaq bol.

17. Keı adam kilt etpe keledi. Biraq ol minez jas balaǵa, sulý áıelge jáne uly adamǵa ǵana jarasady. Bul úsheýinen basqaǵa bitken qyńyrlyq qyrsyqpen teń.

18. Mahabbat — barsha baılyqtan kúshti. Biraq kúshtige de kómek kerek. Sol sıaqty mahabbat ta ózin baılyq pen barlyqtyń qosa qoldaýyn unatady.

19. Eki adamnyń bir-birine shyn yqylaspen qaltqysyz qyzmet etýi ne aralaryndaǵy adal mahabbattyń, ne asyl dostyqtyń arqasy.

20. Erkekke júrek kerek, áıelge tirek kerek.

21. Tiri adamnyń bar baqyty, bar qyzyǵy jer betinde. Oǵan umtylýdyń nemese o dúnıeden úmit etýdiń qajeti joq. Sol sebepti bar terdi tógip, barsha oı men aqyldy jumsap jer betin, turǵan úıińdi jumaq ete bil.

22. El syılarlyq baǵań bolmasa, elge aǵa boldym deme.

23. Jaqsy adam — magnıt. Magnıttiń birneshe temir shegeni ózine tartyp ala alatyny sıaqty, jaqsy adamnyń da janyna jurt kóp úıiriledi. Óziń jaqsy bolsań — aınalańda dosyń kóp; jaman bolsań — jalǵyz júresiń; ortasha bolsań — sen de bir jaqsynyń janyn jaǵalaısyń. Dosty syrttan izdeme, jaqynnan izde, ózińniń ishińnen, ishki dúnıeńnen izde. Janyń jaqsy, júregiń jaqsy, aqylyń parasatty bolsa — izdegen dosyń alystan úırilip ózi keledi.

24. Bizdiń aýyldyń qazaqtary baıaǵy eski ádetpen áli kúnge deıin júzge bólinedi. Sodan soń áli jetkeni álsizin aıaǵynan shalyp, bóten júzdiń balasy dep judyryqtap, julmalap júndep jatady. Alaýyzdyqtyń atasy — júz joıylsa eken. Júzge bólingenniń júzi kúıse eken!

25. El bılegen jaqsy adamnyń ómirdiń kúndelikti kúıbeńimen ketip, erteńgi urpaqqa mura bolarlyq óz atynan eshteńe qaldyrmaýy ókinishti. Abaı atamyzdyń ózgelerden artyqshylyǵy da osynda — artyna tastap ketken asyl kitabynda ǵoı.

26. Bireýdi pálenshe kóp biledi dep maqtaıdy. Kóp bilgen adam kóp tyndyrsa maqtaýǵa bolar edi. Kóp bilip, túk tyndyrmaıtyndar da bar. Mundaı iske paıdasyz bilgishtikti bildim deýdiń qajeti joq. Ondaı «bilgishten» az bilip, kóp tyndyratyn qońyrqaı adamnyń ózi artyq».

Meńtaı dápteriniń betin jaýyp, kókiregine basty da, jurtqa basyn ıdi.

Qyzdar qozydaı jamyrasyp, jarysa sóıleı jóneldi.

— Úndemeı júrip, bar bilim sende eken ǵoı, Meńtaı.

— Mine tamasha!

— Kitap sózinen kem emes!

— Keı kitaptardy qyryq ret aqtarsań da, mundaı sózderdi taba almaısyń, — desti.

«Meńtaıdyń munsha sabyrly, ustamdy bolýy sheshe tárbıesinen eken-aý, — dep oıladym men. — Asyl ana eshqashan da aptyqpa, asyqpa, shoshaqaı bolma dep qyzynyń qulaǵyna sińirip otyrǵan-aý tegi. Aqyldy ananyń adal perzentine bergen aq bata — tárbıesine ne jetsin, shirkin!»

— Al, Meńtaı, syılyǵyńdy al.

— Ne tileısiń, — desti qyzdar qaýmalap.

Meniń júregim, qos ishegi qatty buralǵan dombyradaı bolyp, soǵýyn toqtatyp, tynyp qalǵan sıaqtandy. Meńtaı ne tiler eken, Zaıkúlshe, bireý kelip betimnen súısin der me eken? — dep yntyqtym.

Meńtaı basyn shaıqady.

— Bul meniń óz janymnan shyǵarǵanym emes, men apamnyń aıtqandaryn ǵana oqyp berdim. Sondyqtan men oǵan eshqandaı syılyq tilemeımin.

Meniń eki betim dý ete tústi. Jańa, óz kezegim kelgende, bireýdiń sózin oqyp bergenim úshin aqy izdep, Meńtaıdyń betinen súıgenime uıaldym.

Keshimiz kóńildi bolyp, uzaqqa sozyldy da, ýnıversıtetten jataqhanaǵa kesh qaıttyq. Ýlap-shýlap, kósheni basymyzǵa kótere dabyrlasyp kele jattyq. Bir qaǵa beriste men Meńtaıǵa til qattym.

— Meńtaı, sen maǵan ókpelep qalǵan joqsyń ba? — dedim.

— Nege?

— Baǵanaǵy súıgenim úshin.

— Ol, birinshiden, oıynnyń shartyna baılanysty boldy ǵoı, — dedi Meńtaı. — Ekinshiden, siz meniń aǵaıym ispettisiz. Aǵasy betinen súıgenge qaryndasy ókpeleýshi me edi?.

— Shyn ókpelegen joqsyń ba? — dedim men qýanyp ketip.

— Shyn, — dedi Meńtaı baısaldy únmen.

— Onda raqmet saǵan...

Biraz júrgennen keıin taǵy da ún qattym.

— Meńtaı, bir ótinishim bar edi aıtatyn, — dedim.

— Aıtyńyz.

— Ruqsat etseń, jańaǵy oqyǵandaryńdy kóshirip alar edim.

Meńtaı únsiz eki-úsh attady. Sodan soń baryp jaýap berdi.

— Dápterde basqa da shımaılarym bar edi, — dep baıaý aıtty da, tez sheshimge keldi. — Jaraıdy, alyńyz. Biraq basqa eshkimge kórsetpessiz.

— Kórsetpeımin, — dedim men ant etkendeı elpildep. Qyz qoltyǵyndaǵy dápterin maǵan berdi.

Baǵana, ony bir súıgenshe súıegim balqyǵan edi. Endi, dápteri qolyma tıgende, patshanyń saraıynan kótergeninshe altyn alǵan qaıyrshydaı qýandym.

Jataqhanaǵa jetip, bólmege kirgennen keıin stol basyna otyra qaldym da, shamdy kóleńkelep alyp, qadalyp qyz dápterin oqýǵa kiristim. Dápterdiń alǵashqy birneshe betine «Apamnyń aıtqandary» degen zagolovokpen Meńtaıdyń baǵanaǵy oqyǵandary tizilgen eken. Onyń odan keıingi betterine qyz óziniń oqyǵan, bilgen, kórgen jaılaryn jazypty. Solarǵa baılanysty óz oılaryn marjandaı tiziltip, qysqa-qysqa etip qaǵazǵa túsiripti. Bitken ár oıdyń arasyn syzyqpen bólip tastap, keı jazbalaryna jeke-jeke at qoıyp, rım sıfrlarymen taraýlap otyrypty. Dápterdiń keı tustary kúndelik ispettendirilip, onda qyzdyń jan syrlary baıandalypty. Men ol betterdiń bárin, dastarqandaǵy táttiniń birinen soń birin surap qol sozǵan baladaı bolyp, bas almastan oqı berdim.

Tań aǵarǵansha tapjylmastan otyryp men Meńtaı dápterinen mynalardy oqyp shyqtym.

«Qulaqtan kirgen ótirik pen ósek ǵashyqtar júreginiń tórine tasqorǵan bop qalanady. Túrmedeı qapas, suryqsyz ol qorǵannyń kirpishterin baltalap buzyp, súımenmen soǵyp qırata almaısyń. Oǵan ózgeshe qural kerek-aqtyqqa kóz jetip, adaldyqqa kóńil sengende ǵana ol kúl bolyp kókke ushady.

Zulymdyq mahabbatty torıdy. Qashanda mahabbattyń qalaı mereıin tómendetsem eken dep alasurady. Tek kúshti mahabbat qana zulymdyqtyń toryna túspeıdi.

Shyǵys naqyly. I. — Basqa kimmen dos bolsań, onymen dos bol, biraq mynadaı úsh adammen dos bolma, — depti bir danyshpan ózinen aqyl suraı kelgen adamǵa. — Aqymaqpen dos bolma, ol saǵan jaqsylyq jasaımyn dep júrip-aq jamandyq jasaıdy; zerikkish janǵa jolama, qansha sengenińmen ol seni tastap ketedi; ótirikshiden aýlaq bol, ol seni ósekke tanǵanyn ózi de sezbeı qalady.

İİ. Bir adam qazynyń aldyna kelip: meniń úsh túrli qumarlyǵym bar, olar: sharap, áıel, ótirik aıtýshylyq. Osy úsheýiniń qaısysyn tastasam eken? — depti. Qazy oılanyp otyryp: «Ótirikti tastaǵanyń jón bolar» depti. Keńes alǵan adam qaıtyp ketedi. Bir kúni onyń bóten áıelge kóńili aýady. Sonda onyń basyna mynadaı oı keledi: is aıaǵy nasyrǵa shaýyp, qazyǵa barsam — ol menen «basqanyń áıelin azǵyrǵanyń ras pa?» — dep suraıdy. «Iá» desem, jazaǵa ushyraımyn, «joq» desem, ótirikshi bolamyn. Qoı, odan da áıel qumarlyqty da tastaıyn degen qorytyndyǵa keledi. Sóıtip ol óziniń sharap qumarlyǵyn da tastaǵan eken.

«Bul baıǵus nege shólge qumar?» dep balyq túıequsqa tańdanady eken. «Bul nege sonshama sýǵa ǵashyq?» dep túıequs balyqqa tańdanatyn bolsa kerek.

İnjý teńizdiń tereń túbinen alynady. Teńizdiń sýyǵyna tońyp, sýyna tunshyqpaǵannyń injý men merýertke qoly jetpeıdi. Mahabbat ta sol sıaqty.

Jyltyraǵan kishkentaı ushqynnan lapyldaǵan órt tutanady. Mahabbat ta sol sıaqty.

Jamanǵa bastamaq murattan, jaqsyǵa bastar uıat artyq.

Shóldemeı turǵanda eki ret ishken sýdan, shól qysqanda bir ret qanǵannyń ózi abzal.

Jalyqpaıtyn jan jartasty mújigen sýmen teń.

Kiná taǵý — kıkiljińniń alǵysózi.

Zerikkish jannyń mahabbaty qaıtarylmas qaryzben teń.

Soqyrdyń kózi kórmese, kúnde qansha jazyq bar.

Tatý bolyp ajyraý, janyńa túsken daqpen teń. Araz bolyp jaqyndaý, ol da ózinshe bir mereı.

Turaqtylyq — mahabbat muraty.

Súıisken jandar bir-birinen alysta júrse, tús kórisip, túshirkenisedi.

Óńde — tán tabyssa, túste — jan janasady.

Tús týraly. Ǵashyqtar kóretin tústiń tórt túri bolady.

1. Súıgeni tastap ketken ǵashyq túsinde súıiktisimen jaqyndap, qaıtadan tatýlasyp júrgenin kóredi. Oıana kelse, onysy tús bolyp, ókinishke batady.

2. Súıgeni jaqynda, biraq aralarynda áldebir salqyn júrgen ǵashyq súıgeniniń ózin tastap ketkenin kórip, qatty ókinip, keıde óksip jylap oıanady. Bul onyń solaı bolyp, ketpese ıgi degen ishki oıynyń jalǵasy.

3. Súıgeniniń úıi jaqyn jerdegi ǵashyqtyń túsine ol alystap, aýlaqtap ketken bop kórinedi. Buǵan qatty qınalyp, úreılene oıanǵan ol bul túsi ekenin, ǵashyǵynyń eshqaıda ketpegenin bilip, «ýh!» dep, óz-ózinen qýanysh tabady.

4. Súıgeninen alysta júrgen ǵashyq túsinde onyń qasynda bolyp shyǵady. Ekeýi qosylyp, qýanysh, rahat tabady. Al oıana kelgende, onyń biri de joq bolyp shyǵady da, burynǵydanda kúshti qaıǵy men qasiretke batady.

Ustamdy áıel men ustamdy erkek kúlge kómýli qolamtaǵa uqsaıdy, olar kúldi arshyp, ózderine jaqyn kelgen jandy ǵana kúıdiredi.

Óz oılarym:

Nege ekenin bilmeımin, men áıelder týraly, olardyń jaratylys-tabıǵatyndaǵy máńgilik mazasyzdyq jaıynda kóbirek tolǵanamyn. Keıde meniń áıeldi túngi bólmede mazdap janyp turǵan shyraqqa teńegim keledi. Olaı deıtinim, shyraq búkil bólmege sáýle shashyp, nur taratady. Sonyń jaryǵymen úı ishiniń kúndizgi tirshiligi jalǵasyp, sharýasy istelip, rettelip jatady. Saǵat saıyn shyraqtyń maıy azaıyp, boıy alasapa beredi. Eń sońǵy tamshy maıy sarqylyp, bitkennen keıin, «al, maǵan razy bolyńdar» degendeı, keýdeden aqtyq ret dem shyǵarǵandaı bir dir etedi de shyraq sónedi. Ol jan-jaǵyna úzdiksiz jaryq shashyp, qarańǵylyqty qýalaýmen bar ómirin ótkeredi de, máńgi óshedi.

Baıqap, barlap qarasaq, áıeldiń de ómiri osyǵan uqsaıtyn sıaqty. Boıjetip, bosaǵa ózgertip, basynan qyz dáýreni ketkennen keıin ol qyzmetke turady, jumysqa ornalasady. Birazdan keıin balaly-shaǵaly bolady. Odan soń qyzmet, kúıeý jáne balanyń ǵana qamyn oılap, bar janyn solarǵa salyp, dedekteıdi de júredi. Keshke, artynyp-tartynyp jumystan kele sala, bilekti sybanyp jiberip, úı ishine as ázirleıdi. Kópshilik erkekter túz sharýasy, keńse qyzmetinen kelgennen keıin, jyǵylyp qalmaý úshin dóńgelek ústeldi jaǵalaǵan jas baladaı bolyp, dıvandy tóńirekteıdi. Men muny aýyldan da kóp kórdim, qaladan da baıqadym. Al áıel oǵan múlde qabaq shytpaıdy, balalarynyń betinen bir-bir ıiskep alyp, úı ishin kúmis kúlkige toltyryp, jaırańdap, jarqyldap júre beredi. Men osynyń bári áıel júregindegi sheksiz mahabbatqa baılanysty-aý dep oılaımyn. Menińshe, áıel mahabbaty — eń kúshti mahabbat. Erkekter álimen kúshti bolsa, áıelder mahabbatymen myqty. Áıel mahabbaty — álemniń tutqasy. Men osylaı dep túsinemin. Áıel mahabbatynyń kúshi jerdiń tartý kúshinen kem emes-aý dep oılaımyn.

Minekı, áıel degen osyndaı erekshe eńbekshi jurt. Ol dúnıege ómir taratady, koǵam ıgiligine eńbegimen úles qosady, semáǵa qýanysh ákeledi. Sol úshin ol, qarlyǵashtaı lypyp, eshqashan tynym tappaıdy. Budan basqa tirshilikti eshbir áıel — ómir dep túsinbeıdi. Biz de bir kúni semá quryp, apa, analarymyzdyń máńgilik kásibine kirisemiz-aý áli. (Bizdiń dıvan jaǵalaǵyshtarymyz qandaı bolar eken deseńshi?!).

Semá — memlekettiń negizi. Bizdiń memleketimiz — azattyqtyń, ádildiktiń, adamgershiliktiń Otany. Semáǵa adaldyqtyń úlgisi de elden elge, urpaqtan urpaqqa bizden taraýy kerek. Sondyqtan men erli-zaıypty adamdardyń juptylyq saltyn, adaldyq zańyndaı ardaqtap, buljytpaı oryndaýyn qalaımyn. Áıeldiń júregine jara túspese eken, ol árqashanda baqytty, qýanyshty bola berse eken deımin. Barlyq áıeldiń jary aq kóńil, adal bolsa eken, olar árqashan áıelderin qadirleı bilse eken dep tileımin.

Men Otanymdy súıemin, óz memleketimdi óz úıimdeı kóremin. Eger men soǵysta bolsam, súıikti Otanym úshin, Zoıa Kosmodemánskaıa, Mánshúk Mámetova, Álıa Moldaǵulova sıaqty, qasyqtaı qanymdy, shybyndaı janymdy aıamas edim. Biraq meniń úlesime soǵysqa barý tıgen joq. Men bul soǵysta talaı adamnyń qany tógilip qorǵalǵan qasıetti memleketimniń moraldik negizderi odan saıyn berik bola berýin murat tutamyn. Óristegen ekonomıka men berik moraldik negizi bar memleket eshqashan da, eshkimnen de jeńilmeıdi dep bilgendikten sony nyǵaıta berýge úles qosýdy arman etemin.

On segiz jas - ot bop laýlap turǵan shaǵy eken ǵoı adamnyń. Janyń jalyndy bolyp, jas ǵumyrdy elińe paıdaly etip ótkizgenge ne jetsin! Jan-jaǵyńa nur shashyp ótken ómirden ardaqty ne bolsyn!

Kıno - jaqsy óner. Biraq keıbir qyzdardyń sabaqty tastap, kún saıyn kınoshyl bolýy — jaqsy óner emes-aý.

Kóz kórmegenge kúdik keltirme. Kúdik — ótiriktiń, jalanyń bir túri.

Aýyzdan shyqqan sózdi ańdyma. Ańdysań da jamanǵa joryma.

Syrlar. 1. Keshe ýnıversıtetten E., J. jáne men úsheýmiz birge qaıttyq. Kúlkili, qyzyq jaılardy kóp aıtysyp, jataqhanaǵa deıin jaıaý keldik. Bir kezde uldardyń qyzdardan syr jasyrmaıtyndyǵy, al qyzdardyń uldarǵa syryn aıtpaıtyndyǵy sóz boldy. E. menen osynyń sebebi ne dep surady.

— Qyzdyń jaǵdaıy qıyn ǵoı, aǵaı, — dedim men. — Olar jigitterge syryn laq etkizip eshqashan aqtara almaıdy.

— Nege?

— Onyń nege ekenin aıtý qıyn. Bálkim, qyz tabıǵaty, jaratylysy solaı shyǵar. Áıteýir qyz syryn ishine búgedi. Ol súıip turǵan adamyna men seni súıemin dep aıta almaıdy. Aıta almaǵandyqtan onyń súıgen jigitinen aıyrylyp qalýy da yqtımal.

— Aıtýy kerek qoı.

— Ia, aıtýy kerek. Bálkim, qyzdyń qadiri sol aıta almaýynda shyǵar, kim biledi.

— Men qyz bolsam aıtar edim, — dedi J.

— Qyz janynyń náziktigi, jasqanshaq, úrkek, syrshyldyǵy aıtqyzbasa, qalaı aıtasyń? — dedim men kúlip.

2. Búgin bizdiń bólmege júgirip 3. keldi.

— Men bir jigitpen tanysyp edim, synap bershi, — dedi eki ıyǵynan demalyp.

— Qoı, 3., «Shoqpardaı kekili bar, qamys qulaq» dep zaýlatyp qoıa beretin jigit jylqy emes, qalaı synaıdy ony? — dedim ázildep.

— Qoıshy, sen bilesiń ǵoı, adamnyń jaqsy, jamanyn birden aıyrasyń ǵoı, — dep 3.

— Tanysqandaryńa qansha boldy? — dedim ol qyr sońymnan qalmaǵan soń.

— Baqandaı on alty kún.

— Tym az eken, — dedim men basymdy shaıqap.

— Senińshe, jigit pen qyz qansha ýaqyt tanys bop júrýi kerek?

— Bir jyl, eki jyl.

— Oıbaı, — dep 3. nyń kózi baqyraıyp ketti. — Oǵan deıin meniń ishim jarylyp ketedi-ǵoı, Meńtaı-aý.

— Jigittiń janyn synaý aılar men jyldardy kerek etedi deıdi, — dep men kúldim.

— Qoıshy, kúlmeshi, men onyń barlyq qasıetterin sanap shyǵaıyn, sen maǵan onyń qandaı jigit ekenin aıtyp bershi.

Z. ólerdegi sózin aıtyp, jalynǵandaı boldy. Men oǵan eki-úsh suraq qoıdym.

— Jigitiń araq ishe me?

— Eptep ishedi, biraq kóp emes.

— Mac bolǵanyn kórdiń be?

— Bir-aq ret. Onda da bir vecherde joldastary ish-ish dep bolmaǵan soń...

— Basqa qandaı minin bilesiń?

— Basqa eshqandaı mini joq: jaqsy bıleıdi, ıilip turady, kınoǵa aparady. Onyń ústine aǵasy jaqsy qyzmette kórinedi. Z. men jigitin jaman eken dep aıtyp qala ma dep sasqalaqtaǵandaı, ony ústi-ústine maqtaı jóneldi.

— Qoı, Z., — dedim men taǵy kúlip. — Bul suraqtardy saǵan ásheıin, ázil úshin qoıyp jatyrmyn. Men syrlas emes kisige syn aıta almaımyn. Biraq apamnyń bir jigit jaıynda aıtqany esimde qalypty. Qalasań, sony aıtyp bereıin.

— Aıtshy, jigitterdi qalaı synaý jaıynda bolar, — dep Z. odan saıyn úzdige tústi.

Apam men joǵary klasqa kóshkennen keıin ómirdiń ár alýan qıyndyǵy, jaqsy men jamandyq, ár qıly adam minezderi jaıly áńgimeler aıtyp otyratyn. Sonda baıǵus apam aıtqanynyń barlyǵy meniń qulaǵyma sińe bersin dep oılaıdy eken ǵoı. Bir kúni apam óz-ózinen otyryp, maǵan jigitter jaıly áńgime aıtty.

— Ómirde minsiz kisi bolmaıdy, — dep bastady apam sózin. — Qyzǵa jigit júz prosent jaqsy bop eshqashan da kezdespeıdi. Jigitti júz prosent jaqsy etetin jaqsy jar, jaqsy áıel ǵana. Sondyqtan qyz balalardyń dap-daıyn jaqsy kúıeýge shyǵa qoıamyn deýi qıyn. — Apam osylaı dep basyn bir shaıqap qoıdy. Men áldebir kitapqa kóz júgirtken bop, únsiz tyńdap otyra berdim. — Ol jigitterdiń de kinási emes, — dedi apam qaıtadan sózin jalǵap. — Olardyń da bul iste bilimi, tájirıbeleri joq. Kelinshek alý kerektigin bilse de, onymen qalaı ómir súrý kerektigin bilmeıdi. Ony júre-júre jigitke ómir úıretedi. Sondyqtan jas jigitter maǵan kesek-kesek rýda ispettes bolyp tanylady. Al jas áıelge sol rýdanyń kenin alyp, jaqsy músin jasaý qajet, óziniń kóńilindegideı kúıeý etip shyǵarýy kerek. Bul úshin bireýdiń erkesi bop bulǵaqtap ósken qyz baıǵusta tájirıbe joq. Ýh! — dep apam álde bir aýyr júk arqalap kele jatqandaı bop kúrsinip qoıdy. — Árıne, rýdany is qylý ońaı. Ol úshin zavodta arnaýly marten peshi bar. Peshtiń qyzýy rýdany balqytyp, onyń boıyndaǵy quryshty qoqystan bólip alýǵa múmkindik beredi. Sodan soń sheberdiń taza quryshty qaıta paıdalanamyn dese de erki bar. Al jigitti rýda sıaqty peshke salyp balqyta almaısyń. Ony tek áıeldiń mahabbaty ǵana balqytady. Kúshti mahabbaty bar, aqyldy, sabyrly áıel ǵana jaman jigitten jaqsy jar jasap ala alady. Sodan keıin olar biriniń aıtqanynan biri shyqpaı, syılasymdy, tatý-tátti ómirdi bastarynan keshiredi. Bul jolda áıeldiń kóp qajyr, qaıraty jumsalady. Ol jaqsy jardy sodan soń baryp tabady.

— Apam baıǵus bul áńgimesin maǵan bir emes, birneshe ret qaıtalap aıtqan edi, — dedim Z. ǵa burylyp. — Sondyqtan qulaǵymda qalypty. — Al endi men saǵan ne deımin? Meniń aıtar aqylym bireý ǵana...

— E, sony aıtshy, — dedi Z. shydamsyzdanyp.

— Meniń aıtar aqylym mynaý ǵana: óziń bil, óziń oılan, óziń esepte. Qyzdyń ózine laıyq ómirlik jar tańdaýy aýyl bop aqyldasyp, bazardan at satyp alý emes. Óziń ony jaqsy jigit dep shań jýytpaı tursyń. Al jaqsy jigittiń álden araq ishýi maǵan unap turǵan joq. Qosylǵan soń kemshiligin túzep áketýge álim keledi, apam aıtqandaı, mahabbatymnyń kúshi, óz qajyrym oǵan jetedi deseń, ózińe serik et ony.

— Sonda ony jaman jigit degiń kele me?

— Meniń eshkim jaıynda asyǵys pikir aıtqym kelmeıdi. Onyń ústine ózim kórmegen, bilmeıtin adamym týraly olaı dep tipti de aıta almaımyn. Bálkim, bir qaraǵanda bireýge bireý jaman kóringenimen, negizinde ol jaqsy adam bop shyǵar, kim biledi. Jigit ústindegi kóılek emes qoı birden ıá jaqsy, ıá jaman dep baǵasyn beretin.

— Osyndaıdyń bárin qaıdan bilesiń? — dedi Z. kúlip.

Men oǵan shyndap jaýap berdim.

—Adam boıyndaǵy, ásirese qyz boıyndaǵy qasıet ana bergen tárbıeden ǵoı. Apam maǵan ylǵı: «Qaraǵym, adamdy bilmeı jatyp, asyǵys jamandama. Kim biledi, sol jaman degen adamnyń da jaqsylyǵy bolar» dep otyrýshy edi. Men ol kisiniń ómiri bireýdi «ol solaı» dep jamandaǵanyn estigen emespin. Odan soń adamǵa tárbıeni mektep pen kitap beredi ǵoı, — dedim.

— Mektepte men de oqydym, meniń de sheshem bar. Endeshe men nege sen bilgendi bilmeımin. Biraq men eshqashanda bastaǵan kitabymnyń aıaǵyna shyqqan emespin. Nege ekenin bilmeımin, kitapty qolyma alsam-aq uıqym keledi.

— Sen de jaqsy qyzsyń, — dep men Z.-nyń moınyna qushaqtadym. — Sen aq kóńilsiń, oıyńdaǵyny jasyrmaı týra aıtasyń. Bul — jaqsy adamnyń qasıeti. Biraq sen sál ushqalaqsyń, kórgeniń men estigenińdi baıyptaı bermeısiń. Azdaǵan kórseqyzar, modashyldyǵyń bar. Biraq munyń bári keıin ózinen-ózi qalady.

— Ras aıtasyń ba? Men shynynda jaqsymyn ba? — dep 3. qýanyp qaldy. Qýanǵany sondaı, ol maǵan aqyldasamyn dep kelgen áńgimesin de aıaqtatpastan umytyp ketti.

Biz ýnıversıtettiń ekinshi kýrsyn aıaqtaýǵa aınaldyq. Erteń bárimiz sońǵy emtıhandy ótkizip, úshinshi kýrsqa kóshemiz. Keıbir qyzdar kóshe almaı qala ma dep qorqyp júrýshi edim. Áýpirimdep olar da ótip keledi. Olarǵa emtıhan kezinde E. aǵaı qatty kómektesti.

Erteń keshke kýrsty bitirýge arnalǵan keshimiz bolady. Oǵan bárimiz jańa nárse daıarlap aparýǵa kelistik. Men «Apamnyń aıtqandaryn» oqyp bersem deımin».

Meńtaı dápterin eń qyzyq romanǵa úńilgendeı bop, bas almastan oqydym. Ásheıinde kóp úndemeıtin, eshkimmen eshqashan da sóz jarystyryp jatpaıtyn, quptaǵanyn jymıýmen jetkizip, teris kórgenin únsiz qalýmen ańǵartatyn Meńtaıdyń jan sheshendigin jańadan taǵy da tanyǵandaı boldym. Oqyǵan kitaptarynan jazyp alǵan úlgi, ǵıbrat bolarlyq sózderi, qoǵamdyq máni bar keıbir máselelerge ózinshe oı júgirtip, baǵa berýi meni sonsha tebirentti. «Osyndaı kórikti, aqyldy, adamgershiligi mol qyzǵa qoly jetip, jar etken jannyń armany bolar ma eken, sirá», — dep ishteı kúrsinip, yntyqqan ústine yntyǵa tústim. Baǵanaǵy ony betinen súıgenim oıyma oralǵanda júregim lúpildep, tolqyp, lyqyp aýzyma kelip qalǵandaı boldy. Meńtaıdy oıynnyń tártibi degendi syltaý etip ruqsatsyz súıgenime qaıta qysylyp, «apyraı, ol ókpelep qalǵan joq pa eken?» dep jáne qınaldym.

Osy oılarmen men tań ata bólmeniń shamyn óshirip, bajyldaýyq tósegime baryp qısaıdym. Maqtasy túıirtpek-túıirtpek bop eki-úsh jerge jıylyp, ózge tusy múlde juqaryp, temir tósektiń úzik reshetkalaryn japqan matras ústinde óli tıgendeı bop dóńbekshidim. Kózden uıqy qashyp, Meńtaı týraly oıym, shynjyrdyń shyǵyrshyqtaryndaı, birine-biri jalǵasyp, jańa bir óleńniń joldary týdy. Ol joldardy umytpaý úshin qaıta-qaıta ornymnan turyp, qaǵazǵa tizdim. Áreń degende bir-eki saǵat kóz shyrymyn alyp, túske taman Meńtaı dápterine onyń toqtaǵan jerinen jalǵastyryp myna shýmaqtardy jazdym.

Aı — qasy, kún — Meńtaıdyń eki kózi.
Samal jel — onyń kúle aıtqan sózi.
Baqyt — ystyq qushaǵy, baılyq qazyna,
Dúnıe degen tek sonyń jalǵyz ózi!
Qulaqtyń súıkimdisi — onyń aty.
Kózdiń kórki — bir syzyq jazǵan haty.
Ujymaq degen bary ras bolsa,
Ol — tek qana Meńtaıdyń mahabbaty.
Raqat — sonyń keýdesi, gúl — minezi,
Ot — ózińe týra kóz tikken kezi.
Dúnıedegi eń tátti — sonyń erni,
Dámi qaıtyp, eshqashan etpes mezi.
Marjan, jaqut deıtinder — sonyń tisi,
Kóz tartar ádeppenen qylǵan isi,
Bir aýyz aıtqan sózi jandy eritip,
Mas bolar aq dıdaryn kórgen kisi.
Tıgende qolym onyń bilegine —
Jetkendeı boldym barlyq tilegime.
Basyma baqyt ornap ómirdegi,
Bar shattyq quıyldy kep júregime.
Qaıter em eger Meńtaı qushaqtatsa,
Jarqyrap, kúnshe kúlip, tań bop atsa ?!
Súıgizip taǵy da bir aq tamaqtan,
Óń berip jyly shyraı jaýap qatsa ?!
Bári az baǵasyna barsha sannyń,
Táj, taǵy, mal men múlki patsha, hannyń,
— Meńtaıdy máńgi qushyp súıetuǵyn
Bar eken ne armany jigit jannyń ?!

* * *

Dápterdi ózine qaıtaryp bereıin dep, alpys ekinshi bólmege barsam, Meńtaı búgin tústen keıingi poezben kanıkýlǵa aýylyna qaıtpaq bop ázirlenýde eken. Kitaptaryn tekshelep býyp qoıypty. Ústel ústinde, aýzy jaıyndaı ashylyp qara chemodan jatyr. Qanıpa, Maıra, Aqanas, Nazılásh, Zaıkúl bári sonda jınalǵan, japyrlasyp júk jınasyp júr.

— Óı, sen qaıda júrsiń? — dedi Zaıkúl meni kóre salyp, júk salatyn kenepke tyǵyzdap jatqan Meńtaıdyń kórpe-jastyǵyn tastaı berip. — Aýzyn túımelep, bý myna qyzyl kórpeni.

Men qolymdaǵy dápterdi Meńtaıǵa qaıyryp úlgirgenshe, Zaıkúl aǵash tutqaly, júk býatyn eki aıyr brezent belbeýdi meniń moınyma salyp kep jiberip, buıdalap alǵan taılaǵyndaı elpeńdetip, júgi jınalǵan jalańash tósekke qaraı jeteleı kep jóneldi.

— Qoısańshy, Zaıkúl, — dep qyzdar dý kúlisip jatyr.

— E, ne qoıatyny bar. «Qyzyl kórpe» dep tańdaıy taqyldaǵanda sondaı, býsyn qyzyl kórpesin.

Men burylyp, qolymdaǵy dápterdi Meńtaıǵa usyndym.

— Á, meniń dápterim be? — dep Meńtaı ony maǵan bergenin múlde umytyp ketken sıaqtanyp, jaılap qolyna aldy da, betin ashpastan ashyq jatqan chemodannyń ishine tastaı saldy. Men bireý-mireý dápterdi aqtaryp, ondaǵy meniń óleńsymaǵymdy kórip qoıar ma eken dep qoryqqan edim. Asyǵys bolǵandyqtan ba, áıteýir, eshkim oǵan nazar aýdarmady. Lezde ol Meńtaıdyń chemodanǵa salǵan basqa zattarynyń astynda qaldy.

Zaıkúldiń basshylyǵy, Maıranyń kómegimen men Meńtaıdyń kórpe-jastyǵyn, qysqy paltosyn kenepke jaıǵastyrdym.

— Seniń osy jalqaýlyǵyń-aı, Zaıkúl, — dedi Meńtaı qasymyzǵa kelip, — aǵaıdy áýre qylmaı, óziń-aq býa salmaıtyn ba ediń?

— Erbol turǵanda men nege býamyn? — dedi Zaıkúl. — Jigit degen qyzdyń kók esegi emes pe, táıiri. Qyzdardyń júgin kóterip, jumysyn tyndyrǵandy baqyt dep bilýi kerek bular. — Osylaı dep Zaıkúl qyzdardy dý kúldirip aldy da, sózin qaıta jalǵady. — Onyń ústine men buǵan jaqsylyq jasap turmyn,— dep ıegimen meni nusqap, Meńtaıǵa buryldy. — Seniń etińe tıgen kórpeni qolyna ustattym, seniń ıisiń sińgen zattardy murnyna ıiskettim. Budan artyq ne kerek jigitke! Erbol, solaı ma? — Zaıkúl meni ıyǵymnan nuqydy. Men terlep-tepship, kúlip, basymdy ızedim.

— Túý, Zaıkúl, sen de joqty aıtady ekensiń, — dep Meńtaı qyp-qyzyl bop, teris aınalyp ketti. Qyzdar sylq-sylq kúlisip, tómen qarasty.

Zaıkúldiń sózinen be, qyzdardyń kúlkisinen be, kúnniń ystyqtyǵynan ba, álde shynynda da, Meńtaıdyń zattaryna qolym tıgen soń eljirep, eseńgiredim be, áıteýir, mańdaıym, óne boıym jipsip, lezde arqamdy ter jaýyp ketti. Qalyń soldat gımnasterkasy ony syrt kózge kórsetpegenimen, soǵan eregesip, qasaqana, qyzdar kórsin degendeı, eki samaıymnan jarysa domalaǵan qos monshaq eńkeıip jumys istep jatqan meniń murnyma qaraı jyljydy. Muny qyzdar kórmese eken dep, móńkıtin asaýdaı moınymdy ishime alyp, odan saıyn buǵa tústim. Des berisi, osy sátte bireý dúbirlete júgirip kelip, sartyldata bólmeniń esigin qaqty da, jurttyń báriniń nazary solaı qaraı aýdy. Ol túnde qaladaǵy jaqyndarynyń úıine qonyp, qyzdardy shyǵaryp sala almaı qalyp qoıdym ba dep jelpeńdep kelgen Jomartbek eken. Qyzdar japyrlasyp oǵan burylyp ketkende men urlanyp, gımnasterkamnyń jeńimen eki samaıymdy, mańdaıymdy súrttim. Sodan soń júk qaptyń ekijaq basyn býyp, tyǵyzdap belbeýin tarttym.

Qyzdardyń keıbireýi qoldaryna bir-bir býma ustap, býylǵan júkti men, chemodandy Jomartbek kóterip, ázil-kúlkimen jataqhana dálizin basymyzǵa kóterip, kóshege shyqtyq. Esik aldynda Jomartbek eki qolyma teń bolsyn dep men kóterip kele jatqan júkke umsynyp edi, Qanıpa qolyn qylyshtaı sermep kep qaldy.

— Joq, bolmaıdy, muny tek Erbol ǵana alyp júrýi kerek.

— Nege? — dedi Jomartbek apalaqtap.

— Sebebi bar. Solaı ǵoı, Zaıkúl.

— Solaı, solaı! — dep Zaıkúl Jomartbek ekeýmizdiń ortamyzǵa kımelep kirip, aramyzdy alshaqtatyp jiberdi.

Erigip kele jatqan jurtqa bul da ezý jıdyrmas kúlki boldy. Qoıshy, ne kerek, attap basqanymyz ázil, qıt etken qımylymyz kúlki bolyp, jataqhana janynan ótetin tramvaı jolyna jettik. Nıkolsk shirkeýiniń túbindegi kók bazardyń qasynan bazardan shyqqan jurtpen talasa-tarmasa ekinshi tramvaıǵa otyryp, onyń ishin jáne kúlkige toltyryp, ekinshi Almaty vokzalyna keldik. Vokzal basyn kernegen kileń stýdentter eken. Biz perronǵa shyǵyp, birinshi jolda turǵan qabyrǵalarynda «Almaty—Novosıbırsk» degen jazýlary bar vagondarǵa jaqyndadyq. Bul poezben Meńtaı, Maıra, Saqıla attanbaq. Olardyń júgin vagonǵa jaıǵastyryp, jerge tústik te, alqa-qotan tura qalyp, ánge kiristik. Ándi Jomartbek bastady.

Aqqumnyń bir qyzy bar İńkár atty.
Sózi bar alýan, sheker, baldan tátti...

— Báse, — dep syqylyqtaı kúldi Zaıkúl. — Jomartbek «Aqqumdy» aıtatyn shyǵar dep edim, týra sodan bastady. Endi ony poezd júrgenshe sozady bul.

Jomartbek ózine qarap kúlip, birdeńe dep turǵan Zaıkúlge basyn ızedi de, ánin toqtatpaı jalǵastyra berdi.

Adamnyń ózim kórgen abzaly eken,
Aıtaıyn ánge qosyp... perızatty,
Egı-gaı,
Egı-gaı,
Ek-káı.
Egı-gaı, —

dep ol, qaı jerinen sýyryp alǵany belgisiz, quryqtaı ushtalmaǵan qara qaryndashty bizge qaraı siltep, sál bógeldi de: «Al endi qosylyńdar» degendeı, árqaısymyzdy bir nusqap, Dırıjershe basyn ızeı bastady. Biz tez ánniń qaıyrmasyna kiristik.

Egı-gaı, sáýlem, Egı-gaı, sáýlem.
Egı-gaı, egı-gaı! Egı-gaı, sáýlem, Egı-gaı!

Bir vagonnyń qasynda án bastalýy-aq muń aıtqan eken, birtindep basqa vagondar tusynan da kóp daýystar qosyla áýender shyrqalyp ketti. Bizge kórshi vagonnyń jerde turǵan jolaýshy qyzdary «Basynda Qamajaıdyń bir tal úki» dep bastap, quıqyljyta shyrqasa, bir jaǵymyzdan «Maýsymjan, Maýsymjan, tanımyn, sáýlem, daýsyńnan» dep jigitter ekpindete jáne jóneldi. Odan árirekte «Aıttym sálem, qalamqas», «Aınamkóz» aıtylyp, endi bir jaqtan «Qyzy edim men Ýálıdiń...» dep Maıra áni saırady. Men Jomartbek bastaǵan ánniń «egı-gaı, ek-káıin» qoıa salyp, solardyń árqaısysyna kezek qulaq tigemin. Stýdentter men júrginshi jolaýshylar jańa ǵana chemodan súıretip, júk arqalap, qaıshy alysqan perronnyń endi lezde án alańyna aınalyp ketkenine tań qalamyn. Ár jerde naqysh-mánine keltire shyrqalǵan ánderdiń tanys áýenderi men sózderi júrekti qytyqtaı, jandy terbeı tamyljıdy.

Senen artyq jan týmas,
Týsa týar artylmas...

Men eriksiz Meńtaıǵa qaradym. Ol aq mańdaıy jarqyrap, qyzdar aıtqan ekinshi án «Gakkýge» sabyrmen qosyla shyrqap tur.

Qus salyp, aıdyn kólde dabyl qaqtym,
Án salyp, talaı jerdiń dámin tattym...

Ánniń ár sózin aıtqan saıyn qyzdyń oımaqtaı aýzynan kóringen kirshiksiz appaq tisteri jarq-jurq etip, kóz shaǵylystyrady. «Sekildi qolmen tizgen ish qaınaıdy» degen aqyn sózi oıǵa oralady. Meniń de ishim qaınaıdy. Men qyzdyń minez, kórik, kelbet, aqyl, parasatyna qyzyǵamyn. Men onyń adamgershilik ınabat, ustamdylyǵyn unatamyn. Sary altyndaı sabyrlylyǵyna súısinemin. Men ishteı osy qyz ózimniń jarym bolsa eken dep tileımin. Biraq sol tilegimdi oǵan ashyp aıtýǵa til joq. Til bar-aý, tilge tilekti jetkizdirer táýekel joq. Óıtkeni qyz meni «aǵa» dep ardaqtaıdy, týysyndaı kórip, qurmetteıdi. Onyń osydan basqa oıy joq. Oıy joqtyǵyn qysqy kanıkýl kezinde, «Qyzyl kórpe» óleńine baılanysty bir bildirdi. Keshe ony taǵy da ańǵartty. Keshke, saýyqtan keıin ýnıversıtetten jataqhanaǵa qaıtyp kele jatqanda meniń betińnen súıgenime ókpelegen joqsyń ba degen suraǵyma: «Joq, birinshiden, ol oıynnyń shartyna baılanysty boldy ǵoı. Ekinshiden, siz meniń aǵaıym ispettisiz. Aǵasy betinen súıgende qaryndasy ókpeleýshi edi me?» dep jaýap berdi. Biraq Meńtaı qalaı qashqalaqtasa da, menen boıyn aýlaqtatsa da, báribir, men ony jaqsy kóremin. Ol kúndiz oıymnan, túnde túsimnen shyqpaıdy. Maǵan bir aýyz jyly jaýap bermese de men onyń jaqynnan júzin, alystan qarasyn kórgenge mázbin. Anadaıdan Meńtaıdyń tóbesi kórinse boldy, jeldi kúngi dıirmenniń qalaǵyndaı qalbalaqtaımyn da qalamyn. Ózimniń sonshama kúlkili jaıǵa túsetinimdi sezemin. Sezsem de, sezimimdi tejeı almaımyn. Yrjalaqtap kúlip, yqylastanyp qaýqalaqtaı beremin. Biraq qyz ony sezbegen, uqpaǵan qalyp tanytady. Meniń júregimde oǵan degen sonshama ystyq sezim baryn bilmegen, túsinbegen kúı kórsetedi. Qazir de onyń meniń ózi jaıynda ǵana oılap turǵanymmen sharýasy joq. Maǵan kóz qıyǵyn da salmastan, júzin de burmastan qyzdarmen qosyla án shyrqap, án yrǵaǵymen sál terbele, teńselip tur.

... Túskende sen esime, erke Gakký, qulpyrtyp osynaý ándi tolǵanamyn, —deıdi Meńtaı qyzdarmen qosyla. Qyzdar bulaı dese, men ishimnen, sol áýenge qosyp óz ánimdi, óz júregimdi jaryp shyqqan jyrymdy aǵytamyn. Men de óz-ózimnen yrǵalyp, tolassyz terbelemin.

Bári az baǵasyna barsha sannyń,
Táj, taǵy, mal men múlki patsha, hannyń,
— Meńtaıdy máńgi qushyp, súıetuǵyn
Bar eken ne armany jigit-jannyń?..

Men qaıta-qaıta jaýtańdap Meńtaıǵa qaraımyn. «Janymnyń jyryn uqsańshy, júregimniń tebirenisin tyńdasańshy!» dep jalynǵandaı bolamyn. «Men seni eki aı kórmeımin. Eki kún kórmesem, esim shyǵatyn basym, eki aıǵa qalaı shydaımyn, Meńtaı? Sol eki aıǵa azyq bolarlyqtaı etip, maǵan bir ret qıyla qarasańshy, aıasańshy meni» dep jylaǵandaı bolamyn. Bálkim, kóldeneńnen anyqtap qaraǵan adamǵa meniń ıegim dirildep, ernim kemseńdep ketken de shyǵar. Bir-aq ásem ánge eltigen jurttyń eshqaısysy meniń kóriksiz betime kóńil aýdarǵan joq.

Vokzal radıosy poezdyń júrýine bes mınýt qalǵanyn habarlap, perronǵa «Sarjaılaý» kúıiniń ekpindi áýenin tókti.

Osy kezde qyzdar men jigitter shyr kóbelek aınalyp, etekter úıirilip, erinder kúlimdep, vagondar aldy bı alańyna aınalyp ketti. Eki-ekiden juptasqan jastar aıaqtarynyń ushtarymen zyr qaqqanda maǵan vokzal aldy birin-biri qýalaǵan sansyz quıynǵa tolyp ketken sıaqtandy. Qan kóbelek aınalǵan sol quıyndar kókke burańdadaı buralyp qazir ushyp-ushyp, bıiktep samǵap, alystap ketetin ispettendi. Jomartbekpen bıleı jónelgen Meńtaıǵa kózim túsip edi, eki betiniń ushy qyzaryp, eki tanaýy ásem bop deldıip ketken Meńtaıdyń kishkentaı ádemi aıaqtary jerden joǵarylap kóterilip barady eken. Odan aıyrylyp qalardaı zárem ushyp, «alla!» dep men kózimdi jumdym. Meniń baqytyma qaraı osy kezde kúı aıaqtaldy da, baýyryn jazyp kókke kóterilýge aınalǵan aqqý qaıtadan jerge qondy. «Ýh!» dep ishime tereń bir dem tartyp, úlgirgenimshe provodnıkterdiń tus-tustan jamyraı aıtqan: «joldas jolaýshylar, vagonǵa kirińizder!» degen únderi estildi. Perrondy kernegen jańaǵy «quıyndar» tegis vagondarǵa qaraı lap qoıysty. Bizde qyzdarymyzdy qoltyqtap, vagonnyń tepkishegine kóterdik. Olarmen asyǵys qol qysystyq. Meńtaı meniń qolymdy qattyraq qysyp, uzaǵyraq ustaıtyn shyǵar dep úmittengen edim. Olaı bolmady, onyń alaqany meniń qolyma tıer-tımeste ekinshi bireý qaǵyp áketti. Osy kezde radıo «Qaratorǵaı» ánin shyrqady. Oǵan perrondaǵylar qosyldy, vagondaǵylar jáne jalǵady. Kóp adamnyń qosyla shyrqaǵan úni jeldi kúngi teńizdeı tolqyp vokzal ústine kóterildi de, keń prospektini kerneı Alataýǵa qaraı lyqsydy.

Keledi qara torǵaı qanat qaǵyp...

Men dereý ilgeri umtylyp, vagonnyń aldyna keldim de:

— Meńtaı, sen maǵan uryspa, dápterińe bir sóz qosyp qoıdym, — dedim daýystap.

Osy kezde gýdok berip, poezd qozǵaldy. Perronnan poezǵa, poezdan perronǵa qaraı qoldar sozyldy. Meńtaı basyn ızep, qyzdarǵa qol bulǵady. Ol basyn maǵan ızedi me, qyzdarǵa ızedi me, meniń ne degenimdi estidi me, estimedi me — aıyra almadym. Meniń kózime móltildep jas keldi. Ony ózgelerge kórsetpeý úshin, jyljyp bara jatqan vagondarǵa qarap qolymdy sermeı berdim. Qol sermep jerdegiler shyrqap tur. Vagondardyń terezelerinen, esikterinen qoldar bulǵap, poezdaǵylar shyrqap barady. Sermelgen qoldar qalyqtap ushyp bara jatqan qara torǵaılarǵa uqsaıdy. Bir top qara torǵaı zymyraı, samǵaı ushyp, alysqa bet qoıǵandaı. Bir toby qalyqtaı kóterilip, qaıta aınalyp, kelip alǵashqy ornyna qonýǵa bet alyp qaıta tómendegendeı.

Bulań etip qasymyzdan sońǵy vagon ótti. Sary jalaýshasyn shoshaıta ustaǵan kondýktor san kózdiń sharasyna jalǵyz kirip, beınebir sol kózderdiń tuńǵıyq túbine sińgendeı bolyp, tereńdep, batyp bara jatyr.

Radıo mýzykasy tyndy, án toqtady. Poezdyń dúrsili birte-birte alystaı da, báseńdeı berdi. Qalǵan jurt ún-túnsiz keri burylyp, vokzal qashasynan qalaǵa shyǵatyn qaqpaǵa qaraı aǵyldy. Perron toı ótken, jármeńkesi taraǵan taqyr tóbege uqsap, qulazyp bos qaldy. Sol perrondaı bolyp, poezdyń qarasynan kóz aıyrmaı qaltıyp jalǵyz qalǵan meniń kóńilim qulazyldy.

— Ereke, — dedi bireý aqyryn, daýystap. Bul Jomartbektiń úni edi. Ol men áskerden kelgen alǵashqy kezdegideı «aǵaıdy» qoıyp, keıde osylaı «Ereke» deıtin bolǵan. Úırenise kele basqa birsypyra qyzdar da meni «Erbol» dep ataýǵa kóshken. Tek Meńtaı ǵana «aǵaı» dep ataıtyn. Men moınymdy bursam, myń kisi sıarlyq perronda Jomartbek ekeýimiz ǵana qalyppyz. Jomartbek meniń Meńtaıdy qulaı súıetinimdi ishteı túsinetin edi. Sondyqtan bolar, ol jaqaýrata sóıledi.

— Eki aı degen ne, eki-aq kúndeı bop óte shyǵady áli, sodan soń taǵy da bas qosamyz ǵoı bárimiz, — dedi ol eki tanaýy deldeńdep. — Júrińiz, jurtta siz ekeýimiz ǵana qaldyq.

Jomartbek meni jubattym dep oılady. Biraq onysy jubatý emes, jaranyń aýzyn tyrnaýmen teń boldy. «Eki aı eki kúndeı bop qalaı kórinsin, — dep nazalandym ishimnen. — Men qyzyqqanǵa kóldeneńniń quryǵy túskish kelýshi edi. Kóńilim qulaǵan osy qyzdy da taǵy bireý qaǵyp ketip, dát dep qalmasam jarar edi. Onda men qalaı ómir súremin? Sálımanyń sherin soǵys tunshyqtyrǵan edi. Mundaı kelbet-kórki kelisti, aqyl, parasaty mol, janym súıgen jaqsy qyzdan aıyrylyp qalsam, sorly júregim ómir boıy, qap arqalaǵan qaıyrshydaı arman arqalap ketpeı me amalsyz. Muny umyttyratyn basqa jaqsy qyzǵa kezdessem quba-qup, kezdespesem, múgedekteı muńdy bolyp qalmaımyn ba ómir boıy. Endeshe, aýzyn býǵan ógizge uqsap, segiz aı boıy nege júrdim ún-túnsiz? Nege aıtpadym shynymdy? Nege aıaǵyna jyǵylyp, «jarym bol» dep jalynbadym men oǵan? Keıbireýler qyzdy bir kórgende-aq «Men saǵan ǵashyqpyn. Men sensiz ómir súre almaımyn» dep, jetim qozydaı qaqsamaı ma, jaq jappaı? Qumarlyǵyn ǵashyqtyqqa balap, qyr sońynan qala ma qyzdyń ondaılar? Qant salǵan qaptaı ǵyp, qolma-qol júreginiń aýzyna ashyp tastamaı ma ańqaıtyp?

Endeshe men shyn ǵashyqtyq syrymdy nege aqtarmadym sonsha kúnniń ishinde», — dep ishteı eńirep, óz barmaǵymdy ózim shaınap, súıretilip vokzaldyń qaqpasynan áreń shyqtym. Janym jańaǵy poezda ketip, bul jerde qur súlderim ǵana qalǵandaı, meń-zeń kúıde Jomartbekke ilesip kelip tramvaıǵa mindim. Tramvaı Karl Marks kóshesimen joǵary órlep kelip Shevchenkoǵa qaraı burylǵan buryshta Jomartbek túsip qaldy. Qaladaǵy týystarynyń biriniń úıine ketti. Menen Jomartbektiń jaǵdaıy áldeqaıda jaqsy: mynadaı úlken qalada aǵaıyn-týǵandary bar. Solardyń úıine baryp as ishedi, aýnap-qýnap qaıtady. Elde áke-sheshesi, bir aýdandy bılep turǵan aǵasy bar. Onda barsa da kúp ete túsedi. Al meniń súıenish bolar qalada da, aýylda da eshkimim joq. Soraıǵan soqa basym. Qaladaǵy jalǵyz tanysym maıdandas joldasymnyń soǵystan múgedek bop kelgen aǵasynyń úıi. Kóp balaly jáne jalǵyz kisiniń pensıasyna qarap otyrǵan ol úıge somadaı bop sopıyp qashanǵy bara beresiń. Áskerden alǵash kelgenimde panalatyp, jataqhanaǵa kóshkenshe tar úıiniń bir buryshynan oryn bergeniniń ózine raqmet. Tiri bolsam, aǵaıdyń ol jaqsylyǵyn ótermin áli.

Tramvaı saldyr-gúldir etip, Nıkolsk bazaryna kelip toqtady. Osydan eki saǵattaı buryn Meńtaıdyń júgin kóterip, jurtpen talasa kúlip mingen tramvaıdan endi alty aı jazdaı súzekpen aýyryp, sodan jańa ǵana turǵandaı súıretilip jalǵyz tústim. Baǵana bul jerde adam da kóp, bazar da qyzý sıaqty edi. Endi aıaldama basynda eshkim joq, bazarǵa kire beris bergi mańda da eshbir jan kózge kórinbeıdi. Ásheıinde jataqhanadan shyǵa qalsań da, ýnıversıtetten kele jatsań da men mundalap, sary ala ton kıgen patshanyń sýretine uqsap únemi qojyraıyp aldynda turatyn shirkeý de joq; taǵynan taıǵandaı, tasalanyp qalypty.

Tramvaı jolynan ótip, salbyrap jataqhana qaqpasyna qaraı bet túzedim. Óne boıym sal-sal. Birneshe kún mas bolyp, máńgirip qalǵan sıaqtymyn. Basym salbyrap, pálenbaı jyldan beri stýdentterdiń aıaǵy taptap kele jatqan taqyr asfálttan kóz almaımyn. Jerden bir nárse kórsem dep yntyǵatyndaımyn. Biraq qıyrshyq tas, ulpa topyraqtan basqa eshteńe kórinbeıdi. Mine qyzyl kirpishtiń synyǵy jatyr.

Bul synyq baǵana biz jataqhanadan shyqqanda jol ortasynda turǵan. Qyzdarmen qatar alda kele jatqan Meńtaı toqtaı qalyp, aıaǵyndaǵy kishkentaı aq tanketkasynyń tumsyǵymen kirpishti ıterip, asfálttiń shetine qaraı syrǵytyp ketken. Sodan soń sál burylyp art jaqta júk kóterip kele jatqan Jomartbek ekeýmizge qaraǵan. Men onyń appaq aıaqtarynyń qazdıyp osy kirpishtiń qasynda turǵanyń óz kózimen kórgemin. Endi mine sol jerde de onyń izi joq. Men ernimdi tistedim. Súıgen janyńnyń izi kóz aldyńda nege saırap jatpaıdy eken dep naza boldym. Toqtap, asfáltqa eńkeıip, qyzyl kirpishtiń synyǵyn qolyma aldym. Úńilip oǵan da qaradym, onda da esh belgi joq. Sonda da ony qolymnan tastamadym. Birese bul Meńtaıdyń tanketkasy bolsashy dep oıladym. Birese onyń aıaǵyn óstip sıpasam-aý dedim. Alaqanymdaǵy kesekti qaıta-qaıta qysyp qoıdym. Biraq ol burynǵy, qatty, ıkemsiz kúıinde qaldy. Jataqhananyń syrtqy esiginiń mańdaıshasyna ornatqan jappanyń tireý aǵashyna qystyryp, ishke kirdim. Alaqanyma qyzyl kirpishtiń qyp-qyzyl untaǵy josadaı juǵyp qalypty. Ǵashyqtyq izi osy bolǵany ma dep oıladym ezý tartyp, ózimdi-ózim mysqyldap.

Joq, men ózimdi-ózim bekerge mysqyldappyn. Ǵashyqtyq izi bolady eken. Biraq ol topyraqqa, tasqa túspeıdi eken. Men ony júrgen joldan beker izdeppin. Asfáltqa orynsyz úńilip, jan-jaǵyma bosqa jaltaqtappyn. Ol iz ózge jerge túspepti, meniń júregimde, oıymda qalypty. Ony men ekinshi etajǵa kóterilip, dálizben súıretilip Meńtaı bólmesiniń aldyna barǵanda bildim. Ony men óz bólmeme kirip, jastyǵymnyń astynda jatqan qoıyn dápterimdi qolyma alǵanda kórdim.

Nege ekenin bilmeımin, óz bólmemniń aldynan ótip, Meńtaı bólmesiniń esigine bardym. Sol jerden qaırylǵym keldi. Sol jerde Meńtaıdyń osy bólmeden shyǵyp bara jatqanda sońǵy aıtqan sózi oıyma oraldy. Qyzdar topyrlap bólmeden syrtqa qaraı bettegen edi. Olarmen ilese Jomartbek shyǵyp bara jatty. Zaıkúl men Meńtaı esikke qaraı aıańdady. Eń sońynda júkti alyp, men shyqqaly jatyr edim. Esikke bara berip Zaıkúl jalt buryldy.

— Oıbý, men aınaǵa qaramappyn ǵoı, — dep júgirip baryp buryshtaǵy shıfonerdiń esigin ashty. Onyń qaqpaǵynyń ishki jaǵyndaǵy shar aınaǵa ıtinip, tyrtysqan mańdaıyn, uıpalanǵan qasyn sıpady. — Tura tur, Meńtaı, men betime opa jaǵyp alaıyn.

Meńtaı qaıyrylyp onyń qasyna keldi. Zaıkúl jalma-jan sýmkasyn ashyp, dıirmenshideı burqyratyp, betine un jaǵa bastady. Men júkti alyp, dálizge shyǵyp, bosaǵada qyzdardy tosyp turdym.

— Meńtaı, osy sen nege boıanbaısyń? — degen Zaıkúldiń úni estildi.

Meńtaı sál bógelip (tegi ol ádeti boıynsha aqyryn bir jymıyp alǵan bolýy tıis) baryp jaýap qatty.

— Men tabıǵatpen talasýdy jónsizdik dep bilemin.

— Ol ne degen sóziń?

— Adamǵa tabıǵat bergen boıaýdyń ózi jetip jatyr. Onyń ústine betińe battastyryp birdeńe jaǵý... — Meńtaı úni úzilip qaldy. Men esikke qaraı qulaǵymdy tosa tústim, onyń sóziniń aıaǵyn estýge qumarttym. — Ne desem eken saǵan? Iá, tabıǵat bergen boıaýdyń ústine battastyryp birdeńe jaǵý Rafaeldiń nemese Repınniń ǵajap kartınalaryn jańa boıaý súıkep jaqsartamyn dep áýre bolýmen para-par. Men sondyqtan boıanbaımyn, Zaıkúl.

Men bul sózdi ózim aıtqandaı qýandym. Meńtaı jaýabynyń tapqyrlyǵyna da, onyń ózge qyzdar sıaqty eshqashan boıanbaıtyndyǵyna da súısindim. «Sol kerek saǵan, Zaıkúl», dedim ishimnen. Biraq buǵan Zaıkúl qysylmady.

— Qoıshy, sen de qaıdaǵyny soǵady ekensiń, — dedi Zaıkúl óz-ózinen syqylyqtaı kúlip. — Boıaýǵa ne jetsin, shirkin! Erindi qyp-qyzyl, qasty qap-qara etip boıanyp shyǵa kelgenińde jigitterdiń jany jánnámǵa ketpeı me? Senin betiń aq qoı, opa jaqpasań da bolar. Biraq erin men eki bettiń ushyn qyzartýyń kerek. Sonda sen úrip aýyzǵa salǵandaı bolar ediń.

— Joq, Zaıkúl, men seniń ornynda bolsam opa da ustamas edim, josaǵa da jolamas edim. Oıǵa emes, opaǵa, boıǵa emes, boıaýǵa qyzyqqan jigitten ne barqadar shyǵar deısiń.

Týflı ókshesiniń tyqyry shyqty. Eki qyz ashyq turǵan esiktiń tabaldyryǵynan attady. Zaıkúldiń qońyrqaı beti aıran jaqqandaı ala qojalaq bola qalypty. Sonysyn sulýlyq sanap, kishkentaı eshki basyn kekjıte ustap, qasymnan ótti. Men dereý esikti qaıyryp, kiltin sala bastadym. Kiltti burap jatyp, Meńtaıdyń Zaıkúlge aıtqan sózderin esimde qaldyrýǵa tyrystym.

Eki qyzdyń sońynan júgire aıańdap, baspaldaqpen tómen túsip kele jatsam, tómengi etajda qyzdar kútip tur eken.

— Sen úsheýiń qoshtasyp shyqqannan saýmysyńdar? — dedi Qanıpa kózin oınaqshyta, moınyn qıqańdatyp.

— Jo-o-ǵa, — dedi Meńtaı daýysyn sozyp. — Myna Zaıkúl aınaǵa qarap alamyn dep.

Men Berlın qaqpasynyń kiltin ustaǵandaı masattanyp, qolymdaǵy kiltti joǵary kóterdim.

Qyzdar bólmesiniń aldyna barǵanymda kenetten sol sózder oıyma tústi. Umytyp qalmaý úshin jazyp qoıaıyn dep, óz bólmeme kelip dápterime úńildim. Túni boıy otyryp kóshirgen jazýlarym kózime ottaı bolyp jáne basyldy. Bul da Meńtaı sózderi, sonyń oılary. Endeshe ǵashyqtyq izi degen osy emes pe? Aq qarǵa túsken qyzyl túlkiniń izindeı saırap ol kóńilde, kókirekte, oıda qalady eken ǵoı. Ǵashyqtyq izin tek qana júrekten izdeý kerek eken ǵoı.

Men osylaı dep túıdim.

Bul kezde men jumys isteıtinmin. Jazýymdy jazyp boldym da, jumysqa barǵansha kishkene tynyǵyp alaıyn dep tósegime jantaıdym. Uıyqtap qap, jumystan keshigip júrmeıin dep jáne oıladym. Olaı dep oılamaı qaıteıin, bul meniń áreń qolym jetken qyzmetim ǵoı. Tósekte shalqamnan jatyp, bul jumysqa qalaı ornalasqanymdy esime túsirdim.

...Oǵan deıin men jeksenbi saıyn jataqhana mańynda kórinbeı joq bop ketetinmin. Qaıda ketip, ne tyndyratynymdy bir bólmede jatatyn Jomartbek te, Pernesh te, Tóleýbek te bilmeıtin. Olar bilmegen soń qyzdar múlde sezbeıdi. Jurtqa sezdirmeı men jeksenbi kúni tańerteń erte Fýrmanov kóshesine túsip alyp, tómen qaraı zaýlaımyn. Kóshe men temir joldyń túıisken jerinde sekseýil bazasy bar. Jeksenbi saıyn oǵan otyn tıegen eshelon keledi. Ony túsirý úshin bazaǵa qosymsha jumys qoly qajet. Men baza jumyskerlerimen jalǵasyp platformadan jerge sekseýil qulatysamyn. Temir jol jıegine biz qulatqan sekseýil taý bolyp úıilip qalady. Qala turǵyndary ony birneshe kún boıy bireý esek arbamen, bireý at arbamen, qoly uzyndaýlar mashınamen alyp ketip jatady. Árkimge qolyndaǵy talonyna qaraı otyn beriledi. Kimniń qansha otyn alatynynda meniń sharýam joq. Men keshke eńbegim úshin qolyma tıgen 250 kılogramm sekseýildiń talonyn bilemin. Sony satyp, aqshasyn stıpendıama jalǵap, bir apta boıy talshyq etemin. Keshke qaraı jataqhanaǵa qaıtqanda eki aıaǵyma eki put temir baılanyp qalǵandaı bop áreń qozǵalamyn. Erteńinde de ón boıym aýyryp, jaısyz kúıde bolamyn. Sodan keıin birte-birte qurys-tyrysym jazylyp, kelesi demalysqa deıin denemniń aýyrǵanyn múlde umytyp ketemin.

Qys pen kóktemdi osylaı ótkizdim. Tek jazǵy emtıhan bolǵannan bergi jeksenbiler ǵana sabaqqa ázirlikke ketip qaldy. Biraq búgin taǵy da, ákemniń úıine bara jatqandaı, laǵyp, sekseýil bazasyna qaraı bet qoıýyma týra keldi. Sebebi sen emtıhanǵa ázirlenip jatyr eken dep óz-ózinen qaltańa kók tıyn kelip túspeıdi ǵoı. Al, qaltadan aqsha ketse, qarynnyń berekesi ketedi. Aqshań barda toıǵan qozydaı tompaıyp únsiz jatatyn mop-momaqan, qarnyń qaltań qaǵylsa ishine qoraly qasqyr kirip ketkendeı bop, ulyp shyǵa keletini bar emes pe. Shuryldap-shýyldap, quryldap-qoryldap mazańdy alatynyn qaıtersiń. Ásirese, qyzdardyń qasynda otyrǵanda qınaıtynyn aıtsańshy onyń. İshegin shuryldap, qarnyń kúndeı kúrkirep jónelgende shekeńnen ter shyp-shyp shyǵyp qysyla bastaısyń. Sol kezde Qanıpanyń: «Erbol, ishińe ıt qamap qoıǵanysyń? Qoıa berseńshi ol baıǵusty» dep ázildegen bop óz-ózinen saqyldap kep kúletinin aıtsańshy. Qyz kúlkisi degen bir jerinen ot tıse barlyq tusy birden lap ete qalatyn ashyq ydysta turǵan benzın ispetti emes pe? Tek Meńtaı ǵana olarmen qosyla kúlmeıdi. Bálkim, ol meni ańǵarmaǵan bolyp, daıyndalyp otyrǵan pánimizge qajetti asa bir kerekti datany izdegendeı, dápter betin paraqtaı beredi.

Búgin men, Qanıpa aıtqandaı, ishimdegi «qamaýly ıtti» bosatyp qoıa berý úshin kele jatyrmyn. Kele jatyp Jomartbektiń bir qylyǵy oıyma túsip ketedi de, aqyryn myrs etip kúlip alamyn.

Bir bólmede men, Jomartbek, Pernesh, Tóleýbek tórteýmiz turamyz. Solardyń menen basqa úsheýiniń de úıinen azyq keledi. Jomartbek úıinen kelgenniń bárin qaladaǵy jaqyndarynikine qaldyrady. Perneshke birdeńe kelse, jurtpen bólip jep tez taýysýǵa qumartady. Alǵash dám tatqannan keıin qalǵanyn ózi jesin dep, biz únemi sheginshekteı beremiz. Sabaqtan kele sala, ony-munyny syltaýratyp, bólmeden shyǵyp ketemiz. Ondaıda Pernesh dálizden bizdi izdep, sońymyzdan qýyp júredi. «Qaıda qashyp kettińder? Kelseńdershi mynany bólip jeıik» dep shyr-pyry shyǵady. Keıde ekeýmiz ońasha qalsaq ol maǵan: «Aǵaı, mynadan bir alyp jiberińizshi, jalǵyz meniń tamaǵymnan ótpeı otyr» dep jalynady. Al Tóleýbektiń tamaǵynan óte beredi. Ol eshkimge dám de tattyrmaıdy, jurttyń kózinshe teris qarap alyp, úıinen kelgen sary maı men jentti qara nanǵa jaǵyp, kúısetedi de otyrady. Kún saıyn sóıtedi. Bir kúni Tóleýbek tóseginiń aldynda teris qarap jaılanyp alyp, qarynnan shyqqan sap-sary maıdy nanǵa jaǵyp, jańa aýzyna tyǵa bergende, janyna Jomartbek júgirip bardy.

—Tóke, mynaǵan da jaǵyp jiberińizshi, júregimdi jalǵaıyn, — dep qaljyń-shyny aralas qolyndaǵy bir japyraq nanyn tosty.

— Joq, bitti, — dep Tóleýbek dereý tósek astyndaǵy qara chemodanǵa qulypty saldy da tastady.

Osydan keıin Tóleýbek kúndiz jurt kózinshe qara chemodanǵa jolamaıtyn boldy. Sóıtsek ol túnde, biz uıyqtaǵannan keıin, óz tamaǵyn ózi urlap jeýge kóshipti. Onyń bárin Jomartbek qý bilip júripti. Bir kúni túnde meni bireý tósegimnen julqylap oıatty. Sóıtsem, Jomartbek eken.

— O, ne boldy?

— Ereke, turyńyz, osy úıge ury kirip ketti.

— Qaıdaǵy ury, ne alady bul úıden? — deımin men eshteńe túsinbeı.

— Joq, ózińiz turyńyzshy, — dep ol bolmaı ornymnan turǵyzdy da, qarańǵyda qasyma otyra qalyp baıandaı bastady. — Shyrt uıqyda jatyr edim, eden syqyr ete túsip, oıanyp kettim.

Rasynda da bizdiń bólmeniń edeni syqyrlaýyq bolatyn. Ásirese Tóleýbek jatqan tustyń taqtaıy shirigen edi de, onyń tósegine qaraı aıaq bassań bajyldap qoıa beretin.

— Iá.

— Basymdy kóterip alyp edim, bireý Tókeńniń chemodanyn tyqyrlatyp jatyr eken. «Áı» dep qalyp edim, ury demin ishine tartyp, edenge ún-túnsiz jata qalǵan sıaqty boldy. Tegi Tókeńniń chemodanyndaǵy qurt, maı, jentin urlaýǵa kelgen bireý bolýy kerek.

Jomartbek sóziniń jany bar sıaqtandy.

— Onda Tóleýbekti nege oıatpaısyń?

— Tóke, Tóke! — dedi Jomartbek daýystap. — Tóke, turyńyz, qasyńyzda ury jatyr.

Tóleýbekte ún joq.

— Áne, aıttym ǵoı, Tókeń qatty uıyqtap qalǵan.

— Endeshe sham jaq. Perneshti oıat.

Jomartbek sham jaqty. Pernesh te oıanǵan eken. Bárimiz antalap Tóleýbektiń tósegine qaradyq. Ol basyn búrkep alyp qannen-qapersiz uıyqtap jatyr. Tóseginiń astyndaǵy kúni-túni qulyp ketpeıtin qara chemodannyń aýzy ashylyp qalypty.

— Áne, aıttym ǵoı, — dep Jomartbek baj ete túsip, júgirip baryp Tóleýbekti julqylady. — Oıbaı, turyńyz, Tóke, chemodanyńyzǵa ury tústi.

Biraq Tóleýbek turatyn emes. Basyn qymtap alyp qunysa túsedi.

— Oıpyraı, Tókeńniń uıqyshyly-aı osy, — dep Jomartbek onyń ústindegi kórpeni julyp kep aldy. Qyryqqan serkeshteı tyrtıyp, Tóleýbek ornynan turdy. Aýzy qompań-qompań etedi. Alǵashynda ol Jomarbektiń julqylaǵanynan shoshyp ketip, úni shyqpaı qalǵan eken dep oıladyq.

Sóıtsek, aýzyna toltyryp alǵan talqandy juta almaı qaqalyp tur eken. Aýyzyndaǵy kebir talqannyń jartysyn áreń ary qaraı jóneltken Tóleýbek, kózi alaryp Jomartbekke baqshıdy.

— Sen, nemene, kisiniń óz tamaǵyn ózine jegizbeısiń be? — dedi aýzynan aq boran burqyldap.

— Oıbaı-aý, Tóke, men qaıdan bileıin sizdiń óz asyńyzdy ózińiz urlap jep jatqanyńyzdy, — dep Jomartbek óz tósegine qaraı sheginshekteı berdi.

— Iá, bilmegenin...

Pernesh ekeýmiz teris qarap sylq-sylq kúlip jatyrmyz.

— Ollahı, bilgemin joq, — deıdi Jomartbek miz baqpastan. Sizdi óıtedi dep kim oılaǵan?!

Biz qaıtadan ornymyzǵa jattyq. Jomartbek sham óshirýge bettep, sóılep bara jatyr.

— Bizdiń aýylda bir kánigi ury bolǵan eken, — deıdi ol ózinen ózi daýryǵyp. — Sol kisi ábden qartaıyp, atqa minýden qalǵan soń, anda-sanda, túnde óz úıiniń shoshalasynan et urlaıtyn kórinedi. Ony aıdalaǵa aparyp, baqyrǵa asyp, mańaıda eshkim joq ekenin bile tursa da, aınalasyna alaq-julaq qarap otyratyn bolsa kerek. Shala pisken etten bir asap, opyr-topyr otty sóndirip, qarańǵyda buqpantaılap tura kep qashyp, úıine kelip, sodan soń eki-úsh kún qatarynan rahattanyp uıyqtaıdy eken. Bizdiń Tókeń de sóıtip...

— Áı, ottamashy óziń!..

Qarańǵyda bir nárse qabyrǵaǵa tars ete qaldy. Árıne, ol Tóleýbektiń buzaýbas týflıi. Týflı esh jerine tımese de Jomartbek: «Oıbaı, óldim!» dep baj etip tósegine qulady. Biz taǵy da myrs-myrs kúlemiz. Jomartbek te kúlip jatyr. Onyń máz bola qatty kúlgendigi sondaı, tóseginiń tot basqan shynjyry birsypyraǵa deıin shıyq-shıyq etti de turdy.

Kóshede kele jatyp men ózimnen ózim osy oqıǵa esime túsip kúlemin. «Oı, Jomartbek-aı, nesi bar eken Tóleýbek baıǵusta?» deımin basymdy shaıqap. Kúlemin de, «artyńnan tym bolmasa qatyqsyz qara talqan kelip turǵannyń ózi de qyzyq eken-aý» dep oılaımyn. Osy kezde kóz aldyma Meńtaı elesteıdi. Ol qalyń kirpikterin tómen túsirip, «Ras» dep, aqyryn ǵana meni quptap bas ızegendeı bolady. Árıne, ras deımin men sodan soń ózimdi ózim quptaǵandaı. Oı oıǵa ulasady. Qyzǵa ǵashyq bolý jigit ómiriniń ǵajap bir kezeńi ǵoı. Keıingi ómirińniń renish, qýanyshy da sony seniń qalaı túsinip, qalaı ótkergenińe baılanysty. Qaıta oralmas, qaıyrylmas sol bir qymbat sátti qadirin ketirmeı, adaldyqpen ardaqtap, erteń eske túsirgende óziń súısinip, ózge ǵıbrat alarlyqtaı etip ótkizgenge ne jetsin, shirkin! Biraq, sen syrtynan suqtanǵan kórikti qyz kóńilińe toq bolǵanymen, qarnyńa qanaǵat ákelmeıdi eken. Mine, men sondyqtan tań atpaı dedektep sekseýil bazasyna kele jatyrmyn.

Biraq bul jolǵy kelýim sátti bolmady. Óıtkeni sekseýil tasý isi jazda toqtap, kúzde bir-aq bastalady eken. Biz emtıhanǵa kiriskeli bazaǵa bir de sostav kelmepti. Alaıda otyn taý-taý bolyp úıilip jatyr. Jurt jazǵy qajetin eptep osydan alyp kete bermek. Meniń mundaǵy serikterim de ydyrap ketipti. Qalǵan biren-sarany árkimniń esek arbasyna otyn tıesip, ıesiniń myrzalyǵyna qaraı birdeńe alatyn kórinedi. Túske deıin 2-3 arba tıesip, men de on-on bes somdaı aqsha taptym. Biraq, qystaǵydaı emes, jurt aıaǵy sırek. Qysta mashına men mashına qaǵysyp, bireýge bireý jol bermeı yıý-qyıý bop jatýshy edi. Endi almatylyqtar jazda ot jaǵyp, as pisirmeýge ant etiskendeı, tyıyla qalypty. Mandymdy eshteńe bolmaǵan soń, men tún aýa qaıtaıyn dep qalaǵa qaraı bettedim. Sekseýil bazasynan shyǵa beriste esek arbaǵa erip kele jatqan Shaldýar Shalǵynbaev kezdese ketti.

— Ay, amanbysyń, Qaradomalaq, ah! — dedi ol meni kóre salyp, beıne bir redaksıanyń dálizinde turǵandaı óktemsip.

— Sálemetsiz be?

— E, neǵyp júrsiń munda?

— Jurtqa sekseýil tıeseıin dep kelip edim.

— Júr, onda maǵan da tıes.

Shaldýar meni qoltyǵymnan alyp, keıin qaraı burdy. Yqylas, rızalyǵymdy da suraǵan joq. Ekeýmiz esek arbaǵa mólsherlep eki júz elý kılogramm sekseýil saldyq. Shaldýar qolynyń ushymen ǵana qımyldaıdy, kóbinese maǵan buıryq berýmen júr.

— Áı, anaý qýarǵan kári sekseýildi arbadan alyp tasta.

— Nege?

— Sol. Onyń ornyna mynaý buǵynyń múıizindeı erbıgen jasyn sal.

— Jas sekseýil jarýǵa qıyn bolady.

— Nege qıyn bolady? Baltalaımyz onda.

— Balta ótpeıdi.

— Tasqa soǵamyz.

— Tasqa urǵanmen tez synbaıdy: kisini elektr togy soqqandaı esten tandyryp, eki qoldy saldyratyp tastaıdy.

— Soq ertegini. Odan da erinip turmyn deseńshi.

— Erinetin dáneńesi joq, sal deseńiz, salyp bereıin. Maǵan báribir.

Ekeýimiz sekseýil tıegen esek arbaǵa ilesip, qalaǵa kele jatyrmyz. Esek ıesi uzyn sıraq bala dedektep alda keledi. Ár kósheniń burylysyna jetkende ol artyna burylyp, Shaldýarǵa aıǵaı salady.

— Aǵaı, endi qalaı júremin?

— Týra tarta ber, — deıdi Shalǵynbaev mardymsyp. — Biraq tar kósheniń qıylysynda osylaı, toqtap surap otyr.

— Qaıta-qaıta suratyp qaıtesiz? Odan da baratyn jerdiń ádirisin birden aıtpaısyz ba? — deımin men balany aıap.

— Surasyn, alatyn aqshasyn adaldap alsyn, — deıdi Shaldýar tumsyǵyn kóterip.

«Shaldýar dese, shaldýarsyń-aý óziń. Atyńdy ákeń dál taýyp qoıǵan eken» deımin men ishimnen. Sodan keıin men eptep Shalǵynbaevtan syr tartamyn.

— Sháke, osy redaksıa mańynan jeńil-jelpi jumys tabyla ma?

Ol bedireıip maǵan qaraıdy.

— Kimge?

— Maǵan.

Shalǵynbaev shalqalap kep kúldi.

— Saǵan neǵylǵan jumys? Sen stýdentsiń ǵoı.

— Stýdent bolsam da, jumys istemesem bolatyn emes: turmys qıyn bop barady, — dedim men shynymdy aıtyp. — Tańerteń leksıada bolyp, tústen keıin jumys ister edim. Tipti túnniń birsypyra jerine deıin isteýge de beıilmin.

Tegi meniń únim jalynyshty bop shyqty-aý deımin, Shalǵynbaev endi kúlmedi. Onyń kúlmegenin paıdalanyp, men ózimniń qystaı demalys saıyn jaldanyp, eptep aqsha taýyp kelgenimdi aıttym.

— Áı, sonda sen qansha aqsha taptyń? — dedi Shaldýar toqtaı qalyp, meni ıyǵymnan julyp, ózine qaratyp.

«Áı», «óı» dep sóıleý, sóılegende qasyndaǵy adamyn ıyqtan, jelkesinen perip qalý, julqyp ózine qaratý Shaldýardyń ádeti eken. Baıqaýsyz kele jatqan meni oń ıyǵymnan julyp qalǵanda qulap túse jazdadym. «Mynaǵan ne bolǵan?» dep oılap apalaqtap onyń betine qarap edim, Shaldýardyń meniń táltirektep baryp túzelgenimde sharýasy joq, bedireıip óz suraǵyna jaýap kútip tur eken.

— Jeksenbi saıyn 20-30 somǵa deıin qaratýshy edim, — dedim men mardymsyp. — Ol kóp aqsha ǵoı!

Shaldýar eki sanyn shapalaqtap, qarqyldap kep kúldi. Odan soń ol meni taǵy da ıyqtan perip qalyp, jol shetindegi aryqqa qulata jazdady.

— Kóp aqsha deıdi! — dedi ol ishin basyp, kúlkisin tyıa almaı. — Tapqan ekensiń kóp aqshany. — Ol kúlkisin áreń basyp, menimen qaıta qatarlasty. Taǵy da maqtana sóıledi. — Seniń ol «kóp aqshań» bizdiń bir kishkentaı ınformasıanyń quny ǵana. Sen bilesiń be? — dep Shalǵynbaev oń qolynyń barmaǵy men suq saýsaǵyn birine-birin jaqyndata ustap, meniń kóz aldyma tosty. — Bes joldyq mynadaı ınformasıaǵa bar ǵoı, bizde on som qoıady. Al mynadaı bolsa, — suq saýsaq pen barmaqtyń arasy alǵashqydan alshaıa tústi, — jıyrma som. Eger ınformasıanyń kólemi mynadaı bolsa, — ol bir nárseni ólshep jiberetindeı bop qarysyn kórsetti, — alpys som. Bildiń be: bir qarys ınformasıa jazsań, birden alpys som alasyń. Ah! Bul gazettiń bir nómerinde bir ınformasıanyń ǵana shyqsa alatynyn. Keıde bir nomerde birneshe ınformasıanyń shyǵyp ketýi de yqtımal. Ol ózińniń pysyqtyǵyna baılanysty. Al aıyna gazettiń neshe nómeri shyǵatynyn bilesiń be 25-26 nómeri shyǵady. Sonda bir aıda orta eseppen on bes ınformasıa shyǵarǵan jýrnalısiń ózi toǵyz júz somdaı aqsha tabady. Bildiń be? Ah!

Shalǵynbaev maǵan ejireıe qarap, barmaǵyn shoshaıtty. Men kózim baqyraıyp, basymdy ızedim. Tegi Shalǵynbaevtyń meniń kózimdi múlde uıasynan shyǵaryp jibergisi keldi-aý deımin, sol qabaǵyn shytyńqyrap mańyzdandy da, qaıtadan sóılep ketti.

— Men ózim ınformasıany kásip qylmaımyn, — dedi ol áldeneden jıirkengendeı tanaýyn tyjyraıtyp. — Ony kásip qylý tyshqan aýlaýmen birdeı. Men etekteı-etekteı ocherkter jazamyn. Sen meniń bir ocherkime qansha gonorar qoıylatynyn bilesiń be? Ah!

Men basymdy shaıqaımyn. Meniń ony bilmegenime Shalǵynbaev odan saıyn razy bola túsedi.

— Bilmeısiń. Saǵan ony bilý qaıda? Men bir ocherkime alty-jeti júz som alamyn! — «Al, qalaı?» degendeı, ol betime qarady. «Sumdyq kóp eken!» degen ısharamen men kózimdi jumdym. — Al sen meniń aıyna qansha gonorar tabatynymdy bilesiń be? Ah?

Men taǵy da basymdy shaıqaımyn. Shaldýar odan saıyn máz bolady.

— Ár aıdyń aıaǵynda myna dódeń, — ol barmaǵyn shoshaıtyp, keýdesin túrtti, — myń jarym — eki myń som gonorardy qaltasyna salyp alyp, taltańdap júre beredi. Onyń ústine meniń aı saıyn segiz júz som jalaqym taǵy bar. Endi osynyń bárin qosshy óziń.

— Kóp aqsha ǵoı, — dedim men.

— Joq, óziń qosshy káne.

— Eki myń úsh júz-eki myń segiz júzdeı-aý deımin.

— Dál, dál. Keıde myna úsheýdiń ózi de bop ketedi, ah! — dep ol barmaǵymen shynashaǵyn basyp turyp, qalǵan úsh saýsaǵyn shoshaıtady. — Mine kóp aqsha qaıda jatyr? Al sen otyz somdy kóp aqsha kóresiń.

— Ras,—deımin men Shalǵynbaevtyń qalamaqysynan basym aınalǵandaı tómen qarap. — Maǵan aıyna eki-úsh júz somnyń jumysy tabylsa da ister edim. Alda jazǵy kanıkýl kele jatyr. Ol kezde jumyssyz bos júrý de qasiret qoı...

— Áı, - dedi Shalǵynbaev uzańqyrap baryp toqtap turǵan esek arbaǵa qarap, aıaǵyn shapshańdata basyp, — bizdiń redaksıada eki-úsh júz somdyq jumys bolmaıdy. Kýrerdiń ózi aıyna tórt júz som alady, korektorlardyń aılyǵy alty júz, ádebı qyzmetkerlerdiki segiz júz. Sen sıaqty shıki stýdentke ádebı qyzmetker bolý qaıda. Sen korektorǵa da jaramaısyń. Eger kýrer bolǵyń kelse, erteń bizge kel. Men seni jaýapty sekretarǵa alyp baraıyn. Keshe Núra degen kýrer qyzymyz demalysqa shyqpaqshy bop, ornyna kisi tabylmaı jatqan sıaqty edi.

Biz esek arbanyń qasyna keldik.

— Áı, bylaı bur, — dedi Shaldýar esektiń shylbyryn ustaǵan balaǵa kósheniń oń jaǵyn nusqap. — Ystyqkól kóshesine qaraı tart. Anaý, buryshtaǵy úı.

Esek arba ońǵa qaraı burylǵan soń men:

— Al, Sháke, qosh bolyńyz. Erteń redaksıaǵa kelemin, — dep óz jónime ketýge yńǵaılandym.

— Oı, qaıda barasyń? — dedi Shaldýar «ózińniń esiń durys pa?» degendeı maǵan bajyraıa qarap.

— Jataqhanaǵa... Emtıhanǵa ázirlenip jatyr edik.

— Jataqhanaǵa... — dedi ol maǵan birdeńesin ótkizip qoıǵandaı qabaǵyn shytyp. — Sen endi mynany túsirip bermeısiń be?

«Asyǵyspyn, ózińiz túsirip alyńyz» degeli bir turdym da, Shaldýardyń túrinen qoryqtym. «Minezi tik pále eken, renjip qap, erteń jumysqa aldyrmaı júrer» dep oılap, onyń sońynan yqylassyz ilestim. Ystyqkól kóshesi men Gogol kóshesiniń buryshyndaǵy eki etajdy úıdiń aldyndaǵy saraıdyń qasyna esek arbadaǵy sekseýildi túsirdim, Shaldýar úıine kirip, aqsha alyp shyqty da, arbakesh balany jóneltti.

— Áı, neǵyp tursyń? — dedi ol ketýge yńǵaılanǵan maǵan qarap. — Endi bulardy anaý tasqa soǵyp jarmaısyń ba? — Meniń qyrsaý qımylymdy ańǵardy ma, ol birden bastyrmalata jóneldi. — Sen óziń menen aqy dámetip júrgennen saýmysyń?! Saǵan aqy ne kerek. Otyz somdy olja kórip júrgen sen erteń kýrer bop, aıyna tórt júz som alyp otyrsań shekeńe tar kele me? Meniń saǵan berer aqsham sol. Uqtyń ba? Ah?..

Myna pále shynynda da bir sumdyqty shyǵaryp júrer dedim de, úıilip jatqan sekseýildi ún-túnsiz shetinen súırep jarýǵa kiristim. Tasqa soǵylǵan sekseýil jigeri jalańash qolymdy jańǵyrtyp, ón boıymdy elektr togy soqqandaı dip-dip etkizedi. Sonda da tistenip, tyrmysyp jatyrmyn. «Muny ózim jaratynymdy bilgende baǵana tez synatyn shirik sekseýildi kóbirek salatyn edim ǵoı» deımin ishimnen. Birte-birte alaqanymnyń terisi oıyla bastady. Aqyry, qolym shydamaı bara jatqan soń, jarylǵan sekseýildi aıaǵynyń ushymen jınastyryp turǵan Shaldýarǵa buryldym.

— Sháke, jaman qolǵap birdeńe tabylmas pa eken?

— Oı, sen, óziń... stýdenttiń jaman qolyn aıap, — dep ejireıdi ol maǵan, eki qolyn qaltasynda ustap, shirene turyp. — Men saǵan jaman qolǵapty qaıdan tabamyn?

— Qol shydamaı barady, — dedim men Shaldýardyń qolǵaby joǵyna beıne bir ózim kinálideı-aq yrjıa kúlip.

— Onda nesine soldat bop júrsiń, bes tal aǵashty jarý qolyńnan kelmese? Já, jar da, bolǵan soń ana saraıǵa úıip, qulpyn syrtynan basa sal da, jataqhanańa júre ber.

Osyny aıtyp Shaldýar alshańdap úıine qaraı ketti.

«Jurt qajyly sóılep, sál kishilik kórsetseń, óstip ıyǵyńa minip alatyny jaman, — deımin men ózimnen-ózim kúıip-pisip. — Maǵan birdeńesin ótkizip qoıǵandaı ákireńdep, alshańdaýyn. Soldatty adam emes temir dep oılaıdy eken-aý bul. Kórer edim soǵysta bolsań, seniń janyńnyń qandaı temirden soǵylǵanyn!» Óstip, ishteı kúńkildep qansha urysqanymmen, ol kúni Shaldýardyń bar sharýasyn tap-tuınaqtaı etip tyndyryp ketýime týra keldi.

Erteńinde, saǵat tańerteńgi toǵyzdan asa úkideı ushyp redaksıaǵa jettim. Redaksıa ornalasqan úsh qabat úıdiń aldyna kelsem-aq meniń júregimdi ózgeshe bir lúpil kerneıdi. Onyń syrtqy bıik tas baspaldaǵyna kóterilgenniń ózine taý bolmasa da, tóbe basyna shyqqandaı kóńilim bıiktep sala beredi. Maǵan redaksıa adamdarynyń bári erekshe jaralǵan jan bop kórinedi. Olar shetinen jaqsy, shetinen súıkimdi sıaqtandy. Shaldýar Shalǵynbaevtaı bop olardyń ortasynda júrýden artyq baqyt joq ispettendi. Óstip, redaksıa úıiniń ár buryshyna asa zor qurmetpen qarap, dálizde kezdesken ár adamyna, ol meni elemese de, ıile sálem berip, jańa túsken jas kelindeı syzylyp kele jatsam, Shaldýar mashına búrosynan shyǵyp barady eken.

— Sháke, — dedim ony kórgende ákemdi kezdestirgendeı qýanyp.

Shaldýar jalt burylyp, qalbalańdaı umtylǵan maǵan tańdanǵandaı, súze qarap qaldy.

— Sháke, sálemetsiz be?

— Seni kim shaqyrdy, ah? — dedi ol qasyna kelgen meniń qolymdy da, sálemimdi de almastan.

— Siz búgin kel dep edińiz ǵoı.

— Qashan?

— Keshe, sizdiń úıge otyn túsirgende.

Shaldýar qabaǵyn tyrjıtty.

— Otyn, otyn!...» — dedi ol áldenege meni keketkendeı. — Jumys jaıynda deseńshi odan da.

— Iá, jumys jaıynda ǵoı, Sháke. Kýrer alyp qoıǵan joq pa edińizder?

Shalǵynbaev meniń bul suraǵyma jaýap bermedi.

— Júr, — dedi ol ókim únmen ıyǵymnan julqyp qalyp. Baǵanaǵydaı emes, Shaldýar endi mańǵazdana aıańdady. Men súmeńdep sońynan ilestim. İlese bere, oǵan taǵy bir suraq qoıdym.

— Sháke, biz kimge baramyz?

— Jaýapty sekretarǵa, — dedi ol moınyn burmastan.

— Jaýapty sekretarlaryńyz kim degen kisi edi?

— Sen bilmeısiń, — Shaldýar oń qolyn short siltedi, — jańadan kelgen adam. Sen sıaqty soǵysta bolǵan.

Men «endeshe ol kisige kirmeı-aq qoıaıyq» dep úlgirgenshe bolmady. Shaldýar «jaýapty sekretar» degen jazýy bar kabınettiń esigin julqyp qaǵyp, meni jeńimnen súıreı ishke kirdi.

Kabınet ıesi ústeline eńkeıe túsip, gazet qarap otyr eken.

— Osy kisi jaýapty sekretar, osy kisimen sóıles, — dep Shaldýar meni ilgeri ıtermeledi. Men Shaldýar ózi aıtyp, qyzmetke ózi aldyrady eken degen úmitpen kelgen edim. Ol, maltý bilmeıtin adamdy tereń sýǵa laqtyrǵandaı, meni kabınetke kirgize salyp, ózi syrǵyp shyǵyp ketýge yńǵaılandy. Osy kezde jaýapty sekretar basyn kóterip, bizge buryldy. Onyń júzin kórgende men óz kózime ózim senbegen sıaqtandym. Kirpikterim ústi-ústine jypylyqtap ketti. Qasy túksıgen, orys óńdes, sabyrly aq sary kisi. Eki kózi de burynǵysyndaı sál shegirleý. Ústine jaı kıim kıgeni bolmasa, burynǵydan esh ózgerisi joq: áskerı jýrnalıs kapıtan Baǵı Ýazıtovtyń naq ózi.

— Báke! — dedim men jaýapty sekretarǵa eki qolymdy birdeı sozyp.

Bákeń de meni jazbaı tanydy-aý deımin. Tez ornynan turyp:

— Erbol, senbisiń, aınalaıyn! — dep qushaǵyn jaıdy. Men Bákeńniń mol qushaǵyna qalaı enip ketkenimdi bilmeı qaldym. Ol: «Aman-esen keldiń be?» dep baýyryna qysyp, arqamnan qaǵyp jatyr.

— Shúkir, Báke, men byltyr kelgenmin, — deımin Bákeńniń meni qushaqtaǵanyna kóńilim bosańqyrap, biraq ony bildirmeýge tyrysyp. — Ózińiz qashan keldińiz?

— Eki aıdaı boldy. Osynda burynǵy qyzmetime ornalastym. Óziń qaıdasyń, Erbol?

— QazGÝ-de, oqýdamyn.

— Bárekeldi. Al, otyr, áńgimeleseıik.

— Áńgimeniń úlkeni osyǵan jumys kerek, — dedi jańaǵy meni osynda kirgize salyp shyǵyp ketýge yńǵaılanǵan Shaldýar qaıtadan burylyp kelip, jáne meni qalaı da qyzmetke ornalastyrýǵa bel baılaǵandaı belsendilik bildirip.

— Bul korektorlyqqa jaramaıdy, kýrer etý kerek. Ózderińiz de tanys ekensizder ǵoı.

— Bolǵanda qandaı! — dedi Bákeń baptaı sóılep. — Biz bir bólimde qyzmet etkenbiz. Men redaksıada boldym. Erboldyń óleń, maqalalaryn gazetimizde jıi jarıalap turatynbyz.

Bákeńniń bul sózi meni bir kóterip tastady. Shaldýar «jaman stýdent», «jaman soldat» dep jelkemnen túspeı qoıyp edi. «Bálem, bilshi meniń qandaı soldat bolǵanymdy» dedim ishimnen aıyzym qanyp. Meniń osy oıymdy sezgendeı Shaldýar shap ete tústi:

— Bul óleń jaza alýshy ma edi? — dedi Bákeńniń sózine senbegendeı.

— Bále, jazǵanda qandaı! Munyń óleńderiniń keıbir joldary bizdiń bólimniń týy ispettes bop ketken. Bólim shabýylǵa shyqqan saıyn biz Erbol óleńiniń:

«Alǵa qarys bassań bas!

Súıem keıin sheginbe!

— Ádet joq ondaı tegińde!—

degen joldaryn únemi gazettiń shpıgeline beretinbiz. Shaldýar basyn shaıqady da:

— Mynadan óleń shyǵady degenge eshqashan senbes edim, ah,— dep meni búıirden túrtip qalyp, saqyldap kep kúldi.

Jaýapty sekretar sózin qaıtadan jalǵady.

— Onyń ústine men Erbolǵa soǵystan aman kelip, osy orynda otyrǵanym úshin tikeleı qaryzdar kisimin, — dedi ol Shaldýardyń paryqsyz kúlkisiniń toqtalýyn tospaı. — Bul baqandaı úsh jýrnalısi tikeleı ajaldan alyp qalǵan.

Shaldýar buǵan da senbegendeı bop, maǵan qarady da, basyn shaıqady. Jaýapty sekretar úsh jýrnalısiń alǵy shepke kelip, maǵan jolyqqanyn, bizdiń pozısıamyzdy jaý atqylap, bir snarádtyń jer úı aldyna kelip ysyldap jatyp alǵanyn Shalǵynbaevqa taratyp aıtyp jatpady.

— Erbol, sen Nyǵmet Eleýsizovtiń qazir qaıda ekenin bilesiń be? — dedi maǵan burylyp.

— Joq.

— Bále, ol qazir S. qalasynda, oblystyq gazet redaktorynyń orynbasary. Al kapıtan Ryjovtyń qaıda ekeninen habaryn bar ma?

— Joq.

— Ol Moskvanyń bir baspasyna ornalasypty. Men hat alyp turamyn. Bir hatynda seni surapty.

— Apyraı, á, — deımin men qýanǵan ústine qýanyp.

Ýazıtov endi meniń jaıyma oıysty.

— Sen stýdentsiń ǵoı, — dedi oılana otyryp. — Árıne, qosa qyzmet istemeseń, bolmaıdy qazir. Al saǵan ne jumys taýyp bersek eken?

Ol qarsysynda túregep turǵan Shalǵynbaevqa qarady.

— E, muny Núranyń ornyna keshki kýrer ete salyńyz, ah,— dedi Shaldýar julyp alǵandaı. — Buǵan sol da jetedi.

— Iá, — dedim men basymdy ızep.

— Joq, men Erbolǵa túpkilikti jumys bolsa dep otyrmyn. Kýrerlikti qoıshy, Erbol túbinde bizdiń beldi qyzmetkerlerimizdiń biri bolýǵa tıis. Biraq qazir sol ýaqytsha kýrerlikten basqa bos oryn joq.

— Men kýrer-aq bolaıyn, Báke, — dedim osy bar qyzmetten aıyrylyp qalmaıyn degendeı asyǵyp. — Qazir emtıhan ótkizip jatyrmyz, ózi keshki jumys bolsa, maǵan qolaılysy osy sıaqty.

— Jaraıdy, ázirshe osyǵan ornalasa tur. Ar jaǵyn taǵy kóre jatarmyz, — dep jaýapty sekretar maǵan bir japyraq qaǵaz usyndy. — Aryz jaz: ýaqytsha kýrer etip alýdy suraımyn dep qolyńdy qoı. Keshki altyda qyzmetke kel.

— Aıttym, ornalastyrdym. Ah! Al endi neǵyl deısiń? Ah! — dedi Shaldýar jaýapty sekretardan shyqqannan keıin maǵan shirene qarap. — Sen meniń bul jaqsylyǵymdy umytpa.

— Rahmet, Sháke, umytpaımyn, — dedim men oǵan asyǵa bas ızep.

Minekı, osydan jıyrma shaqty kún buryn men qyzmetke osylaı ornalasqan edim. Kún saıyn keshki altyda redaksıaǵa baramyn. Túngi on bir-on ekide jumysymdy bitirip, jataqhanaǵa qaıtamyn. Alǵashynda «kýrer» degen sózdiń mánisin jóndi bilińkiremeı de júrdim. Sóıtsem, redaksıa men baspahana arasyna qaǵaz tasýshy kisini osylaı dep ataıdy eken. Redaksıada eki kýrer bar. Kúndizgi kýrer Danılovna deıtin qartań áıel. Keshki altyǵa deıin redaksıadan baspahanaǵa qaǵazdy ol tasıdy, keshke ol jumysqa men kirisemin. Bizdiń tasıtynymyz redaksıa bólimderiniń kún saıyn gazetke basylýǵa daıarlaıtyn maqalalary. Sony jınalǵan saıyn toptap sekretarıattan alyp, baspahanaǵa aparyp tastaımyz. Seh bastyǵy kýrerden kelgen maqalalardy qol qoıyp alady da, dereý lınotıpıstkalarǵa bólip beredi. Olar aldarynda turǵan pıanıno tárizdes mashınalarǵa — lınotıpterge otyra qalyp, maqala sózderin qorǵasynǵa kóshiredi. Osylaısha eki kýrerdiń kúni boıy kezektesip baspahanaǵa tasyǵan qaǵazdary erteńinde gazet bolyp shyǵyp, oqýshylardyń qolyna jetedi.

Maǵan redaksıa da, baspahana da qyzyq. Kún saıyn ekeýiniń de jumysyn jaıyn aqyryndap túsine tústim. Túsingennen keıin ózimdi qatar jatqan qos kóldiń aıdynyna kezek súńgıtin qońyr úırekke teńedim.

Redaksıanyń negizgi maqalalary baspahanaǵa kóbine kúndiz jóneltiledi eken. Keshke kúndiz úlgermegen azyn-aýlaq maqala, kóbinese aldaǵy nómerlerde basylýǵa tıis zapas materıaldar tasylady. Anda-sanda TASS-tan kelgen tyǵyz maqalalar bolady. Aýdarylǵannan keıin baspahanaǵa solardy jetkizemin.

Qalaı degende keshki kýrerdiń bos ýaqyty kóp bolatyn. Ondaı sátterdi bos jibermeı, men ońasha kabınetterdiń birine kirip alyp emtıhanǵa ázirlenetinmin. Al emtıhan ótkizgen kúnderi Danılovna apaıdyń qýanyshyna jumysqa birer saǵat erte de shyǵatynmyn. Elpek atqa kimniń mingisi kelmeıdi.

Qalǵan jumysyn Danılovna da maǵan tastaı salady. Qyzmet aıaǵynda qaıta basylǵan maqalany salystyryp asyǵyp otyrǵan bólim meńgerýshisi de maǵan jalynady.

— Erbol, sen mynany tyńdaı qoıshy, men oqyp tastaıyn.

— Erbol, sen mynany oqyp jibershi, men orıgınalǵa qarap otyraıyn, — deıdi.

Eń aldymen meni mashınıstka Bıbish apaı jumsaıdy.

Men baspaldaqtan kóterile bergende mashbúronyń ashyq turǵan esiginen tórde otyrǵan apaıdyń kózi meni shalyp qalady da, tartpasyn asha bastaıdy.

— Sálemetsizder me? — deımin mashbúronyń ashyq esiginen basymdy suǵyp.

— Aınalaıyn, meniń Erbol baýyrym elgezek qoı. Maǵan tómennen baryp bir papıros ákep bere qoıshy, — dep Bıbish apaı birden aqshasyn usynady. — Osy sharsha-a-ap óleıin dep otyrmyn, búgin jumys sondaı kóp boldy.

Men kúlip bas ızeımin de, redaksıanyń astyndaǵy býfetten bir pachka «Prıboı» ákep beremin. Oǵan apaı máz bop qalady.

— Oı, tileýińdi bergir. Oı, bir jaqsy kelinshek alyp, kósegiń kógergir! — dep batany ústi-ústine jaýdyrtady.

Apaı jaqsy kelinshek jaıyn aıtqanda men óz-ózimnen qyzaryp ketemin. Kóz aldyma birden Meńtaı elesteıdi. Meniń oǵan ǵashyqtyǵymdy osy apaı beıne bir bilip otyrǵandaı bop kórinedi. Óstip júrip oqý jylyn da aıaqtadym.

* * *

Endi búginnen bastap daıyndalatyn emtıhan joq. Qyzdar da aýyldaryna ketti. Bir bólmede qalǵan Jomartbek ekeýmiz ǵana bolsaq, onyń keshke deıin kelý-kelmeýi eki talaı. Ol da erteń ne búrsigúnderi eline qaıtpaqshy. Bálkim, ol qazir bılet alýdyń qamynda júrgen bolar. Sondyqtan men saǵattyń alty bolýyn kútpeı, búgin jumysqa kúndegiden erte bardym.

— Erbol, oı, Erbol, — dedi Bıbish apaı meniń tóbem baspaldaqtan kórinisimen-aq. — Jyldamyraq júrshi, aınalaıyn.

Apaıdyń temekisi taýsylyp otyr eken. Qazir tartpasyn ashyp, sýmkasyn aqtara bastaıdy dep oıladym ishimnen.

— Sálemetsizder me? Jaıma, Bı-apaı?

Apaı kúlip jiberdi.

— Temekige jumsaıdy eken dep qaldyń ba? Temekim bar, qalqam. Osy qazir ǵana seni jaýapty sekretar izdep otyr edi. Soǵan bara qoıshy tez. Saǵan jańa jumys bergileri kelip otyrǵan sıaqty.

Salyp otyryp jaýapty sekratardyń kabınetine barsam, Bákeń jalǵyz otyr eken.

— Qal qalaı, Erbol? — dedi ol sálemdeskennen keıin.

— Qal jaqsy, emtıhandy bitirdik.

— Kanıkýlde qaıda bolmaq oıyń bar: osynda qalasyń ba? Álde bir jaqqa barasyń ba?

— Osynda qalamyn, qaıda baramyn? — dedim men. — Aýylǵa qaıtaıyn desem, arly-berli júrýge qarajat kerek.

— Onda bıyl jazdaı bizde korektor bop isteı tursań qaıtedi?

— İsteımin.

— Erteń bir keshki korektor demalysqa shyǵýshy edi. Sonyń ornyn saǵan ustap otyrmyn. Kelesi aıda taǵy bireýi shyǵady, onyń ornyn jáne sen basasyń, — dedi Bákeń sabyrly, qamqor kóńilmen.

— Kúndiz uıqyń qanǵannan keıin maǵan kelip júr. Áneýgideı emes, qolyń bosady ǵoı. Men seni endi zavod, fabrıkalarǵa jiberip, habar, korespondensıalar jazdyramyn. Bul da qosymsha qarajat bolady.

— Rahmet, Báke.

— Bara-bara maqala, ocherkpen de aınalysarsyń. Sóıtip ekeýimiz seniń qolyńnan jazý keletindigin osyndaǵy jurtqa dáleldeıtin bolamyz.

Men basymdy ızedim.

— Onda men seni erteńnen bastap korektor qyzmetin atqarady dep buıryq berdiremin.

Sóıtip men sol kúnnen bastap eki aı korektor boldym. Eki aıda «E.Esenov» dep qolym qoıylyp, gazette 6-7 ret habar, korespondensıam shyqty. Gazet aıyna eki ret qalamaqy, eki ret jalaqy beredi eken. Stýdenttiń aıyna bir ret beriletin stıpendıasyndaı emes, bir aıda qolyna tórt ret aqsha ustaýdyń ózi maǵan eresen baılyq sıaqty bop kórindi. Onyń ústine Ýazıtov aǵaı meniń habarlaryma stýdenttik jaıymdy eseptep, únemi kóterińki qalamaqy qoıyp otyrypty. Ony qalamaqy alǵan saıyn Shaldýardyń bas shaıqaýynan bildim. Men qalamaqy nemese jalaqy alyp shyqsam-aq aldymnan Shalǵynbaev tap bola ketedi.

— Áı, Qaradomalaq, aqsha aldyń ba? Ah! — deıdi.

— Aldym, — deımin men arsalańdap.

— Ákel sanaıyq, — deıdi ol qolyn sozyp.

Men jańa ǵana kasırden sanap alyp, kónetoz gımnasterkamnyń omyraý qaltasyna eki búktep salyp qoıǵan aqshany qaıta sýyramyn. Shalǵynbaev ony ýystap alady da, meni ońashalaý jerge qaraı bastaıdy. Sodan soń ol jaılanyp otyryp meniń aqshamdy sanaı bastaıdy. Sanaıdy da:

— Kóp, — dep basyn shaıqaıdy.

— Nege?—deımin men óz-ózimnen qysylyp. Ol býhgalterıaǵa aıtyp, aqshamnyń jartysyn qaıtadan aldyryp qoıatyndaı bop kórinedi. Sasqalaqtap, Shaldýardyń betine jaltaq-jaltaq qaraımyn.

— Kóp degen soń kóp! — deıdi ol aqshany maǵan qaıyrmaı, ýystap ustap turyp. Men bir onyń qolynan sýyryp áketetindeı, býdyraǵan qaǵaz aqshanyń ýysynan shyǵyp turǵan shetin barmaǵymen basyp qoıady. Sonsoń meni tergeı bastaıdy.

— Sen bul jartyda neshe habar jazdyń?

— Ekeý.

— Áne, aıttym ǵoı. Eki habarǵa munsha aqsha tıisti emes. Buryn bizge az qoıylatyn.

— Men qaıdan bileıin, — deımin Shaldýardyń aldynda qylmys jasaǵandaı qysylyp.

— Sen bilmeısiń, men saǵan bilgen soń aıtyp turmyn, ah! — deıdi ol mańǵazdanyp.

Bir joly, Shaldýardyń osyndaı tergeýinen keıin, men odan:

— Ózińiz qansha aldyńyz? — dep suradym aqyryn ǵana. Ol basyn shaıqady.

— Bul joly men eshteńe alǵanym joq. Qazir ózi ocherkke laıyq materıal joq, — dep qabaǵyn shytty.

Men odan saıyn qysyldym. Beınebir Shaldýarǵa tıisti aqshany ózim alyp qoıǵandaı qýystandym. Meni bul qıyndyqtan Shaldýardyń ózi shyǵardy.

— Al endi búgin ishpeımiz be? Ah? — dedi ol meniń aqshamdy ustaǵan oń qolyn joǵary kóterip.

Men basymdy ızedim.

— Júrińiz, Sháke, siz ishińiz, meniń ishpeıtinimdi ózińiz bilesiz ǵoı.

Bulaı deıtinim kýrerlik jalaqymnyń alǵashqy jartysyn alǵanymda dál osylaı Shaldýar kezdese ketken. Sonda da ol meniń az aqshamdy qolyna alyp, erni jybyrlap sanap shyǵyp, «al endi ishpeımiz be?» degen. Men ony kóshe buryshyndaǵy kók býdkanyń birine ertip baryp, eki júz gram araq ápergenmin. Odan keıin de jalaqy, qalamaqy alǵan saıyn Shaldýar menen mindetti túrde eki júz gram ishpese aýzy qısaıyp ketetindeı bop ádettenip alǵan. Sol kezdesýlerde meniń jarytyp ishpeıtinime onyń kózi jetken.

— Bul seniń neshinshi qalamaqyń? — dedi Shaldýar aqshany ózime qaıtaryp berip jatyp.

— Úshinshi ǵoı, Sháke.

— A, solaı ma? Sen de úshinshi ret qalamaqy alyp jiberdiń be, eı? — Ol qarqyldaı kúlip, ádeti boıynsha arqamnan qoıyp kep qaldy. Yńq ete túsken meniń aýzymdy ashtyrmastan taǵy da ózi sóılep ketti. — Onda bylaı bolsyn. Úshinshi qalamaqyny jaqsylap jýýmyz kerek. Bárimiz de sóıtkenbiz. Áıda júr, kók bazardaǵy shaıhanaǵa baramyz.

Men burynǵy ádet boıynsha Shalǵynbaevty kóshelerdegi kók býdkalardyń birinen syılap qaıtararmyn dep oılap edim. Ol meni dedektetip, kókbazardaǵy shaıhanadan bir-aq shyǵardy. Ústelge otyra sala, daıashyny shaqyryp, ózi zakaz berdi.

— Júz elý gram araq — dedi ol daıashynyń qolyndaǵy qaǵazyn ıegimen ymdap, oǵan tez jaz degendeı ıshara bildirip.

— Sháke, eki júz gram ishińiz, — dedim onyń kúndelikti mólsherin tuspaldap qalǵan men.

— Joq, ózimniń esebim bar, — dedi Shalǵynbaev, — júz elý, jazdyńyz ba? Ah? Jazsańyz, oǵan úsh ret dýngan kespesin qosyńyz.

«Biz ekeý emespiz be, úsh kespe dep osy kisi qatelesip aıtty ma» dep oılap, onyń betine qaradym. Meniń oıymdy uqqandaı Shaldýar: «Úsh kespe dep jazdyńyz ba? Úsheý dep jazyńyz» dep jáne eki ret qaıtalady. «Bálkim taǵy bireý keletin shyǵar, úshinshi kespeni soǵan alyp otyrǵan bolar» dep túıdim de, úndemedim.

Zakaz alǵan daıashy kýhnányń tesigine qaraı ketip bara jatyr edi, Shalǵynbaev qaıtadan baj ete tústi.

— Toqta, toqta, beri kel, — dedi daıashyǵa qolyn ústi-ústine sermep. — Tirkemesi qalyp qoıypty ǵoı, tirkeme qosyńyz.

Daıashy ústel shetine eńkeıip, qaǵazyna jáne birdeńe túrtip aldy. «Munyń tirkemesi ne nárse, qymbat birdeńe emes pe eken?» dep qypyldap otyr edim, Shaldýar maǵan qarady.

— Áı, sen, tym bolmasa bir krýjka syra ishseńshi, ah!

— Bir saptyaıaq ishsem, isheıin, — dedim men.

Ketip bara jatqan daıashyny Shaldýar taǵy toqtatty.

— Taǵy bir krýjka syra qosyńyz, — dedi ol moınyn sozyp. — Qostyńyz ba? Endi ákele berińiz, tez ákelińiz.

— Jańaǵy bir tirkeme degenińiz ne? — dedim men Shalǵynbaevqa.

Shaldýar saqyldap kúlip, meni búıirimnen taǵy bir perip qaldy.

— Sony bilmeısiń be?

— Meniń biletinim mashınaǵa tirkep, súıretip júretin bir nárseler sıaqty edi. Máselen, zeńbirek súıretken mashınasy...

— E, ony bilseń boldy, — dedi Shaldýar sózimdi aıaqtatpaı. Shaldýar tegi ózi ǵana sóıleýdi jaqsy kóretin. Ásirese ol meniń sózimdi kez kelgen jerden qıyp ketip, shirik jipteı úze salatyn da, ózi sóıleı jóneletin. — Bul da sol sıaqty: júz elý gram araq — mashına, bir krýjka syra soǵan tirkeme.

— Al eger araq júz elý emes, júz gram bolsa she?

— Onda bir krýjka syra tirkeme bola almaıdy.

— Nege?

— Sol. — Ol meniń betime bilgishsinip, bajyraıa qarady.

— Júz gram araq, bir krýjka syrany tarta almaıdy. Túsinikti me endi? Ah?

Men basymdy shaıqadym.

— Sen topassyń, — dedi ol betime bedireıgen kúıi. — Túsinigiń nashar, uǵymyń joq. Sondyqtan senen myna men sıaqty júırik jýrnalıs shyqpaıdy. Seniki et pen teriniń arasyndaǵy jelik sıaqty birdeńe. Maıdanda bir nárselerdi shatpaqtaǵan bolýyń kerek. Ýazıtov sol úshin seni kókke kótere maqtaıdy. Menińshe, sende eshbir talant joq.

Men ne derimdi bilmeı, qyzaraqtap kúle berdim. Osy kezde qasymyzǵa daıashy kelip, biz suraǵan as-sýdy podnospen ákep aldymyzǵa qoıdy.

— Kespeniń bireýin, syranyń birin al, — dedi Shalǵynbaev.

Men aıtqanyn istedim. Sodan soń sol kespeniń birin óz aldyna jaqyndatty da, ekinshi tarelkadaǵyny sonyń ústine tóńkere saldy. Qara burysh pen usaq tuzdy mol etip septi de, asyqpaı aralastyrdy.

— Dýngan kespesin janym jaqsy kóredi, ah! — dedi ol. — Sondyqtan men bir jegende onyń ekeýin osylaı bir tabaqqa salamyn da, biraq jeımin. Al, syrańdy kóter. Kóbigi kópirshigen qyrly shyny saptyaıaqtyń qulaǵynan ustadym. Shalǵynbaev búıirli kelgen qyrly stakanǵa keńirdektete quıylǵan araqqa, asqa telmirgen ıtteı emine qarap, jutqynshaǵyn sekeń etkizip bir jutynyp aldy. Sodan soń, bireý aldynan ala qashatyndaı, shap berip qos qoldap ustap, diril qaqqan stakandy jybyrlaı jónelgen ernine tez taqap, qylqyldatyp juta bastady. Stakandy basyna kóterip bolyp, qabaǵyn shytty da, dereý syraǵa qol sozdy. Odan qylqyldatyp eki jutymyn jáne urttap jiberdi. Osydan keıin ol terlep-tepship kespege bas qoıdy. Shaldýar qasyqpen qopara kóterip, qaýyp asap, asty da tez jeıdi eken. Men shekteı shubatylǵan uzyn kespeniń bir-ekeýin soraptan jutyp úlgirgenshe, ol óz tabaǵyn qoparyp tastady. Shanyshqy men qasyqty bos tabaqqa salyp, ústeldiń jıegine qaraı syrǵytyp jiberdi de, saptyaıaqta qalǵan syrasyna qol sozdy. Qol sozyp jatyp, árirek ústelderde otyrǵandardyń birimen bas ızep amandasty.

— Áı, sen meniń kimmen amandasqanymdy kórip qoı, — dedi ol meni búıirden nuqyp. — Taıaýda áskerden bosaǵan aqyn jigit. Ózi araqty ókirtip ishedi. Ah!

Men joldasyn nusqaǵan jaqqa buryldym. «Araqty ókirtip ishetin» qyzyl shyraıly kelgen eńgezerdeı jigit eken. «Bolsa bolar» dedim ishimnen.

— Áı, sen myna syraǵa qarashy, — dedi Shaldýar saptyaıaǵyn kótere ustap. — Osynyń túsi qandaı?

— Qońyr emes pe?

— Joq, taba almadyń. Jaqsy ishetin bir jýrnalıs muny bylaı dep sýrettegen:

Tobylǵy tory syrany
Tolqyta isher kún qaıda?
Tostaǵan kóz qyzdardy
Tolyqsı qýar kún qaıda?

«Tobylǵy tory syra» degeni jaqsy teńeý emes pe, ah! Ǵajap taýyp aıtqan? Ah! — osylaı dep Shaldýar qalǵan syrany basyna bir-aq kóterdi.

— Tobylǵynyń túsin tory demeýshi edi ǵoı, — dedim men serigim saptyaıaǵyn ústelge qoıǵannan keıin. — Qyzyl tobylǵy dese kerek edi. Tory degen sóz tek jylqyǵa ǵana aıtylmaı ma? Eger araqtyń dámin aıýdaı aqyrǵan ashshy deı kelip, syrany tory jylqydaı jýas dese bir sári emes pe?

— Joq, sen túk bilmeısiń, tobylǵynyń da túsi tory, — dedi ol maǵan bet baqtyrmaı. — Joq sen ony qoı. — Shaldýar bilegimnen qysyp ustap aldy. — Endi men tobylǵy tory syradan ishemin be? AH!

— Ózińiz bilesiz.

— Joq, sen ony qoı. Men syra ishemin be? Ah!

— İshińiz.

Kózi kilegeılenip, ol maǵan tesireıe qarady.

— Jańaǵydaı, tirkeme qylyp ishemin ǵoı? AH!

— Óz jaıyńyzǵa qarańyz.

— Joq, meniń jaıymdy neǵylasyń, endi bir tirkeme júrgizemin be men? Ah!

Shaldýardyń taǵy da dámetip otyrǵany belgili boldy. Osy jolǵy qalamaqymdy qosyp, kıim alyp kısem degen esebim bar edi. Ol oıym júzege aspaýǵa aınaldy. İshimnen qynjylsam da, men oǵan aqsham azaıyp qalady deı almadym. Amalsyz bas ızedim. Shalǵynbaev dereý daıashyny shaqyryp aldy da, qaıtadan zakaz berdi.

— Júz elý tirkemesimen... — Ol tez maǵan buryldy. — Sen ishesiń be?

— Joq, — dep men bezek boldym.

— Duńǵan kespesin jeısiń be?

— Joq, joq, ábden toıdym.

— Onda, — dedi Shaldýar daıashyǵa qarap, eki saýsaǵyn kórsetip, — eki ret duńǵan kespesin ákel.

Meniń bir apta ishetin tamaǵymdy mynanyń bir joly iship ketkeli otyrǵanyna ishim ashydy. Endigári shaıhanaǵa kelmespin dep ózime ózim ant ta berdim. Sol eki arada Shaldýar qulaǵynan kún kórinetin bir aryq adamǵa ornynan turyp, keýdesin basyp, bas ıdi. Bıske shaqyrylǵan ánshiniń sahnanyń ekinshi shetinde notasyn rettep jaıbaraqat otyrǵan pıanısi ornynan turǵyzyp ózimen qosa kópke bas ıdiretini sıaqty, Shaldýar tuqyraıyp kespe jep jatqan meni ıyǵymnan julqylap, shaınańdatyp, ornymnan turǵyzdy.

— Aǵańa sálem ber.

Men aýzymdaǵymdy áreń jutyp, jańaǵy Shalǵynbaevsha oń qolymen keýdemdi basyp, juqa qulaq kisige qarap bas ıdim. Ol meniń sálemimdi kerek etpedi-aý deımin, ary burylyp ketti.

— Bul kisi kim edi? — dedim Shaldýarǵa ilese men de ornyma otyra berip.

— Bilmeısiń be?

— Joq.

— Mássaǵan! Bul ataqty aqyn ǵoı. — Shalǵynbaev onyń qaı aqyn ekenin aıtpastan, birden minezdeme bere jóneldi. — Jasynda myqtap ishken kisi. Kári tarlan syr bermesten áli sol shabysymen siltep keledi. Aıtpaqshy, sen bilesiń be? Ah?

Tamaqqa umtyla bergen meni ol taǵy da búıirimnen túıip qaldy. Men qasyǵymdy qaıta ornyna qoıyp, Shalǵynbaevqa qaradym.

— Jazýshylar Odaǵy osy kók bazardyń irgesinde ǵoı. Ah! Túste olar osy shaıhanadan kelip tamaq ishedi. Ekeýmiz sál keshigip keldik, áıtpese men saǵan olardyń nebir jaısańyn kórsetetin edim. Sen maǵan jazýshylar as ishetin jerge ákelgenim úshin jáne anadaı eki aqyndy kórsetkenim úshin rahmet aıt. Ah! Men seni ana kári tarlannyń ózimen qol ustastyryp tanystyraıyn ba? Ah? Biraq oǵan ana... ne... — dep Shaldýar oń qolynyń sýyq saýsaǵy men barmaǵyn bir-birine shapshańdata úıkep-úıkep jiberdi. — Ana... netip... taǵy da aqsha shyǵarýyń kerek. Ah!

Men kúlip, basymdy shaıqadym.

— Sháke, rahmet. Men ózge emes, osy sizdiń ózińizben tanysqanyma baqyttymyn!..

Osy kezde júz elý gram araqqa bir saptyaıaq syra, eki tarelka kespesin «tirkep» daıashy jetti. Shaldýar, alǵashqysyndaı, kespeni bir tabaqqa qoparyp aldy da, bosaǵan ydysty syrǵyta saldy. Sodan soń araqqa qolyn sozyp jatyp maǵan:

— Sen baryp, daıashyǵa aqshasyn tólep kel, — dep buıyrdy.

Men daıashymen eseptesip qaıtyp oralsam, qyrly stakan bosap, tabaq taqyrlanyńqyrap qalǵan eken. Shalǵynbaev terlep-tepship, qyzara bórtip ketipti. Tabaq túbinde qalǵan asty sypyryp-sıyryp bir-aq asady da:

— Sen jaqsysyń! Ah! — dedi ol maǵan burylyp. Sodan soń qabyrǵamnan taǵy da bir qoıyp kep qaldy. — Ras aıtamyn. Sen jaqsysyń deımin!

— Maqtaǵanyńyzǵa rahmet, Sháke, — dedim men yrjıa kúlip, búıirimdi sıpalap. Shaldýardyń ózimdi maqtap urǵanynyń áserinen be, bilmeımin, bul joly búıirim burynǵydan az aýyrǵan sıaqtandy. Osy arada: «Báláı, jańa aqsham kóp ketti dep buǵan beker renjigen ekenmin» dep te oıladym. Eger emeýrin bildirse sol sátte men oǵan endi bir «tirkeme» alyp berýge de beıil edim. Biraq Shaldýar, óz shamasyn biledi-aý deımin, birden ornynan turdy.

— Kettik.

Esik aldyna shyqqan soń Shalǵynbaev eki sózge kelgen joq. Maǵan qolyn siltedi de:

— Al sen kete ber, endi keregiń joq. Ah! — dedi. Sodan soń kóńildene aıańdap óz jónimen ketti.

Osydan keıin bir kúni jaýapty sekretarǵa jolyqtym.

— Qalyń qalaı? — dedi ol.

— Jaqsy.

— Qalamaqy alyp júrsiń be?

— Alyp júrmin, biraq siz maǵan kóp qoıyp júrgen joqsyz ba.

— Nege olaı dep oılaısyń?

— Shaldýar men qalamaqy alǵan saıyn «saǵan kóp qoıypty» dep basyn shaıqaıdy.

— Sodan soń?

— Sodan soń «muny mólsherli qalypqa keltireıik, júr shaıhanaǵa» deıdi.

Jaýapty sekretar qalyń qasy túksıip, tómen qarady da, ústeliniń tartpasyn ashty. Odan bir papka sýyryp, meni qasyna shaqyrdy.

— Mynaý qalamaqy shkalasy, — dedi ol papkanyń betin ashyp. Munda qandaı maqalaǵa qansha som qoıylatyny kórsetilgen. Mine, mynaý sen jazǵan habarlarǵa qoıylatyn baǵa. Osyǵan qarap ótken jartyda jazǵan maqalańnyń sany men oǵan qoıylatyn qalamaqy mólsherin eseptep kórshi.

Men ernim jybyrlap, ishten esepteýge kiristim.

— Durys pa eken?

— Durys sıaqty.

— Endeshe Shaldýar shataspasyn! Bul qalamaqy degenniń ózi qyp-qyzyl saıasat. Men seni qansha jaqsy kórgenimmen, tıisti mólsherden artyq aqsha qoıa almaımyn. Óıtkeni, ol meniń óz aqsham emes qoı. Túsinikti me, Erbol.

Men basymdy ızedim.

— Báse, arqamnan aýyr júk túskendeı boldy ǵoı, — dedim ishteı qýanyp.

Kún saıyn júgirip jumysqa baryp, aı saıyn aqsha taýyp júrsem de, men bul eki aı boıy ózimdi qarańǵy qapasta qalǵandaı sezindim. Jataqhanaǵa kelsem de, jumysqa barsam da bir nársemdi, asa bir qymbat zatymdy joǵaltqandaı bop, ishteı alańdaýmen, elegizýmen boldym. Keıde jegen tamaq, jutqan sýymdy da unatpaı qalatyn sátter kezdesti. Osynyń bári mańymda Meńtaıdyń joqtyǵynan edi. Osy kúıim Meńtaıǵa arnalǵan úshinshi óleń bop jáne qaǵazǵa tústi. Meniń oǵan arnaǵan eń sońǵy óleńim de osy boldy. Ol mynaý edi.

Kún kúńgirt, tún qarańǵy aı bolsa da,
Kelmes uıqy jaqsy oryn, jaı bolsa da.
Kúnshyǵys joqtaı bolyp kórinedi,
Tórt buryshty tóńirektiń saı bolsa da.
Kún shyǵyp tursa-daǵy túk kórmeımin,
Aınalam qarańǵydaı qol sermeımin.
Sáýlesin aspandaǵy aı men kúnniń,
Meńtaıdyń aq júzine teńgermeımin.
Jutýǵa aýadaǵy jaısyz asa,
Sóıtpek pe álde kóńil jabyrqasa?
Qaıdan tátti bolmaqshy aýa shirkin,
Meńtaıdyń dem-lebizi qosylmasa.
İzdeýmen elegizip qysyldym san.
Tán terlep, júrek júdep, qınaldy jan.
Kún — kúńgirt, aı — qarańǵy, aýa — aýyr
Meńtaıdyń bul mańaıda joqtyǵynan!..

Onymen jaz ótti. Kúzde, ońtústikke qaraı bet túzegen tyrnalardaı tizilip, Almatyǵa lek-legimen stýdentter qaıtty. Ár jaqtan, alystan kelip, óziniń úırenshikti kóline qonǵan aqqýdaı sylanyp otyz qyz ózimizdiń otyz úshinshi aýdıtorıaǵa jınaldy. Meńtaıdy kórip, mende es qalǵan joq. Ózime onsha nazar aýdaryp, jaqyn tartpasa da, bar beıilim soǵan aýdy. Onyń aýdıtorıaǵa kirip-shyqqany, júrgen júrisi, sóılegen sózi, kúlgen kúlisi — bári maǵan qýanysh boldy. Endi maǵan kún de kúlimdedi, aı da jarqyrady, aýa da jaqsardy. Sary altynnyń býyna masaıǵandaı, kóńilim kóterilip, kózim kúlimdep, máz boldym da qaldym. Sóıtip júrip, sentábrdiń ótkenin de ańǵarmappyn.

Bul kúnde men burynǵysha Meńtaıdyń qasyna otyrmaımyn. Jurttyń kózi túsip, sózi kóbeıgennen keıin, onyń ústine ózimniń oǵan degen qumarlyǵym artqan soń, amalsyz qonys aýdarǵandaı bop, art jaqqa, Jomartbektiń qasyna ketkenmin. Qazir Meńtaı men Maıra juptasyp, ekeýi birge otyryp, birge júretin bolǵan. Ol ekeýi sıaqty, kýrstaǵy erkek kindikti ekeýmizdiń de jubymyz jazylmaıtyn.

Bir kúni, oktábrdiń aıaq kezinde, Jomartbek ekeýmiz sabaqtan qaıtyp jataqhanaǵa jańa ǵana kirgen edik. Jomartbek dereý shaı ákelýge ketti. Onyń artynan ile-shala entige júgirip bólmege Tana keldi. Tereze aldynda turǵan meniń qasyma ázer jetti de, moınymnan bas salyp qushaqtaı alyp, eńireı jylap qoıa berdi. Men shoshyp kettim. Óne boıym qaltyrap, ne isterimdi, ne derimdi bilmeı qaldym. Qyz baıǵustyń qushaǵy ajyraıtyn emes.

— Jylamashy, toqtashy ne boldy, Tana? — dedim men úrpıip.

Qyz toqtap, sál sabyr tutyp, sóz bastamaq bop kózin súrtti. Sóıtti de:

— Zaman... Zaman... — dep, ar jaǵyn aıta almaı, qaıtadan kemseńdep, aǵyl-tegil bop jáne jylady.

Tana «Zaman» dep meniń dosym, óziniń ólgen serigin aıtyp tur ma? — dep bir oıladym. — Álde «Zaman» dep dáýirdi aıtyp, basyna túsken taǵy bir muńyn shaqqaly keldi me eken? — dep taǵy da daǵdardym.

Bir kezde qyz esin jıdy.

— Súıinshi, Erbol, Zaman tiri eken! — dedi bir jylap, bir kúlip. — Dosyń tiri eken, seniń!..

Men senerimdi de, senbesimdi de bilmedim. Tóbe shashym tikireıip, óne boıym túrshigip ketkendeı boldy. Óıtkeni osy baıǵus bala oı soqty bop ketken joq pa eken degen kúdik keldi maǵan.

Sonymdy sezgendeı qyz basyn shaıqap, bezek qaqty.

— Ras, ras, Erbol aınalaıyn, qýatym. Ilan meniń sózime, ılan! — dep Tana tez rıdıkúlin asha bastady. Odan bir konvert shyǵaryp, konverttiń ishinen eki hat sýyryp aldy. — Mynaý Zamannyń bizdiń úıge jazǵan haty, mynaý meniń sińlimniń maǵan joldaǵany.

Men jalma-jan, saýsaqtarym dirildep, Zamannyń haty degen qaǵazdy asha bastadym. Ras, Zamannyń jazýy, sonyń óz qoltańbasy. Hattyń basyna bir qarap, dereý aıaǵyna kóz júgirttim: «1946 jyl, 15 sentábr» dep jazylypty. Sodan soń men bas salyp Tanany shópildetip súıe bastadym. Osydan naq eki jyl buryn bir tósekte jatyp, Tananyń betinen súıip, kózinen aqqan qaıǵyly jasyn qosa jutyp edim. Endi mine onyń betinen ekinshi ret súıip, kózindegi qýanysh jasyn qosa simirip turmyn. Ekeýmiz birimizdiń betimizdi birimiz tynym tappaı shópildete súıisip jatyrmyz.

Bir kezde dedek qaǵyp Jomartbek keldi. Súıisip jatqan ekeýimizdi kórip ol, tańdanǵandaı bop sál turdy da, qolyndaǵy shaınekti edenge qoıa salyp, júgirip kelip, ekeýmizdiń betimizden kezek súıe bastady.

— Sen nege súıesiń Tanany? — deımin men Jomartbekke qýana kúlip.

— Sen súıgen soń súıip jatyrmyn. Al sen nege súıesiń?

— Onda sebep bar. Jaraıdy, sen Tanany qyz bolǵan soń súıdiń deıik. Al mende neń bar?

— Sen Tanany súıgen soń, ol seni súıdi. Óziń men súısem, Tana da meni súıe me dep dámetip jatyrmyn, — dedi Jomartbek shimirikpesten.

Úsheýimiz de kúldik. Sodan keıin:

—Endeshe seni de súıeıin, baýyrym, — dep Tana Jomartbektiń oń betinen shóp etkizdi.

— Myna betim ókpelep qalady, muny da súıińiz, — dep Jomartbek dereý Tanaǵa ekinshi betin tosty.

Tana Jomartbektiń sol jaq betinen taǵy da súıdi. Taǵy da dý kúldik. Osydan soń ǵana esimizdi jıǵandaı bolyp, hattardy qaıta oqydyq.Sóıtsek, 1943 jyly Zaman ólmepti. Ol rotasymen qorshaýda qalady. Qorshaýdy buzyp shyǵamyz dep túnde sheptegi nemisterge shabýyl jasaǵanda Zaman aýyr jaraly bop, jaý qolyna túsedi. Rotanyń jartysy aman-esen ózimizdiń jaqqa ótedi. Ol tutqyndar lagerinde bolady. Birneshe ret qashýǵa talaptanyp, qolǵa túsip qalady. Aqyry, 1945 jyly maıda áskerı tutqyndarmen birge bizdiń qolǵa ótip, keıin sottalady. Sodan beri Oral taýynda shahtada jumys isteıtin kórinedi. Zaman hatynyń sońynda ózderiniń Sverdlovsk qalasynyń soltústik-batys jaǵynda seksen shaqyrymdaı jerdegi Bılımbaı degen jumysshy poselkesinde turatynyn aıtyp, ádirisin kórsetipti. Kelem degen kisi aldymen Sverdlovskige jetse, odan keıingisi qıyn emes — bizdiń rýdnıktiń ken tasyǵan mashınalary aǵylyp jatady depti. Árıne, ol eshkimge de, Tanaǵa da kel demegen, biraq erikti ózine tastaǵan. Ol qalaı degenmen de, ýaqyty bitip bosaǵansha, biraz qıyndyq kórýge týra keletinin eskertken. Al hatynyń eń sońynda bylaı depti: «Soǵystan kimder tiri qaldy? Erbol aman oraldy ma? Kórseń menen kóp-kóp sálem aıt. Ádirisimdi ber».

Sonymen Jomartbek, Tana, men úsheýimiz ústel ústine jaıyp jiberdik te, kartaǵa úńildik. Ary qarap, beri qarap aqyry, Ortalyq Oraldan Sverdlovskini taptyq ta, onyń mańynan Bılımbaıdy izdedik.

— Osy Bılımbaı degenimiz kartaǵa túsetin jer aty emes, Zaman aǵaıdyń páterde turǵan úıiniń ıesi bop júrmesin, — dedi Jomartbek kúldirip.

— Rasynda da ózi qazaq atyna uqsas eken, — dedi Tana bir jylap, bir kúlip. Tana jylaǵan kezinde kózinen kók marjan domalasa, kúlgende aýzynan aq marjan shashylǵan sekildenedi.

— Bálkim bashqurt jeri bolar, — deımin men olarǵa óz joramalymdy aıtyp.

— Báse, — dedi bir kezde Jomartbek masattanyp, — bala kezimde birsypyra b... jesem kerek edi. — Osylaı dep ol suq saýsaǵyn shoshaıtyp kartaǵa tiredi.

— Oı, oı, Jomartbek, baıqa, kartany tesip jiberesiń, — dedim men oǵan kúlmesten, jymımastan, kózimdi baqyraıtqan bolyp. — Seniń saýsaǵyń saýsaq emes, shege ekenin bilmeıtin be ediń? — Jomartbektiń saýsaqtary shegedeı salaly, uzyn bolatyn. Onyń saýsaǵy búıirine tıip ketken qyzdardyń qaısysy bolsa da baj ete qalatyn. Ásirese Zaıkúl: «Áı, Áı, Jomartbek, tilińdi qalaı suqsań, olaı suq, biraq ana shegelerińdi ary áket» dep bezek qaǵatyn. — Biraq maqtaýyńa ábden bolady. Bala kúnińde b...-ny kóp jeseń, árıne, tabasyń. Jaraıdy, saýsaǵyńdy tart endi.

— «B» degen nemene, vıtamın be? — dedi Tana da myrs etip.

Jomartbek tez saýsaǵyn ala qoımady.

— Nemene, sen «b...» degenge anany aıtyp tursyń ǵoı, — dedi ol maǵan burylyp. Qazaqta kimde-kim bala kúninde óz kákeıin kóp jese, óskende sol kórgish bolady degen ázil sóz bar emes pe. Meniń de oıyma kelgeni sol edi, Jomartbektiń de «anany» dep turǵany sol. — Ony jeseń, óziń jegen shyǵarsyń. Al men bala kúnimde kúrish botqany kóp jegenmin. Al botqa jegenniń kózi kórgish bolady deıtin úlkender.

— Bizdiń jaqta kúrishti jasyq as dep esepteıdi. Seniń kóregen bop júrgeniń kúrishten emes shyǵar, — dedim men kúlip. Tana da kúldi. Basyn shaıqap, Jomartbektiń ózi de qosyldy.

Kúlkimiz tyıylǵannan keıin Jomartbek kartadan saýsaǵyn kóterdi. Bılımbaı kartada rasynda da bar eken. Oǵan kózimiz túsip, árqaısymyz óz aýylymyzdyń tóbesin kórgendeı, qýanysyp qaldyq.

— Al endi ne isteımin men? — dedi Tana meniń betime shydamsyzdana qarap. — Senimen aqyldasýǵa keldim. Hatty keshe alǵamyn, búgin sabaqqa da barǵamyn joq.

Men oılanyp qaldym.

— Zaman óldi dep habar kelgeli eki jyldan asty. Basqa sóz berip qoıǵan eshkimiń joq pa edi? — dedim tómen qarańqyraı kúbirlep.

Qyz jylap jiberdi.

— Erbol-aý, Zamannyń aty oıymda turǵanda, men kimge qaraýshy edim. Onyń aty máńgi meniń janymda, júregimde, jadymda emes pe?

Osylaı dep qyz kóziniń jasyn qaıtadan súrtti. Men kúlip, ázilge aınaldyrdym.

— Maǵan da qaramas pa ediń, Tana? — dedim.

— Iá, saǵan da, — dedi qyz da kúlip. — Biraq Zaman bolmasa, saǵan qaraýym múmkin edi.

— Raqmet, Tana,— dedim men qyzdy shashynan sıpap. — Endeshe seniń Bılımbaıǵa barýyń kerek bolar. Qyz qýanyp, ornynan atyp turdy.

— Ózim de osy qorytyndyǵa kelip edim, Erbol, — dedi ol túregep turyp meni ıyǵymnan qushaqtap.

— Oıbaı, bul máseleden meni de shet qaldyrmańyz, — dep Jomartbek ornynan ushyp turyp, Tanaǵa ol da ıyǵyn tosty. Tana ony da qushaqtady.

— Túý, raqattanyp qaldym ǵoı, shashymnan bir sıpap jiberińizshi. — Tana Jomartbekti shashynan sıpap, basyn baýyryna qysyp bosatty. — Osynda otyz qyzdyń ortasynda otyrmyz, Erbol ekeýimiz. Birde-biriniń dál sizdeı sharapaty tıgen emes bizge. Erbol Meńtaıǵa nege qumar desem, qyzdyń sıpaǵany jaqsy bolady eken ǵoı, shirkin!

Úsheýmiz de dý kúldik. Kúlki tynǵan soń Jomartbek baısaldy qalpyna keldi de, Tanaǵa qarady.

— Oqýyńyzdy qaıtesiz, Tana? — dep surady.

— Tastaımyn, — dedi Tana birden. — Zamanym ana jaqta aýyr jumysta júrgende oqý, qyzyq maǵan ne kerek? Baramyn, qasynda bolamyn. Ol otqa kúıse — birge janamyn, ol sý túbine ketse — birge batamyn!

Men Tananyń túrinen shyn ǵashyqtyń sheshimin tanydym. Tanydym da: «Er ekensiń ǵoı, aınalaıyn!» dep ishteı quptadym.

Ary talqylap, beri talqylap aqyry biz mynaǵan kelistik. JenPI berse Tana ekinshi kýrsyn bitirgeni jaıynda anyqtama alady. Bermese — júre beredi, artynan jiberemiz. Óıtkeni ol, dokýmentterin ala ketse, Sverdlov oqý oryndarynyń birine túsip, Zamanǵa jaqyn jerge ornalasady. Al, anyqtamany atestatymen qosa keıin jibersek, onda ol sondaǵy bir ınstıtýtta syrttan oqıtyn bolady. Seksen shaqyrym jerde ınstıtýt bolsa, ony bitirip alýdyń ne qıyndyǵy bar?!

Odan keıingi másele qarajat jaıyna tireldi. Meniń jazda kýrer, korektor bolyp tapqan eki myń somdaı aqsham bolatyn. Tananyń qarajatyna sol jaraıdy dep eseptedim. «Átteń bir 7—8 myń som bolsa, jaqsy bolar edi», — dep ózimnen ózim kijindim. Biraq, qara taban stýdenttiń qur kijingeninen ne shyǵady?! Joqqa júırik jetpegende, ol qalaı jetsin.

— Qashan júresiń? — dedim men sodan soń.

— Usharǵa qanatym joq, Erbol. Tez júrsem, tez jetsem, tezirek kórsem eken! — dep qamyqty Tana.

Men tyǵyp júrgen bar aqshamdy alyp, eski aqshanyń kezi ǵoı onda, qobyratyp, Tananyń rıdıkúline salyp berdim.

— Apyraı, Erbol-aı, — dedi Tana taǵy da tamaǵyna jas tyǵylyp, — men seniń adal dos ekenińdi bilgenmen, mynadaı myrza ekenińdi bilmeıtin edim...

Men bul sózdi de ázilge aınaldyryp jiberýge tyrystym.

— Joldasyń jomart bolsa, sen qalaı sarań bolarsyń, — dedim kúlip, Jomartbekti nusqap.

Jomartbek meniń osy sózimdi paıdalanyp, tez jáp ete tústi.

— Muny siz jalǵyz Erboldyń bergeni dep oılamańyz, Tana,— dedi ol qýtyńdap. — Bul sizdiń jolyńyzǵa Erbol ekeýmizdiń qosqanymyz.

— Raqmet. Bul eńbekterińdi tiri bolsam umytpaspyn da, ótemeı jáne tynbaspyn!

— Árıne, sizdiń eki ese ǵyp óteıtinińizge men shúbálanbaımyn, — dedi Jomartbek qýaqylanyp.

— Ákel, qolyńdy, baýyrym, — dedi Tana kúlip, eki kózi ottaı jaınap, — osy eńbekterińdi úsh ese ǵyp óteıtinime ant etemin!

Men baj ete qaldym.

— Qoı, Tana. Jomartbek qaljyńdap tur. Bunym saǵan qaryz emes, dostyq qaryzynyń tıtimdeı tóleýi ǵana bolar bul. Ana qaryzynan keıingi ómirde ótelmes úlken qaryz dostyq qaryzy ekenin bilesiń ǵoı óziń. Bul, ásheıin, jol qarajaty bolsyn degenim. Bala bop ketkenbisiń, qaıdaǵyny aıtyp.

Men ashýlanǵan bolyp aýzymdy bultıttym.

— Aınalaıyn, aınalaıyn, qalqam, — dedi ol taǵy jylap, ashýlanbashy maǵan.

Tana bir aptanyń oraıynda qalaıda júrmek boldy. Jomartbek ekeýmiz bılet alyp, shyǵaryp salýǵa ýádelestik.

Erteńinde bul oqıǵa búkil bizdiń kýrsqa tarady. Jomartbek meniń anada, emtıhan kezinde, Tana týraly aıtqan áńgimemniń shyn ekendigin, Tananyń jigiti, meniń dosym Zamannyń ólmeı tiri bop shyqqanyn, sony estip Tananyń JenPI-degi oqýyn tastap, Oralǵa júrgeli jatqanyn, meniń aldaǵy bazarda kostúm, palto, aıaqkıim satyp alamyn dep jınap otyrǵan aqshamdy bir tıynyna deıin qaldyrmaı Tananyń rıdıkúline salyp bergenimdi birin qaldyrmaı qyzdarǵa aıtyp qoıypty. Qyzdardyń bári, tanaýlary deldeńdep, dúrligip alypty.

— Ras pa, aǵaı?

— Shyn ba Jomartbektiń aıtyp júrgeni? — dep menen birinen soń biri surasady.

— Alla-aı, ne degen kúshti mahabbat! — deıdi Zaıkúl jaǵasyn ustap. — Bul zamanda da mundaı mahabbat bolady eken ǵoı. Men oılaýshy edim mahabbat anaý Qyz Jibek, Baıan sulýlarmen bitken shyǵar dep.

— Iá, nege sen olaı dep oılaısyń, — dep Maıra shap ete tústi oǵan. — Mahabbat máńgilik, ol eshqashanda óshpeıdi dep oqyǵan joqsyń ba? Endeshe ár zamannyń óz mahabbaty, óz Qyz Jibegi bolady.

— Biraq men mahabbat bar eken dep sonaý Oraldaǵy tutqyn adamǵa tóbeńnen altyn quıamyn dese de barmas edim, qyzdar,— dedi Zaıkúl ıyǵyn qıqańdatyp.

— Ol — sen ǵoı, Zaıkúl, — dedi Meńtaı kózin alysqa qadap, qatty oılana otyryp.

— Sonda sen barar ma ediń? — dep Zaıkúl shap ete qaldy oǵan.

— Men ǵashyq emespin, — dedi Meńtaı burylyp. — Al shyn súıip, ýádelesken kisim bolsa, árıne, barar edim. «Ras, shyn súıip, ýádelesken kisisi bolsa Meńtaı sózsiz barar edi» dep oıladym men de ishimnen.

— Joq, Zaıkúl, sen barasyń. Baratynyńdy óziń baıqamaı otyrsyń, — dedi Qanıpa qasqa tisin aqsıtyp, kózin quıqyljyta kúlimdep. — Tóbeńnen altyn quıamyn dese, nege barmaısyń, barasyń, árıne. Óıtkeni, — Qanıpa bul tusta daýysyn da qubyltyp jiberdi, — ol altyn ǵoı...

Qyzdar dý kúlisti. Zaıkúldiń ózi de kúldi.

— Qaıdan bileıin, — dedi ol basyn shaıqap, — onda baryp ta qalýym múmkin-aý. — Biraq ol bul oıyna taban tiremeı jatyp, tez jalt buryldy. — Áı, alys qoı, bara almaıtyn shyǵarmyn. Aıdaladaǵy Oral taýy turǵaı, myna turǵan Qordaı taýynyń etegindegi aýylyma baryp kelýge de qıynsynamyn.

Jomartbek ándetip qoıa berdi.

— Bekter miner sur qasqa,
Shaba almasa — ur basqa.
Batyrlyq, baılyq kimde joq,
Ǵashyqtyń jóni bir basqa —— degen emes pe?
Ǵashyq bolsań — qashyq bolsa da barasyń, Zaıkúl apa.

Zaıkúl kıim jaǵynan ózgelerden ózin erekshe ustaýǵa tyrysatyn. Kekse áıelderge uqsap, moınyna stýdent qoly jetpeıtin qyzyl túlki salyp, eki qolyn birdeı qarakól jeń qolǵapqa tyǵyp, oqshaýlanyp júretin. Sonysyna eregesip Jomartbek ony yzalandyrý úshin keıde osylaı, «apa» dep ataıtyn.

— Áı, Jomartbek, sen qotyr toqtysha súıkenbeı tynysh otyr, — dedi Zaıkúl bul joly onyń «apa» degenine shamdanbaı. — Men ǵashyqtardy qurmetteımin. Biraq ózimnen ǵashyq shyqpaıdy. Ǵashyq bolý úshin bir-aq kisini súıý kerek. Al maǵan ózime kúle qaraǵan jigittiń bári jaqsy sıaqty bop turady.

Aýdıtorıany bastaryna kóterip, qyzdar dý kúlisti.

— Zaıkúl týrasyn aıtady, — dedi Aqanas.

— Men Zaıkúl apamdy sol shyndyǵy úshin jaqsy kóremin ǵoı, — dep Jomartbek ornynan turyp, keýdesin qaqty.

Oǵan Zaıkúl masattanyp qaldy.

— Á, bálem, moıyndadyń ba? Jaqsy kóretinińdi aıtqyzdym ba ózińe? Endi myna Erboldy moıyndatsam, onda tipti armanym bolmas edi.

Zaıkúldiń bul sózi taǵy kúlki týdyrdy. Eki kózi jalt etip, Qanıpa Zaıkúlge buryldy.

— Árıne, grýppadaǵy eki jigitti birdeı ıemdenip alsań, seniń ne armanyń bolýshy edi!..

Osyndaı ázil-kúlkimen bul áńgime de basylǵan sıaqty boldy. Alǵashqy qos leksıany da tyńdap shyqtyq.

— Qyzdar, maǵan bir oı kelip otyr, — dedi Meńtaı bir úzilistiń kezinde.

— Qoıshy-eı, saǵan da oı kele me?—dedi Qanıpa qýaqylanyp. — Onda sal ortaǵa oıyńdy.

Meńtaı ornynan turyp, sózin bastady.

— Meniń oıymnan Tana qurbymyz ben Zaman aǵaı ketetin emes.

— Al?

— Sonsoń? — desti Zaıkúl men Qanıpa jarysa.

— Ol ekeýiniki qandaı móldir mahabbat deseńshi, qyzdar, á!

— Ras, ras! — desip basqa qyzdar bastaryn shulǵydy.

— Zaman aǵaıdyń sýretin anada aǵaı kórsetip edi ǵoı bizge, — Meńtaı ıegimen meni nusqady. — Sondaı bir symbatty, óńinen ınabaty bilingen ásem jastyń tulǵasyn tanyǵandaı bop edik qoı sýretine qarap. Sol asyl jigit tutqynǵa túsip, qor bolyp mynadaı kúıge ushyrapty, — Meńtaıdyń daýysy dirildep ketkendeı boldy. Ol sál toqtap, boıyn bekitip aldy da, qaıta sóıledi. — Tana bolsa, «óldi» degenge senbeı, ómir boıy kútýge bekingen eken. Endi onyń tiri degen habaryn estigende, bar beınetke belin baılap, soǵan júrgeli jatyr, — Meńtaı úni taǵy da býlyǵa bastady. — Biz ǵashyqtardy qurmettegen eldiń qyzdary emespiz be? Shamamyz kelgenshe bul saparǵa Tanany durystap attandyryp salsaq qaıtedi...

Osylaı dep Meńtaı, sóziniń aıaǵyn aıta almaı, kemseńdep, betin basyp jylap jiberdi. Birsypyra qyzdar oǵan qosyla kózderin súrtti. Jomartbek ekeýimiz de bosap, tómen qarap, partany shuqylaı berdik.

— Aǵaı keshe qaltasyndaǵy bar aqshasyn beripti ǵoı, «Baqa birdeńe etse kólge sep» degen bar emes pe? Tananyń jolyna biz de qarajat jınap bereıik. Tanymaıtyn bóten jerde jaryn izdegen shúıkedeı jalǵyz qyzdyń kúni ne bolatynyn kim bilsin... biraq eń joq degende qaltasynda aqshasy bolsa, ol da kóńilge medeý ǵoı... meniń daıyn aqsham joq. Biraq bir kesek nársemdi bereıin. Jomartbek sony erteń bazarǵa aparyp satsyn da, aqshasyn aǵaı ekeýi Tanaǵa aparyp bersin.

Meńtaıdyń usynysy otqa quıǵan maıdaı boldy. Qyzdar lap etip, ony birden qostap áketti. Bireý elý, bireý júz somnan taýyp beretinderin aıtysty. Názılash qolma-qol tizim jasaýǵa kiristi. Osy kezde Zaıkúl ornynan turdy.

— Meńtaıdyń jańaǵy sózi júıke-júıkemdi bosatyp jiberdi, qyzdar-aý, — dedi ol. Ásheıinde Zaıkúldiń ár sózin qyzdar kúlkimen qarsy alatyn edi. Bul joly eshkim ezý tartqan joq. Álde onyń aldynda aıtqan Meńtaı sózi júrekterin tebirentti me? Álde Zaıkúl qaıter eken dep, sony synaǵylary keldi me, áıteýir, qyzdar birinshi ret tyrp etpesten, tynysh kúıde qaldy. Biraq Zaıkúl olardyń nege úndemeı qalǵandaryna mán bergen joq, sózin ári qaraı aıta berdi. — Iyǵymda túlki jaǵam bolǵan soń myna Jomartbek meni baı dep oılap, «apaı» dep mazaqtaıdy. Biraq mende de bir teńge aqsha joq. Óıtkeni bir teńge aqsham bolǵannan bir úzim nanym bolǵandy artyq kóremin.

— Men de sondaımyn, apamnan aınymaǵanmyn, — dedi Jomartbek.

Osy tusta ǵana qyzdardyń erinderin kúlki qytyqtap, sál-pál jymıysyp qaldy.

— Jomartbek, qoıa turshy qystyrylmaı, — dedi Zaıkúl onyń sóziń shybyn shaqqan qurly kórmeı. — Odan da sen erteń tańerteń bizdiń bólmege kelip, meniń túlki jaǵamdy alyp ket. Sony bazarla da, aqshasyn osy iske qos.

Mundaı erlikti Zaıkúlden eshqaısymyz da kútpegen edik. Bárimiz tańyrqap, tańdanyp, bir sátke únsiz qaldyq. Bul únsizdikti Jomartbek buzdy.

— Aınalaıyn, apam-aı, júregiń qandaı jaqsy edi. Kelshi, betińnen bir shóp etkizeıin, — dep ol Zaıkúlge qaraı umtyldy. Zaıkúl qymsynbastan betin tosty. Jomartbek ony qushaqtap, bas saldy. Jurt taǵy da qyran kúlkige batty.

Erteńinde Jomartbek qyzdardyń bergen zattaryn osy kúngi stadıon ornyndaǵy eski-qusqy bazaryna aparyp ótkizip keldi. Onyń eń qymbatqa satqany Meńtaıdyń qyzyl kórpesi bolypty. Jomartbek Meńtaıdyń sheshesi men aǵasynan qalǵan belgi — jalǵyz kórpesin satpaımyn, almaımyn degen eken. Ol: «Al, apar, basqa baǵaly zatym joq» dep qıylyp bolmapty. Sóıtip, men úshin mahabbattyń jalaýyndaı bolǵan qyzyl kórpe, aqyry, asyl mahabbattyń muqtajyna jumsalypty. Sonymen, qyzdardan bas-aıaǵy tórt jarym myń som aqsha jáne jınaldy. Sol kúni keshke kitaphanadan shyǵyp, jataqhanaǵa kirsem, maǵan kelgen telegramma jatyr eken. Tez ashyp jiberip, asyǵa kóz júgirttim.

«Alma-Ata. Vınogradova, 62, komnata 69. Esenový Erbolý.

Beskonechno rad, moı besennyı drýg. Obnımaıý ı selýıý tebá tysáchý raz. Taná eslı hochet, eslı lúbıt mená po-prejnemý, pýstprıedet. Býdý jdat s neterpenıem, Tvoı Zaman».

Tana kelip, 3amannyń hatyn kórsetip, barýǵa bel baılaǵannan keıin men Zamanǵa telegramma jibergenmin: Tananyń barǵysy keledi, qabyldaı alasyń ba, tez habaryn jiber degenmin. Bul Zamannyń soǵan jibergen jaýaby eken. Demek onyń Tanamen birge turýǵa múmkinshiligi bar dep túıdim.

Erteńinde Jomartbek ekeýimiz Tanaǵa baryp, telegrammany kórsettik. Odan soń Jomartbektiń Joǵarǵy Sovet prezıdıýmynda qyzmet isteıtin týysyna baryp, kelesi kúni júretin Almaty — Moskva poezyna bıletke bron aldyq. Sol bronmen Sverdlovskige deıin degen bılet qolymyzǵa tıdi. Tek Tananyń Kýıbyshevta basqa poezǵa otyrýyna týra keledi. Tana júretin kúni vokzalǵa sońǵy leksıany tastap bizdiń grýppa túgel bardy. Vokzal basynda qyzdar Tanamen shetinen kórisip qoshtasty. Ásirese, Tana men Meńtaı birinen-biri ajyrasa almaı, kóp jylasty.

— Jaıyqtan jeke jónelgen Tólegendeı bolyp, jalǵyz attandyń-aý, qurbym, — dep Meńtaıdyń egile aıtqan sózi bárimizdiń saı-súıegimizdi syrqyratty.

Kózimniń quıryǵyn qaıta-qaıta sıpalap, ernimdi ústi-ústine tistelep, bordaı bosap, ishimnen egilip men turdym.

Sodan soń Tanany vagonǵa ornalastyrdyq ta:

— Qosh!

— Qosh!

— Zamanǵa sálem aıt!

— Sálem aıt! — dep biz qaldyq.

Almatynyń qoıý túni búrkegen poezd ishinde, vagon dońǵalaqtarynyń rels qospasyna sart-surt soǵylǵan yrǵaǵymen teńselip, belgisizge bet qoıyp, Tana ketti alysqa. Aıaýly ǵashyq attanǵan poezdyń barlyq dúrsil-gúrsilin júregimizde saqtap biz qaldyq perronda.

XV

Kóktemde topyraqqa túsken dán aldymen názik sabaqqa aınalyp, artynan ýaqyty jetkende bas jarady. Ýaqyty jetkende tal búrshikteıdi, ósimdik túıin tastaıdy, alma aǵashy gúldeıdi, gúl qaýyzyn ashady — sheshek atady. Ósimdik úshin osy bir ǵajap shaq tek qana jazda bolady. Adal mahabbatqa merzim joq — ol jyldyń tórt mezgiliniń qalaǵan maýsymynyń sátti saǵatynda júrekte gúl jaryp shyǵa keledi. Mahabbat gúldegende jas adamnyń aýzynan «súıemin» degen asyl sóz aqtarylady.

Meniń Meńtaıǵa degen mahabbatymnyń sol saǵaty noıabrdiń alǵashqy kúnderiniń birinde, Nıkolsk shirkeýiniń túngi on birdegi qońyraýymen qosa soqty.

Sonyń aldynda ǵana júregim óz-ózinen órekpip, úıde otyra almaı syrtqa shyqqanmyn. Jomartbek joq edi, Pernesh kitaphanadan qaıtpaǵan. Tek Tóleýbek qana tóseginde qoryldap, uıyqtap jatqan. Sonyń qoryly oıymdy bólgennen keıin, ońasha jer izdep, eki jataqhana arasyndaǵy ashyq alańǵa bet qoıǵanmyn.

Kalının kóshesi jaqtaǵy jataqhana janynda, basyna temir telpekti sham ornatylǵan bıik baǵana túbinde uzyn oryndyq bolýshy edi. Sony betke alyp, attaı berdim de, onda bireýdiń otyrǵanyn ańǵardym. Aıańdap qasyna kelsem, ol otyrǵan Meńtaı bop shyqty. Onyń Meńtaı ekenin tanyǵanda, júregim dir ete túsip, óz-ózimnen degbirim ketip, sastym da qaldym,

— Kesh jaryq, Meńtaı, — dedim ár sózim kekeshtiń aýzynan shyqqandaı áreń qıýlasyp.

— Jaryq kesh jan lázzáti bolsyn, aǵaı. Kelińiz, otyryńyz.

Qasynda birneshe kisilik bos jer bolsa da, Meńtaı syrǵyp, maǵan óz ornyn berdi. Meniń júregim odan saıyn lúpildeı tústi. Maǵan ornyn bergeni — ózgeshe qadirlegeni ǵoı Meńtaıdyń» dep oıladym ishimnen. «Qadirlegeniń jaqsy-aý, biraq qurmetińniń ózi meniń aýzyma qaqpaq, basyma toqpaq bop júr ǵoı» dedim taǵy da. Oılaǵanym osy bolsa da, aýzymnan shyqqany basqa sóz boldy.

— Jalǵyz neǵyp otyrsyń, Meńtaı?

— Jaı. Jatar aldynda aýa jutaıyn dep shyǵyp edim, — Meńtaı bizdiń jataqhana jaqqa kóz tastap aldy da, sózin qaıtadan jalǵady. — «Kimdi oılasa, sol keledi» degen ras eken, aǵaı. Men jańa ǵana sizdiń bólmeniń terezesindegi shamdy kórip, «aǵaı áli sabaq qarap otyr eken ǵoı» dep oılap edim. «Oılaǵanyń, esińe alǵanyń qandaı jaqsy, — dedim men ishimnen. — Al men seni saǵat saıyn oılaımyn ǵoı, Meńtaı. Sen osyny bilesiń be?»

Teńiz tebirenip, jaǵaǵa tolassyz tolqyn laqtyrǵandaı bir sát týdy. Meniń de teńizdeı terbelip sóılegim, ishimdegi Meńtaıǵa degen mahabbat tolqynyn aǵylta aqtarǵym keldi.

— Raqmet, Meńtaı, — dedim taǵy da eki sózdiń basyn áreń qosyp. — Oılaǵanyńa...

O, ǵajap, teńiz turǵaı tıtimdeı bulaq qurly da qaýqarymnyń joǵyn ańǵardym. Aýzymdy baıqaýsyzda bireý jelimdep ketip, sony kúshpen áreń ashatyn sıaqtymyn. Ashqanmen ar jaǵynan aqtarylar eshteńe joq, adasqan jalǵyz qazdaı qalbalaqtap, anda-sanda bir sóz zorǵa shyǵady. Biraq syrtqa shyǵaryp aıta almaǵandy ishteı sarnaýǵa shebermin ǵoı men. Degenmen, aýzymdy sýdan shyqqan balyqtaı, bostan-bos ashqanyma máz bop, birsypyra asyl oılarymdy aqtardym-aý dep joramaldadym ishimnen.

Osy kezde yńyranyp, Nıkolsk shirkeýi ún qatty. Men shirkeýdiń ózin jek kórsem de, onyń qońyraýynyń únin unatýshy edim. «Dyń-dyń» dep mys qońyraý kúńgirleı bastaǵanda, istep otyrǵan sharýamdy tastap, aıaǵyna deıin tyńdaı qalatynmyn. Maǵan, ásirese, uzaq soǵylatyn, uzaqqa ketetin osy túngi qońyraý kúńgiri asa bir sazdy, qyzyq kúıdeı bop tanylatyn. Sol ádetim boıynsha shúý degende men tym-tyrys tyńdaı qaldym da, qońyraý bir-eki ret soǵylǵannan keıin, ony tastaı salyp, dereý negizgi sharýama kóshtim. Osy qońyraý úniniń dúrmegimen, basqa esh janǵa estirtpeı, aıtatyn basty sózimdi Meńtaıdyń ózine ǵana tez aqtaryp qalǵym keldi. Qońyraý soǵylyp bitip qalmasyn dep, shapshań Meńtaıdy eki qolynan ustaı aldym da, eki alaqanymnyń arasynda «pyr» etip ushyp ketetin tiri torǵaı turǵandaı elbelektep, aýzymdy qyzdyń qulaǵyna taqadym.

— Meńtaı, men seni súıemin! Sheksiz súıemin! — dedim, bireý «táıt!» dese, jylap jibergeli turǵan jas baladaı kemseńdep. Qansha ásemdep, ádemilep aıtam dep pálenbaı ýaqyt oılanyp, oqtalyp, jadymda jattap júrsem de men Meńtaıǵa degen máńgilik mahabbatymdy, arman tilegimdi, sheksiz yqylas, qaltqysyz qurmetimdi, ony bar dúnıeden ózgeshe baǵalaıtynymdy aýyzben aıtyp jetkize almadym. Kópten beri aıtamyn dep ázirlep júrgen sózderim dál qajetinde aýyzǵa túspeıtin buldyr, býaldyr birdeńke bolyp ketti. Ásheıinde taqyldaq tilim, boldyrǵan jorǵadaı sendelektep, súrinip, tutyǵyp, toqtap qaldy. Endi sol aýyz jetkizbegendi lúpildegen júrek, dirildegen dene, denedegi lypyl qaqqan sansyz tamyrlar qosyla aıtyp, Meńtaıǵa asyǵa baıandap jatqandaı bolady. Meńtaı endi solardyń sózin tyńdaǵandaı, bar zeıinin solarǵa aýdarǵandaı bop, jym-jyrt, únsiz otyryp qaldy. Osy únsizdik kezinde saýsaqtarym terlep, býyn-býynym qaltyrap ketken maǵan kóshedegi kúnde miz baqpaı baqyraıyp turatyn elektr shamdary óz-ózinen jypyqtaı jónelgen sıaqtandy. Eki jataqhana ortasynan syldyrap aǵyp jatqan aryqtyń sýy da, demin ishine tartqandaı, únsiz qaldy. Aǵash butaqtaryndaǵy sońǵy japyraqtar da sybdyryn toqtatyp, siltideı tyndy. Biraq, ózimmen ózim áýre men olardyń nege óıtkenderine mán bermedim, meniń basyma tóner ne sumdyqty sezgenderin ańǵarmadym. Esil-dertim Meńtaıda bolyp, ony qushaqtaǵym, qushqym keldi. Alǵashynda ıyq tıistirip otyrǵan men, onyń úndemegeninen dámelenip, oń qolymdy bosatyp, qyzdy qaýsyra qushaqtap, ózime qaraı tarttym. Nege ekenin bilmeımin, Meńtaı meniń qushaǵymnan sytylyp shyǵýǵa áreket etpedi. Soǵan batyldandym ba, bilmeımin, men eńkeıip, onyń diril qaqqan ystyq ernine ernimdi tıgizdim. Meńtaı oǵan da qarsylyq kórsetpedi. Osydan keıin maǵan Meńtaı mendik eken degen oı keldi de, asyl armanyma shynymen qolym jetkeni me? — dep, kókirekte burq-sarq qaınaǵan qazandaı tasyǵan qýanyshtyń ystyq býy kózimdi sharpydy. Biraq munyń bári Meńtaıdyń meni esirkeýi ǵana ekenin kelesi sátterde bir-aq bildim.

Ol meniń sózimdi tyńdap bolǵannan keıin tómen qarap, qońyraýdyń sońǵy soǵylýy bitkenshe únsiz otyrdy. Odan soń da lám demedi. «Keı qyzdar jigitpen kezdeskende oǵan súıetin, súımeıtinin birden aıtady. Baǵzy bireýler óz oıyn olaı etip jetkize almaıdy. Kópshilik qyzdar aýyzben aıtar sózdi ishinen aıtyp, únsiz baıan etedi. Syrttan sózi de, úni de mólt etip kóz jasy ǵana bolady. Sol ár tamshy jasta ár alýan asyǵystyq sózder men jan kúıdirgen kúıinish nemese júrek sharpyǵan súıinishter jatady. Meńtaı da maǵan degen sózin ishteı aıtyp otyrǵan bolar» dep maldandym men. Biraq, betine qarasam, Meńtaı bir qyzaryp, bir bozaryp otyr eken. Keıde dem ala almaı, qysylǵan da sıaqtanady. Ony kórgende men Meńtaı syrqattanyp qalǵan eken dep qaldym.

— Nemene, Meńtaı, aýyryp otyrǵan joqsyń ba? — dedim kózim baqyraıyp. — Álde meniń jańaǵy sózime renjidiń be?

— Joq, aǵaı, — dep álden ýaqytta Meńtaı sál basyn kóterdi. Men sizdiń sózińizge emes, basqa nársege qınalyp otyrmyn.

Osylaı dep Meńtaı toqtap qaldy. Sál bógelip, odan soń ár sózin úzip-úzip aıtyp, qaıtadan sóıledi.

— Men de sizdi jaqsy kóremin, aǵaı. — Meniń, bul sózdi qulaǵymnyń estigenine, ol sózdiń Meńtaı aýzynan shyqqanyna sener-senbesimdi bilmeı, eki kózim jypyqtap ketti. Oǵan burynǵydan beter jabysa túsip, qolyn qaıtadan sıpalaı berdim. Meńtaıdyń «Men de sizdi jaqsy kóremin» degen bir aýyz sózi meni Alataýdyń eteginen eń tóbesine shyrqatyp bir-aq shyǵarǵandaı boldy. Meńtaı sózi taǵy estildi. — Biraq... — Osy kezde ekeýmizdiń ıyǵymyz ajyrap, aramyz sál ashylyp ketti. Maǵan «biraq» degen sol jalǵyz sóz kenet jer jarylyp, Meńtaı ekeýmizdiń aramyzdan túpsiz shyńyraý shyǵa kelgendeı bop kórindi. Sol shyńyraýdyń Meńtaı bir jaǵynda, men bir jaǵynda qalǵan sıaqtandym. — Biraq, men basqa bireýge ýáde berip qoıǵan edim. — Meńtaıdyń endigi sózi maǵan alystan, shyńyraýdyń arǵy jaǵasynan áreń estilip turǵandaı boldy. — Siz Sovet Odaǵynyń Batyry Málken Ǵabdýllaevty bilesiz be? Bilseńiz, meniń aǵaıym Júnis Erbosynov soǵysta sol kisiniń qaramaǵynda qyzmet etti. Oq tıip aǵaıym ólgende qasynda Tumajan degen dosy bolǵan eken. Ólerinde jalǵyz baýyrym, jan aǵataıym Júıke meni aýzyna alypty. «Meniń qaryndasymnyń sýretin san ret kórdiń ǵoı. Tiri qalsań sen soǵan serik, súıeý bol — ómirlik jar et. Meńtaıǵa meniń óler aldymdaǵy osy ósıet-tilegimdi jetkiz» depti Tumajanǵa. Aýyzsha aıtqan ósıetin hatqa túsirip jáne beripti, — dep Meńtaı kókirek jara bir kúrsinip qoıdy. — Soǵys bitkennen keıin jigit eline baryp, elinen meni izdep osynda kelip, aǵaıymnyń qalaı ólgenin baıandap berdi. Eń sońynda aǵaıymnyń ómirden óterde aýzynan shyqqan aqtyq sózin — ósıetin jetkizdi. Men solqyldap kóp jyladym. Kóp ýaqytqa deıin óksigimdi basa almadym. Jigit qasymnan ketpeı otyryp aldy. «Mendik bolamyn dep maǵan ýádeńdi ber» dedi. Janymdaı kóretin jalǵyz aǵamnyń ósıeti solaı bolǵan soń jáne el qorǵap soǵystan kelgen jigitterdiń jaqsy, jamany joq shyǵar dep oılap, «jaraıdy» dedim de, ýádemdi berdim. — Meńtaı tereń bir dem alyp, sózin aıaqtaýǵa kiristi.

— Bar mán-jaı osy, aǵaı. Men ol jigitti sizden artyq demeımin. Aıta berseńiz, qandaı ekenin de bilmeımin. Endigisin ózińiz bilińiz. Tumajandy tasta, ýádeńdi buz deısiz be, ony ózińiz aıtyńyz. Men sizge senemin. Buz deseńiz, buzyp-aq keteıin, aǵataı!..

Meńtaı osylaı dep aıtaryn aıtyp qaldy da, biraq beker aıttym-aý dep ókingendeı, tez taǵy da sóılep ketti.

— Biraq, ýáde buzǵan adam ońa ma, aǵaı? Ýádege beriktik — adamnyń asyl qasıeti bolýy kerek qoı. Endeshe qaıtyp buzamyn men ol ýádemdi.

Endi Meńtaı emes, men qıyn jaǵdaıda qaldym. Ol endigi bıligin ózińiz aıtyńyz degen jańaǵy sońǵy sózimen meniń mahabbatym men adamgershiligimdi synǵa salǵandaı boldy. Tarazynyń bir basynda men, ekinshi basynda Meńtaı turǵan sıaqtandy. Qaı jaǵyna aýaryn bilmeı tarazy dirildep uzaq turyp qalǵan ispettendi. Bir kezde, onyń Meńtaı jaq basy dir etip qozǵalyp, buldyrap ketti...

Tórt jyl birge bolǵan maıdandas dostarym esime tústi. Ol kezdegi bárimizdiń birinshi armanymyz — jaýdy jeńý bolsa, ekinshi armanymyz — soǵystan soń bir-bir jaqsy jar qushyp, jarasty ómir keshý edi. Keı joldastarym osy armanyna jetpeı ólip ketti. Tumajan da kókiregine sondaı arman tutyp, aman kelgen azamat shyǵar. Endeshe onyń serttesken qyzyn buzyp alý soldattyń soldatqa jasaǵan qıanaty bolar. Munym adamshylyqqa jatpas, arsyzdyqpen shekteser dep bir oıladym. Joq, qyz meni jaqsy kóremin dep tur ǵoı. Endeshe nege bógelemin: buz deıin ýádeńdi, buzdyraıyn dep taǵy qobaljydym. Osy kezde baıaǵy tankpen jekpe-jek shaıqasqanda ólgen óz dostarym kóz aldyma keldi. Olar, birinen soń biri: «Joq, serjant, óıtpe. Azǵyrma soldattyń serttesken qyzyn» dep, bastaryn shaıqap turǵandaı bop kórindi. Navodchıgim ózimmen óte syrlas edi. Sálıma kúıeýge tıip ketip, muńaıyp otyrǵanymda ol kelip arqamnan qaǵyp: «Jan tabylsa — jar tabylady, serjant. Ýaıymdama!» dep jubatqan edi meni. Sol navodchıgim erekshe muńaıyp: «Jan tabylsa, jar tabylady ǵoı, serjant. Sen tiri qaldyń. Jany keýdesindegi kisiniń jary jolynda, aldynda emes pe. Taǵy ilgeri júr, izdep tabasyń áli. Búrkitbaı seniń Sálımańdy buzyp alǵanda, kúıingeniń esińde me. Endeshe ózińmen qarýlas bolyp, jeńisti birge shyńdaǵan soldattyń janyn jaralama, serjant. Ótinemin!» dep turǵandaı boldy.

Birese kózime Zaman elestedi. Mańdaıyna túsken qoıý shashyn silkip tastap ol: «Áı, áı, men senen mundaı qıanat shyǵady dep eshqashan oılamaǵan edim» dep teris aınalǵan sekildi. «Joq, Zaman, — dedim men oǵan ishteı ún qatyp. — Men qıanatqa qaspyn. Azǵyrsam — jigitke qıanat, ystyq ýádesin buzdyrsam — qyzǵa qıanat. Seniń dosyń qos qıanatty arqalaı almaıdy. Soldatty qadirlegendikten, qyzdy súıgendikten óıte almaımyn men».

— Joq, Meńtaı olaı bolsa... — deıdi erinderim dirildep, ón boıym qaltyrap, — men saǵan sertińdi buz deı almaımyn. — Altybaqan tepken eki adamnyń biri tómendegende, ekinshisiniń shyrqap joǵary kóteriletinindeı, tarazynyń Meńtaı jaq basy bıikke bir-aq shyqty. — Onda, býynsyz jerge pyshaq uryp, orynsyz qınaǵanyma ǵapý et.

Mine osylaı dedim. Bulaı deıtinim tili shaban, tilegi júırik aýyl balasymyn ǵoı men. Ýádege berik, antqa adaldyqty joǵary baǵalap, onyń ózime keltirer zalal, zıanyn paıymdap jatpastan óz úkimimdi ózim shyǵardym sóıtip. Ákkiligi joq, ańǵal, adal kóńildiń, júregime bala jasymnan uıyp, uıalaǵan arlylyqtyń sózin aıttym. Adaldyq, tazalyq, shynshyldyq, týralyq — emshek súti, mektep ónegesi, ásker tárbıesimen boıǵa sińgen qasıetim ǵoı meniń. Momyn áke, jýas shesheden týyp, kópshil kolhozdy aýyldyń balasy bolǵan soń, osylaı aıtýym zańdy da bolatyn. Ózimshildigi joq bop ósken jastyń biri bolǵandyqtan ol túnde ózime qas úkim shyǵaryppyn men. Árıne, men munyma ókinip turǵamyn joq búgin. Eger jastyq shaǵym qaıta oralyp, men sol jaǵdaıǵa jańadan tap bolsam, sóz joq, sol sheshimimdi irkilmesten taǵy qaıtalaǵan bolar edim qazir.

Meńtaı jubatqandaı bolyp, endi meniń qolymdy sıpady aqyryn.

— Siz renjimeńiz, aǵaı,—dedi birazdan soń. — Bizdiń kýrstaǵy qyzdardyń bári de sizdi jaqsy kóredi. Olardyń biren-sarany bolmasa, bári de jaqsy qyzdar. Ásirese Maıra qandaı jigitke bolsa da adal jar, aqpeıil dos, senimdi serik bola alarlyq jan.

Sonymen, men Meńtaıǵa birinshi ret ashyq túrde sóz aıttym. Ol qarsylyǵyn osylaı qamqorlyqpen, eljireı otyryp bildirdi. Meńtaıdyń qarsylyǵynyń ózi maǵan hosh aıtqandaı bop kórindi.

Oıyn aıtyp bolǵan soń ol, ón boıy qaltyrap, sál diril qaqqan tárizdenip ornynan turdy. Endi kishkentaı bógelse, ózin-ózi ustaı almastaı kórdi-aý deımin. Qolymdy bosatqysy da kelmeı, bosatpaı da tura almaı áldenege kúıbijiktep, bógelgendeı boldy. Sonsoń tez-tez basyp, jataqhanaǵa qaraı jónele berdi.

Qoldy pyshaq kesip ketkende adam onyń aýyrǵanyn birden bilmeıdi. Sol sıaqty, ózimdi ózim aıaýsyz jaralaǵanymdy men de Meńtaı janymnan uzaı bastaǵanda bir-aq bildim. Aldyndaǵy bir otar qoıdy qaqaǵan qatty qys jut bolyp jalmap, qotan shetinde taıaǵyn ustap jalǵyz qalǵan sorly shopandaı kúıde boldym men. Meniń qolyma túser dep dámelengen bar baılyq Meńtaıdyń mahabbaty edi. Odan aıyrylyp, áp-sátte jurdaı bop jutadym da qaldym.

Óstip, eski túrik qaǵanaty kezinen qalǵan tas músindeı, sereıip turdym-turdym da, ilbip úıge qaraı aıańdadym. Aıaǵyma batpan baılanyp qalǵandaı, áreń qozǵalamyn. Ár attaǵan saıyn jer basyp kele jatqandaı emes, qara jerdiń astyna shymyrlap batyp bara jatqan sıaqtanamyn. Attaǵan saıyn: «Endi maǵan Meńtaı joq, Meńtaı joq!» dep kúbirleımin óz-ózimnen.

Sol kezde Nıkolsk shirkeýiniń yńyrana, kúrsine shyqqan úni keldi qulaǵyma. Ol da maǵan: «Endi saǵan Meńtaı joq! Joq! Joq!» dep turǵan sıaqty boldy. Shirkeý qońyraýy túngi saǵat on ekini jarıalady — maǵan on eki ret «joq! joq!» dep qaqsady. Baǵana ǵana sazdy mýzykadaı kóringen qońyraý úni endi maǵan dúnıedegi eń súıkimsiz, qulaqqa túrpideı qadalǵan qańǵyrlaq dybystaı bop tanyldy. Qońyraý kúńgiri alystap, talaýrap baryp úzilip ketti de, dúnıe tym-tyrys bola qaldy. Kúńgirdiń sońǵy dirilimen birge meniń júregimdegi Meńtaıǵa degen sońǵy úmit qosa úzilip ketkendeı boldy. Men súrinip, shaıqalyp kettim, sol kezde ózimdi shyńnan shyńyraýǵa qulap bara jatqandaı sezindim de, jalma-jan joldaǵy qart terekti qushaqtaı aldym. Oǵan muńymdy shaqqandaı ókirip, óksip qoıa berdim...

Erteńinde máńgirip, del-sal bolyp qalyppyn. Áldekim meni soıyl siltep, soqqyǵa jyǵyp, aıaýsyz jaýlyqpen esten tandyra uryp ketken sıaqty da bolady. Úlken urysqa ázirlenip, túni boıy jáshik-jáshik snarád tasyp, tańerteń shabýylǵa shyǵyp, keshke jaýdan jeńilip, keıin shegingen sátte de osyndaı bop ólerdeı bir sharshaıtyn shaq bolatyn edi. Sonda kez kelgen shuńqyrǵa túsip, jantaıyp jata qalǵyń keletin. Ólsem de, osy jerden turmasam eken dep oılaıtynsyń. Sondaı kúıge tústim de, túske deıin tósekten tura almaı, turalap jattym. Mahabbatta kúıreý de soǵysta jasanǵan jaýdan jeńilýden kem bolmaıtynyn men sonda bildim.

Stýdenttiń baqyraýyq túıedeı bajyldaq temir kereýetin qaıta-qaıta syqyrlatyp, bir jambasymnan ekinshi jambasyma aýnaqshı beremin. «Óli tıip» jatqan qoıdaı typyrlaımyn. Biraq, maǵan «Óli» tıgen joq, tiri tıgen. Tiri bolǵanda myltyq kezep, qylysh sýyryp qyrqysa keter jaý emes. Maǵan tıgen qarýsyz qyz. Ol maǵan jaý pıǵylyn, jat minezin tanytqan da joq. Kúlip júrip, kúlimsirep turyp, eń aqyrynda, kózinen burq etken ystyq jas shyǵaryp meni osyndaı kúıge, aýrýdaı halge ushyratty. Men sony oılap dóńbekshımin. «Ne degen asyljan edi!» deımin. Meńtaıdyń kóz qyzyǵyp, kóńil súısinip tamasha eterlik syrt tulǵasyna ishki adamgershilik parasaty qosylǵanda adamdy tebirentpeı, terbeltpeı qoımaıtynyn endi ǵana bilgendeı boldym. Oǵan alǵashqy kórgen sátimnen bastap, kóp kúnder boıy ǵashyq bop júrgenimniń de sebebin sonda ǵana ańǵardym.

«Buǵan baǵa jete me? Joq, jetpeıdi!» deımin ózimnen ózim jatyp. Sondaı baǵa jetpes qyzdan aıyrylyp qalǵanyma júregim syzdap, jarylyp keterdeı bop, ekinshi jambasyma qaıtadan aýnaımyn. Judyryqtaı sorly júrektiń óz denemdi tósek ústinde olaı bir, bylaı bir laqtyrýǵa ǵana áli keledi. Sonysymen ol maǵan qarsylyq bildirip, narazylyq aıtyp jatqan sekildenedi. «Sen nege Meńtaıǵa tek meni súı, tek qana menimen bol demediń?» dep meni jazǵyryp, jazalap jatqanǵa jáne uqsaıdy. Osy arada Meńtaıǵa jazda, emtıhan bitip, otyz úshinshi aýdıtorıada saýyq ótkizgen keshtiń túninde shyǵarǵan óleńimniń bir shýmaǵy eriksiz esime túsedi.

Bári az baǵasyna, barsha sannyń,
Táj-taǵy, dúnıe, múlki patsha, hannyń —
Meńtaıdy máńgi qushyp súıetuǵyn
Bar eken ne armany Tumajannyń?!

Óleńniń aıaǵyndaǵy burynǵy «jigit jannyń» degen sózdi «Tumajannyń» dep qalaı ózgertkenimdi ózim de ańǵarmaı qaldym. Joq, endi Meńtaıǵa óleń shyǵarmaımyn, — dedim ishimnen ózime-ózim ant etkendeı. Meńtaıǵa eshbir óleńniń keregi joq. Meńtaıǵa kereksiz dúnıe — maǵan da kereksiz. Joq, endi men Meńtaıdy kórýge de qumartpaımyn. Endi men ony eshqashan da oılamaımyn.

Biraq, ǵashyqtyń oıy basqa da, isi basqa bolady eken. Ǵashyq kórmeımin, barmaımyn dese, óziniń qalaı baryp, qalaı kezdeskenin de bilmeı qalady eken ol.

Sol, men úshin qaıǵyly túnnen keıin Meńtaıdy erteńinde keshke, teatrda kezdestirdim taǵy da. Bir-eki mınýttaı ǵana qasynda turdym. Sodan keıin men ony, rasynda da, birneshe kúnnen soń bir-aq kórdim. Bálkim bir aptadan keıin de bolar shamasy.

Túnde Jomartbek, Pernesh, Tóleýbek úsheýi shyrt uıqyda jatqan saǵat birdiń mólsherinde, jatar aldynda az ǵana aýa jutpaq bop, aýlaǵa shyqtym. Aýladaǵy Meńtaı ekeýmiz ajyrasqan oryndyqqa eriksiz kóz saldym. Osyndaı ońashada anada Meńtaı otyrǵan jerge baryp otyrǵym keldi. Nege ekenin bilmeımin, ol otyrǵan oryndyqtyń taqtaıyn alaqanymmen bir sıpasam dep oıladym. Bálkim, onda Meńtaıdyń jup-jumsaq qoldaryn qaıta-qaıta sıpaǵanym emis-emis esime kelgen bolar. Sol sátte oryndyqtyń qatty taqtaıy qyz qoly emes ekenin eskermegen de shyǵarmyn.

Qarasam ońasha oryndyqta, aınala qulaqqa urǵan tanadaı jym-jyrt tynyshtyqta, buıyǵyp bireý otyr. Jaqyndap kelsem, Meńtaı eken. Jaǵyn taıanyp, shyntaǵyn tizesine tirep, tómen qarap qalypty. Meniń tyqyrymdy da sezbegendeı, selt etetin emes.

Júregim keýdemdi urǵylap, taǵy da dúrsildep qoıa ber-di. «Júrseńshi, júgirseńshi. Tumajandy tasta, meni súı dep, jalynsańshy Meńtaıǵa. Aıaǵyna jyǵylsańshy jyldam!» dep taǵy da zarlap, jylap jibergen ispettendi. «Endi Meńtaıdyń janyna jaqyndamaspyn, oǵan eshqashan bir aýyz til qatpaspyn» degen antymdy men birjola umyttym. Jel qýǵan qańbaqtaı domalap, janyna jetip barǵanymdy ózim de ańǵarmaı qaldym.

— Sálemetpisiń, Meńtaı. Jeti túnde nege jalǵyz otyrsyń? Bir jeriń aýyryp otyrǵan joq pa, jabyrqaýsyń ǵoı óziń, — dedim oǵan birneshe sózdi bir-aq laq etkizip.

Birneshe kún kezdespegendikten be, ol maǵan shynynda da aýyryp, júdep qalǵandaı bop kórindi.

— Joq, qazir saýmyn ǵoı, — dedi Meńtaı jaýap sálemin aıtqan soń. — Jaı, basym aýyrǵan soń dalaǵa shyǵyp edim.

— Birsypyradan beri qaıda boldyń?

— Aýyryp, úıde jattym.

— Ne deısiń, qyzdar maǵan aıtpady ǵoı.

— Men qyzdarǵa aıtpańyzdar, aǵaı bosqa mazasyzdanbasyn degenmin. Otyryńyz.

«Mazasyzdanady dep meniń qamymdy oılasa, onda áli menen bezbegeni ǵoı. Ket ári emes bolǵany ǵoı» dep oıladym men qýana bastap. «Múmkin, Meńtaı meniń áneýkúngi ótinishimdi qabyldaǵan shyǵar. Sonda «men de sizdi jaqsy kóremin» dep edi ǵoı. Bálkim, sol jaqsy kórgeni jeńgen shyǵar. On kún oılap, meniń tilegimdi qabyldaýǵa bel baılap, búgin meni ádeıi kútip otyrǵan bolar».

— Meńtaı, — dedim men onyń qasyna otyrǵannan keıin áneýkúngideı onyń qoldaryn qos qolymnyń arasyna alyp. — Men... men... men...

— Iá, siz, — dedi Meńtaı qońyr únmen.

— Ótken joly sen: « Tumajandy tasta deńizshi. Ýádeńdi buz deńizshi. Siz solaı deseńiz, men buzyp-aq keteıin» dep ediń ǵoı. Men solaı degeli keldim saǵan. Sóıtshi, Meńtaı. Men seni janymdaı jaqsy kóremin!...

— Joq, aǵaı, kesh qaldyńyz, — dedi Meńtaı qapaly únmen.

— Nege kesh, nege? — dep men ony ótken jolǵydaı etip, taǵy da qushaqtaı bastadym.

— Joq, joq, endi bolmaıdy, aǵaı, — dep Meńtaı qushaqtatqysy kelmeı boıyn aýlaqtata berdi.

— Nege bolmaıdy, — dedim men ony bas salyp qushaqtaǵanyma ári qysylyp, ári onyń ótken joly emes, dál bul joly bulqynǵanyna tańdanyp.

— Óıtkeni bolary boldy, boıaýy tógilip qaldy, — dedi ol menen sál alysyraq syrǵyp baryp, tómen qarap otyryp, sonshama bir solǵyn, báseń únmen. — Bárine ózińiz kinálisiz...

Osylaı dep solqyldap jylap jiberdi. Oramalyn alyp, bir qolymen betin basyp, óksip otyryp qaldy.

Men ne isterimdi, ne derimdi bilmedim. Bar bolǵany qyzdyń janyna jaqyndap, onyń bos ekinshi qolyn eki alaqanymmen qaıta-qaıta sıpaı berdim. Oǵan qanaǵat qylmaı, shashyn sıpadym. Birazdan soń ol óksigin basyp, qaıtadan sóıledi.

— Áneýkúni siz teatrǵa Tumajandy ertip ákeldińiz. Sizben ekeýimiz osy arada otyryp sóılesetin túnniń erteńinde. Men sol kúni odan qashyp, ony kórmeıin, kórinbeıin dep teatrǵa ketip edim. Onyń bul meıramda qalaıda keletinin bilgenmin... Siz teatrda bizdi tabystyryp, ketip qaldyńyz... Sodan ol úsh kún jatty... Meni bosatpady, — dedi qyz taǵy da solqyldaı jylap. — Sodan soń bitti, bári bitti...

Ol kúni men tósekte ezilip kúni boıy jatyp, keshke taman jataqhanadan syrtqa shyqqanmyn. Shyqsam aýlada, keshegi Meńtaı ekeýimiz qoshtasqan oryndyqtyń ústinde birsypyra tanys stýdentter qarta oınap otyr eken. Solardyń qasyna bardym. Kún jeksenbi jáne meıramǵa bir-eki-aq kún qalǵandyqtan ba, áıteýir stýdentter kóńildi eken. Meni kóre sala olar ortalaryna shaqyrdy.

— Kel, kel, Erbol, — dedi Tóleýbek, — karta oınaımyz. Kúni boıy uıyqtap, basyn kúp bop isip ketken shyǵar seniń.

Men basymdy shaıqadym.

— Nege, oınamaısyń ba?

— Oınaı bilmeımin.

— Eń aıaǵy bes kartany da bilmeımisiń?

— Iá.

Tóleýbek qarqyldap kep kúldi.

— Karta bilmeısiń, temeki tartpaısyń, araq ishpeısiń. Sonda sen ne bilesiń osy?

— Tóke, Tóke, ol sabaq oqýdy ǵana biledi, — dedi Jomartbek. — Júrińiz, káne, kezek sizdiki.

Jigitter meni jaıyma tastap, qulashtaı soǵyp, kartany ózderi oınaı berdi.

Osy kezde jataqhana qaqpasynan elbelektep, biri saqa, biri jastaý eki jigit kirip kele jatty. Saqasy edireńdep alǵa shyǵyp, bizdiń qasymyzǵa toqtaı qaldy da:

— Jigitter, amansyńdar ma? — dedi.

Karta oınap otyrǵandar oǵan onshama mán bere qoıǵan joq. «Amanbyz» deı saldy da, otyra berdi. Edireńdegen jigit maǵan kóz toqtatty da, ústimdegi gımnasterkamdy kórip:

— Áı, sen óziń soldat bolyp pa ediń, álde soldat kóılegin kıip otyrsyń ba? — dedi naq bir meni tekserýge kelgendeı birden tergeı jónelip.

Men onyń betine qaradym. Daýysy shińkildek, minezi ojarlaý, qaımyjyqtaı juqa erindi, bitik kózdeý kelgen taldyrmash sary jigit eken. Jańa ósip kele jatqan, tikendeı tikireıgen súıkimsiz shashy bar. Ústindegisi sý jańa áskerı kıim: shuǵa galıfe, gımnasterka, ofıser belbeýi, jyp-jyltyr qara hrom etik. Tek fýrajkasy ǵana joq. Ekinshisiniń ústinde de kónetoz soldat kıimi bar.

— Iá, soldatpyn, — dedim basymdy kóterip.

— Soldat bolsań, beri kel, — dedi ol maǵan komandırimdeı-aq ókim sóılep.

«Munyń mende ne sharýasy bar, eı?» dep oıladym da, ornymnan turdym. Ol meni úıdiń buryshyna taman alyp keldi de, taǵy da tergeı bastady.

— Sen stýdentpisiń?

— Iá.

— Qaı fakúltette oqısyń?

Men ony da aıttym.

— Qaı kýrstasyń?

— Úshinshide.

Men tarıh-fılologıa fakúltetin aıtqanda-aq ol ejireńdep qalyp edi. Al úshinshi kýrsta oqıtynym onyń shamyna tıgendeı bop, shytynap ketti.

— Onda sen Erbosynovany bilesiń be?

— Meńtaıdy ma, bilemin, — dedim áldenege júregim sý ete qalyp.

— Qalaı bilesiń?

— Birge oqımyz.

— Basqa eshteńeń joq pa?

Men sál úndemeı turdym da:

— Joq, — dedim.

Ol meniń bul jaýapty kidirip baryp bergenime kúdiktengendeı boldy. Senerin de, senbesin de bilmegendeı, betime shegir kózin syǵyraıtyp, taǵy da tesile qarady.

— Endeshe sen ony osy qazir bizge shaqyryp kep ber, — dep buıyrdy ol.

Endi men onyń betine tesile qaradym. Baqsam, jigitim eptep jutyp alǵan eken. Maǵan óktem sóılep júrgeni de sodan bolýy kerek. «Shabýylǵa shyǵarda sileıe araq iship alyp, es-túsin bilmeı oqqa qaraı júgiretin frıske uqsaýyn!» dedim ony ishimnen keketip.

— Kim shaqyrdy deımin!

«Onda ne sharýań bar?» degendeı sary shegir maǵan tiktene qarady. Kózi ot shashqandaı bop, qantalap ketken eken. Mort, eserleý adamnyń álpetin tanytty. Ol kózin tikendeı qadap, qansha ejireıse de, men ornymnan qozǵalmaı tura berdim.

Sary shegir onyń óz jónin bilmeı shaqyryp bermesimdi uqty da, moınyn kújireıtip, teris aınaldy.

— Aǵań shaqyrady. Tumajan kelip tur de, — dedi shińkildep.

Men selk ete túskendeı boldym da, onyń betine qaıtadan jalt qaradym. Qalys estigen joqpyn ba dep, qaıyra suradym:

— Kim deısiz?

— Tumajan Oshaqbaev, — dedi ol maǵan jekı sóılep. — Sańyraýmysyń óziń?

— No, soǵysta artıllerıst bolǵanmyn, — dedim men de oǵan tiktep, syzdana qarap. — Sodan qalǵan qulaǵymnyń múkisi bar.

Men bul sózdi shegir sarynyń ákireńdegenine yza bolyp aıttym. Qansha yza bolǵanmen, shynym da sol edi. Bar qıratqanym: daýysymdy kóterip aıtqanym bolar. Biraq buǵan ózimniń de aıyzym qanbaǵanyn sezdim. Sodan soń laq etkizip, aýzyma kelgen birinshi sózdi jáne aıtyp qaldym.

— Kóp bolsa Qyz Jibegin izdep kelgen Tólegen shyǵarsyń. Biraq men saǵan Bekejan emespin, ákireńdeme óıtip!

Osylaı dedim de jalt burylyp, ketýge yńǵaılandym. Alǵashynda qaıtadan karta oınaýshylardyń qasyna baraıyn dep oılaǵan edim. Sonsoń osy dáldirge ashýlanyp qaıtemin, baryp aıta salaıyn dedim de, jataqhanaǵa qaraı kettim.

Meńtaı bólmesinde joq eken. Maıra ekeýi teatrǵa ketipti.

— Qaı teatrǵa? — dep suradym qyzdardan onyń úıde bolmaǵanyna bir jaǵynan qýanǵandaı, bir jaǵynan ókingendeı bolyp.

— Dramaǵa.

Eki jigit meni tosyp tur eken. Sary shegir temeki tartyp, kók tútindi kómeılete jutyp shıyrshyq atady. Qasyndaǵysy meni kórgende eleń etip, ústi-basyn túzep, álek bop qaldy. Sary da eki saýsaǵyn belbeýine tyǵyp jiberip, qorazdana bastady.

— Meńtaı úıde joq, — dedim men olardyń qasyna onsha jaqyndamaı toqtap.

— Qaıda ketipti? — dep sary shegir taǵy ákireń ete qaldy.

— Teatrǵa.

— Qasyndaǵy joldas qyzy da joq pa eken? — dedi ekinshi jigit sál qysyla ún qatyp.

— Maıra qaıda eken? — dedi Tumajan onymen jarysa.

— Ekeýi de ketipti.

— Qaı kınoǵa deısiń? — dep sary shegir qaıta surady.

— Kınoǵa emes, teatrǵa. Óziń sańyraý emespisiń? — dep men de ony shaǵyp aldym.

Tumajan meniń keketkenime mán bermedi. Qaıta suraq qoıdy.

— Ol qaı jerde, alys emes pe?

— Joq, alys emes. Osydan úsh-tórt-aq kvartal jerde, Dzerjınskıı men Vınogradov kósheleriniń qıylysynda, — dedim Nıkolsk shirkeýi jaqty nusqap.

Men olardyń qasynan ótip, jańaǵy kartashylarǵa qaraı bettedim. Zyǵyrdanym qaınap, ózimnen-ózim yza bop kele jattym. Nege ashýlanǵanymdy jáne bilmeımin. Osy kezde syrt jaǵymnan: «Aǵaı, toqtańyzshy» degen daýys estildi. Moınymdy bursam sary shegirdiń joldasy eken.

— Aǵaı, ana kisiniń sózine ashýlanyp qaldyńyz ba? Ol kisiniń minezi solaı. Maıdanda batyrdyń joldasy bolǵan kisi, ózi de er minezdi adam. Meńtaı onyń qaryndasy emes, ýádelesken qyzy, jańa ony ózińiz dál taýyp aıttyńyz. Alda meıram kele jatqan soń sol kisige jolyǵyp qaıtaıyq dep aýyldan, sonaý Nar stansıasynan kelip edik. Onyń ústine ana kisi «Meńtaıdyń jaqsy qurbysy bar, sony saǵan tanystyramyn» dep súırelep bolmady meni. Meniń de áskerden kelgenime eki aı ǵana bolyp edi. Ózińiz de soldat ekensiz. Sizden ótinishim, myna eki soldat baýyryńyzdy teatrǵa ertip aparsańyz eken. Biz onyń qaı jerde ekenin bilmeımiz. Aǵaı, men sizden jalynyp ótinemin...

Osylaı dep, Tumajannyń joldasy laq etkizip bar syryn bir-aq aıtty. Jáne ishi-baýyryma kire ótinish etti. Men bul jas jigittiń tilegin qaıtara almadym. Osy jigit úshin ekeýin teatrǵa alyp barmaq boldym.

Úsheýmiz Nıkolsk bazaryn basyp ótip, shirkeýdiń janymen, bazar mańyndaǵy eski úılerdi artqa tastap, aldymen Dunǵan kóshesine, odan soń Amankeldi kóshesine shyqtyq. Jas jigit ekeýmiz anda-sanda til qatysyp qoıamyz. Odan jón suradym. Ol Nar aýdanyndaǵy bir kolhoz predsedateliniń balasy eken. Aty Erǵazy. Bul áskerde júrgende ákesi aýyldaǵy bireýdiń qyzyn ápermek bop, ýádelesip qoıypty. Biraq jigit ony unatpapty. Qasyndaǵy aǵaıy bir kúni aýyldaryna ýákil bolyp kelip, úılerinde qonaq bolyp otyryp: «Men saǵan Almatydan qyzdyń kókesin taýyp beremin» depti. Sonymen ol munda «qyzdyń kókesin» izdep kelipti. Erǵazy qalqan syryn osylaı, shelekten sý quıǵandaı etip, taǵy bir aqtaryp saldy da, keıinirek kele jatqan Tumajanǵa estirtpeı:

— Bul kisi aýdandyq mekemeniń meńgerýshisi, — dep qoıdy.

Ózbek kóshesin kesip ótip, drama teatry turǵan Dzerjınskıı kóshesine kelip tireldik.

— Teatr osy, — dedim men kóshe jaq qabyrǵasynda kishigirim qazandaı aspaly saǵaty bar, búıirine syǵan áıelderiniń kıimindeı ártúrli alabajalaq afısha qaǵazdary japsyrylǵan, jataǵan, ózen parohodyna uqsas, úlken úıdi nusqap.

— Budan biz qalaı tabamyz? — dedi Erǵazy apalaqtap.

— Bılet alyp, ishine kirińizder.

— Qazyr oıyn bastalyp ketti me eken?

— Bastalǵan bolar. Birinshi akt bitip, jurt úziliske shyqqanda taýyp alasyzdar ǵoı.

Arttan yrǵala basyp Tumajan keldi. Ol kele sala teatr qabyrǵasyndaǵy afıshaǵa úńildi. Onda kórsetilgen spektáklderdi bir-birlep oqı bastady.

— E, búgin «Qobylandy» eken ǵoı, — dedi ol.

— Iá, «Qobylandy» eken, — dedi Erǵazy.

«Ár Don-Kıhottyń óz Sancho Pansasy bolady» dedim men ishimnen. Sonsoń burylyp, óz jónimmen ketýge ońtaılandym.

— Toqta, sen qaıda barasyń? — dedi «batyrdyń joldasy» degbirsizdenip.

— Teatr osy. Kerek kisilerińizdi osydan izdep taýyp alyńyzdar.

— Áı, sen taýyp berseńshi, biz qalaı tabamyz?

Baǵanaǵydaı emes, «batyrdyń joldasy» jumsaryp qalypty.

Bul jolǵy úni tipti jalynyshtylaý bolyp shyqty. «Batyrǵa da jan kerek» degen emes pe, teatrǵa kelgen qalyń jurttyń ishinen ózimiz taba almaspyz dep qoryqqan bolýy kerek.

— Aǵaı, sóıtseńizshi, — dep Erǵazy qosa jalyndy. Men olardyń bul ótinishin taǵy da jerge tastaı almadym. İshke kirsem foıede kasırden basqa eshkim joq eken. Oıynnyń bastalǵanyna jarty saǵattaı bolypty. Biraq bılet bar eken. Men qoıny-qonyshymdy tintip, áreń degende balkonǵa kiretin bılettiń aqshasyn jınap aldym. Bul erteń tamaq ishýge tıisti aqsham edi. Namystanamyn dep jańaǵylarǵa aqshamnyń joǵyn da aıtpadym.

İshke kirip, qarańǵy dálizben ózimiz ázildep «Stýdentter lojasy» dep ataıtyn balkonǵa kóterildim. Qap-qarańǵy esikten ishke bas suqtym. Sahnada sándi saraı kórinedi. Bul — Qobylandyǵa jaý el — Qyzylbas jurtynyń hany Kóbiktiniń saraıy. Saraı aldynda «Kek, kekelep» ózinen-ózi qoıqańdap batyr Qazan júr. Osy arada syrtta qalǵan Tumajan oıyma tústi de: «eki zamannyń eki eser batyrynyń bir-birine uqsaýy-aı» dedim ishimnen. Bir jaqtan syzdana alshańdap Alshaǵyr batyr jáne shyqty. Ekeýi han qyzy Qarlyǵaǵa talasyp, birine-biri sapy ala júgirisip, tekedeı tiresti de qaldy.

Balkonnyń eń artynda túregep turyp kórgen bul kóriniske men myrs etip taǵy da kúldim. Jańaǵy Tumajan ekeýmizdiń jataqhana janynda sharpysqanymyz oıyma túsip ketti. Bular da qyzǵa talasyp jatyr eken ǵoı dedim ishimnen.

Sahnadaǵy budan keıingi kórinisterge jete nazar aýdarmadym. Bar bolǵany Kóklannyń shashy jalbyrap, «Zý-zý arzý» dep sahnada ushyp júrgeni. Qarlyǵanyń ózine qumar qos batyr Qazan men Alshaǵyrǵa qyr kórsetip, jalań qylyshty jarqyldata bı bılegeni esimde qaldy.

Bir kezde jarq etip sham jandy. Jurt oryndarynan tura bastady. Úzilis bolǵanyn men sonda ǵana bildim. Jalma-jan balkondaǵy jurtqa bir, tómenge bir qarap, ózi aryq moınymdy qylqańdatyp soza bastadym. Joǵaryǵa shapshań kóz júgirtip, tómendegi jurt arasynan izdeýge asyqqandyqtan ba, balkonda bizdiń qyzdar joq sıaqty kórinip, tez tómen qaraı júgirdim. Jan-jaǵyma alaqtap kóz salyp, árkimge bir tesile qarap, elpeńdeı basyp kele jatyr edim. Sol kezde foıedegi jurtty qaq jaryp, tanys, beıtanys adamdarymen qaıta-qaıta bas ızeı sálemdesip, kórermen qaýymǵa meıirlene, beıildene jymıyp, sol jymıýymen jan-jaǵyna shýaqty jylý shashyp, mańǵaz aıańdap profesor Áýenovtiń qarama-qarsy kep qalǵanyn biraq ańǵardym. Jalma-jan shetke burylyp:

— Muhıt aǵa, sálemetsiz be, — dep oń qolymmen keýdemdi basyp, bas ıdim.

— Bále, bul Erbol, senbisiń? «Qobylandyny» kórýge keldiń be? — dep Áýenov burylyp kelip meni bilegimnen aldy. Osy arada men myńdaǵan tanys, júzdegen stýdentteri bar Áýenovtiń adam attaryna sonshama zerektigine tań qaldym. Profesorǵa sálem bere turyp, bul kisi meniń júzimdi tanyǵanymen atymdy bile qoıar deısiń be? Kún saıyn aldynan top-tobymen ótip jatatyn shákirtteriniń qaısysynyń aty-jónin bile beredi, meniń esimim de esinen shyqqan shyǵar dep oılaǵan edim. Joq, olaı emes eken. Profesor meni ózimen ilese júrýge ıkemdep, sózin jalǵady.

— «Qobylandyny» kórýge kelgeniń abzal bolǵan, kórý kerek. Jalpy teatrǵa kóp barǵanyn, spektáklderdi kóp kórgeniń durys. Men Lenıngradta oqyǵanda árbir jańa spektákldi bosatpaı kóretinmin. Kitaptan oqyǵanda kóp nárse kózden tasa qalyp qoıady. Al sol oqıǵany sahnadan kórseń, ol eshqashan umytylmastan esińde júredi. Sahna tárbıesi degen — erekshe tárbıe. Ol uǵymdy, juǵymdy, utymdy bolady, Erbol. Jalpy ónerdiń bári ustaz ǵoı. Al ustazdardyń ishinde tyńdaýshynyń qulaǵyna quıyp beretin suńǵyla shesheni, uqsas erik aldyna qoımaıtyn ózgeshe salaýattysy bolmaı ma? Endeshe teatr ónerin de sondaı ustazǵa para-par dep bilýiń kerek. Teatr — bos ermek, orynsyz kúlkiniń orny emes. Ol aqyl men sezimge nár beretin oryn...

Áýenov óziniń teńiz yrǵaqty únimen tebirene sóılep ketken edi. Men, daladaǵy eki jigitti de, teatrdan ózim izdeýge kelgen eki qyzdy da umytyp, profesordyń shabytty sózin uıyp tyńdap qalǵan bolatynmyn. Osy kezde bireý kóldeneńdep kelip, qos qolyn birdeı usynyp, Áýenovtiń sózin bólip jiberdi. Onymen amandasqannan keıin profesor qaıtadan maǵan qarady.

— Ornyń bar ma ózińniń? Qaı jerde? — dep surady.

— Bar, Muhıt aǵa, — dep men saýsaǵymdy shoshaıtyp, tóbeni nusqadym. Onym: «ornym balkonda» degenim edi.

— Meniń qasymda, birinshi qatarda bir bos oryndar tur. Men saǵan aqsha bereıin, Erbol. Eger sol oryndardyń biri shyn bos bolsa — bılet al. Oryn bolmasa — aqsha qaltańda qalsyn, basqa bir keregińe jaratarsyń, óz ornyńda otyryp kóre ber, — dep Áýenov jurt kózinen tasalaı qaltasynan júz som sýyryp, meniń, alaqanyma salyp, judyryǵymdy ózi jumdy. Sonsoń ıyǵymnan qaǵyp, — bar, tez bılet alyp kel, Erbol, — dedi.

Men: «Rahmet, Muhıt aǵa» dep mińgirlep, óz-ózimnen qyzaryp, syrtqy esikke qaraı aıańdadym. Esikke taqaǵanda búıirden bir tanys daýys qulaǵyma shalyndy.

— Iá, aǵaı, kimdi izdep júrsiz?

Jalt qarasam, Maıra eken. Qasynda Meńtaı tur.

— Senderdi, — dedim qýanyp ketip. — Qaıda otyrsyńdar ózderiń, baǵanadan beri sharq uryp, taba almaı júrmin.

Sóıtsem olar balkonda, naq meniń aldymda, ıegimniń astynda otyrypty. Men jarty saǵattaı, qarańǵyda, solardyń jelkesinde turyppyn.

— Iá, al, nege bizdi izdedińiz? — dep surady Maıra. Meńtaı da betime qarady. Bul suraqty ol maǵan únsiz qoıdy. Meniń júzimnen ózine asa qajet bir nárseni izdegendeı bop, qymsyna, qıyla, úmittene, úzile qaraǵandaı boldy, tobarsyńqyrap turǵan juqa erniniń jıegin kúlki qozǵap ótken ispettendi. Sodan soń lezde ernin jymyryp, orynsyz kelgen kúlkini qymtap, tas qylyp bekitip tastaǵan sıaqtandy.

— Jaı, bir kisiler izdep kelgen eken ekeýińdi... Solar taýyp ber degen soń...

— Iá, ol kim? — dedi Maıra sózimdi aıaqtatpaı maǵan qaraı sol enteleı túsip. Meńtaı úndemedi. Qaıta meniń: «bir kisiler ekeýińdi izdep kelipti» degen sózim onyń ıyǵynan batpan bolyp basqandaı, jańaǵy kúlki qozǵaǵan ernin jazalaǵandaı bop, aıaýsyz tistelep, tómen qarady. — Iá, qandaı kisiler — áıel me, erkek pe, aıtsańyzshy tez.

— Eki jigit, biri Meńtaıdyń aǵasymyn, atym Tumajan deıdi, — dedim men báseń, solǵyn únmen. Meńtaı selk etkendeı bop, ernin odan saıyn tistelep teris aınalyp ketti.

— Nege ákeldińiz olardy? Ákelmeýińiz kerek edi ǵoı, — dedi qynjylǵan qalyp bildirip.

Men sasyp qaldym. Bireýge isteımin degen jaqsylyǵym ekinshi bireýge jamandyq bolar dep oılamaǵan basym ne aıtatynymdy, nederimdi bilmedim.

— Jik-japar bop jalynǵan soń... Qaıdan bileıin... jáne ýádem bar demep pe ediń óziń...

Meńtaı qınalǵandaı bop basyn shaıqady. Onysy ýádem joq degeni me, álde taǵy da beker ákelgensiz degeni me — ony anyq uǵa almadym.

— Endeshe kórgemin joq, taba almadym dep aıtyńyzshy, — dedi ol jalynǵandaı bop.

Men qysyldym, ne derimdi bilmedim. Bar aýzyma túskeni:

— Meńtaı-aý, qalaı ótirik aıtamyn, — deppin.

— Iá, ras, aǵaı ne dep ótirik aıtady, — dedi Maıra. — Júr shyǵaıyq. Ádeıi izdep kelgen kisilerge shyqpaý uıat bolady.

Ol Meńtaıdy bileginen ustap, syrtqa qaraı ıkemdedi. Meńtaı basyn shaıqap kúrsindi de: «Al, basta» degendeı ıshara jasady. Baıqasam, betinde qan qalmaı, beıne bir ólimge bara jatqan adamǵa uqsap, qýaryp ketipti. Men ózimdi Meńtaıdy jigitimen júzdestirýge emes, dar aǵashyna qaraı aıdap dara jatqan jendetteı sezinip, qalbaqtap alǵa shyqtym.

— Onda men... men... joq eken dep aıtaıyn, — dedim.

Qyzdar meniń bul sózimdi estimedi me, estise de endi kesh dep, elemedi me, ilbip ilgeri júre berdi. Jigitter syrtqy dálizge kirip, bir buryshta kútip tur eken. Shegir kóz sary qyzdardy kórgende qubylyp sala berdi. Jymyńdap, jylmıyp, maımańdaı basyp bizge qaraı umtyldy. Iirilip, ıilip eńkeıip kelip, Meńtaıǵa bas ıdi. Aıaǵyn sart etkizip jiberip, onyń qolyn aldy da, aldymen ernin tıgizdi, sonan soń alaqanyn aparyp betine basty. Meńtaıdyń qolyn jaılap bosatyp, tez Maıraǵa qaraı buryldy da, aıaǵyn taǵy da sart etkizip, jańaǵy jasaǵandaryn jylmıa turyp qaıtalaýǵa kiristi.

«Apyraı, myna Tumajan bir emes, eki kisi bolyp shyqty-aý, — dep oıladym men onyń myna qylyqtaryna qarap turyp. — Jańa maǵan sonshama syzdanyp edi. Endi qyz aldynda qurdaı jorǵalaýyn qarashy».

— Bıkeshter, ózderiń qashyp, ustatatyn emessińder ǵoı, — dedi ol qyzdarǵa qyrlana ún qatyp.

— Bizdi aıaǵymyzdan tusap, arqandap ketken eshkim joq shyǵar, — dedi Meńtaı sabyrly únmen.

Shegir kóz sary ıyǵyn qozǵap, urynbaq bolyp qopańdap qalyp edi. Odan buryn Maıra sóılep ketti.

— Iá, Meńtaı túni boıy qatty aýyryp, túske deıin tósekte jatyp edi, — dedi ol. — Sodan soń boı jazaıyq dep teatrǵa keldik. Áıtpese, árqashanda úıdemiz.

Shegir sary Meńtaıǵa qadalyp, onyń shynynda da jabyrqap turǵanyn kórdi. Sondyqtan ol oqtalǵan sózin aıtpady.

— Al, qosh bolyńyzdar, — dedim men ketýge yńǵaılanyp.

— Aǵaı, sizge raqmet, — dep Erǵazy kelip qolymdy aldy. — Siz bolmasańyz, biz taba almaıtyn edik bul kisilerdi.

Tumajan jaı ǵana ıek qaqty. Meńtaı únsiz, tómen qaraǵan kúıde qaldy. Maıra kóziniń astymen Meńtaı men Tumajan ekeýine kezek qaraı berdi.

Men endi qaıta teatrǵa kire almaıtynymdy, kirsem de ornyǵyp otyryp, uǵyp oıyn kóre almaıtynymdy sezdim. Teatrdan shyqtym da, ishim tolyp bara jatqandaı bop, jataqhanaǵa qaraı júgirdim. Ókpem kúıgende baryp bir-aq toqtadym. Neniń qýanyshy qýalap júgirgenimdi ózim de bilmedim. Joq, ol qýanysh emes edi. Baǵanadan beri denesinde snarádtyń jaryqshaǵy qalǵan jaraly adamdaı kúıde bolatynmyn. Endi sol «jaryqshaq» qozǵalyp, janymdy shyǵara bastady. «Apyraý, nege ertip ákeldim osy ekeýin sólpeńdetip?» — dep bir ókindim. «Men ákelmegenmen olar birin-biri báribir tabady ǵoı», — dep qaıtadan ózimdi-ózim jubattym. «Meńtaıdyń ótinishin oryndap, qyzdar munda joq eken dep, nege ótirik aıtsam, aýzym qısaıyp ketpeıtin edi ǵoı» dep jáne qınaldym. «Qoı, ólsem de, ótirik aıtpaspyn» dep ol oıyma taǵy qarsy boldym. Meni munshama oıǵa qaldyryp, janymdy qınaǵan «jaryqshaq» — qyzǵanysh pen ókinish edi. Men Meńtaıdy ýádelesken jigitinen qyzǵandym. Men oǵan bergen ýádeńdi buzba degenime bir ókinsem, endi ekeýin qoldarynan jetektegendeı bop birine-birin tabystyrǵanyma jáne ókindim. Ókinish pen qyzǵanysh óksik bolyp, tamaǵyma keptelip edi. Ol kúni osylaı bolǵandy.

* * *

— Sol úsh kún boıyna sizdi oıyma alýmen boldym, — Meńtaı kúrsinip, qaıtadan sózin jalǵap. — Tumajandy tasyrlap, odyrańdaı teatrǵa jetip kelgeninen-aq ishim jaratpap edi. Ony sol unatpaǵanym unatpaǵan boldy.

Meńtaı býlyǵyp, qystyǵyp sóıledi. Áldenege ishqusa bolǵan adamnyń qalpymen ishindegi eshkimge jarıa etilmes jasyryn degen syryn aqtardy.

— Ol meni erik aldyma qoımaı, júrgenimizde Maıradan bólip ońasha úıge alyp ketti, — dedi Meńtaı oramalymen kóz jasyn taǵy bir súrtip alyp. — Maıra anaý jýas jigitten qutylyp ketip, sharq uryp, meni izdepti. Bir qalanyń ishinen bir adamdy tabý bir maıa shóp ishinen joǵalǵan ıneni izdeýmen para-par ǵoı, taba almapty. Úsh kúnnen keıin ana páleden qutylyp úıge kelsem, menen aıyryldym dep jylap-syqtap Maıra jatyr eken. Kelgenimdi kórip, jany qalmaı qýandy ol baıǵus. Kelgenimdi qaıteıin, keshe ǵana qyz bop attap júrgen tabaldyryǵymnan endi basqa bop attaǵan soń. Jurttyń bári maǵan Tumajannyń ne istegenin bilip otyrǵan sıaqty boldy. Maǵan bárinen de sol batty. Bólmedegi qyzdardyń betine qaraı almadym. Tumajan oıyma túskende sol summen qalaı birge jattym dep, óz denemnen, ózim jıirkendim. Tumajannyń degenine kónip, ony unatpaı tura osaldyq jasaǵanyma ókindim. İshim ýdaı ashydy. Oǵan nege kóngenimdi, jetegine nege ergenimdi ózim de bilmeımin, senseńiz. Sodan soń sizdi esime alyp, jáne jylaı berdim egilip. Osy bir jyldyń ishinde sizge sondaı baýyr basyp ketkenimdi sol úsh kúnde bir-aq bildim. Syrtqa sezdirmesem de, maǵan sizdiń adaldyǵyńyz, ádildigińiz, aq kóńildiligińiz unaıtyn. Janyńyzdyń jumsaq, júregińizdiń meıirbandyǵyn jaratýshy edim. Kópshil kóńilińiz, adamǵa degen qamqorlyǵyńyz janymdy tebirente terbeıtin. Ata-anadan, súıgen qyzdan, súıikti dostan aıyrylyp qalǵan kúıinish qasiretińiz, olar jaıynda adal kóńilmen bárimizge aıtyp aqtaratyn muńdy áńgimelerińiz júregimdi eljiretýshi edi. Sizdiń maǵan degen ottaı ystyq mahabbatyńyz eritip, esimdi alatyn. Biraq buryn bireýmen ýádelesip qoıǵannan keıin sizge syrymdy bermeı, uqpaǵan, elemegen, estimegen bop júre beretinmin. Erip, eljirep tursam da shegedeı qatty, shegendeı berik bop kórinýge tyrysatynmyn.

Meńtaı aýzynan bul sózderdi estigende men óne boıym qaltyrap, ne bolǵanymdy bilmeı kettim. Qatty tistenip, qaıta-qaıta basymdy shaıqaı berdim.

— Ony men bildim be, Meńtaı-aý, — dedim onymen qosa jylarman bolyp, daýysym dirildep. — Óziń ýádem bar, sol kisige sózimdi berip qoıdym degen soń... Onyń ústine aǵaıymnyń ósıeti edi dediń...

— Oı, aǵaı-aı, siz qyzyq ekensiz ǵoı. Qaı qyz jigitke aıtqanyń bola qoısyn deıdi. Kóńili bar qyzdyń «bolmaıdy» degeni, «bolady» degeni ekenin bilmeıtin be edińiz? Sonda siz anaý Tumajanǵa uqsap, baýyryńyzǵa qysyp, bosatpaı qoısańyz, onda men sizdiki edim ǵoı.

— Endeshe... áli de... kesh emes qoı, — dedim sózim úzik-úzik shyǵyp, Meńtaıdyń Tumajanmen qosylyp qoıǵany kóńilimdi kúpti etip, ishimdi ashytsa da, ony elemeýge tyrysyp. — Áli de ótinemin, Meńtaı, mendik bol.

Meńtaı basyn shaıqady.

— «Kimmen qaraısań, sonymen aǵar» degen maqal bar qazaqta, — dedi ol. — Men endi ne bolsa da Tumajanmen bolamyn. Óıtkeni sonymen qaraıyp qaldym. Ýyzdaı aq kúnimde qasyńyzda, erkińizde, quzyryńyzda edim. Úndemeı júrip, ishpen ǵana sizdi tiledim. Endi bári bitti, maǵan ókpelemeńiz, aǵaı...

Osyny aıtyp, oramalymen betin basyp, Meńtaı taǵy da jylady. Men ne isterimdi bilmeı, onyń aq bileginen ustap, qosa qınalyp, qolynyń basyn qaıta-qaıta sıpaı berdim. Tóbedegi shamnyń jaryǵy oryndyqta otyrǵan aq júzdi, aq moıyn, aq júrekti arý Meńtaıdyń sol sáttegi muńdy pishinin, uly sýretshiniń maıly boıaýmen jasaǵan kartınasyndaı etip, meniń júregime, máńgi saqtalyp qalý úshin, sansyz sáýle, nurmen órnekter salyp jatqan sıaqty edi.

Meńtaı ornynan turýǵa yńǵaılanyp, eń sońǵy sózin aıtty.

— Erkek ózin súımegen qyzben jaý bop, jamandasyp ketedi dep bilýshi edim. Eń joq degende ol qyzǵa teris aınalyp, ósh alý úshin basqan izin ańdyp, kekep-muqap júretin bolar dep oılaıtynmyn. Solaı ekeni de ras. Siz óıtpedińiz, qasyma kelip, hal-jaıymdy suradyńyz. Men sizdiń bunyńyzǵa da sheksiz rızamyn. Raqmet, aǵaı.

Meńtaı ornynan turyp, kibirtikteı basyp, óz jataqhanasynyń (bul kezde ol Kalının kóshesindegi korpýsta turatyn) esigine qaraı aıańdady. Meniń qabyrǵam sógilip, ishi-baýyrym ezilip bara jatqan sıaqtandy. «Áıel janyn uǵý ońaı emes degen osy eken-aý, -dep oıladym. — Tumajandy jek kóremin deıdi. Jaqsy kóretin kisige jáne burylmaıdy. Kimmen qaraısam — sonymen aǵaramyn deıdi. Aǵarasyń ba? Aǵarsań jaqsy-aý» dep, men basymdy qaıta-qaıta shaıqadym. «Kózge jaqyn, kóńilge alys qyz shirkindi túsiný qıyn eken-aý» dep qınaldym. Qozǵalmasyn dep bireý ózimdi oryndyqqa qyl arqanmen tańyp tastaǵandaı bop kórinedi. Meńtaı esik aldyna baryp, keıin burylyp, maǵan ıilip bas ızedi de ishke kirip ketti. Aı batyp, aınalam túnek tartyp, qarańǵyǵa qamalǵandaı bop, men qaldym.

Oılap-oılap, aqyry men ýnıversıtetten ketýge bel baıladym. Ózimdi de, Meńtaıdy da qınamaıyn dedim. Erteńinde ýnıversıtettiń syrttaı oqý bólimine aýysyp, emtıhan, synaqtyń bárin kelesi jazda kelip tapsyrýǵa ruqsat aldym. Sodan soń gazet qyzmetine ornalasarmyn dep kórshi oblysqa júrip kettim.

Oblystyq «Alataý juldyzy» gazetiniń redaksıasy meni jumysqa birden qabyldady. Gazettiń aýdandarǵa júrip turatyn isi bolyp, bara sala qyzmetke kiristim.

XVII

1947 jyly ıýldiń basynda men ózim turǵan oblys ortalyǵynan poezben Almatyǵa sapar shektim. Ýnıversıtetke, syrttan oqıtyndardyń jazǵy sesıasyna qatysýǵa kele jattym. Bir kýpege balýan bitimdi, uzyn qara murtty qartań qazaqpen qatar jaıǵasqan edim. Biz otyrǵannan keıin poezd ilgeri qozǵalyp, qaıta keıin syrǵyp artta qaldy. Kórshim terezege úńilip, men kitapqa bas qoıdym. Sóıtip ýaqyt ótkizýge kiristik.

Jolda, Nar stansıasynan, bizdiń kýpege júzi tanystaý sıaqty bir jigit kelip kirdi. Men byrjıyp semire bastaǵan bul adamdy qaıdan kórdim dep oılanyp otyrǵanda, ol meni tanı ketti.

— Óı, sen soldat emessiń be? — dedi salǵan jerden.

— Iá, biraq qaıdaǵy soldat?

— Qoı, qoı, bultalaqtama, — dedi beıtanys adam birden sen dep sóılep, beınebir menimen birge ósip, ómir boıy bite qaınasyp kele jatqandaı-aq. — Sen KazGÝ-de oqısyń ǵoı. Ótken kúzde kórip ediń ǵoı, 7 noıabrdiń qarsańynda, jataqhana janynda. — Meniń júregim zyrq ete tústi. «Apyraý, osy sol bolmasyn» dedim ishimnen oǵan abaılaı qarap. — Umyttyń ba? Sen meni teatrǵa ertip aparyp, Meńtaımen jolyqtyrǵanyń qaıda?

Anyq sol boldy.

— Iá, aman-esensiz be? — dep men qolymdy usyndym. — Sizdiń atyńyz, umytpasam, Tumajan Oshaqbaev edi ǵoı.

— Iá, ony qoıshy. Saǵan, jigitim, sol jolǵy qyzmetiń úshin kóp rahmet. Sen bolmasań men ol joly Meńtaıdy taba almaı ketetin edim de, onyń nesi... — dep tanaýyn jelbeńdetti sary shegir. — Óziń de bilesiń ǵoı qyzdyń boıyndaǵy ana nesin... belgisin... Sol joly sen kezdespeseń, maǵan ol qyzdyń sonysy buıyrmaıtyn edi. Nardan Almatyǵa bosqa dalaqtap baryp qaıtatyn edim. Biraq, jolym boldy. — «Joly bolǵysh keledi mundaılardyń» dep oıladym men ishimnen. — Ózim de «Átteń, qolyma tússe» dep alaqanyma túkirip baryp edim. Tústi aqyry. Óı, qulyndaı shyńǵyrttym-aý ózin de... Oshaqbaev opyq jemeıdi!

Men ne derimdi, ne isterimdi bilmeı qyzaryp, qysylǵanymnan terlep kettim. Ol meni áńgimemniń qyzyqtyǵyna eltip otyr dep oılady-aý deımin, daraqylanyp jańaǵy sózin sol turpaıy qalpynda jańadan jalǵastyrdy.

— Al úshinshi kúni qyzyń súzekten turǵandaı bop, eki kózi shúńireıip qaldy. Keshke qaraı kósheden taksı ustap ákeldim de, ishindegi bar nárin soryp alyp, syrtyndaǵy qabyǵyn laqtyryp jibergen lımondaı etip, qyzdy jataqhana janyna jetkizip tastadym. Ol, seń soqqan balyqtaı teńselip, saly sýǵa ketip, esikke qaraı jyljydy. Al men, bir rota nemisti jalǵyz ózim jaıpaǵandaı kóńilim ósip, Narǵa qaraı tarttym da kettim quıǵytyp. Oshaqbaev opyq jemeıdi!

«Oshaqbaev opyq jemeıdi» degen munyń sóziniń máteli eken. Ár sóıleminiń sońynda osy bir daraqy, jattandy sózdi ekilene qaıtalaýdy ol óziniń ádetine aınaldyryp alypty. Men bul paryqsyzǵa ne aıtarymdy bilmedim.

— Siz qyzdyń aǵasymen dos bolmap pa edińiz? — dedim bar aýzyma túsken sóz osy bolyp.

— Bolsa nesi bar, onda ne tur? — dedi Tumajan eki tanaýy edireńdep. — Qyzdyń ne úshin jaratylatynyn bilesiń be óziń? Bilmeseń men aıtaıyn: qyz — qyzyq úshin, lázzat úshin jaralǵan. — Osylaı dep ol óz-ózinen tamsanyp, tisin aqsıtty. Bul tusta ol maǵan kisi emes, tisi saqyldap turǵan qasqyr sıaqty bop kórindi. — «Qyz» degen sózdiń ózi qyzdy kórip, búıregin búlkildesin, búıiriń qyzsyn, ony kórseń lap qoı, bassal da, ýmajda degen maǵynany beredi. Al men bas saldym da, ómirdiń ózime tıisti qyzyǵyn kórdim. Keshe nemistermen biz ne úshin soǵystyq osyndaı qyzyq kórmesek, a? Men saǵan aıtaıyn bar ǵoı: dúnıe eki kelmeıdi. Sondyqtan jas kúninde tátti qyzdardyń shyrynyn soryp qalý kerek, myna men qusap. — Ol jyrtqyshtyń tuıaǵy ispetti muqyl saýsaǵymen óz keýdesin bir túrtip qoıdy. Sodan soń qysyq kózin odan saıyn syǵyraıta túsip, sózin aıaqtady. — Jalǵyz qyz ǵana emes, ómirdegi táttiniń bárinen óz úlesińdi úzip, julyp, julmalap alyp qalýyń kerek! Mine, muny biletin Oshaqbaev eshqashan da opyq jemeıdi!

«Fılosofıasyn azǵynnyń» dedim ishimnen qanym qyz-qyz qaınap. Odan soń onyń arsyzdyǵyn betine baspaq bop, taǵy da bir suraq qoıdym.

— Qyz aǵasynyń sizge aıtqan ósıeti bar emes pe edi: tiri qalsań meniń qaryndasyma qosyl, qorǵan bol dep tilek etpep ne edi? Sonda sizdiń munyńyz qalaı bolǵany?

— Toqtaı tur. Ony sen qaıdan bilesiń? Tegi seniń sol qyzben birdeneń bar shyǵar, túriń jaman, — dep Tumajan betime tesireıdi. Kózi jylannyń kózindeı ótkir eken, kirpigin qaqpady. Sodan soń beınebir meniń kinámdi keshirgendeı bop, mardymsı sóıledi. — Jaraıdy, bolsa bola bersin, — dep qolyn bir siltedi de, suraǵyma jaýap berdi. — Biraq, «ólgenniń ósıetin tiri oryndamaıdy» degen bar emes pe, sen ony bilesiń be? Men ózim ómirde osy qaǵıdany myqtap ustaıtyn kisimin. — «Sen kisimisiń, kisi beınesindegi qorqaý emespisiń?» degim keldi osy jerde. Biraq ol sózin aıaqtasyn dep, úndemedim. — Ólgen adam óldi, topyraǵy torqa bolsyn! — Ol óz-ózinen yrjalaqtap, keńkildeı kúlip qoıdy. — Ólgen adamnyń jambasy jaıly jerde jatyr. Al tiri meniń de, — ol taǵy keýdesin túrtti, — janyma jaıly ómir keshýim kerek. Endeshe, shópjelke bir stýdent qyz oqý bitiredi eken dep altyn ómirimdi óksitip otyrmaqpyn ba tosyp. Oqýdy tasta, maǵan qatyn bol dedim ol qyzǵa. Kónbedi. Kónbese óz obaly ózine onyń. Oshaqbaev opyq jemeıdi!

Osy sátte áldebir erligi esine túsip ketkendeı, Tumajan qaımyjyqtaı ernin jymyraıtyp, jymıyp aldy. Tilin shaǵatyn jylannyń tilindeı jalaqtatyp qoıdy.

— Ózim de qýmyn, — dedi ol sodan soń mańǵazdanǵan bop. — Oq tıip qulaǵannan keıin qyzdyń aǵasy óletinin bilip, qaryndasyn maǵan tapsyrdy. Tiri qaıtsań kóz qyryńdy salyp, qamqorlyq jasa, meniń ornyma aǵa bol dedi. Onyń qaryndasynyń sýretin talaı ret kórgemin, sulý ekenin biletinmin. Bir jaman oı kele qaldy da: «Osy aıtqanyń ras bolsa, qaryndasyńa degen bul ósıetińdi qaǵazǵa jazyp ket» dep, qoıyn dápterimdi aldyna tosa qoıdym. Ol sorlynyń oıy shyn eken. Óletin adam ótirik aıta ma? Beıshara qoly qaltyrap, sóz qurastyryp jaza almady. Sonsoń bloknotty shapshań qaıta aldym da, aq betine súıkektete jóneldim. Anaý ólip ketpeı turyp, tez qolyn qoıdyryp alaıyn dep asyqtym. Aq qaǵaz ben onyń qaǵazdaı bop aǵaryp ketken betine kezek qaraı otyryp, bylaı dep jazdym:

«Baýyrym Meńtaı! Tumajan meniń dosym. Elge tipi barsa, osynyń eteginen usta, seniń basyńdy qor qylmaıdy. Bul meniń saǵan óler aldynda aıtqan ósıetim, baýyrym. Orynda, qalqam.

Aǵań Erbosynov».

Osylaı dep, oǵan súıemeldep otyryp, qolyn qoıdyrdym. Ne jazdyń dep suraýǵa da shamasy kelgen joq. Tez qolyn qoıdyryp alǵanym jaqsy boldy. Óıtkeni Júnis sodan keıin birden álsirep, sál sulyq jatty da, birazdan soń óne boıy qaqaıyp, ol dúnıege ketti. Aıaǵynda jaqsy botınkasy bar edi, aldymen sony sheship, obmotkasymen orap kıip aldym. Qaltasyndaǵy zattaryn, qoınyńdaǵy qyzdyń sýreti men ádirisin aldym da, súıegin súıretip bir shuńqyrǵa aparyp saldym. Oshaqbaev opyq jemeıdi!

«Tym bolmasa mynaý sasyq máteldi osy jerde aıtpasań etti dep oıladym men. Odan soń:

— Betin de jappadyńyz ba? — dedim oǵan shoshyna qarap.

— Onyń qajeti ne? Topyraq ózi de búrkep alady, — dedi Tumajan shimirikpesten.

— Al siz ol kisiniń basyna zırat ornattym dep kelipsiz ǵoı,— dedim men Meńtaıdyń maǵan bul adamnyń aǵasyna jasaǵan «jaqsylyǵyn» sonshama súısine aıtqany esime túsip.

— Sen ony da biledi ekensiń ǵoı, — dep Tumajannyń jylan kózi maǵan taǵy da shanshyla qadaldy. Sodan soń kózin tez taıdyryp áketti de, ózine ózi rıza bolǵandaı, qarqyldaı kúldi.

— Qyzdar ertegini jaqsy kóredi. Endeshe sen ony bilip qoı. Onyń ústine meniń ol qyzdyń basyn aınaldyryp, aldymen ýádesin alýym kerek boldy emes pe? Qyz ben komandırdiń aldynda lypyldap turmasań bolmaıdy. Sonda olar seniń syrtyńdy ishiń eken dep qabyldaıdy, óńińdi óziń dep túsinedi. Biraq tájirıbeli komandır seniń ar jaq, ber jaǵyńdy birden ańǵarady. Al tájirıbesiz qyzdar jigit neǵurlym jylpyldaı berse, solǵurlym soǵan qaraı jyǵyla beredi. Men de sóıttim. Oshaqbaev opyq jemeıdi.

Men ernimdi tistep, basymdy shaıqadym. Tumajan óziniń arsyz qylyǵyna ózi máz bolyp, poezdyń terezesine bir qarap qoıdy da, áńgimesin jalǵady.

— Soǵystan kelgen soń qyzdy Almatyǵa izdep baryp, aǵasynyń sálemin aldymen aýyzsha aıttym. Senbedi. Sonsoń qoınymdaǵy sary maıdaı saqtap júrgen bloknotty sýyryp alyp, jańaǵy sózderdi oqyttym. Dápterimniń sol betine bir qyzyl boıaý da jaǵyp qoıǵan edim. «Mynaý aǵańyzdyń jarasynan tamǵan qany» dedim qyzǵa. Osydan keıin qyz baıǵus oq tıgen japalaqtaı bop, jalp ete tústi. — «Óziń japalaq, zulym,— dedim men ishimnen. — Oq tıgen úırekteı deýge tilin kelmeı me sen sumnyń. Perishtedeı Meńtaıdy japalaqqa teńeýin bul jaýyzdyń. Ózi quzǵyn bolǵan soń ózgeni japalaq dep biledi ǵoı bul sumyraı!» — Jalp etkeni emes pe, bloknottaǵy aǵasynyń qolyn tanyp, ony qaıta-qaıta betine basyp, aǵyl-tegil jylady-aı kep. Aqyry ýádesin berdi. Biraq boıyna darytpady, «asyqpańyz» dep qarysyp otyryp aldy. Áıtpese men ony sol jerde-aq jaılap ketetin edim. Al asyqpaǵannyń arty jańaǵydaı boldy. Oqýdy tastap, maǵan tı, aýylǵa keteıik dep birneshe ret hat jazdym. Kónbeı qoıdy. Kónbeseń... dedim de, — ol bylsh etkizip bylapyt sózder aıtty, — men elde úıi-kúıi, qora-jaıy, 3-4 sıyry bar shalqyp otyrǵan jesir, jas, baı áıelge úılendim de aldym. Tyshqaq laǵy joq stýdent qyzdyń qasynda bul degeniń shylqyp jatqan baılyq emes pe? Óıtkeni Oshaqbaev opyq jemeıdi. — Tumajan meniń bas ızep, maquldaýymdy kútti. Men miz baqpaı otyryp qaldym. — Úılener aldynda ol qyzdy eń bolmasa bir jaılap keteıin dep, qaltaǵa aqshany syqap, qasyma Erǵazyny alyp, o degenshe apyl-qupyl áıda Almatyǵa tarttym da kettim emes pe! Jańa aıttym ǵoı: onda, myna seniń kómegińmen, oılaǵanymdy oryndap, «eki jyldan soń oqý bitiresiń, sodan soń birjola alamyn» dep qyzdy aldap, abyroıyn josadaı aǵyzyp, qatyn ǵyp kettim de, kele-sala jańaǵy áıelge úılendim. Endi maǵan bul áıelim de bir, Almatyda qyzbyn dep júrgen Meńtaıyń da bir. Qyz atandyratyn belgisi boıynan ketkennen keıin áıelden áıeldiń aıyrmasy bolmaıdy, shyraǵym.

«Joq, beker aıtasyń, — dedim men ishteı zyǵyrdanym qaınap. — Altyndy adal qol da, aram qol da ustaıdy. Aram qol bir tıgenge altyn aram bolyp qalmaıdy. Sol qadirli, qymbat kúıinde qalady. Endeshe Meńtaı sol saf altyn sıaqty. Sen altynǵa tıgen aram qolsyń ǵoı. Altyndy bir sıpaǵanǵa armanymnan shyqtym dep oılaısyń. Ony qorlap, qadirin ketirdim dep túsinesiń. Jaqsy qyzdyń abyroı belgisi táninde ǵana emes, janynda bolatynyn sen bilmeısiń, sumpaıy. Meńtaı boıyndaǵy asyl belgi — onyń aqyldylyǵy, adaldyǵy, arlylyǵy, janynyń jibekteı jumsaqtyǵy. Meńtaı boıyndaǵy bul belgini sen eshqashanda joıa almaısyń, aqymaq. Bolatty tot baspaıdy, altynǵa kir juqpaıdy. Meńtaı sýy taza móldir bulaq ispettes. Al sen ıtsiń. Ittiń tumsyǵy bir tıgenge bulaq aram bolyp almaıdy...»

— Osy sózder kómeıime keldi. Laq etkizip aıtyp salsam ba dep te oıladym. Biraq aýzymnan basqa suraq shyqty.

Sizdiń munyńyzdy, úılenip qoıǵanyńyzdy Meńtaı bile me? — dedim qystyǵyp. Ana joly bul sumnyń ótinishin oryndap, teatrǵa ertip baryp Meńtaıǵa kezdestirgenimdi qylmystaı kórip, ózimdi-ózim jerledim. «Meńtaıdyń meni súıetinin nege ańǵarmadym, nege batyldyq jasamadym. Ne degen soqyr, ne degen ynjyq edim men», — dep Tumajan jasaǵan qylmysty ózim jasaǵandaı qınaldym. Onyń osy qylmysty jasaýyna ańqaýlyq, adaldyqpen eriksiz kómekshi bolǵanyma kúıindim.

— E, bilmegende she, — dedi Tumajan edireńdep. — Olardyń ótken qystaǵy kanıkýly kezinde men ádeıi komandırovka alyp, Almatyǵa bardym. Ondaǵy oıym ol qyzdy taǵy da bir jáýkemdep ketý edi. Biraq, ótken jolǵydaı emes, qyz qıqańdap, mańyna jýytar bolmady. Jalynyp ta aıttym, qorqytyp ta aıttym. Kónbedi. «Endi oqý bitirgennen keıin bir-aq qosylaıyq. Áıtpese boıyma bala bitip qalady, sonsoń oqýdy bitire almaımyn» dep bálsindi. Tipti yza bolǵanym sondaı, sol jerde betine bylsh etkizip aıttym da saldym:

— Endeshe, seniń bir tıynǵa da keregiń joq. Men úılengeli eki aı boldy. Sen qur tulypqa móńiregen sıyrsyń, — dep. — Biraq sony beker aıtqan ekenmin dep ókinemin. Qyzǵa ózimniń úılenip qoıǵanymdy aıtpaı, qatynǵa sezdirmeı, oqý bitirgenshe ony da paıdalana berýim kerek edi, birin báıbishe, birin toqal etip. Shydamsyzdyq jasadym. Óıtpesime taǵy bolmady. Jigittik namysym jibermedi. Bilsin, bálem, onsyzda kún kóre alatynymdy dep, aıttym da saldym, qaıdan shyqsa, odan shyqsyn dep. Oshaqbaev opyq jemeıdi eshqashan!

«Namysynyń túrin shoshqanyń!» dedim ishimdi yza kernep. Onyń betine bylsh etkizip, túkirip te jibergim keldi. Nemese shart etkizip jaǵynan shapalaqpen tartyp jibersem be eken dep oıladym. Óıtsem, bul ıt menimen tóbelese ketedi de, meni qazir mılısıa bul túsetin Birtóbeden qosa poezdan alyp qalyp, tergeý, tekserýge salady. Sóıtip, ýaqyt bosqa ketedi, jazǵy sesıaǵa keshigip qalamyn dep, ózime-ózim amalsyz tejeý saldym.

— Anadaǵy, qasyńyzǵa erip kelgen jigit qaıda? — dedim Tumajanǵa teris qarap otyryp.

— Erǵazy ma? Ol bir ashyq aýyz ǵoı. Almatyda qolyna ustatqan mynadaı qyzdan aýzy ańqaıyp aıyrylyp qalǵan odan ne suraısyń. Júr aýylda áli kúnge deıin áıel ala almaı.

Osy kezde poezdyń júrisi baıaýlap, Bir tóbe stansıasyna jaqyndap qaldy. Tumajan sheti jemtir-jemtir áskerı sýmkasyn qolyna alyp, ornynan turdy.

— Ne qyzmet isteısiz? — dep suradym men odan ornymnan qosa túregelip.

— Osy myna Bir tóbe aýdanynda saqtyq kasasynyń bastyǵymyn, — dedi ol qolymen sol jaqty nusqap.

— Aqshanyń kóp jerinde ekensiz ǵoı.

— Ehe, kóp jerinde. — Osydan keıin ol meniń qulaǵyma sybyrlady. — Memleket degen qaınap jatqan qara qazan ǵoı. Ebin tapsań, ol qazannan qalqyp iship, qylqyp jeı berýińe bolady. Narda bir kóktóbel úıim, osynda bir shıfer shatyrly úıim bar. Qudaıǵa shúkir, jaman turmaımyn. Oshaqbaev opyq jemeıdi! — dedi.

Osyny aıtyp bolyp ol, qısańdaı aıańdap, esikke qaraı jónele berdi. Esikke jete bere artyna qaıta burylyp, maǵan qarady.

— Sen Almatyǵa bara jatsań, burynǵy baıyń sálem aıtty de Meńtaıǵa, — dedi ol keńkildeı kúlip, tompıǵan qozy qarnyn ústi ústine sıpalap. Men qabaǵymdy shyttym. Sony ańǵardy ma, ol sózin dereý basqa arnaǵa burdy. — Aıtpaqshy, seniń kóńiliń bolsa ol qyzdy netýińe bolady, — dedi ol buǵaqtanyp alǵan muqyl ıegimen poezdyń aldyńǵy jaǵyn nusqap. — Ol neshaýa qyz. Biraq endi maǵan onyń keregi joq. Oshaqbaev opyq jemeıdi!

Osy sózderimen ol meni baqytty ettim dep oılaǵan bolýy kerek. Esikke qaraı qaıta burylyp, taltańdaı jóneldi.

— Áı, toqta, — dedim men osy kezde ózimdi-ózim ustaı almaı, óne boıym qalsh-qalsh etip. Onyń qasyna qalaı jetip barǵanymdy da bilmeımin. Bara sala, bala kúngi ádispen, shyqshyttyń astyn ala bar pármenimmen perip kep jiberdim. Tumajannyń basy sart etip, vagonnyń qabyrǵasyna soǵyldy da, qoltyǵyndaǵy sýmkasy sýsyp jerge túsip ketti. Ol kózi baqyraıyp qaıta túzele bergen kezde ıektiń ushynan baspen jáne bir súzip kep qaldym. Oshaqbaev ún shyǵara almastan jalp etip baryp, edenge qulady. Osy kezde:

— Ur, aınalaıyn! — dep baǵanadan beri bizdiń sózimizdi únsiz tyńdap otyrǵan eńgezerdeı murtty qazaq ornynan atyp turdy. — Qyzdy qorlaýshynyń sazaıyn osylaı berý kerek! Ur, aınalaıyn!.. Ata-babamyz oń jaqtaǵy qyzdyń ózi túgil, otaýyna shań jýytpaǵan: qyz abyroıyn qyzǵyshtaı qoryǵan. Qyz balaǵa qasqyr bop tıgen erkekte esh qasıet bolmaıdy. Bul jigit emes, jylmańdaǵan ury ıt qoı shyraǵym. Aıama mundaı súmelekti!..

Onsyz da qanym qaraıyp, Tumajandy tútip jerdeı kúıge kelgen edim. Onyń ústine myna sóz janyma jáne qamshy boldy ma, álde kórshi qazaqtyń ózimdi qostaǵanyna arqalandym ba, bilmeımin, ornynan turyp kele jatqan Tumajandy al kep tepkileıin. Provodnık áıel júgirip kelip arashalaǵanda ǵana áreń toqtadym.

Meniń doldanyp alǵan túrimnen qoryqty ma, álde qasymdaǵy taýdaı qazaqtyń qıapatynan seskendi me, áıteýir, Tumajan lám dep aýzyn ashqan joq. Bar bolǵany: «Áı, sen de osyndaı ma ediń?» dep tańdanǵandaı, jypylyqtap betime qaraı berdi. Sodan soń janynda jatqan sýmkasyn alyp, ornynan súıretile kóterilip, esikke qaraı zytty.

— Arsyz! — dedim men oǵan artynan aıqaılap. Tumajan meniń sózimdi estimedi de, estise de elemedi me, jaman sýmkasyn baýyryna qysyp, semiz denesin alǵa ıtindirip, vagonnan túskeli jatty. Terezeden onyń domalańdap jerge túskenin kórgende, úıge kirip ketken sur jylannyń syrtqa shyqqanyna kózim jetkendeı, «ýh!» dep, ornyma kelip otyra kettim. Bundaı sumǵa judyryq óte me? Buǵanam qatqan bilikti jýrnalıs bolyp, ómirdegi osyndaı sumdardyń qylmystaryn ashyp, ózderin feletonnyń ótkir naızasymen aıaýsyz túırer me edim! — dep kijindim ishimnen.

* * *

Ol kúni vagonda túni boıy jaman túster kórip, uıyqtaı almaı shyqtym. Tumajanmen tóbelesip, mılısıa qolyna túsken ekenmin deımin. Meni tergep otyrǵan mılısıoner birese Tumajan bolyp: «Oshaqbaev opyq jemeıdi!» dep saq-saq kúledi kelip. Sodan soń ol áldeqaıdan Meńtaıdy shashynan súırep alyp kelip, qol-aıaǵym baılanyp qalǵan meniń kóz aldymda ishten tepkilep, sabaı bastaıdy. Jany qysylǵan Meńtaı meni kómekke shaqyryp, qulyndaǵan daýysy quraqqa shyǵyp: «Aǵa- a-a-aı!» dep shyńǵyryp, meni shaqyrady. Men jan terge túsip, ne tura almaı, ne qolymdy bosata almaı, qınalamyn.

Óstip qysylyp jatqanymda meni qasymdaǵy kórshim, Almatyǵa qazaqsha kúreske qatysý úshin kele jatqan balýan qazaq túrtip, oıatyp jiberdi.

— Jaman tús kórdiń bilem, shyraǵym, — dedi. Osydan keıin uıqy bolǵan joq. Meńtaı baıǵusty aıap, qazir qandaı kúıde eken dep janym otqa ustaǵan maıdaı shyjǵyryldy. Onyń maǵan eń sońǵy aıtqany: «Kimmen qaraısań, sonymen aǵar» degen maqal bar emes pe? Men endi osy kisimen qaraıdym, osy kisimen aǵarýym kerek» degen sóz edi. Men onda Meńtaı Tumajanǵa qosylady dep kámil sengemin. Sengendikten de, basqa eshteńege qaraılamaı, oblysqa ketkenmin. Anda-sanda Jomartbekten hat alatynmyn. Biraq ol bul jaıdy bilmeıdi. Arly qyz jan qınalysyn eshkimge aıtar ma sirá? Aıtpaǵan ǵoı dep oılaımyn ishimnen. Qaladan Meńtaıdy taba alar ma ekemin? Álde ol kanıkýlǵa eline ketip qaldy ma? Tapsam, endi ol meniń tilegimdi qabyldar ma eken? Álde taǵy da basqa bireýmen sert baılasyp qoıdy ma?

Mine osy oılarmen men shildeniń ystyǵynda ekinshi Almaty vokzalyna kelip jettim.

Oblystan shyǵarda kýrstas qyzdar qarsy alar dep Jomartbek atyna telegramma bergen edim. Poezd toqtaǵannan keıin vagon terezesine qaraǵanymda maǵan kelip turǵan eshkim baıqalmady. Bári de jazǵy kanıkýlge tarap ketken bolar men, chemodanymdy alyp vagonnyń aýzyna keldim. Esikten shyǵa bergenimde, aıaǵy aıaǵyna juqpaı sýmańdap, plashynyń etegi túlegen jylannyń ústinen túsken qabyqtaı sýsyldap, vagonnyń janyna Zaıkúl jetip keldi.

Sálem! — dedi ol aq qolǵapty qolyn joǵary kóterip, kósheniń qıylysynda mashınalarǵa jol siltep turǵan aq qolǵapty mılısıonerdeı qalshıyp.

— Sálemetpisiń, Zaıkúl? Aman-esenbisiń?

— Esen-esen, Erbol, — dep ol qolyn sozyp jaqyndaı júrdi. — Qaıda joq bop kettiń sen, saǵyndyrdyń ǵoı ábden. Ekeýmiz qol alystyq. Qushaqtassaq ta bolatyn edi. Zaıkúl oǵan tipti de qarsy emesteı eken. Biraq men birden chemodanymdy kóterip, júrýge yńǵaılandym.

— Jomartbekke telegramma bergen ekensiń, — dedi Zaıkúl aıaǵy kósteńdep menimen qatar aıańdap. — Ol keshe aýlyna qaıtyp ketti. Basqa qyzdar da ketip qalǵan. Jataqhanada qazan túp bolyp, jalǵyz qalǵan men ǵana bolǵan soń ózim qarsy aldym seni. Seni bárimiz sondaı saǵyndyq, Erbol.

— Raqmet, Zaıkúl.

— Sen bizden beker ketip qaldyń. Ras, Meńtaıǵa qolym jetpedi dep ókpelep kettiń. Biraq, bizde basqa da qyzdar bar emes pe edi?

— Ózińe buıyrmaıtyn ózge qyzdan ne paıda, Zaıkúl.

— Men-aq buıyratyn edim ǵoı. «Zaıkúl, aınalaıyn» dep bir kún jalynsań bolyp jatyr edi. Al sen: «Meńtaı! Meńtaı!» dediń de júrdiń ózgeni kózge ilmeı. Tegi jigitterde aqyl joq osy. Óıtkeni olardyń bári óz shamasyna qaramaı, jaqsy qyzǵa qaraı júgiredi. Jaqsy qyz jete me, qaraǵym-aý, bárine birdeı. Sóıtip, kóp jigitter biz sıaqty ózine laıyqtydan qur qalyp, artynan ókinedi.

Biz aıaldamaǵa kelip, jataqhanaǵa baratyn ekinshi tramvaıǵa otyrdyq.

— Jigitter aýylda qyzdarǵa úılenip alyp, artynan oqý oqyp kelemin dep tastap ketip jatyr ǵoı adastyryp, — dedi Zaıkúl tramvaıǵa mingennen keıin. — Sen de sóıtpediń be? — Oryndyqta otyrǵan Zaıkúldiń qasynda túregep turǵan men basymdy shaıqadym. — Onda qazir Meńtaıdyń da basy bos. Al ol anaý Tumajan zálimmen janasyp qoıdy deseń, men barmyn...

— Sen janaspaǵan shyǵarsyń, — dedim men kúlip.

— Qudaı aqyna. Sen óziń senseńshi maǵan. Keshke parkke barasyń ba?

— Joq, senemin, — dedim men taǵy da kúlip. — Saǵan senbegende, kimge senemin?!

Budan ári suramaýǵa shydamym jetpedi.

— Meńtaı qaıda, Zaıkúl? — dedim biraz bógelip baryp.

— Meńtaıdy qaıtesiń? Ana sum aldap ketti. Sodan soń taǵy bir jigit sońyna túsip júrip, terezeden tas laqtyryp, basyn jardy kóktemde. Bıyl aýylyma barmaımyn degen. Osynda eki kún buryn Maıraǵa ilesip, Búrgendegi sonyń úıine ketti-aý deımin tegi. Jazdaı sonda bolýǵa tıis. Álgi tas laqtyrǵan súmelegi sońynan qýyp baryp, shyrqyn buzbasa taǵy. Aıtpaqshy, sol súmelek taǵy bireýdi uryp, mılısıaǵa tústi degen aqyry.

— Ol kim?

— Sen bilesiń ony, Erbol. Álgi Seıtqalı degen súmelek bar emes pe edi aqynmyn dep keýdesin qaǵyp júretin. Bir gazetke «Qyzyl buzaý» degen óleńi basylyp, qyzdar tegis ony Qyzyl buzaý dep atap ketip edi ǵoı. Ol ózi baryp turǵan jaǵympaz bolatyn. Ár leksıadan keıin oqytýshyny toqtatyp alyp: «sizdiń búgingi leksıańyz ǵajap boldy, aǵaı. Týra mıǵa quıyp berdińiz. Bul leksıaǵa Áýenovtyń leksıalary da astar bola almaıtyn shyǵar» deýshi edi ǵoı beti búlk etpesten. Endi esińe tústi me? Mine, sol, Meńtaıdyń basyn jarǵannan keıin ýnıversıtetten qýyp jibergen ony.

— Meńtaıdy nege urady ol?

— Menimen júrmeısiń, aıtqanyma kónbeısiń dep-urady da. «Men saǵan ǵashyqpyn!» dep kókıdi. Al Meńtaı ony ıttiń etinen jek kóredi. Sol Qyzyl buzaý eline ketpeı osynda júr degen móńirep. «Men Meńtaıdy qaıtsem de alamyn. Meńtaıdy almasam — anam qatynym bolsyn!» deıtin kórinedi ottap. Aıttym ǵoı men jigitterde es joq dep. Ózderin súımeıtin qyzdardyń aıaǵyna bas uryp, jatyp alady. Al ózderin súıetin qyzdardy olardyń eshqaısysy kórmeıdi. — Zaıkúl syqylyqtap kep kúldi. — Myna óleń esińde me? — dedi de ol taqpaqtata jóneldi:

Órtenýshi em kórgen saıyn, Seniń nurly júzińdi.
Súıýge de edim daıyn Basyp ketken izińdi.
Bir sen úshin sýǵa batyp, Otqa túsip kúıýge,
Ázir edim, ańdyp jatyp, Aıaǵyńnan súıýge!..

Al, men, qymbattym, «ańdyp jatyp, aıaǵymnan súımeı-aq», jigitter saýsaǵymnan súıip otyrsa da, razy bolar edim, — dep Zaıkúl kózin quıqyljytyp, basyn qıqańdatty.

Biz Nıkolsk bazarynyń qasyna kelip, tramvaıdan tústik.

— Meńtaıdyń basy qatty jaryldy ma? Zaqym kelgen joq pa? — dedim men jataqhanaǵa qaraı bet ala berip.

— Alla-aı, nemene, janyń ashyp bara ma? Ol báribir senin qyzyń emes qoı qazir.

— Áńgime onda emes qoı, Zaıkúl. Joldastyń jaıyn surap bilýime bolmaı ma meniń?

— Iá, joldas dep janyń shyǵyp bara jatqan shyǵar seniń. — Zaıkúldiń minezi qyzyq bolatyn. Aldynda qyljaqtap tursa da, sońynan túzý jaýabyn bere salatyn. Bul joly da sóıtti. — Qazir jarasy jazylyp ketti. Shashynyń arasynda pyshaqtyń qyryndaı ǵana aq daq qalǵan. Biraq, bilinbeıdi onysy. Súıegi aman. Al, tústi me júregiń ornyna?

Zaıkúl ekeýmiz jataqhana aldynda qoshtastyq.

— Al, keshke parkke kelesiń be, Erbol?

— Raqmet, Zaıkúl, — dedim men. — Qarsy alǵanyńa, aıtqan áńgimelerińe — bárine raqmet. Biraq men búgin eshqaıda tyrp ete almaıtyn shyǵarmyn. Qazir ýnıversıtetke barýym kerek. Erteń — emtıhan.

— Qoıshy, sen emtıhandy kózińdi jumyp otyryp tapsyrasyń ǵoı. Buryn da jaqsy oqıtynsyń. Al, men kettim onda. Aıtpaqshy, men erteń Qaraǵandyǵa júremin, sondaǵy týystaryma baryp qaıtamyn. Kesheden beri jataqhana emes, apaıdyń úıinde jatyrmyn. — Osylaı dep ol maǵan qolyn berdi. — Sen jańaǵy meniń aıtqandarymnyń bárin shyn eken dep qalyp júrme, jigitter jaıyndaǵy sózimdi aıtamyn. Onyń bárin jaı, qaljyń úshin, sen qaıter eken dep aıtyp jatyrmyn.

— Ony túsinemin ǵoı, Zaıkúl. Al, jolyń bolsyn!

Jazǵy sesıa bitken kúnniń erteńinde men Meńtaıdy izdep, Búrgenge bardym. Sesıanyń arasynda baryp qaıtsam ba dep talaı ret oqtaldym da. Biraq shydadym.

Búrgenge kelip avtobýstan túsken soń, alǵashqy kezdesken bireýden Abaevanyń úıi qaısy dep suradym. Maǵan aýyldyń orta tusyndaǵy kók terezeli, toqal úıdi nusqady.

Qos qyz úıde ońasha otyr eken. Olar meni qýana qarsy aldy. Ásirese Maıra jylap kóriskendeı boldy.

— Iá, ıá, esensiz be, aǵaı? — dep keýdeme mańdaıyn tósedi. Osy kezde onyń kózinen jas ta shyǵyp ketti. Oǵan men de bosańsyp, kózim jypylyqtaı jóneldi. Tek Meńtaı ǵana syr bermeýge tyrysyp, ernin tistep, bir qyzaryp, bir bozaryp, qolynyń ushyn ǵana berdi de, únsiz qaldy.

Amandasqannan keıin qyzdar meni esik aldyndaǵy kóleńkeli jaı — besedkaǵa alyp bardy. Onda, dóńgelek ústel janynda salýly kórpe bar eken. Maıra úkideı ushyp, úıden eki jastyq ákep, janyma qoıdy.

— Iá, aǵaı, jastyqqa jantaıa otyryp, demalyńyz, — dedi.

Jaıǵasyp otyrǵannan keıin men qyzdardyń betine qaradym.

Maıra burynǵysynan sál tola túskenge uqsaıdy. Meńtaı júzi shúberekteı bop, qatty júdep qalypty.

— Al, haldaryń qalaı, qyzdar? — dedim men.

— Iá, ne haldy suraısyz, — dedi Maıra tez jáne yqylastana jaýap berip. — Siz ketkennen keıin talaı sumdyqty bastan keshirdik qoı Meńtaı ekeýmiz.

Osylaı dep ol Meńtaıǵa qarady, sodan soń sózin ári qaraı jalǵastyrmaı, únsiz otyryp qaldy.

— Men bárin de estidim, bárin de bilemin, — dedim qyzdar ol sumdyq jaılardy esterine alyp, taǵy da qınalmasyn dep. — Zaıkúl aıtty. Tumajandy da kórdim.

— Iá, Zaıkúl baıǵus bárin de aıtyp úlgirgen eken, — dedi Maıra kúlip.

Meńtaı basynan ótken bar aýyrtpalyqty óz qulaǵymmen estip kelgendikten be, men ózimdi onyń aldynda kinálideı tanyp, kibirtikteı bergen edim. Osy tartqan azabyna meni jazǵyryp, jazalaıtyndaı kórgemin. Biraq Meńtaı óıtpedi. Jylap-syqtap, muń da shaqpady.

— Mundaı ókinishke ushyraımyn dep oılamap edim, — dep bar ókinish, aryzyn, bir-aq aýyz sózge túıip, úndemeı otyryp qaldy. Sodan soń baryp, sál ǵana ıegin kóterdi. — Jigittiń de jigiti, maıdangerdiń de maıdangeri bar eken ǵoı...

— Iá, ol ras. Al, aǵaı, óz jaıyńyzdy aıta otyryńyz, — dedi Maıra.

Men qos qyzǵa jaqsy áńgime aıtyp, jandaryn jadyratsam dep oıladym. Biraq, ondaıda aýzyńa tilegen áńgimeń kelip túse qoıa ma? Men aldymen oblystyq gazette tilshi bop qyzmet istegenimdi, el aralaǵanymdy aıttym. Kóp maqalalar jazdym dedim.

— Iá, bizden ketkennen keıin basyńyzdan keshkenniń bárin de aıta berińiz, — dedi Maıra.

— Aıtaıyn, — dedim men aýzyma qyzdardy kúldiretin eshbir qyzyq áńgime túspeı sasqalaqtap.

— Tek kórgenińizdi ǵana aıtyńyz, aǵaı, estigenińizdi emes, —dedi Maıra suq saýsaǵyn shoshaıta kúlip, profesor Áýenovtyń baıaǵyda oqyǵan Aldar Kóse jaıly leksıasyn eske túsirip.

Men de kúlip basymdy ızedim. Osy kezde Meńtaı suraq qoıdy.

— Sálımany kórdińiz be? — dedi baıaý únmen.

— Kórdim.

— Iá, sony aıtyńyz, — dedi Maıra.

— Aıtaıyn.

XVIII

Kóleńkesin súıretip ashyq kúnde uzaq jortqan salt atty jolaýshyǵa uqsap, bizdiń tilshi degen aǵaıyndar da kezbe keledi, — dep bastadym men áńgimemdi. «Iá, báse, aǵaıdyń áńgimesi osylaı bop kelse kerek edi» dep Maıra kúlimdep, qýanyp qaldy. Meńtaı da yqylastana jymıyp qoıdy. Olar kúlgenge men máz bolyp, ár sózimdi odan saıyn beınelep, bederlep aıtýǵa tyrystym. — El kezip, aýdan aralap júrgen kúnderdiń birinde, jolym túsip, ózimizdiń «Aqbota» aýylyna soqtym. Jumabaı jezdem soǵystan aman-esen qaıtqan bolatyn. Keshke kelip sonda túsip, apaıymdy, jıenderimdi qýantyp, aýnap-qýnap jattym da, erteńinde Búrkitbaıǵa sálem bereıin dep kolhoz keńsesine bardym.

— Assalaýmaǵaleıkúm, — dedim predsedatel kabınetiniń tabaldyryǵyn attaı bere.

Tórde kújireıip Búrkitbaı otyr eken. Men bala kúnimnen biletin keshegi shıraq, kirpi shash, uzyn boıly, kózi tuzdaı kók sary jigit bul kúnde úıelmendeı sary shal bolypty. Iegi ilgeri umsynyp, shoshqanyń kirpigi sıaqty qoıý aq kirpik torlaǵan, tuzy azaıǵandaı tússiz kók kózderi ózin jutqaly kele jatqan jylannan qoryqqan tyshqandaı bop búrisip, buǵyp qalǵan qarsy aldyndaǵy judyryqtaı áıelge tikenekteı qadalyp, tesireıe qalypty. Búrkitbaı maǵan moıyn da burmastan, ormandaǵy sary aıýdyń tabanyndaı balpıǵan kúrekteı etjeńdi alaqanyn, jas balanyń qos judyryǵyndaı qyzyl murnyna qonǵan shybyndy qaqqandaı, bir siltep qalyp:

— Áı, sálemińdi qoıshy, ári, — dedi.

Búrkitbaı burynǵysynsha jaı sóıleıdi eken. Ár sózin aqpanda qutyryp adam tarpyǵan býranyń tizesindeı tegeýrinmen nyǵarlap, nyǵyzdaı aıtatyn bolypty.

Onyń oń qol jaǵynda, soǵysta úlken komandırler ǵana ustaıtyn, qalyńdyǵy qylyshtyń qyryndaı sary ámirqan bylǵarydan jasalǵan, ıyqqa asynatyn uzyn baýly, áskerı sýmka jatyr. Shabýylǵa shyqqanda keı komandırler oǵan granat, nemisterdiń olja pıstolet — aýyr parabelýmyn salyp alatyn. Búrkitbaı, sharap saýytynyń tyǵynyn burala súńgip tesip ótken temir burandadaı bop áıelge qaralyp qalǵan tússiz kók kózin burmastan, oń qolyn sýmkaǵa qaraı sozyp, sıpalap, onyń aýzyn asha bastady. Men myna mylqaý dúngene sýmkadan myltyq sýyryp alyp, sorly áıeldi búrisip otyrǵan boıynda basyp salar ma eken dep qoryqtym. Shynynda da ol sýmkadan nemisterdiń aǵash sapty granatasy sıaqty uzyndaý birdeńeni sýyryp aldy. Sóıtsem, onysy ishimdikten bosaǵan sıda saýytqa toltyra salyp alǵan, tyshqannyń qumalaǵy sıaqty, qıyrshyq-qıyrshyq qara buıra nasybaı eken. Sonyń shoshaıǵan qaǵaz tyǵynyn alyp, sol jaq alaqanynyń shuńqyryna bir ýysqa jýyq nasybaıdy bir-aq saldy da, nasybaı emes, qylq etkizip konák jutqandaı etip, apandaı aýzyna aparyp tastap kep jiberdi. Tiliniń ushymen eki urtyn kezek-kezek bultıtyp, tyǵyryqqa qasqyr qýyp tyqqandaı qumarlyqpen, aýzyndaǵy nasybaıdy salpy erin men sary tistiń arasyna jınady da, raqattanǵandyqtan eki ezýi, únsiz yryldaǵan sary tóbettiń ezýindeı, jybyrlap qoıa berdi. Sodan soń, sabalaq sary shashty aıý basyn áreń qozǵap, solǵa qaraı burdy da, kári qoıdyń tisindeı mújilip, túp jaǵy qaraıyp ketken, úsh jaǵy sap-sary sırek tisteriniń arasynan syzdyqtata, shyrt etkizip túkirip qaldy. Búrkitbaı túkirmek bop basyn burǵan kezde burandaǵa ilinip, sýyrylyp bara jatqan tyǵyndaı, áıel baıǵus ornynan kóterile berdi de, Búrkitbaı beri qaraı qaıta burylǵanda áıel de sylq etip, ornyna otyrdy — ón boıyn temir buranda boılaı kirip, qozǵaltpaı turǵan tyǵyn sol kúıinde qaldy.

Búrkitbaıdyń túkirigi sol jaqtaǵy ústelde buqıyp birdeńe jazyp otyrǵan esepshiniń oń jaq betine shylp ete tústi. Esepshi yrjyń etip basyn bir kóterdi de, betin alaqanymen sıpaı saldy. Sodan soń qaǵazyna qaıta buqıyp, jaǵyna Búrkitbaıdyń túkirigi emes, naq bir qudaıdyń jyly jańbyry tıgendeı masaırap, myńq etpesten otyra berdi. Esepshi jigit bizdiń aýyldyń Tursyn degen balasy bolatyn. «Tursyn, tóbeńnen qudaı ursyn» dedim men ishimnen onyń betindegi Búrkitbaıdyń nasybaı aralas túkiriginiń aıǵyz-aıǵyz izin kórip turyp.

Búrkitbaı rahattana túkirip tastap, qatty baýyrsaq shaınaǵandaı, aýzyn qaıta-qaıta maljańdatyp, tyshqannyń qıyndaı túıirtpek nasybaıdan áldebir ál alǵandaı bop, aldyndaǵy áıelge odan saıyn tesireıe qarady.

— Sender, nemene, soǵys bitti, endi Búrkitbaıdyń sóziniń bir tıyn dep oılaısyńdar ma? Joq, soǵys bitse, soǵystan búlingen dúnıeni qalpyna keltirý bar. Bul da soǵystan kem emes. Endeshe Búrkitbaıdyń burynǵy buıryǵy — buıryq, onyń burynǵydaı, aq degeni — alǵys, qara degeni — qarǵys! Bilip qoıyńdar muny. Erteńnen bastap óziń shópke jumysqa barasyń. Al balań traktorǵa shyǵady.

— Bala táýir bop qaldy, barsyn, — dedi áıel tamaǵy kebersip, úsh-tórt sózdi bólip-bólip áreń aıtyp. — Al maǵan eki-úsh kún aıal ber, Bóke, qatty aýyryp júrmin.

Áıel boıyndaǵy bar qasiretti júzine jınap, Búrkitbaıǵa jalyna qarady.

— «Aýyryp júrmin», — dep keketti Búrkitbaı ony. — Aýyrsań— jumys basynda ól, bildiń be, úıde jatpa. Keýdeńde janyń bolsa, erteń seni shóp basynan kóretin bolaıyn, bildiń be? Al óıtpeseń, onda menen jaqsylyq kútpe, bildiń be?

Áıel amalsyz kóngendeı bop, basyn ızedi. Sodan soń únsiz ornynan turyp, esikke qaraı bettedi.

— Áı, qatyn, toqta, — dedi Búrkitbaı áıelge jekı aqyryp.

— Nege úndemeı barasyń: shyǵasyń ba óziń jumysqa, joq pa?

— Ómir boıy osy kolhozdyń jumysymen kózimiz shyǵyp keledi ǵoı, Báke. Aýyrǵan soń, amalsyzdan bir kún qalyp edim. Jaraıdy, ólsem, sol shóbińniń basynda-aq óleıin, — dedi áıel. — Aýdanǵa baryp, dárigerge qaralyp kelemin be dep edim, jibermediń ǵoı. Qaıteıin.

Bul áıeldiń kim ekenin ol toqtap, keıin burylǵanda bir-aq bildim. Eri men úlken uly soǵysta ólgen Qansha apaı eken. Soǵysta ólgen úlken uly menimen túıedeı qurdas edi. Qolyndaǵy kenjesi biz soǵysqa ketkende kishkentaı bala bolatyn. Sol eseıip, ájetke jarap, qarshadaıynan jumys istep, sheshesine súıenish bolyp júr dep estigenmin.

— Sálemetsiz be, Qansha apaı? — dedim áıel predsedatelge aqyrǵy jaýabyn berip bolǵannan keıin.

Qansha apaı da meni endi tanydy.

— Amanbysyń, aınalaıyn. Erbol ekensiń ǵoı, — dep jaqyndap kep betimnen súıdi. — Qashan keldiń? Oqýyń bitti me, qalqam?

— Keshe keldim, oqyp júrmin áli.

— Narsha baıǵus qýanyp, aq túıeniń qarny jarylyp jatyr deseńshi onda. Jaraıdy, qalqam, úılerińe baryp jolyǵamyn ǵoı, — dep Qansha apaı qaıtadan esikke qaraı bettedi.

— Áı, qatyn, — dedi Búrkitbaı áıeldi taǵy toqtatyp. Qansha apaıdyń ákesi azan shaqyryp qoıǵan aty Búrkitbaı úshin múlde óshken sıaqty, qaıta-qaıta «qatyn» dep ataıdy. — Dáriger seniń ne teńiń, jumysqa bara ber. Eger balań erteń traktorǵa janarmaı tasýǵa shyqpasa, onda aýdannan melıtsa shaqyrtyp, aıdatyp jiberemin ulyńdy. Bildiń be?

Búrkitbaıdyń bar quqaıyna tórt jyldan beri sharasyz kónip kele jatqan jesir áıel bir aýyz sóz qarsy aıtpastan, taǵy da bas ızep, esikten shyǵyp ketti.

Burynǵy brıgadırimniń mynadaı bop ketkenine men tań qaldym. Alǵashynda onyń sálemimdi almaǵanyma renjip qalyp edim. Artynan, álgi sorly áıeldi sonsha jábirlegenin kórgende oǵan zyǵyrdanym qaınady. Ózimdi-ózim áreń ustap, oǵan, qaıtadan sálem berdim.

— Aý, sen qaıdan júrsiń? — dedi ol sálemimdi alǵan bolyp. Men jónimdi aıtyp, tilshilik kýáligimdi kórsettim.

— E, tilshi degen qalada otyrmaıtyn ba edi, — dedi ol endi meni mysqyldap. — Jurt qalaǵa jete almaı júrse, seniń Almatydan oblys kelip, oblystan aýylǵa shapqylap júrgeniń qyzyq eken. «Sary ıttiń basyn sary tabaqqa salsa, shorshyp túsedi» degen osy-ay, — dep ol ózinen-ózi raqattanyp, keńkildep kep kúldi. «Sary ıt — sensiń, — degim keldi oǵan. — Shashyń da, qasyń da, sharyq tabaqtaı betiń de sary. Sen óńkıgen sary aıýsyń!» Biraq, ádep saqtap, jasy úlken kisimen taıtalaspadym. Jón jaýap berdim.

— Qala qaıda qashar deısiz, — dedim de qoıdym.

Búrkitbaı taǵy keńkildedi.

— «Ózi jaqsy kisige — bir kisilik oryn bar» degen qaıda? Jalpaq jurt syıyp jatqan qalaǵa seniń bir basyńnyń syımaǵany qıyn eken, shyraǵym. Jaraıdy, jaraıdy, qalaǵa syımasań — dala keń. Óziń bil.

«Bul qaqpas nege menen aýyldy qyzǵanyp tur?» dep oıladym ishimnen. Onyń sebebin artynan bildim.

— Al, mende ne sharýań bar tilshi bolsań? — dedi Búrkitbaı art jaǵynan ony bireý aýyzdyqpen shaýjaılap, otyrǵandaı, eki ezýin kezek qaıshylap.

— Birinshi sharýam sizge sálem berý edi. Ony áreń oryndadym. Bergen sálemdi almaıtyn bop ketipsiz. Ekinshi aıtarym — kolhozshy áıelmen jańaǵydaı sóılesýińiz durys emes. Siz ol kisini ózimniń menshikti kúńim dep oılaısyz ba? Joq, olaı emes. Ol kisi kolhozdyń qojalarynyń biri.

— Ony kim aıtty saǵan?

— Partıa.

— Maǵan aqyl úıretetin kimsiń sen óziń?

— Oblystyq partıa komıtetiniń tili — «Alataý juldyzy» gazeti qyzmetkerimin.

Búrkitbaı býlyǵyp, úndeı almaı qaldy. Men buryldym da, qoshtaspastan shyǵyp kettim.

Erteńinde qalaǵa qaıtpaq bolyp, Tókeshti izdep, tómengi aýylǵa qaraı bettep, mekteptiń qasynan ótip bara jattym.

— Aǵa-a-a! — dep torǵaıdaı shyryldaǵan bir bala daýysy shyqty artymnan.

Jalt qarasam, shashy jalbyraǵan bir kishkentaı qyz sońymnan júgirip keledi eken. Men toqtap, tosyp aldym.

— Aǵa, sizdi muǵalim tátem, — dedi kishkentaı qyz entigin basa almaı, — Sálıma tátem shaqyrady. Ózi klasta otyr.

Osy kezde mektepten jamyraı júgirip, basqa balalar shyqty.

Men Sálımanyń osynda muǵalim ekenin biletinmin. Biraq baryp jolyqpaǵan bolatynmyn. Ózi shaqyrǵan soń — baraıyn dep mektepke qaraı buryldym. Kolhoz keńsesi mekteptiń dál qasynda edi. Onyń syǵyraıǵan kishkene eki terezesi áldekimdi ańdyǵandaı bop, mektep jaqqa jutyna, jylmıa qarap, telmirip turatyn.

Burynǵy ý-shýy kóp ortalaý mektep soǵys kezinde jabylyp, bastaýysh mektepke aınalǵan. Onyń tutas bir jaq jartysyn kolhoz alyp, astyq qoımasy etip jibergenin estigen bolatynmyn. Ózimniń eń alǵash qanat qaǵyp ushqan uıam bolǵandyqtan ba, álde ómirlik jar bolar degen úmitpen eń alǵash qushaqtaǵan qyzym Sálıma ishinde otyrǵandyqtan ba, áıteýir, mekteptiń tabaldyryǵyn attaı bere júregim qatty lúpildep ketti. Sálıma ekeýmiz eń alǵash ret súıisken klasta, muǵalim ústeliniń basynda, esikke qyryndaý otyr eken. Onyń qarsysyndaǵy ózime bala kúnimnen tanys partalar, burysh-buryshy kúshiktiń qulaǵyndaı deldıip, «Apyraý, mynaý Erbol ma?» dep, japyrlaı maǵan qarasqan sıaqty boldy.

Esiktiń ashylǵan dybysyn estip, Sálıma jazyp otyrǵan jýrnalynyń betin japty da, moınyn burdy. Klasqa kirgen adamnyń kim ekenin bilgen soń, ornynan aýyr kóterilip, men úshin ózgeshe bir jat qımylmen, úırekshe, eki jaǵyna kezek teńsele basyp, beri qaraı aıańdady. Ol ózime jaqyndaǵanda ishi edáýir bilinip qalǵan ekiqabat ekenin ańǵardym. Burynǵy appaq beti tarǵaqtyń jumyrtqasyndaı tarǵyldanyp, ár jerine ájimge áste uqsamaıtyn jalpaq, qyzǵylt syzyqtar tartylypty. Ekiqabat áıeldiń betine «noqta» túsedi degen osy eken ǵoı dep oıladym. Sálımanyń buryn da bir balasy bar dep estıtinmin. İshindegi ekinshisi bolar dep joramaldadym.

Sálıma maǵan qol berip amandasty. Men de odan artyqqa barmadym. Tarǵyl bet, shartıǵan ish, úırek aıań — bári maǵan birtúrli jat ta, jıirkenishtileý de kórindi. Biraq munymdy sezdirmeýge tyrystym.

Sálıma, aldymen, ózi baryp sálem bere almaı jatqanyna keshirim surady.

— Soǵys kezinde kelgenińde de kóre almap edim, — dedi.

— Oqasy joq, Sálıma, — dedim men. — Óz halyń qalaı?

— Haldyń nesin suraısyń? — dep kúrsindi ol ústel janyndaǵy óz ornyna otyryp jatyp. Men, shákirt sıaqtanyp, onyń aldyndaǵy birinshi partaǵa jaıǵastym. — Qara túnde adasyp, qańǵyp, elsiz shól dalaǵa shyǵandap ketken adamda ne hal bolýshy edi?

Men úndemedim. Sálımanyń júregindegi eski jaranyń aýzyn tyrnaǵym kelmedi. Biraq, Sálıma óz jaıyn men suramaı-aq baıandaı bastady.

— Men seni eshqashan da kinálamaımyn, — dep bastady ol sózin. — Osaldyń omyrtqasyn omyryp, beriktiń belin búgildirip ketken soǵysty kinálap, jas ómirimdi máńgilik óshpes órtke salyp ketken soǵan laǵynet aıtamyn. Osaldyq jasap, omyrylyp qalǵanyma ókinemin, ózimdi kinálaımyn.

— Osylaı dedi me? Týra osylaı dedi me, aǵaı? — dep Meńtaı bilegimnen ustap aldy.

— Iá, — dep men basymdy ızedim.

— Túý, aǵaı, qandaı jaqsy bolǵan! Men siz Sálımamen kezdesip, ol týra osylaı dep óz qatesin sizdiń aldyńyzda moıyndasa dep oılaýshy edim. Kezdeskenińiz, Sálımanyń osylaı degeni qandaı jaqsy bolǵan!

Meńtaı arqasynan áldebir aýyr júk túskendeı, ishine syımaı júrgen osy bir moıyndaý sózin Sálıma emes, beınebir ózi aıtqandaı bop, masaırap, raqattanyp qaldy.

— Sálıma budan basqa da birsypyra sózder aıtty.

— Endi retimen aıta berińiz, aǵaı. Maǵan eń keregi jańaǵy moıyndaýy edi, — dep Meńtaı qaıtadan sabyrly qalpyna keldi.

— Ózimdi kinálaıtynym, — dedi Sálıma aýyr bir kúrsinip alyp, — men anaý Tanadaı turaqty bola almadym. Sym qorshaýdyń ishinde bolsa da ol qazir súıgeniniń qasynda júr. Shyn ǵashyqqa odan artyq murat bar ma?

— Tananyń qaıda ekenin biledi eken ǵoı, — dedi Maıra.

— Biledi eken...

— Oılap qarasam, meniń saǵan jazǵan sońǵy hatym aqqýdyń aqyrǵy ánindeı bopty, Erbol, — dep Sálıma taǵy bir kúrsinip aldy.

— Ol hat áli kúnge deıin saqtaýly, — dedim men. Sálıma basyn ızedi.

— Onda men sheshen de, sheber de ekenmin. Aqyn bolsam degen talap bar edi ǵoı onda keýdede. Sonyń bári myna sary shaldyń, sańyraý dúleıdiń, — Sálıma mektep syrtyndaǵy kolhoz keńsesi jaqty nusqady, — qalqasynda qaldy. Tuıaǵy qandanyp, tumsyǵy maılanyp, qorbańdap jas jemtiktiń keýdesin keýlep jatqan kári qasqyrdaı kúıge jetken soń aqyn emes, aqymaq qyldy ǵoı ol meni.

— Sen áli de aqynsyń, Sálıma, — dedim men. — Myna sózderińniń ózi tógilip turǵan teńeý ǵoı.

— Aqyndyq qaıda endi bizge, — dep kúrsindi ol. — Bala-shaǵamen qaldyq qoı biz. Al sen naǵyz jýrnalıs bop ketipsiń, Erbol. Jazǵandaryńnyń bárin gazetterden úzbesten oqyp jatamyn.

— Naǵyz jýrnalıs bolýǵa áli erte ǵoı, — dedim men basymdy shaıqap. Sálıma da basyn shaıqady.

— Joq, joq, ras aıtamyn.

Osydan soń ol sál oılanyp, únsiz qaldy da, alǵashqy bastaǵan áńgimesin qaıtadan jalǵady.

— Taǵy da aıtamyn, Erbol, men seni eshqashan da kinálamaımyn. Ul — jetim, jar — jesir bolyp, ár keýdede júrek ornyna judyryqtaı muz jatqan, ár adamnyń kózinen aqqan qandy jasy eki betti qyshqyldaı kúıdirgen surapyl soǵys jyldarynyń azabyn, zardabyn kim umytady deısiń. Bul da sol myńdaǵan jannyń júreginde qalǵan tarqamas sherdiń biri ǵana ǵoı. Onyń ústine ómir boıy ózimdi kinálap ótermin dedim emes pe jańa. Eger únim jetse men bar qyzǵa, qyz bop týar bolashaq bar urpaqqa bylaı dep jar salar edim: «Qyzdar, baı dep, baqty dep eshqashan da shalǵa shyqpańdar. Janyń súıgen teń qurby dosyńa balǵyn bal kóńilmen bergen ýádeńdi ólseń de buzba!» der edim. Biraq meniń únimdi kim estıdi, kimge aıtamyn? Sózinde tura almaı sorlaǵan, shatasyp shalǵa shyqqan Sálımanyń endigi sózi kimge kerek, kimge dári...

— Túý, baıǵustyń jaǵdaıy qıyn eken ǵoı, aıap kettim ǵoı, — dedi Maıra. Meńtaıdyń da móltildep kózine jas kelgen sıaqtandy. Men áńgimemdi ary qaraı jalǵadym.

Osy arada Sálıma óksip jylap qoıa berdi. Onyń jylaǵanyn kórip otyryp, ózim de qınaldym. Biraq, qınalǵanmen meniń qolymnan keler ne bar? Sálıma óksigin toqtata almaı, qaıta-qaıta jylaı berdi. Onyń endigi sózi eki óksik arasynda aıtylyp qalǵan úzik-úzik oılar túrinde jalǵasty. Ol maǵan shal kúıeýiniń soǵystan sońǵy bir jyl ishinde ózine istegen zábirin jetkizdi. Bul aýylda Búrkitbaı etegin ashpaǵan jas áıel, óńi bútin orta jastaǵy qatyn kemde-kem kórinedi dedi.

— Bul qorlyqqa kóngenshe ólgenniń ózin hosh kórgen sátterim de boldy, Erbol, — dedi ol taǵy bir óksip alyp. — Alaıda mezgilsiz jan shyqpaıdy eken keýdeden. Áli kúnge deıin ólmeı tiri kelemin. Biraq, tek tiri jan degeniń bolmasa, mendegi endigi tirshilik shamaly bop qaldy bul kúnde. Áıteýir, bala-shaǵa bolǵan soń boı úırenip, kóndigip ketip bara jatyrmyn, teńizge laqtyrylǵan bir kesek tastyń sý túbine qaraı sybdyrsyz domalaǵanyna uqsap.

Sálıma kóziniń jasyn súrtip, sózin jınaqtaı bastady.

— Seni terezeden kórgen soń, shydamaı shaqyrttym, Erbol. Kelgenińe rahmet, saǵan shaǵyp, ishimdegi shemen sherim biraz bosap qalǵandaı boldy...

Osy kezde sart etip, klass bólmesiniń esigi ashyldy. Ekeýmiz de jalt qaradyq. Túsi ońa bastaǵan kók kózderi qutyrǵan ıttiń kózindeı qantalap, oq tıip dolyrǵan sary aıýdaı qorbańdap, Búrkitbaı kirip kele jatyr.

— Á, eki ǵashyq qol ustasyp, otyrsyńdar ma sybyrlasyp, — dedi ol tistene taqpaqtaı sóılep. Sodan soń Sálımanyń qasyna keldi de, únemi tership, byrshyp júretin jalpaq alaqanymen jaǵynan sylp etkizip tartyp kep jiberdi.

— Ákeńniń aýzyn... Sen meniń qatynym ekenińdi umytyp qalǵan bolarsyń tegi...

Aıýdyń tabanyndaı aýyr alaqanymen Sálımany betten salyp qalǵanda, «Oıpyraı, óltiredi-aý myna beısharany» dep janym shyǵyp, ornymnan atyp turdym.

— Nege urasyń, ne jazyǵym bar? — dedi Sálıma jylap jiberip.

— O, shesheńdi... Mine jazyǵyń! — dep ol áıeliniń ekinshi betinen jáne tartyp jiberdi. — Ket úıge qazir.

Meniń kóz aldym tumandanyp, ózimdi-ózim áreń ustap qaldym. Onyń ústine jaýmen soǵysqa bolmasa, men ózi bala kúnimnen aýyldyń jaıaý tóbelesine joq janmyn. Qazir qyzbalanyp jaǵasynan alsam, myna aıý sary shaldyń osy mınýtta shapqylap aýdanǵa baryp, «Meni tilshi sabady» dep, ózin ótirik jaralap, jalǵan jala jaýyp, sottatyp jiberýi múmkin. Sondyqtan, ne de bolsa shydap, ernimdi tistep, úndemeı baqtym.

Eki betin basyp, eńkildep jylap, Sálıma esikke qaraı umtyldy. Eger Sálıma ekiqabat bolmasa, myna dúleı ony sabap, nasybaı toly qalyń ernin tistenip alyp, ishke tepkileıtindeı edi.

— Munyńyz durys emes qoı, aqsaqal, — dedim men bul sátte bar qolymnan kelgeni osy bolyp.

— Men senen aqyl suramaımyn, — dedi ol bylsh etkizip partaǵa túkirip. Sodan soń esikke qaraı aıańdady da, toqtaı qalyp jáne tistene sóıledi. — Úlken úıdiń ıtaıaǵynan juǵyn dámetken buralqy kúshikshe ilmımeı, jaıyńa ket sen óziń!

Mańdaıymnan qara ter burq ete tústi. «Munyń keshe qaladan dalaǵa nege keldiń dep dombytpalap otyrǵany osy eken ǵoı. Meniń áıelimdi toryp keldiń degeni eken ǵoı» dep oıladym. Sary aıýdyń naqaq jalasyna janym kúıdi.

Búrkitbaı bar ashýymen esikti tars etkize jaýyp, shyǵyp ketti. Ol Sálıma ekeýmiz bala kúnimizde, ońashalanyp kelip birinshi ret súıisken klass bólmesin, mekteptiń basqa jaǵyn qoıma, at qora etip alǵany sıaqty, abaqty etip, soǵan meni tas qyp qamap ketkendeı boldy.

Osylaı dep men únsiz otyryp qaldym. Qos qyz da bastaryn shaıqap, aýyr muńǵa batqandaı boldy. Endi men áńgimeniń aıaǵyn tıanaqtadym.

— Sol joly Búrkitbaı Tutqyshevqa qatty yza bolyp ketken edim. Onyń jalǵyz Sálımaǵa ǵana emes, Qansha apaıǵa kórsetken jábiri de jadymda júrgen. Qansha yza bolsam da Búrkitbaıdy maǵan birden jyǵa qoıý ońaı emes qoı. Óıtkeni men, jas jýrnalıspin ǵoı áli. Al Búrkitbaı bolsa jas ańshyǵa kezdesken kári qaban ispettes. Alystan jáne jandy jerinen dál kózdep atpasa, jaraly qaban ańǵal jas ańshynyń ózin de jaıratyp ketpeı me? Osyny oıladym da, men Búrkitbaıdyń Sálımaǵa baılanysty arsyzdyqtaryn bylaı qoıyp, onyń kolhozshylarmen dórekiligin synap, Qansha apaıǵa kórsetken zábirin baıandap gazetke «Áı, qatyn...» degen feleton jazdym. Óıtkeni Sálıma týralysyn aıtsam: «Bul meniń áıelimniń burynǵy jigiti bolatyn. Sondyqtan óshtikpen jazyp otyr» dep bas salar da, basqalar soǵan ılanyp qalar dep oıladym. Sonym durys bopty. Keıinnen, aýdandyq partıa komıtetinde jańaǵy men jazǵan feleton talqylanǵanda ol shynynda da solaı dep shatypty. Keıbireýlerdiń Búrkitbaıdy qoldaǵanyna qaramastan, búro kolhozshylarmen dókirligi jáne kolhoz sharýasyn aqsatqany úshin oǵan sógis jarıalapty. Eger mundaı qylyqtary qaıtalansa, ornynan alynatyndyǵyn eskertipti.

Osy kezde basqa bir úıden shyǵyp, sary kidir tartqan aqsary áıel qasymyzǵa keldi.

— Apa, beri jaqynda, myna Erbol degen balańmen tanys. Bizdiń birge oqıtyn joldasymyz, — dedi Maıra áıelge.

Men ornymnan ushyp turyp, basymdy ıip, úlken kisige sálem berdim.

— Sálemetsiz ba, apa?

— Aman-esenbisiń, shyraǵym. Kúıli-qýatty júrmisiń, janym. — Sodan soń áıel qyzyna qarady. — Maıra, qalqam-aý, tal tús boldy. Qonaqtaryńa shaı qaınatyp bermeısinder me? — dedi.

— Qazir, qazir, apa, áńgimelesip otyryp qaldyq, — dedi Maıra aqtalyp, Meńtaı ekeýi tez oryndarynan turyp, besedka syrtyndaǵy qazandyqqa qaraı umtyldy. Aq koftaly, qyzyl ıýbkaly Meńtaıdyń syrtynan men suqtana qarap otyryp qaldym.

Qos qyz ben qart ana úsheýlep, lezde shaı jasap ákeldi.

— Qaraǵym, ákeń bar ma? — dedi qart ana maǵan Maıra arqyly shaı usynyp jatyp.

— Joq, apa, soǵysta óldi.

— E, baqyr-aı, — dedi ana ernin sylp etkizip — Bizdiń Maıranyń da ákesi soǵystan qaıtpady.

— Bilemin, apa. Maıra aıtqan bolatyn.

— Shesheń bar shyǵar? — Men basymdy shaıqadym.

— E, baqyr-aı, — dep Maıranyń sheshesi taǵy da ernin sylp etkizdi. Sodan soń, meniń áke-sheshemniń joqtyǵy ana júreginiń áldebir qylyn qozǵady ma, bilmeımin, ol burynǵysynan da meıirlenip, dastarqan ústindegi maı men baýyrsaqty óz qolymen molyraq etip, meniń aldyma qaraı ysyrdy.

— Jep-ish, qaraǵym. Toıyp al.

— Iá, meniń apam jaqsy kisi, — dep Maıra erkelep, sheshesine basyn súıedi.

— Kimniń sheshesi jaman deısiń? Balasynyń qasynda basy qaraıyp otyrǵan shesheniń jamany bola ma, qaraǵym, — dedi ana shaıyn urttaı otyryp.

Shaıdan keıin Maıra, Meńtaı men úsheýmizdiń áńgimemiz qaıtadan jalǵasty.

— Jas balanyń, óz týǵan áke-sheshesiniń nendeı adamdar ekenin bilmeıtini sıaqty, jas kúnimizde bárimiz de týǵan halqymyzdyń boıyndaǵy barlyq qasıetterdi tegis bile bermeıdi ekenbiz. Ásirese, onyń kemshilik jaqtaryn kórmeıtin ekenbiz, qyzdar. «Halyq — ana», «Halyq— qaharman», «Halyq— danyshpan» dep júre beremiz. Onymyzdyń bári de ras. Biraq, jaqsy adamnyń da basynda kemshiligi bolatyny sıaqty, sol qaharman, danyshpan halyqtyń da boıynda bir kinárat bolady eken. «Jeke adamdardyń kemshiligine halyq kináli me?» dep, ekeýińniń maǵan qarsy daý aıtýlaryńa da bolar. Biraq halyq jeke adamdardan turatyn bolǵandyqtan men olardyń kemshiligin halyqtyń boıyndaǵy min dep otyrmyn. Sonda men áıgili akademık Qanysh Sátbaevtaı dúnıeniń tórt buryshyna keń tanylǵan úlken jazýshy, ǵulama ǵalym Muhtar Áýezovteı, dúldúl kompozıtorlar Muqan Tólebaev pen Ahmet Jubanovtaı, bulbul ánshi Kúlásh Baıseıitovadaı esimderi máńgi jasaıtyn ul, qyzdary bar, daryndy, danyshpan qazirgi qazaq qaýymynyń basyndaǵy min — aryzqorlyq dep túıdim. Buǵan ózim alty jarym aıdaı ıaǵnı, 190 kún tilshi bolyp, el aralaǵanda erkin kózim jetkendeı boldy. Óıtkeni men sol 190 kúnniń teń jarymynan artyǵyn aryz tekserýmen ótkizdim.

Bir joly redaktor shaqyryp alyp, alys aýdannan túsken aryzdy qolyma ustatty.

— Erbol shyraǵym, osy hatty jaqsylap tekserip kelshi,— dedi redaktor. — Olaı deıtinim muny jazyp otyrǵan muǵalim adam. Bul kisiden kolhozshy emes, oqyǵan aýyl ıntellıgenti bop esepteletin bundaı adam nege aryz jaza beredi eken, sonyń sebebin bilshi.

Hatty alyp, redaksıanyń bir bos bólmesine baryp oqı bastadym. Qarasam dápterdiń tórt betine jazǵan hattyń ishi byqyp turǵan qate. «Saýatyn aryzben ashatyn aǵaıyndarym-aı» dep ishimnen tynyp, hattyń aıaǵyna qarasam, «Tileýǵalı Rústemǵalıev» dep qol qoıypty. Aty-jóni maǵan tanys adam sıaqty bop kórindi. Soǵysta dál osyndaı bir qarýlasym bolǵan edi, sol emes pe eken dep oıladym. İzdep kelsem sonyń naq ózi bop shyqty. Men onyń aryzyna baılanysty kóp adamdarmen áńgimelestim. Aýdandyq partıa komıtetiniń sekretarymen de, aýatkom predsedatelimen de, prokýrormen de, aýdandyq oqý bóliminiń meńgerýshisimen de sóılestim. Bulardan basqa adamdardyń, Tileýǵalımen birge qyzmet isteıtin muǵalimderdiń ol týraly pikirlerin tyńdadym. Olar bir aýyzdan meniń eski dosymnyń ońbaǵandyǵyn dáleldedi. Solaı ekenine ózimniń de kózim jetti. Osy kisi bir ózi ǵana eki jyldyń ishinde joǵary oryndarǵa árkimniń ústinen otyz eki aryz jazypty. Sonyń birde-biri rasqa shyqpaǵan. Otyz úshinshi aryzdy qolyma ustaı otyryp, men eski dosymnyń ózimen áńgimelestim. Ol bárin de moıyndady, «rastalmaǵany ras» dedi.

— Endeshe rastalmaıtyn aryzdy nege jazasyz, Tileke? — dedim men. Soǵystyń talaı surapyl kezeńderin basymyzdan birge ótkergen eski dos bolǵanymyzben, ol menen 5-6 jas úlken edi. Sondyqtan men onyń jasynyń úlkendigin qurmettep osylaı «Tileke» dep atadym.

— Bireýdiń ústinen birdeńe jazbasam, otyra almaımyn, — dep eski dosym shynyn aıtty. — Bireýdi jamandamasam, ishkenim as bolmaıdy. Tegi qanymda sondaı birdeńe bar ǵoı deımin, — dedi ol.

Onyń qanynda ne bar, ne joǵyn teksergenim joq, bilmeımin. Óıtkeni men dáriger emespin. Biraq jýrnalıs te dáriger sıaqty, ol da óziniń teksergen isine dıagnoz qoıady, operasıa jasaıdy — kemshilikten qutylýdyń jónin kórsetedi. Dáriger operasıany — adamnyń tánine, jýrnalıs — janyna jasaıdy. Teris dıagnozben janǵa jasalǵan operasıa adamdy ómir boıy múgedek etedi, sóıtip ony baspasózge degen senimnen aıyrady, oǵan óshtestiredi. Bul jalpaq jurtqa jarıa bolady. Al tánge jasalǵan operasıa teris bolsa — adam óledi, eshteńeni bilmeıdi, eshkimge aıta almaıdy. Ólgen adam tirige qorqynyshty emes. Ekeýiniń taǵy bir aıyrmashylyǵy — dáriger adamnyń boıynan kemshilik kórgen saıyn jany aýyrady, «bul sorly mundaı kesirge qaıdan tap boldy eken?» dep, óz-ózinen qınalady. Men de qınala otyryp, komandırovkadan qaıtqannan keıin, «Alataý juldyzyna» «Eski dosqa hat» degen úlken maqala jazdym. Men senderge sonyń eń sońyn ǵana oqyp bereıin, qyzdar.

Men, art jaǵymda, ań jastyqtyń qasynda jatqan qońyr papkaǵa qol sozdym. Onda meniń «Alataý juldyzynda» jarıalanǵan barlyq maqalalarymnyń qıyndylary bar edi. Jomartbekke kórsetip maqtanaıyn dep oblystan Almatyǵa ádeıi ala kelgen edim. Jomartbek joq bolǵandyqtan kelgennen beri beti ashylmaı jatqan bul papkany, múmkin, Meńtaı men Maıraǵa kórsetermin dep, baǵana, osylaı qaraı shyǵarda qoltyǵyma qysa salǵamyn. Maıra lyp etip, maǵan qol jalǵap jiberdi. Men atalǵan maqalanyń eń sońǵy baǵanasyn oqı bastadym.

«...Dosym, sen maǵan alǵashynda dıplomyńnyń barlyǵyn, saýatty ekenińdi aıttyń. Sol kezde aldymda jatqan seniń aryzyńnyń sońǵy betine kózim tústi meniń. Onda sen bylaı dep jazǵan ekensiń.

— Ridaksıadan(!?) suraıtynym (?) meniń osy hatmnyń (?) qata (?) Jer (?) bolsa týzetip (?)Jazip (?) kostyn (?) qosyp, endep (?) kázıt betine jazýdy (?) suraımyn (?). Taqyryby; «Eskiliktin Jat (?) adetterine (?) Jol (?) berýshi bastyqtar» dep (?) basqa teme (?) alýyna (?) blody (?). Tezrek tekserýndi (?) suraımyn.

«Hat Jazýshy» (?) muǵalim (?) Tleýǵalı (??) Rústemgaleev (???)».

Sózińdi tyńdap, jazýyńdy oqı otyryp, sen úshin men qyzardym, dosym. Qyryq shaqty sózden úlkendi-kishili jıyrmadaı qate jiberipsiń. Jazýyńnan kóringen saýatsyzdyq sol jerdegi sózińnen de tanylyp turdy seniń.

— Meni qýdalap júr. Sondyqtan mektep dırektorynyń jazalanýyn talap etemin, — dediń sen sózińniń sońynda.

Sabaqtyń sapasyn bilý úshin komısıa qurýyn qýdalaý dep esepteseń, onda dırektordiki durys, Tileýǵalı. Óıtkeni, dırektor mekteptegi oqý-tárbıe jumysyna jaýap beredi. Ol bar oqýshysynyń barsha pánnen saýatty bolyp shyǵýyn kózdeıdi. Al, sen, shala saýattysyń, senen oqyp eshteńe bilmeı shyqqan balanyń obaly kimge erteń? Sen osyny oıladyń ba óziń? Oılasań, olaı demegen bolar ediń, árıne.

Men aýdannan qaıtqanda sen týraly dáneńe jazbaı-aq qoıarmyn dep edim. Biraq, onym saǵan bolysqandyq bolmaıdy eken, eski dos. Sen tek ózimdiki jón dep, ózgeniń sózin órge bastyrmaıdy ekensiń. Qıt etse, ırektep aryz jazýǵa qumar kórinesiń. Bul oqıǵa seniń ómirińdegi bir ret ótken aǵattyq bolsa, men ony elemegen de bolar edim. Biraq bul seniń súıegińe sińip bara jatqan dert kórinedi. Sondyqtan men, júregim syzdaı otyryp, osy hatty joldaýǵa májbúr boldym saǵan.

«Jalaqor» degen jaman at, Tileýǵalı. Aryzshyldyq abyroı ápermeıdi. Eskiniń bul jıirkenishti qaldyǵy jańa ómirge jaraspaıdy, komýnıstik jańa zaman adamyna laıyq emes. Ásirese, osy ómirdi qorǵaý jolynda qasyqtaı qanyn, shybyndaı janyn aıamaı jaýmen kúresken otannyń er soldaty seniń boıyńa syıymsyz is. Oılan osyny. Kollektıvińmen tatý bol, joldastaryńdy syıla; orynsyz aryz aıtyp, ótirik jala jaýyp olardyń tynyshyn alma, shyrqyn buzba. Sonda olar da seni qurmetteıdi. Jalqaýlyqtan aryl, erinbeı izdenip, saýatyńdy ash, Sonda seni shákirtteriń qadirleıtin bolady. Sen ekeýmizdi maıdanda bir kúni, bir jınalysta partıaǵa aldy. Soǵysta el úshin etken erligimiz úshin partıanyń múshesi boldyq. Endeshe ekeýmiz árqashan ózgelerge ónege kórsetýge, maıdandaǵydaı tek qana alǵa umtylýǵa tıispiz, jaýynger dos.

Men seniń redaksıaǵa kelgen hatyńdy alǵash oqyp, sońyndaǵy atyń men famılıańdy kórgende qýanyshymda shek bolmady. Birden seni kóz aldyma keltirýge tyrystym. Tezirek ózińmen kezdesýge qumarttym. Biraq, jaıyńdy kórip, jabyrqap qaıttym. Men seni mundaı bolady dep oılamaǵan edim. Sálemmen seniń maıdandas eski dosyń.

Erbol ESENOV».

— Bul — bir, — dedim gazet qıyndysyn qaıtadan papkaǵa salyp jatyp. — Budan basqa da birneshe mysal aıtaıyn men senderge. Minekı, osy ekeýiń sıaqty, bir kabınette qatar otyrǵan, birimen-biri oınap kúlip júrgen adamdardyń biriniń ústinen biri aryz jazǵanyn estidińder me, sender? Joq, estigen joqsyńdar. Al men kórdim ondaı adamdardy. Redaksıaǵa bir kolhozdyń predsedateli men orynbasarynyń birin-biri jamandap jazǵan haty keledi. Eki hatta da: «Ol iship qoıdy, jep qoıdy. Memleket múlkin talan-taraj etti» degen aýyr-aýyr aıyptar bar. «Jazǵan qulda jazyq joq» degendeı, eki etekti belge túrip alyp, men jóneldim ol hatty tekserýge. Aýdan basshylarymen aqyldasyp, adamdarmen sóılesip, tekserip qarasam, kolhozda shashaý shyqqan eshteńe joq. Bar múlik ornynda, bar dúnıe qalpynda.

— Aý, aqsaqaldar-aý, bularyń ne? — deımin kúıinip.

— Mynaý ánebir úlken jıynda sóz sóılep, meniń atymdy ádeıi aýzyna almaı ketti. Men soǵan yza bolyp edim, — deıdi predsedatel.

— Bul kisi ylǵı oıyn-toıda ózi tórge otyryp alady. Basty da ózi ustaıdy, basqany da ózi taratady. Maǵan úlken ediń dep ústel basyn bir bıletpeıdi. Men soǵan eregesip edim, — deıdi orynbasar. Sóıtsem, orynbasar predsedatelden 2-3 jas úlken eken.

Minekı, ol ekeýiniń aryzdasqandaǵy áńgimeleriniń túri osy.

— Ekeýińiz de úlken adamsyzdar, meniń ákemdeı kisisizder, — deımin men olarǵa qynjylyp. — Ekeýińizge meniń ónege aıtýym kelispeıdi de. Biraq osylaryńyz el-jurt, estir qulaqtan uıat emes pe?!

— Qoıaıyq, qoıaıyq.

— Jańyldyq, jańyldyq, — deıdi olar, men, beınebir, ol ketetindeı apalaqtap.

— Sharshadyńdar ma, qyzdar?

— Joq-joq, aıta berińiz, aǵaı, — deıdi Maıra men Meńtaı jarysa ún qatyp, taǵy da tyńdaýǵa yntalanyp.

— Toqsandaǵy ólmeli shal jazǵan taǵy bir aryzdyń qyzyq hıkaıasyn aıtaıyn da, bul áńgimeni doǵaraıyn birjola.

— Iá, qyzyq emes, qasiret qoı bul, — deıdi Maıra. Maıra maquldap, bas ızeımin de, qyzyp alǵan men taǵy da sóıleı jónelemin.

İrgeles qatar otyrǵan eki aýyldyń biriniń toqsandaǵy shaly ekinshi aýyldyń alpystaǵy shalynyń ústinen aryz jazyp, bylaı dep kórsetipti:

..Úshbý, joǵaryda atalǵan Álimbaı shal, arýaǵymyzdy qorlap, atamyzdyń beıitine qol tıgizdi. Sony tekserip, atamyzdyń arýaǵyn qorlaǵan kisini jazalaýdy suraımyz...»

— Iá, túýh, — dedi Maıra qabaǵyn shytyp. — Ol sonshama, Qozy Kórpesh pen Baıan sulýdyń beıiti me eken qol tıgizbeıtin?

— Teksere kelgenimde, — dedim men, — másele mynadaı bop shyqty. Aryz jazǵan toqsandaǵy shaldyń arǵy atalary bilikti kisi bolsa kerek. Aýyldarynyń shetinde soǵan ornatylǵan bir jaq búıiri qulaǵan eski zırat turady eken. Kórshi otyrǵan ekinshi aýyldyń qarty Álimbaı degen kisi bir kúni sol zırattyń qulaǵan jerin qaıtadan qalap, burynǵydaı etip, jaqsartyp, túzep qoıady. Toqsandaǵy shal osyǵan ashýlanady.

— Álimbaıdy nege kinálaısyz? — deımin men oǵan.

— Atamyzdyń beıitine qol tıgizdi.

— Atańyz qadirsiz kisi me edi?

— Joq, qadirli bolatyn.

— Onda Álimbaıdyń atańyzdyń qulap jatqan beıitin túzetkeni durys emes pe?

— Joq, teris.

— Nege.

— Óıtkeni ol bizdiń atamyz.

— Onda zıratty ózińiz túzeteıin dep júr me edińiz?

— Joq, meniń oǵan halym joq, Álimbaıdaı jas emespin.

— Jas bolmasańyz zırattyń túzetilgenine qýanbaısyz ba qaıta?

— Joq, qýanbaımyn.

— Nege?

— Ol bizdiń atamyzdyń zıraty. Ony túzetsek biz túzeýimiz kerek. Túzete almasaq, bóten eshkimniń qoly tıýge tıis emes!..

Mine muny aljyǵan shaldyń sandyraǵy ǵana dep, eshbir mán bermeýge de bolar edi. Biraq, dál osy shtrıhta joǵaryda aıtqan kináráttiń, eski psıhologıalyq elementteri jatyr. Ol kinárát, ol dert — aryzqorlyq, aýylǵa bólinýshilik. Men halqymyz osy jaman dertten arylsa eken dep arman etemin. Eń joq degende bolashaq urpaqqa osy dert juqpasa eken deımin. Qur armanmen is bitpeıdi. Armandy júzege asyrý úshin aıanbaı kúresý kerek. Jan-jaqty kúres qajet. Men jýrnalıs, sender muǵalim bolyp, bárimiz bir únmen osy tilektiń uranyn jas urpaqtyń qulaǵyna quıýǵa tıistimiz! Men osylaı dep oılaımyn, qyzdar.

— I-ıá, aǵaı-aı, jaqsy aıttyńyz-aý, — dedi Maıra meniń sózime súısingendeı bolyp. Meńtaı da, Maıra ekeýmizdi quptaǵandaı, bas ızedi de:

— Jalaqorlarǵa jaza qoldanylsa, shen-laýazymyna qaramaı áshkerelep, halyq aldynda qarabet etse — toqtalar edi bul pále.

Eki qyz maǵan qarady. Men de basymdy ızedim olarǵa. Sodan soń úsheýmiz de, árqaısymyz ishten oılanǵandaı bop, biraz únsiz otyrdyq. Meniń esime profesor Áýenov tústi.

— Muhıt aǵaı qalaı, qyzdar? — dep suradym kelgeli ol kisini kórmegenimdi aıtyp.

— Jaqsy, — dedi Maıra. — Sizdi leksıaǵa kelgen saıyn surap qoıady. «Erboldan habar bar ma, Jomartbek?» deıdi. «Ol oblystyq gazette tilshi bop el kezip júr» dep jaýap beredi Jomartbek. Oǵan Muhıt aǵa rıza bop qalady. «Bále, jas jigittiń ómir kórgeni jaqsy. Ol soǵystyń surapylyn belýardan keship kelgen azamat. Endi el ómirine qansyn. Erbol sıaqty jigitterge ómirdiń ózi ýnıversıtet. Kórersińder, Erbol úlken jýrnalıs bolady áli» deıdi Muhıt aǵa. Biz, Meńtaı ekeýmiz, asyl aǵanyń sizdi maqtaı aıtqan bul sózine tóbemiz kókke jetkendeı bop qýanyp qalamyz. Ras, qoı, Meńtaı. — Meńtaı sabyrmen bas ızedi.

— Rahmet, — dep men olarǵa anada, osy ekeýin izdep teatrǵa barǵanda, Muhıt aǵaı maǵan aldyńǵy qatardan oryn al dep aqsha bergenin, biraq men ol aqshaǵa bılet ala almaǵanymdy, keıin, oblysqa ketkende, jol qarajatyna jumsaǵanymdy aıttym.

— Sony almaýym kerek edi, alǵanym uıat boldy-aý dep osy kúnge deıin oılaımyn. Biraq, úlken kisi ózi usynyp turǵannan keıin almaýdy taǵy ersi kórdim.

— Iá, onyń nesi bar? Tábárik qoı, qaıta jaqsy bolady, — dedi Maıra.

— Ol kúni Muhıt aǵanyń zalda sizdi qoltyqtap, áńgime shertip júrgenin biz de kórgenbiz. Muhıt aǵaı qandaı áńgime aıtty dep sizden suraǵaly buryshta tosyp turǵan edik.

— Iá, ıá, sonda. Endi sol aqshany Muhıt aǵaǵa qalaı qaıyryp bersem dep júrmin.

— Qoıyńyz, ol kisi renjir, — dedi Maıra.

— Nege? Eger men stýdent bop qaıtaryp bersem, ol kisi renjir edi. Al qazir men jýrnalıspin, jas ıntellıgentpin ǵoı.

— Joq, tábárik bolady, ony qozǵamańyz, — dep Maıra úzildi-kesildi kesim aıtty.

— Al endi ne qaldy aıtylmaǵan onda, — dep qos qyzǵa kezek qaradym. — Búgin men sondaı maqtanshaq bop ketken sıaqtymyn. Kóńilime kelgenniń bárin kidirmeı aqtaryp jatyrmyn. Ol senderdi saǵynǵandyǵymnan bolar, qyzdar. Keshirim etińder.

— Jo-joq, bári de jaqsy, aǵaı, — dedi Maıra báıek bolyp.

— Siz kelgenge janymyz jasap qaldy. Iá, aıta berińiz, taǵy da aıtyńyz.

— Onda, mynaý meniń «Alataý juldyzynda» osynda júrerde jarıalanǵan eń sońǵy maqalam edi, — dedim papkamdy qaıtadan ashyp, onyń ishinen tutas gazet nómerin sýyryp. — Mahabbat týraly. Endi sony oqıyq. Tarıhy mynadaı. Bir jigittiń ýádelesken qyzy basqa bireýge turmysqa shyǵyp ketedi. Soǵan nazalanyp jigit redaksıaǵa: «Osy ma edi, eı qalqa, bergen sertiń» degen maqala joldady. Maqala gazetke basylyp, oǵan kóptegen pikirler keldi. Sol hattardy qorytyndylaý maǵan tapsyrylǵan edi. Men birneshe kún oılanyp, tolǵanyp júrip osy maqalany jazdym. Maıra, sen oqısyń ba, men oqıyn ba?— dedim gazettiń ishki betin ashyp jatyp.

— Ákelińiz, aǵaı, men oqıyn. Siz baǵanadan beri áńgime aıta-aıta sharshaǵan bolarsyz.

Men gazetti Maıraǵa berdim. Ol, tamaǵyn bir qyrnap alyp, maqalanyń basyna kóz júgirtti.

— «Erbol Esenov, jas jýrnalıs», — dep Maıra aldymen maqala taqyrybynyń ústińgi, oń jaq shekesine badyraıta jazylǵan meniń aty-jónimdi aıtyp, sál tynys jasady da, sodan soń sýdyratyp, tómendegi maqalany oqı jóneldi.

"ALTYN DİŃGEK"

«Alataý juldyzy» gazetiniń osy jylǵy 12 maıdaǵy sanynda «Osy ma edi, eı qalqa, bergen sertiń?..» degen taqyrypta maqala jarıalandy. Budan keıin gazet betinde birneshe dúrkin oqyrman sol maqalaǵa baılanysty óz pikirlerin ortaǵa saldy.

Atalǵan maqalada da, oǵan baılanysty kóterilgen áńgimede de adam janynyń eń sulý, eń asyl sezimi, jas ǵumyrdyń jalyndy áni — mahabbat máselesi sóz boldy. Mahabbat degen ne? Mahabbattyń basty sharty qaısy? Tek sulýlyq úshin ǵana súıýge bola ma? Alǵan jaryńnyń músini kókeıdegi muratyna saı kelmese ne isteý qajet? «Bir kórgennen ǵashyq bolý» degen ras pa? Eki adam birin-biri kórmesten ǵashyq bola ala ma? Mahabbattyń jaýy ne? Turaqsyzdyq qaıdan týady? Sezimdi turaqty etip qalaı tárbıeleý kerek? — mine, osy jaılar edáýir talqyǵa tústi. Kóp oqyrmannyń biri retinde meniń de bir áńgimege at salysýyma týra keldi.

Gazettegi maqalalardy oqyp shyqqannan keıin meniń oıyma sonaý jaılaýda jatqan bir qart shopan aıtqan sóz tústi. Sosıalısik Eńbek Eri İlıash Qyzyrbaevpen áńgimelesip otyrǵanymyzda, bir reti kep qalǵan tusta, men İlekeńnen «Mahabbat degen ne ózi?» dep suradym. Qart shopan qoı baǵýǵa baılanysty emes bul suraqqa da oılanyp jaýap beredi.

— Ol — ár úıdiń altyn dińgegi ǵoı, shyraqtarym, — dedi.

— Sonda kempir men shal sizderde de mahabbat bar ma? — dedi menimen birge kelgen jas zootehnık İlekeńe báıbishesi Aqnurdy nusqaı ázildep.

— Osy sen kúnniń nesheý ekenin bilesiń be? — osylaı dep, İlekeń zootehnık jigitke qarsy suraq qoıdy.

— Bilemin, aspanda jalǵyz ǵana kún bar.

— Joq, - dedi shopan býryl basyn shaıqap, — kún ekeý, onyń biri kókte bolsa, biri júrekte. Júrekteginiń aty — mahabbat. Mahabbat mekendemegen júrek qysty kúni qar astynda qalǵan qarańǵy úımen teń.

İlekeń ózine suraq qoıǵan jigitti osylaı jeńip ketti. Biz shopannyń tapqyrlyǵyna máz bop, quttyqtap, kezek-kezek qolyn aldyq.

«Mahabbat degen ne?» degen suraqqa gazet betinde bir máseleni talqylaýǵa atsalysqan jurttyń bári jaýap berdi. Bul jóninde danalardyń da, danyshpandardyń da aıtqandary kóp. Bul suraqqa shopannyń da bergen jaýaby oryndy. Óıtkeni... «qansha bas bolsa, sonsha aqyl bolady, demek, sonsha júrek, sonshama mahabbat bolady» (L.Tolstoı). Osydan eki myń jyl buryn Rım aqyny Tıbýll mahabbatty «tátti jumbaq» dep atasa kerek. Shyǵystyń bir bulbuly ataqty Hafız aqyn ony «málimsiz sát» depti. Másele mahabbatty kimniń qalaı ataǵanynda emes. Áńgime adam júreginiń osy qymbat qazynasyn qadirleı bilýde ǵoı.

Gazette jarıalanǵan maqalalarǵa qaraǵanda keıbir jastardyń mahabbatqa jeńil-jelpi qaraıtyny baıqalady. Munyń ózi olardyń mahabbat muraty ne ekenin aldyn ala oılap, bajaılap, saralap almaıtyndyqtarynan bolýǵa tıis. Mahabbattyń aldynda, jazda alystan kózge shalynǵan taýdaı munartyp, árqashan eki maqsat turatyny aıan. Onyń biri tabıǵı tilek te, ekinshisi sana muraty bolmaq. Tabıǵı tilek degenimiz uryq, urpaq qaldyrý jónindegi soqyr sezimniń jetegi ekeni túsinikti. Ol qyz ben jigittiń bir-birine qyzyǵyp, qumartýy túrinde bilinedi, nápsige tireledi. Al, sana muraty jigittiń qyzdan nemese qyzdyń jigitterden ózimen oıy teń, aqyly saı, bir-biriniń qýanysh-renishterine ómir boıy ortaq bolysyp, muń shaǵyp, syr shertip, sher aıtysatyn, janymen jany úndes adam izdeýi, birin-biri sheksiz súıetin jan taýyp, soǵan qosylyp, qosylǵan soń birin-biri óle-ólgenshe qadirlep, qurmettep ótýge umtylýy. «Kimniń jany mahabbattan tán lázzátimen qosa rýhanı lázzat alýǵa umtylsa, tek sony ǵana adam dep baǵalaımyz» deıtin Balzak sóziniń máni aıqyndala túsedi.

Qyz qumar jigittiń (nemese kerisinshe) jelókpe, jeńiltek, qyzyqqysh, qumartqysh keletini ejelden belgili jaı. Ondaı adamdardyń qysqa qyzyq, sholaq shattyqqa ańsarlary aýyp turady da, bara-bara nápsiniń qulyna aınalady. Ondaı jandar ózderiniń osy nápsi qumarlyǵyn ózgege mahabbat dep usynady. Biraq shynaıy mahabbat pen qumarlyqtyń ekeýi eki basqa. Qumarlyq kóbine ańshyǵa tán qasıet. Ańshy kórgen ańyn qutqarmaýǵa tyrysady. Ol kók ala qanat úırekti súıgenine emes, soǵan oǵynyń tıgenine razy bolady. Ańshyǵa sholaq sáttiń qýanyshy ǵana qajet. Al mahabbat máńgilik qýanyshtyń týyn ustaıdy.

Keı qyzdar mahabbattyń basty sharty sulýlyq dep túsinedi. Neǵurlym jigitterge sulý bop kórinsem, soǵurlym mahabbatta jolym bolady dep esepteıdi. Sondyqtan ondaılar betin boıap, qasyn kúzep, kirpigin «uzartyp», ernin qyzartyp álek bolady. Jaqynda tramvaıda sondaı bir qara kóz qyzdy kórdim. Qasty qyryp, onyń ornyna bir syzyq qara boıaý tartypty. Sol boıaýdy kóziniń quıryǵyna da jaǵyp, ony jáne «uzartyp» qoıypty.

Betindegi battasqan boıaýdy bylaı qoıǵanda, qasynyń orny men kóziniń quıryǵynan qatarlasa syzylǵan jańaǵy eki jińishke syzyq kóldeneń adamǵa jylannyń aıyr tilindeı tanylyp, súıkimsiz áser etedi. Qyzdyń onda sharýasy joq, «Men sulýmyn, maǵan suqtana qarańdar» degendeı jaǵyn taıanyp, oryndyqta siresip otyr. Onyń qasyna qart ana kelip, túregep turdy. Qyz kishilik jasap, úlkenge oryn berer dep oılap edim, biraq óıtý onyń káperine de kelmedi. Bireý qyzǵa qolyn sozyp, qasyndaǵy kasadan bılet jyrtyp áperýdi ótindi. Sulý adam sypaıy bolýǵa mindetti emesteı-aq, ol miz baqpastan teris aınalyp, terezege qarap ketti.

Mundaı qyzǵa qandaı jigittiń ǵashyq bolaryna tań qalasyń. Tabıǵattyń óz boıaýy boıynda turǵan ýyzdaı jas qyzdyń orta qol artel jasap shyǵarǵan qaıdaǵy bir jasandy boıaýdy jaǵyp, sulý bop kórinýge tyrysýy kelispeıdi-aq. Kóp qyzdardyń ishin sulýlamaı, tek syrtyn sulýlaýǵa tyrysýy ókinishti. Qyz qansha boıanǵanymen sanaly jigit oǵan salǵannan qulap túspese kerek qoı. Qyzǵa ajary úshin ǵana emes, adamgershiligi úshin ǵashyq bolmaı ma? Ǵashyq adam súıgeniniń boıynan sulýlyqtan basqa da asyl qasıetter izdeıdi. Ol qasıetter: aqyldylyq, adamgershilik, sypaıylyq, syılastyq, eńbek súıgishtik bolsa kerek. Jalqaý qyzǵa jan jolamaýǵa, erinshek qyzdy er almaýǵa tıis. Munyń rastyǵyna kóptegen mysaldar bar. Qaı qyz jumysty jaqsy istese, jumysshy jigit soǵan umtylady. Qaı qyz sabaq jaqsy oqysa, stýdent jigit soǵan qyryndaıdy. Nashar oqıtyn qyz ózin súıikti etip kórsetýge tyrysady. Jigitti de qyz tanaýy úshin emes, talanty úshin súıedi. Erinshek jigitke eshkim qaramaıdy. Endeshe mahabbattyń basty sharty sulýlyq emes. Bul arada alǵashqy maqalada aıtylatyn Kúlásh degen qaryndastyń Jomart degen jigitti «túr-tulǵasy úshin súıemin» degenine qosylýǵa bolmaıdy. Sulýlyq joǵaryda atalǵan ǵashyq bolýǵa qajetti sharttardyń biri ǵana. Sulý dep qazaqta kórikti áıeldi aıtady. Al kórkiniń ústine aqyl-parasaty mol áıeldi arý dep ataıdy. Ómirde sulý kóp te, arý az. Aýyz ádebıetinde arý beınesinde Qurtqa, Qarashash, Meńdisulý sıaqty qyzdar ǵana sýretteledi.

Keıbir jigitter «men pálenshege bir kórgennen ǵashyq boldym» dep soǵady, al «bir kórgennen ǵashyq bolý» eshbir qısynǵa kelmeıdi. Bir kórgende qyzdyń unaýy nemese onyń jigit qıalyndaǵy ózi murat etken áıel beınesine bir jeri (beti, aýzy, kózi, murny, shashy, t.b.) uqsaýy yqtımal. Sol uqsastyq jigit júregindegi qumarlyq sezimin lap etkizedi de, ol endi qyzdyń qalǵan qasıetterin óz oıyndaǵydaı etip, qıalmen jobalaı jóneledi. Osyny ol «bir kórgennen ǵashyq boldym» dep túsinedi. Bul shyndyq emes. Óıtkeni, bir kóringen qyzdyń basyndaǵy qasıetter oǵan qaraǵan jigittiń kóńilindegi beınege qanshalyqty uqsaıtynyn birneshe kórgennen keıin ǵana anyqtaýǵa, sonda onyń kóp belgileri sáıkes kelmeıtinine kóz jetkizýge bolady.

Uly Otan soǵysyna deıingi bizdiń aýyl bozbalalarynyń kópshiliginiń armany aqquba óńdi, aqjúzdi jar edi. Óıtkeni onda áıel jónindegi bizdiń muratymyz fólklordan, aqyndardyń óleńderinen qalyptasty. Biz úshin ol kezde dúnıedegi eń sulý áıel Qyz Jibek bolatyn. Al, qıssada ol bylaı sýretteletin:

Qyz Jibektiń aqtyǵy
Naýryzdyń aqsha qaryndaı...

Kókeıde qalyptasqan osy bir jaqsy jar muratyn Abaıdyń «Bilekteı arqasyna órgen burym», Aqan seriniń «Aqquba qatyn alsań boıy suńǵaq» deıtin óleńderi jáne tolyqtyra tústi. Sóıtip olar tanadaı jaltyldaǵan qara kózdi, qardaı appaq qyzǵa yntyqty, sondaı jarǵa qolymyz jetse dep arman etti. Soǵystan keıin olardyń birsypyrasy jar súıdi. Biraq kóbiniń kóńildegi muraty alǵan áıelderiniń músinimen úılesken joq: «naýryzdyń aqsha qaryndaı» aq qyz ornyna qara tory, bıdaı óndi, qyzyl shyraıly, aq sary, shıkil sary kelinshekterge ıe bop shyǵa kelisti. Tipti olardyń boılary da ártúrli: suńǵaq, orta, tápeltek; kózderi de ár tústi: qońyr, shegir, kók boldy. Endi olar murattaryn alǵan jarlarynyń músinine laıyqtap qaıta qalyptastyrdy. Osy arada olar ózderiniń burynǵy murattarynyń mol pishilgen kıimdeı olpy-solpysyn da kórdi, kemshiligin de bildi. Eger jaryńnyń jany jaqsy, adamgershiligi bıik bolsa, onyń «aqtyǵy naýryzdyń aqsha qaryndaı», al kózi «alasy az, qara» bop kelýiniń tipti de qajeti joq ekenin uqty. Meniń qurdastarymnyń balalyqpen taǵy bir bilmegenderi jarymyzdyń boıy Aqan aıtqandaı suńǵaq bolsa dep armandaýy bolypty. Endi qarasaq olardyń báriniń óz boılary orta, tápeltek, bákene eken. Al óziń tapal, jaryń bıik bolsa, onda qandaı jarastyq bolmaq? Jigitter ony da baıqamapty. (Árıne, ómirde uzyndy-qysqaly bop ta juptasa beredi. Bul qosylýshy eki adamnyń kóńil jarastyǵyna baılanysty).

Mahabbatty ózenge emes, kólge emes, tek qana teńizge teńestirýge bolady. Teńiz sıaqty munyń da betinde týlaǵan tolqyndar júredi, túbinde ǵajaıyp syrly tereńdik jatady. Adamnyń jynystyq soqyr seziminen týǵan sýsyma júırik tilek tolqynǵa uqsasa, shyn sanadan shyqqan jan tebirenter jaqsy murat, asyl arman tizbegi mahabbattyń tereńdigin tanytady. «Bir kórgennen ǵashyq bolý» degen sóz de sol «tolqyn» ispettes, ol tán qumarlyǵynan týǵan jalt etpe sezim ǵana. Alǵashqy lap etken sátte onyń kúshti bop kórinýi de yqtımal. Biraq buǵan qarap aldanyp qalýǵa bolmaıdy. Tán qumarlyǵy aldamshy, ótkinshi, turaqsyz sezim. Onda shynaıy mahabbatqa laıyq tereńdik joq. «Bir kórgennen ǵashyq boldym» degenniń ózi-aq ol sezimniń taıazdyǵyn tanytady, kóre sala sony qushýǵa qumartqan júgensiz ushqyr tilekti kórsetedi. Teńizdi birinshi ret kórgen adam onyń sýynyń ashshy nemese tushshy ekenin, astynda ne baryn birden bilmeıdi. Muny teńizge túsip kórip, túbine talaı súńgigen adam ǵana aıta alady. Sol sıaqty bir kórgennen adamnyń boıyndaǵy barlyq adamgershilik qasıetin ańǵarýǵa bolmaıdy. Ony anyqtamaǵan soń ǵashyq bolý da múmkin emes. Endeshe «Sizdi bir kórgennen ǵashyq boldym» degen sózge senýdiń orny joq. Olaı dep ońaı «olja» tapqysy kelgen qý jigitter men shyn sezimnen habary joq jasóspirim beıkúná qyzdar ǵana aıtýy yqtımal.

Sonymen, «bir kórgennen ǵashyq bolý» degen ushqary sóz. Bir kórgennen tek qana unatýǵa, qyzyǵýǵa, qumartýǵa bolady «Qumartý — ǵashyqtyq emes. Adam jek kóre turyp ta qumarta beredi» (F.Dostoevskıı). Al, birsypyra jastar birin-biri unata sala: «Bitti, biz ǵashyqpyz!» dep esepteıdi. Sóıtip, qolma-qol súıisip, súıkenisip jiberedi. Kózdi ashyp-jumǵansha, erli-zaıypty bop ta shyǵa keledi. Olar munyń shynaıy sezim emes ekenin artynan ańǵarady. Sodan soń bir-birimen aıtysyp, ajyrasyp álek bolady. Mundaı kúıge dýshar bolmas úshin jastar tez qaýyshýǵa qumartpaýy kerek. Uzaq sóılesip, syılasyp, syrlasyp, ábden biliskennen keıin shyn súıetinine, birigip jarasty ómir keshetinderine anyq seniskennen soń ǵana bir-birine lázzat qushaqtaryn ashsa abzal. Kirshiksiz taza mahabbattyń táttiligi de sol bolmaq. Qyzdar bos kúıeý tapqanyna emes, dos kúıeý tapqanyna qýanýy qajet. Jigitter kıno, teatrǵa birge baratyn jol serik qana emes, jan serik tapsa ǵana baqytty. Osylaı juptasyp, zaıyptylyq ómirdiń altyn bosaǵasy -dostyq pen mahabbatty berik ustaǵan berekeli semány ǵana kórshi unatady, qoǵam quptaıdy.

Mahabbat ushqyny dananyń da, dańǵoıdyń da júregine túsedi. Birinshisiniń júregine túsken ushqyn mahabbattyń mazdaǵan máńgilik otyn tutatady; sońǵysyna túskeni — muz ústine laqtyrǵan qyzyl shoqqa uqsaıdy. Shyn mahabbattyń shyrǵalańy da bolady. Mahabbat máńgilik bolýy úshin, onyń oty óshpeý úshin oǵan jup bop qosylǵan eki jaq kezek «tamyzdyq» tastap otyrýy paryz. Munyń ózge eshbir matematıkalyq formýlasy joq. Mahabbatta bir-aq formýla bar, ol — turaqtylyq.

Mahabbattyń da dosy men qasy bar. Dosy: uıat, ar. Osy úsheýin renjitpeı ózine senimdi serik etken mahabbat qana zaıyptylyq zańyna berik bolady. Qasy: ashý, qyzǵanysh, kıkiljiń, qorjań, osylardyń ázázili — araq. Jas jubaılardyń birin-biri súıip qosylýymen is bitpeıdi. Olar qosylǵannan keıin de óz mahabbatyn gúldeı mápeleı berýi tıis. Súıiktisin qýantýǵa tyrysý, sony rıza eterlik bir nárse isteýge umtylyp otyrý — mápeleýdiń bir túri osy. Súıgenińniń kóńilin qaldyrmaý úshin onyń tilegin múltiksiz oryndaý da ǵanıbet.

Saıyp kelgende ár adam — óz mahabbatynyń baǵbany. Solyp qalmaýy úshin qaı gúlge qashan sý quıý kerektigin buljytpaı biletin baǵban tárizdi, adamda óz mahabbatynyń únemi jaıqalyp turýyna tynbastan jaǵdaı jasap otyrýy tıis. Bul úshin erli-zaıyptylardyń árqashanda bir-birine qushtarlyǵy, sheksiz senimi, áldeqalaı ishte bas kótergen qyzǵanyshty syrtqa shyǵarmaı sabyrmen jeńýi, aǵat aıtylǵan sózderdi kek tutpaýy, meıirimdiligi, ózara qaltqysyz qamqorlyǵy, syılastyǵy, ashýyn tejep, nápsini tyıyp ustaýy qajet. Bir sózben aıtqanda, "sezimderin tártippen ustaı bilgen zaıyptardyń mahabbaty eshqashan óshpek emes. Bul arada ataqty Abaıdyń: «Bolmasa, mineziniń jat kesegi, maıysqan beıne gúldeı tolyqsyǵan, kem emes altyn taqtan jar tósegi» degen sózderin árqashan da este ustay abzal. Sonda ǵana erli-zaıyptylar arasyndaǵy jarasty mahabbat úıge nur, uıaǵa kórik beredi, turmysqa ajar, kóńilge ap ornatady.

Men maqalamdy shopan qarttyń sózimen bastaǵan edim. Sol sózben aıaqtaǵym keledi. «Mahabbat — ár úıdiń altyn dińgegi» degen bolatyn İlekeń. Bul óte oryndy aıtylǵan danalyq sóz. Óıtkeni dińgek bolmasa úı tóbesi ortasyna shógedi, qulaıdy. Men İlekeńniń sózin qaıtalap, árbir jas semányń altyn dińgegi árqashan da berik bolsyn dep tileımin. Ár úıdiń ortasynda nur shasha jarqyraǵan altyn dińgekter bolsyn deımin».

— Túý, júregim, lúpildep ketti ǵoı, — dedi Maıra gazetti maǵan qaıyryp berip jatyp. — Aǵaı, ózińiz múlde ózgerip, eseıip ketken sıaqtysyz.

— El kórip, ómirmen aralasqan soń solaı bolady da, — dedi Meńtaı, — adam ysylmaı ma?

— Iá, degenmen aǵaı alǵashqy áskerden kelgendegideı, bizdiń bárimizden jasqanyp turatyn uıań jigit emes, endi bárimizge aqyl aıtatyn naǵyz baısaldy kisige aınalǵan. Jalǵyz jastardyń ǵana emes, men myna maqalalardan jurt qamyn oılaıtyn úlken azamat únin de ańǵaryp otyrmyn, Meńtaı.

— Túý, qoıyńdarshy, — dedim men qyzdardyń maqtaýynan qysylyp. — Men baıaǵy qalpymdamyn. Eshteńem de ózgergem joq. Al endi keshkirip barady. Jańaǵy áńgimeniń jalǵasy nemese aıaǵy ispetti bir kishkentaı ǵana áńgime aıtaıyn da, keteıin men.

— Iá, aıtyńyz, aǵaı, — dep Maıra taǵy da tyńdaýǵa daıyndalyp, jaǵyn taıanyp otyra qaldy.

— Jańaǵy Maıra oqyǵan maqalada jaılaýda İlıash Qyzyrbaev degen qart shopanmen kezdestim dedim ǵoı. Ol kúni İlekeń bizdi bosatpady. Qonaq etip, óz ómirinen kóp hıkaıalar shertti. Iýn aıynyń ásem keshinde dalaǵa tósek saldyryp, İlekeń, jas zootehnık, men úsheýmiz dalaǵa jattyq. Uzaq sóılesip, áńgime aıaqtalǵannan keıin uıqy tynyshtyǵy týdy. Meniń kózim jańa ilinip bara jatyr edi. İlekeń menen jasyrǵandaı bop, jas zootehnıkpen kúbirlese bastady. «Bular ne sóıleser eken?» dep uıyqtaǵan bop jatyp, men olardyń ózara kúńkiline qulaqty saldym:

— Kelinmen qaıtadan jarastyń ba, balam? — dedi İlekeń jigitke.

— Joq, İleke, ana oqıǵadan keıin qaıtyp jibımin?

— Sulý áıel baqtan úzip alǵan bir shoq gúl sıaqty ǵoı, shyraǵym. Gúldi kimniń ıiskegisi kelmeıdi. Suǵanaq bireý sen beıqam turǵanda qolyńdaǵy kótergen gúlińdi bir ıiskep qalsa, sol úshin sen ony laqtyryp tastaı alasyń ba?

— Bir emes, úsh ıiskese qaıtem, Áleke-aý.

— Gúliń jaqsy bolsa, onyń jupar ıisi myń ıiskeseń de joıylmaıdy. Bir ret nemese, óziń aıtqandaı, úsh ret ıiskedi dep, myń ret lázzat alar hosh ıisti gúlińdi laqtyryp tastaǵanyń jón be, balam?

— Bireý murnyna taqaǵan gúldi qalaı ıiskeımin, İleke-aý?

— Sen ony eshkim ıiskedi dep oılama. Tek qana ózim ıiskep jatyrmyn, bul tek meniń ǵana gúlim dep oıla. Sonda eshteńe de etpeıdi.

— Bul ózińdi-óziń aldaý ǵoı.

— Adam ózin-ózi aldamaıdy, balam. Adam ózine-ózi basý aıtyp, baqytsyzdyqtan saqtanady. Kelinniń baýyrynda altyn aıdar ulyń bar. Onyń bir bilmestigin keshirýiń kerek, shyraǵym. Adam bir adasqan jerinen ekinshi ret ómiri adaspaıdy.

— Ózim de jaqsy kóremin ony, qımaımyn.

— Onda ózińdi de, ony da qınama, balam. Al uıyqtaı ber endi.

Jigit túni boıy dóńbekship uıyqtaı almaı shyqty. Tańerteń ekeýmiz attanyp kettik. Jigit jolda syryn aıtty. «Endi áıelimmen qosylamyn!» dedi.

Osylaı dep áńgimemdi aıaqtadym da, men eki qyzǵa kezek qarap, ózimnen-ózim yrjıyp kúldim. Maıra birdeńeni sezgendeı, jymıyp tómen qarady.

— Iá, al budan shyǵatyn qorytyndy ne? — dedi sodan soń.

— Aqsaqaldiki durys qoı! — dedim men taǵy da óz-ózimnen qysyla kúlip.

Shal men jigittiń sonaý jaılaýdaǵy, juldyzdy túndegi osy dıalogy arqyly, soǵan astarlap, bul meniń Meńtaıǵa olardy izdep kelgen maqsatymnyń túıinin aıtqanym edi. Biraq Meńtaı eshteńe uqpaǵandaı, únsiz qaldy.

Kún bata eki qyz meni shyǵaryp salmaq bolyp, avtobýs toqtaıtyn jerge ertip ákeldi.

— Túý, aǵaı, kelgenińiz qandaı jaqsy boldy? — dedi Meńtaı keterde maǵan rızalyǵyn jetkizip. — Kóp raqmet. Siz meniń keýdeme keremet bir kúsh quıyp, jiger bergendeı boldyńyz. Sońǵy kezde jigitterdiń eshqaısysyn kórgim, kózderine túskim kelmeýshi edi. Al baǵana sizdi kórgende, nege ekenin bilmeımin, birden qýanyp kettim.

— Ol Erbol aǵaıdy ózińniń týǵan aǵańdaı kóretindikten ǵoı, Meńtaı, — dedi Maıra sál jymıyp astarlaı sóılep.

— Ras, sodan bolar, — dedi Meńtaı Maırany birden qostap, taǵy da onyń sóziniń astaryn uqpaǵandaı qalyp kórsetip. — Men qınalǵan shaqta, sizdiń bir aıtqan sózińiz kóńilime medeý bop, qaırat berdi, aǵaı. Siz ol ne sóz ekenin bilesiz be?

— Qaıdan bileıin, Meńtaı, men soldattan kelgeli kóp sóıledim ǵoı, — dep kúldim men. — Tórt jyl jaýmen únsiz soǵysqan kúnderdiń esesin qaıtardym bilem.

— Esińizde me, siz bylaı degensiz: «Adam óz basyna túskenniń bárine kónýge de tıis, ony kóterýge de mindetti. Óıtpese onyń nesi adam?!» Osy sózińiz ómir boıy jandy janıtyn janýyshtaı bop, kókiregimde qaldy. Siz bul sózdi bizdiń bólmede, «Qyzyl kórpeni» shyǵarǵan kúni aıtyp edińiz.

Meniń de esime tústi. Ol kúni Odısseı men Penelopa jaıynda áńgime bolǵan. Sol kúni Meńtaı ótinip maǵan Sálıma oqıǵasyn aıttyrǵan.

Avtobýs kelip, men qyzdarmen qoshtastym. Meńtaıdyń qolyn ustaǵanda júregim aýzyma tyǵylardaı lúpildep qoıa berdi. Ol: «Taǵy eshteńe bitpedi me?» dep, zar qaqqandaı boldy. Eljirep Meńtaıdyń betine telmirdim. Ol tómen qarap ketti: Avtobýs meni eki qyzdan aıyryp, Almatyǵa qaraı ala qashty.

Bul kúni men eshteńe bitire almadym. Meńtaıdyń hal-jaıyn bilip, eger ol shyn bos bolsa, taǵy da sóz aıtsam degen oıym oryndalmastan qaldy. Oryndalmaǵanymen ony kórgenime máz bolyp, tolassyz, toqtaýsyz sóıleı berdim. Suraǵandarynyń bárine jaýap ta qaıyrdym. Meńtaı tolyq etip aıtyńyzshy degennen keıin ár áńgimeni búge-shigesine deıin qaldyrmaı táptishtep baıandadym. Maqtanyp kettim be, masaırap kettim be, bilmeımin, qyza kele oblystyq gazette jarıalanǵan maqalalaryma deıin kórsettim.

Osynymnyń bári orynsyz bolǵanyn túnde, Kalının kóshesindegi jataqhananyń otyz jetinshi bólmesinde jatqanda bir-aq paıymdadym. Kúni boıy mas bolyp, endi ǵana esimdi jıǵandaı kúı keshtim. «Apyraý, nege ósittim? Nege kókip uzaq kúnge jaq jappaı sóıleı berdim? Odan da Meńtaıǵa ony áli kúnge deıin súıetinimdi nege aıtpadym? Aıtyp turyp, «adal jaryń bolaıyn, endi meni ómirlik serigiń et» dep nege jalynbadym oǵan?» — dep ózime-ózim urystym. «Joq, ony aıtýǵa múmkindik boldy ma?» — dep ózimdi-ózim jáne aqtadym. — «Aǵaı, basyńyzdan keshkenniń bárin búgingi kúnge deıin tolyq aıtyp berińizshi» dep Meńtaı qıylǵanda men qalaı únsiz otyramyn. Onyń ústine Maıra da mańymyzdan shyqpaı qoıdy. Sóıtip bir áńgimege bir áńgime jalǵasty. Toǵyz aıdyń oqıǵasyn toǵyz saǵatta aıtyp shyǵý ońaı ma? Áli de aıtylmaǵan talaı sózder qaldy...»

«Talaı sózder qaldy, talaı sózder qaldy»... — deımin birazdan keıin ózimdi-ózim qaıtadan ajýalap. — Sen «sóz, sóz» dep áli júrsiń. Al maıdannan senimen qatar qaıtqan jigitter kele sala úılenisip aldy. Olardyń qazir bir-ekiden balalary da bar. Basa-kókter batyldyǵyń joq bop, súıgenińdi tek qana syrttaı qyzyqtaı berseń — ómir boıy qý tizeńdi qushaqtap ótersiń sen...»

«Úılený ońaı, úı bolý qıyn ǵoı, — deımin men belgili naqylshy Málimniń sózin qaıtalap, taǵy da aqtalyp. — Somadaı jigit bop, sóz aıtyp tursań saǵan da bireý tıer-aý. Tán de tabysa beretin bolar. Biraq, aldymen adamnyń jany úılesýi abzal ǵoı. Jany úılesken jandar ǵana jaqsy ómir súrip, qyzyqty kúnder keshpek. Al, jan jarasymy mahabbat bolsa, birinshisiniń synynan súrinbegenim aıan. Endi ekinshisinen de súrinbesem deımin. Ol úshin ózim súıgen, ózimdi súıgen jandy ǵana jar etýim kerek! Ol — Meńtaı ǵana... Biraq, «batyl emessiń» degeniń ras. Batyl bolsam baıaǵyda, soǵysta júrgende, Sálımaǵa: «Basqa eshkimge barma, tek qana meni tos!» dep kesip aıtpaıtyn ba edim. Batyl bolsam baıaǵyda Meńtaı: «ózińiz aıtyńyzshy: tasta deńizshi ol jigitti, buz deńizshi ýádeńdi — buzyp-aq keteıin» dep tolqyp turǵanda, «Tasta! Buz!» demeıtin be edim... Jaraıdy, endi óıtpeımin. Erteń qaıtadan baramyn. Baramyn da Meńtaıǵa birden ózimniń ony áli kúnge deıin súıetinimdi aıtamyn! Sodan soń oǵan: «jarym bol» dep tikeleı tilek bildiremin! Birden osylaı deımin!..»

Erteńinde men Búrgenge taǵy da tańerteń keldim. Aýyldyń orta tusyndaǵy keshegi kók terezeli toqal úıdiń tusyna taqasam, otaý úı ispettes dóńgelek besedkada ońasha otyrǵan Maıra men Meńtaıdy kórdim. Olar da meni jandaryna jaqyndaǵanda bir-aq bildi. Maıranyń sóz arasynda «ıá, ıá» deı beretin ádeti bolýshy edi. Bir nársege tańdanyp, ıá qýanǵanda aýzyna sóz túspese, onyń «ıási» múlde kóbeıip ketetin.

— Iá, ıá, ózińiz de sálemetsiz be? Iá, ıá, kelip qaldyńyz ba? Iá, ıá, tórletińiz, — dedi meni ornynan turyp, besedka baspaldaǵynda qarsy alǵan Maıra.

— Iá, ıá, kelip qaldym, — dedim men oǵan ázildep.

— Iá, ıá, keletinińizdi bilgenbiz, — dedi Maıra kúlip, Meńtaıǵa qaraı júzin buryp.

Baspaldaqqa aıaǵymdy sala berip, men de tez Meńtaıǵa qaradym. Besedka ortasyndaǵy dóńgelek ústel janyna tórt qabattap salynǵan sháıi kórpe ústinde oń qolymen jer tirep, sol qolymen keshegi qyzyl ıýbkanyń etegin tizesinen tómen túsire qymtap, bir jambastaı otyrǵan Meńtaı, meniń taǵy da kelgenime sener-senbesin bilmegendeı, nege kelgenimdi taba almaı daǵdarǵandaı, dóńgelek qara kózderin tańdana keń ashyp, bosaǵa jaqqa baqyraıa qarap qalǵan eken. Men besedkanyń sońǵy sákisin attaı bergenimde ol lyp etip ornynan turdy. Onyń alǵashynda sál qýqyldaý kóringen aq betine lap etip qyzyl boıaý jaıylǵany baıqaldy. Biraq qyz ishindegi tolqyndy tez basyp, tańdanarlyq eshteńe bolmaǵandaı qalyppen maǵan qaraı qolyn sozdy.

— Aǵaı, sálemetsiz be?

Eki qyz qol alysqannan keıin meni besedkanyń tórine qaraı ıkemdedi.

— Iá, tańerteńgi shaıymyzdy jańa ǵana iship bolyp, endi jınaıyq dep jatyr edik,— dedi Maıra edendegi úlken qara taba ishindegi kúldiń ústinde turǵan shoıyn sháınekke eńkeıe berip. — Iá, sál keshikseńiz—jamandap júredi ekensiz deıtin edik. Iá, shaı jınalmaı kelgenińizge qaraǵanda, bizdi jaqsylamasańyz da, jamandamaıtynyńyzdy bildik. Iá, oǵan da shúkirshilik.

— O ne degeniń, Maıra, — dedim men kúlip. — Senderdi jamandaǵan jigittiń jany shyqsyn der edim. Biraq maqtaǵan kisiniń de máz bolmaıtynyn baıqaǵanbyz.

— Iá, áı, osy sizdiń tilińiz-aı, — dedi Maıra syqylyqtaı kúlip. — Kúlip turyp: «bul qaıter eken?» degendeı, kóziniń qıyǵyn Meńtaıǵa tastady. Meńtaı sál jymıdy da, ústel ústindegi bos shyny aıaqtardy bir jerge jıystyra bastady.

— Maıra, men úshin shaı qoımaı-aq qoı.

Oǵan qarap «raqmet» degen ıshara bildirip, keýdemdi bastym.

— Iá, tańerteńgi shaıyńyzdy iship pe edińiz?

— İshtim, — dedim men áli orazamdy ashpasam da.

— Iá, asyǵys pa edińiz?

— Asyǵyspyn, — dedim taǵy da bas ıip.

— Onda ot ala kelgen bolarsyz? — dedi Maıra basyn shalqaıta túsip, saqyldaı kúlip.

— Ras, ot ala keldim, — dedim men nege ekenin bilmeımin betimdi Meńtaıǵa qaraı buryp.

Meńtaı qolyna bos shynyaıaqtyń birin ustap, túregep tur edi. Men: «Ras, ot ala keldim» dep oǵan qaraı burylǵanda, qyzdyń aq júzin taǵy da lap etip qyzyl jalyn shalǵan ispettendi. Osy kezde qyzyl ıýbka, aq kofta kıgen Meńtaı maǵan mazdaı janyp, laýlap turǵan óshpes ottyń ózi sıaqty bop tanyldy.

— Iá, onda, asyǵys bolsańyz,— dedi Maıra shaınekti qaıtadan ornyna qoıyp jatyp, — nan aýyz tıińiz, keıin kelinshegińiz tastap ketpeýi úshin.

Osylaı dep Maıra taǵy da syqylyqtap kúlip aldy.

— Aýyz tıeıin, — dedim men ústel ústindegi baýyrsaqqa qolymdy sozyp. — Keıin, tastasa tastap-aq ketsin, óz jamandyǵymnan onda. Biraq búgin qolym jetse eken soǵan, — dep men de kúlip, bir baýyrsaqty aýzyma tastap kep jiberdim.

— Iá, baýyrsaqqa bapandaı kórinesiz, jetetin shyǵarsyz oǵan da, — dep Maıra taǵy da kúldi.

— Endi qaıteıin, «taz ashýyn tyrnadan alady» degen bar ǵoı, — dedim men uıalǵan tek turmastyń kebin tanytyp.

Buǵan Maıra ekeýimiz qosyla kúldik.

— Iá, siz asyǵys bolsańyz, men de asyǵyspyn, — dep Maıra ketýge yńǵaılandy. — Kesheden beri apam basym aýyrady, júregim shanshydy dep mazasyzdanyp júr. Meniń sol kisini dárigerge kórsetip, dári-dármek alyp berýim kerek.

— Júrektiń dárisi maǵan da kerek edi, — dedim men Maıraǵa ázildep.

— Iá, bilip turmyn, — dedi Maıra da ázilge ázilmen jaýap qatyp. — Sizdi myna Meńtaıǵa tapsyramyn. Sizge kerekti dári-dármekti taýyp, biz kelgenshe emdep qoıar dep oılaımyn.

— Bul kisi menen dári surap kelmegen shyǵar, — dedi de, Meńtaı toqtap qaldy. «Bul sózdi beker aıttym-aý» degendeı bop, óz-ózinen qyzaryp tómen qarady.

— Dári suramasa, dánemeń ketpes. Biz kelgenshe aǵaıdy ertip, ózen basyna baryp qaıt. Aǵaıǵa aýyldyń aınalasyn kórset. Kóktóbeniń basyna ertip bar, — dep Maıra qurbysyna shegeleı tapsyrdy da, ózi shapshań aıańdap úıge qaraı jóneldi.

— Sizdiń ýaqytyńyz bar ma edi? — dedi Meńtaı Maıra úıge kirgennen keıin.

— Bar.

— Onda, qalasańyz men sizge aýyldyń aınalasyn kórseteıin.

...Biz aıańdap Búrgen ózeniniń jaǵasyna keldik. Aıǵaı-shýdy kóbeıtip, aq kóbik atqylap óz-ózinen lepirip jatqan taıaz ózenge biraz únsiz qarap turdyq.

— Taý ózeni kópirip kep sóıleıtin maqtanshaq, dańǵoı adamǵa uqsaıdy, — dedim men. — Qarashy: sýy tizege jetpeıdi, shýy jer jarady.

Meńtaı meni quptap, bas ızedi.

— Ras. Dala ózeni lyqsyp, únsiz aǵady. Sýy da tereń bolady ǵoı, — dedi ol.

Osydan keıin biz gúldi ózekti qýalap, Kóktóbege qaraı bettedik.

— Men sizdi eshqashan da kórmeıtin shyǵarmyn dep oılaýshy edim, — dedi biraz júrgen soń Meńtaı.

— Nege?

— Bilmeımin...

— Onda meni oılaǵan ekensiń ǵoı?

— Oıladym, kóp oıladym. Siz týraly eshqashan da oılamaıyn dep ózime-ózim talaı ret ant ettim. Biraq sonyń artynsha qalaı oılap ketkenimdi ózim de bilmeı qalyp júrdim.

Men Meńtaıdyń qolyn ýysyma alyp, qushyrlana qystym. Meńtaı qolyn tartyp almady, tipti aýyrsynǵan da belgi bermedi. Endi men onyń qolyn alaqanymnan shyǵarmadym.

— Al men seni bir kún de oıymnan shyǵarǵan joqpyn, Meńtaı.

— Senemin.

— Toǵyz aı senen aýlaq bolý meniń mahabbatymdy ósirmese, óshirgen joq. Men seni sol qalpymda súıemin! Osyǵan senesiń be?

— Senemin. Biraq...

Meńtaı appaq, jup-jumyr moınyn sál solǵa qaraı buryńqyrap, únsiz qaldy.

— Biraq degeniń ne? — dedim men sybyrlaı ún qatyp.

— Biraq... — Meńtaı ar jaǵyn taǵy da aıtqysy kelmegendeı, ernin tisteledi de, tez bosatyp jiberdi. Qalpyna kelgen tompaq erin tistegenge zapy bolǵandaı, bir dir etip baryp, qaıta ashyldy. — Biraq meniń saqınam synyp, sabaǵym úzilip qaldy ǵoı...

— Meńtaı taǵy da ernin tisteledi. — Keıin betke shirkeý bolar...

Meńtaıdyń tamaǵyna jas kep tyǵylǵanyn ańǵardym. Janym onymen qosa qınalyp, ne isterimdi bilmeı, qabaǵymdy shytyp, men de ernimdi tisteleı berdim. Biraq ol lyqyp kelip qalǵan kóz jasyn tez toqtatyp tastady da, sabyrmen sózin aıaqtady.

— Jaqsy jardan jan aýyrtar sóz estip otyrý azap bolar...

— Joq, joq, — dedim men óz únime ózim ne bola almaı qystyǵa sóılep, — men seni soǵystan kelgen kúni birinshi ret kórgen kúıimde qabyldaımyn. Sen sol kúıińdesiń, sol qalpyndasyń, Meńtaı! Seniń eshteńeń ózgergen joq...

Meńtaı aqyryn ǵana basyn shaıqady. Meniń odan saıyn degbirim qashty. Ony qalaı jubatarymdy bilmeı, janym kúızeldi. Tistenip, jan-jaǵyma qarap pıdjagimniń óńirin julmaladym. Osynyń bárine sol kinálideı-aq, birjola julyp alardaı bop, qaıta-qaıta túımemdi julqyladym.

— Sózime senbeseń, ózime senesiń be? — dedim eki tanaýym qýsyrylyp.

Meńtaı betime qarap, aqyryn ǵana basyn ızedi. Tegi meniń eki kózim quryq kórip, quıryǵyn tigip alyp, shyǵandap qashqan qashaǵannyń kózindeı dolyryp ketken bolýy tıis. Meńtaı tez eki qolyn birdeı kóterip, betimdi sıpady. Osy kezde men alqymyn buǵaldyryq qysqan asaýdaı jýası bastaǵanymdy bildim.

— Senemin! Senemin! — dep Meńtaı betimdi sıpap turyp eki ret qaıtalady. — Degenmen, birde bolmasa birde kóńilge kelip júrmese degenim ǵoı.

— Kelmeıdi, kelmeıdi! — dedim men basymdy shaıqap. Osylaı dep men Meńtaıdy qushaǵyma alyp, betinen, kózinen, mańdaıynan, ıeginen aımalap súıe bastadym. Ol qarsylyq bildirmedi. Bar yqylasymen baýyryma kire túsip, aq tamaq, qyzyl erin, jumyr moınynyń men qalaǵan jerin ernime tosa, eki kózin shart jumyp alyp, shalqaıa berdi. Biz tóbesinde turǵan Kóktóbe teńselip ketkendeı boldy. Ol bizdi, mahabbattyń besigi bolyp, terbeı jónelgen sıaqtandy.

Osy sátten bastan men ýaqyttyń mólsherin bilýden qaldym. Meńtaıdyń mańynda júrsem maǵan shyǵystan sarǵaıyp tań atsa-aq boldy, kózdi ashyp-jumǵansha batystan túnerip tóńirekke tún shóge bastaıtyn tárizdendi. Ásheıinde, aıaǵyn táı-táı basyp, júk jaǵalaǵan baladaı bop, aspanda kúni boıy móńgelep júrip alatyn kún endi gúrs etip stvoldan shyǵa sala dúrs etip kózdegen jerge baryp jarylatyn tanktyń snarádynan da ushqyr bop ketti. Sol sıaqty tún de, elektr qyryqtyqpen qyrqylǵan qara qoıdyń jabaǵy júnindeı bop, lezde eńseriledi de qalady. Al men Meńtaıdyń qasynan sál uzap shyqsam-aq álgi saǵat júrmeıdi, kún bedireıip bir jerden qozǵalmaıdy, tunshyqtyryp, týyrlyqtaı tutasyp jatyp alady. Erkektiń tańyn atyryp, kúnin shyǵaratyn, kúndizin kórikti, túnin tátti etetin, jaqynda júrse janyńa qanat berip, alysta júrse ańsatatyn, juldyzyn ońnan týǵyzyp, eńbegin jemisti etetin súıgen jar eken ǵoı, shirkin! — degen oı osy kezde keldi maǵan.

Sonymen biz Maıranyń úıine keshke qaraı bir-aq oraldyq. Meńtaı: «Apamnan uıat boldy-aý. Meni qaıda ketti dep izdeıdi-aý» dep, jetkenshe qysylyp keldi.

Maıranyń sheshesi shynynda da Meńtaıdy kútip otyr eken.

— Qaraǵym, qaıda júrsiń? Qarnyń ashyp qaldy ǵoı, — dedi ol esikten attaı bergen Meńtaıdy qushaǵyn jaıa qarsy alyp. Sodan soń ony shóp etkizip mańdaıynan súıdi.

— Sálemetsiz be apa? — dedim men, kempir Meńtaıdyń betinen súıip bola bergen kezde.

— Sálemet pe, qalqam, — dep ol burylyp meniń betime qarady. — Keshegi balamysyń? E, joǵary shyq, shyraǵym.

— Apa, ózińiz qalaısyz, táýirsiz be? — dedi Meńtaı.

— Táýirmin, qalqam, táýirmin. Osy dárigerlerdiń bir salaýaty bar. Úıde qansha yńqyl-syńqyl bolyp aýyryp júrsem de, qudaıdyń qudireti, dáriger aldyna barǵanda jazylamyn da ketemin. Búgin de sóıttim. Baǵana, túste, bergen dárisin iship, aǵyl-tegil terlep kelip. Endi múlde jazylyp kettim.

— Bále, jaqsy bolǵan eken, apa, — dedi Meńtaı kempirdi qushaqtap.

— Oıbaı-aý, men ózimniń aýrýymdy aıtyp, sarnap turyp alyppyn-aý, — dedi kempir tez ornynan qozǵalyp. — Senderge dep álginde bir maı shaıqatyp qoıyp edim. Maıra kelgenshe nanǵa jaǵyp, sony jeı turyńdar. Maıra qazir keledi, sıyr qaıyryp kelýge ketti.

Meıirban ana batar kúnniń sońǵy sáýlesi mol tógilip turǵan tórgi bólme ishindegi dóńgelek ústelge dastarqan jaıyp, Meńtaı ekeýimizdiń aldymyzǵa as qoıdy.

— Osyny aýjal qyla turyńdar, qaraqtarym. Men qazir tez sıyr saýyp, ystyq as jasap beremin.

— Apam sondaı ǵajap kisi, — dedi Meńtaı. — Men bul kisini osynda kelgen kúnnen bastap, óz sheshemdeı kórip kettim.

Esik qaıtadan ashyldy.

— I-ıá, eki ǵashyq, qol ustasyp keldińder me? — dep júre sóılep kele jatqan Maıranyń úni estildi. — Iá, otqa kelgen kisiniń otyz aýyz sózi bar deýshi edi. Sizdiń sózińiz odan kóbirek boldy-aý deımin.

Bul Maıranyń meni tańerteńgi aıtqan asyǵyspyn degen sózime oraı qaǵytqany edi. Meniń kóńilime kelmesin degendikten bolar ol «otqa kelgen qatynnyń otyz aýyz sózi bar» degen halyq maqalyn sál ózgertip, «qatynnyń» degenniń ornyna osylaı, «kisiniń» dep aıtty.

— Maıra-aý, ol otyna jáne kelgen kisisine baılanysty shyǵar, — dedim men kúlip.

— Árıne, meniń Meńtaıym otyz aýyz sóz aıtyp, byqsytyp baqyrǵa salyp ala jóneletin aýyl-úıdiń arzan oty emes. Bul — alystaǵyny kúıdirip, jaqyndaǵyny jandyratyn, jamandy esten tandyratyn, jaqsynyń qumaryn qandyratyn, ózgeshe ot.

— Ras, Maıra-aý, óziń aqyn bolyp ketipsiń ǵoı, — dedim men.

— I-ıá, nege aqyn bolmaıyn: armanym oryndalyp, aıtqanym kelgen bolsa. — Osylaı ekilene sóılegen Maıra shapshań Meńtaıǵa buryldy. — Iá, al, aıt jyldam, týra solaı boldy ma?

Meńtaı jymıyp, jaılap qaıta-qaıta basyn ızeı berdi. Maıra dóńgelek ústel basynda otyrǵan Meńtaıǵa shapshań eńkeıip, onyń eki betinen kezek shóp etkizip eki súıdi de qapsyra qushaqtap ornynan turdy.

— Iá, eı, tursańshy, jarylyp ketpeı neǵyp otyrsyń?— dep ol Meńtaıdy shyr kóbelek aınaldyrdy. — Iá, aıtpap pa edim men saǵan Erbol seni sheksiz súıedi, al shyn súıgen adam eshteńege qaramaıdy dep. Iá, aıttym ba? — Kózin bir ashyp, bir juma túsip, Meńtaı taǵy da bas ızedi. — Iá, men saǵan qysty kúni-aq ana sumpaıyń «qatyn aldym» dep ketkennen keıin, aıtpap pa edim Erboldy izdeıik, osyny aıtyp hat jazaıyq dep. Sen bez-bez etip boldyń ba sonda? — Maıra endi Meńtaıdyń daýysyna sala sóıledi. — «Jo, joq. Aǵaı men úshin oqýyn tastap ketti. Endigi bireýmen tanysyp ta qoıǵan shyǵar. Ony buzýǵa bolmaıdy. Men ne bolsam, ol bolaıyn. Biraq ol kisiniń baqytty bolýyn tileımin!» dep eńirep jylap jatyp aldyń. Ash kúzendeı búgilip bir juma boıy tósekten turmadyń. Iá, sonda men saǵan aıttym emes pe: aǵaıyń sıaqty adamdar tez tanysa bermeıdi. Ondaı kisi tanysynyń bárine tabyna da bermeıdi. Shynynda, onyń aınalasynda otyz shaqty qyz oqydyq. Solardyń ishinen jalǵyz saǵan ǵana yqylasy aýdy. Senen kúder úzgende ózgemizge kóz ilmesten kete bardy. Basqany bylaı qoıǵanda qaqyldaǵan Qanıpa men múıizi qaraǵaıdaı Zaıkúlge de qaraǵan joq, aǵaıdyń baqytty bolýyn tileımin deısiń. Men aıtaıyn saǵan: Erbol eshqashan da sensiz baqytty bolmaıdy, sen onsyz ómir súre almaısyń! Iá, osylaı dedim be? Dedim Iá, endi súı qazir ǵashyǵyńnyń betinen. Osy meniń kózimshe súı!

Meńtaı kúlip, ekeýiniń qasynda túregep turǵan maǵan qaraı qolyn sozdy. Men, magnıt tartqan búrkenshikti shegedeı lyp etip, qyzdyń qasyna bardym. Ol meni súımekshi bop jatyr edi. Jibekteı sozylǵan Meńtaıdyń baıaý qımylyna shydamadym bilem, bas salyp ony ózim súıe bastadym.

Maıra saqyldap kep kúle jóneldi.

— Iá, apyraı, kónińiz keýip qalǵan eken sizdiń, — dedi ol kúlkisin tyıa almaı. — Tura turyńyz, endi sizdi myna qyz súısin.

Otqa taqaǵan balaýyz shamdaı qyzyp, balqı bastaǵan men áreń toqtadym-aý deımin. Sol kezde Meńtaı kelip bar yqylas, mahabbatyn tanytyp, dirildegen ystyq ernin ernime taqaǵanda temirshiniń elektr dánekerlegishiniń tumsyǵy tıgen kesek qorǵasyndaı erip, eljirep bara jatqanymdy sezdim.

— Jaraıdy, boldy, boldy, — dedi Maıra taǵy kúlip. — Bir jabyssań aıyrylmaıdy ekensiń ǵoı óziń.

— Endi qaıteıin, súı degen soń súıýdiń jóni osy eken dep jatqanym da, — dep Meńtaı da qymsyna kúldi.

— Sen óziń jańaǵylardyń bárin tegis aıttyń ba? Aıtty ma? — dep Maıra kúlkisin tyıǵannan keıin Meńtaı ekeýmizge kezek qarady.

Meńtaı basyn ızedi.

— Kúni boıy aramyzda aıtylmaǵan jyr, ashylmaǵan syr qalmaǵan sıaqty, — dedim men.

— Báse, ózińiz aıtyńyzshy. Áıtpese mynanyń qýanǵanynan til-aýzy baılanyp qalypty. — Maıra Meńtaıdy nusqap, taǵy da saqyldap kúlip aldy. — Endi sizdi «aǵaı» degenin qoıdy ma?

— Qoıdy, - dedim men kúlip.

— Bir, — dep Maıra sol qolynyń shynashaǵyn búkti. — «Siz» degenin qoıdy ma?

— Qoıdy. Biraq buǵan birneshe ret repetısıa jasaýǵa týra keldi. Umytyp ketip, qaıta-qaıta «siz» deı beredi.

— Áıteýir sizdi «sen» deýge tili keldi ǵoı.

— Keldi.

— Eki, — dep Maıra aty joq saýsaǵyn búkti. Sodan soń ol «úndemeńiz» degendeı ıshara jasap, maǵan aqyryn kózin qysyp qoıdy. — Durys. Al endi sizge Meńtaı: «janym, sáýlem!» dedi me?

— Joq, — dedim men basymdy shaıqap.

— Endeshe sony aıtqyzý kerek, — dep Maıra buryshtaǵy bıik ústel janyndaǵy jaıdaq oryndyqtan atyp turdy. — Aıt, Meńtaı.

Meńtaı onyń buıryǵyn eki etpedi. Jerde qatar otyrǵan meniń qolymdy ustap:

— Janym! Sáýlem! — dedi úzdige ún qatyp.

Maǵan sol arada dúnıede Meńtaı aýzynan shyqqan osy eki sózden tátti, osy eki sózden kúshti eshteńe joq sıaqty bop kórindi.

— Qoı, Maıra, syrtqa shyǵyp, apama kómekteseıik, — dep Meńtaı tez ornynan turdy.

— Iá, siz de júrińiz, — dedi Maıra ne qyzdarmen birge syrtqa shyǵarymdy, ne úıde qalarymdy bilmeı qıpaqtap qalǵan maǵan. — Meńtaı sıyr saýady, siz buzaý ustaısyz.

Osyny aıtyp Maıra taǵy da kúldi. Syrttaı sabyrly kórinetin, orynsyz kóp te sóıleı bermeıtin Maıra búgin adam tanyǵysyz bop ózgerip ketken sıaqtanady. Ártúrli ázil, kúlkisimen Meńtaı ekeýmizdiń janymyzdy qytyqtap, kúmis qońyraýdaı syldyraýmen boldy.

Biz birimizdi-birimiz jetektep, saqyldaı kúlip, sybyrlaı sóılep syrtqa shyqsaq, Maıranyń apasy sıyrdy saýyp bolyp qoıypty. Besedkaǵa taıaý turǵan kirpishten qalanǵan kishkene murjaly qazandyq basynda keshki tamaǵyn túsirip jatyr eken.

— Maırash, tórgi úıge sham jaqtyń ba! — dedi ol qyzdarynyń daýysyn estip.

Biz úıde áńgimemen otyryp baıqamappyz. Kún áldeqashan batyp, kóshege qarańǵylyq úıirile bastapty.

— Qazir, apa. — Maıra bizge qaraı buryldy. — Báláı, sizge buzaý ustatyp, Meńtaıǵa bir sıyr saýdyryp kóreıin dep edim, bolmaǵanyn qarashy...

Maıra taǵy da óz-ózinen saqyldaı kúlip, ishke qaraı jóneldi. Biz de qaıta kirdik. Maıra ondyq shamdy jaǵyp, bıik ústeldiń ústine qoıdy.

— Maıra, myna oryndyqty dóńgelek ústelge jaqyndatyp, shamdy ústine qoıaıyq. Sonda jaryǵyraq bolady, — dedi Meńtaı bir qolymen shamdy, bir qolymen oryndyqty alyp jatyp.

— Jaraıdy, jaraıdy, — dep Maıra endi ydys-aıaqtardy syldyrata bastady. — Iá, jigitim aýzyn taba almaı qala ma dep janyń shyǵyp barady ǵoı tegi...

Maıranyń ezýi kúlkiden jıylmady. Bir sóz aıtyp — bir, eki sóz aıtyp — eki kúledi. Kúle júrip tamaq ishetin tarelkalardy ústel janyna jaıǵastyra bastady. Sham jaqyndaǵannan keıin dóńgelek ústeldiń ústi burynǵydan beter jaryqtala tústi... «Meńtaıdyń munysy qandaı ońdy boldy?» dep oıladym men ishimnen. Tek ústel basy ǵana emes, Meńtaıdyń ár sózi, ár qımylynan janyma jaryq tarap, júregime nur kirip jatqan sıaqty bop kórindi maǵan.

— Álde, siz... Ereke, — dedi Maıra maǵan qarap. Ol burynǵysha «aǵaı» deıin dedi de, olaı atamaı «Ereke» dedi. — Iá, ala kóleńkede aýzyńyzdy taba almaıtyn ba edińiz?

— Maıra, men óz aýzymdy qarańǵyda da taba alamyn, — dedim jymıyp. Ózimshe taýyp aıttym dep oılap, ishteı raqattanyp qaldym.

Maıra buǵan saqyldap kúldi. Bir tolqyn kúlkisi tolastaı bergende ekinshisi bastaldy. Sodan keıin jalańash bilegimen kóziniń jasyn súrtip, kúlkisin tyıdy.

— Áı, qaıdan bileıin, qarańǵyda tabatyn kisi jaryqta adaspasa kerek edi.

Maıranyń ústi-ústine tolqyndata nege uzaq kúlgenin men endi ǵana ańǵardym. Ol meniń batylsyzdyǵymdy, bostyǵymdy ajýalap tur eken. Ol Maıranyń: «Batyl bolsań Meńtaıǵa baıaǵyda qolyń jetetin edi» degeni eken. Men ony birden moıyndadym da:

— Iá, onyń da ras, Maıra, — dedim. Maıra taǵy da kúldi.

— Áı, Ereke-aı, qandaı adal, aqkóńilsiz. Shyndyqtyń sheti shyqsa, shynjyr torǵa shyrmalǵandaı bop qalatynyńyz taǵy bar-aý sizdiń. Bizdiń myna qyzdyń kókeıin tesip júrgen de osy adaldyǵyńyz ǵoı, shirkin!

Meńtaı úndegen joq. Tek qasynda túregep turǵan Maıranyń bir ıyǵynan qushaqtap, onyń mańdaıynan qaq jarǵan qos burymdy uzyn shashyn qaıta-qaıta sıpalaı berdi.

— Ekeýińe bir tarelka qoıaıyn ba? — dedi Maıra ıyǵyn qushaqtap turǵan Meńtaıǵa moınyn buryp.

Meńtaı kózin jypyqtatyp, basyn ızedi.

— Bir qasyq bereıin be? — Meńtaı taǵy da bas shulǵydy.

— Aıttym ǵoı mynaý búgin til-jaǵynan birjola aıyrylyp qalǵan dep...

Maıra taǵy da syqylyqtap kep kúldi. Qyz júrgen jer qyzyqsyz, kúlkisiz bolmaıdy ǵoı. Degenmen Maıra búgin birneshe qyzdyń kúlkisin bir ózi mindetine alǵan sıaqty boldy. Onyń ústine Maıranyń bul jaǵdaıy kúlgeninen kúlimsireýi kóp Meńtaı men eshqashan qarqyldap qatty kúlmeıtin meniń qasymda erekshe bilinip turdy. Alaıda Maıranyń kúlkisi adal dosqa degen aqjúrekten aqtarylyp jatqan asyl qazyna ekenin bilip, biz de ony ishteı qosyla quptaýda edik.

— Balalar, ústeldi jasadyńdar ma? — dep daýystady osy kezde bir nárse kóterip syrttan kirip kele jatqan Maıranyń sheshesi.

— Daıyn, apa, — dep Maıra men Meńtaı qosyla jaýap qatty.

Maıranyń apasy býy burqyraǵan bir tegene ystyq asty ústel qasyna ákep qoıdy. Ózi sonyń janyna jaıǵasty da, qyzynyń qolynan bir-birlep tarelka alyp, bárimizge bólip quıa bastady. Abzal ananyń qolymen aq sútke jasalǵan kespe kóje Meńtaı ekeýmiz aqtileýmen tabysqan alǵashqy kúni aýzymyzǵa alǵan asyl asymyz boldy.

— İshińder, qaraqtarym. Nanmen qosyp ishińder, — dep sheshemiz báıek bolyp jatyr. Sodan soń maǵan qaraı buryldy. — Qaraǵym, sen azamatsyń ǵoı, taýysyp ish. Kelgeniń jaqsy boldy, aınalaıyn. Seniń tóbeń kóringennen beri myna eki balamnyń ajary kirip, adam bolyp qaldy.

— Iá, ajary ǵana emes, myna qyzyńyzdyń keýdesine jany kirip, jaqsy bolyp qaldy, apa, — dep Maıra ózinen joǵaryraqta, maǵan taqaý otyrǵan Meńtaıdy nusqady. Sheshesi basyn kóterip qyzyna qarady. Meńtaı «tynysh otyr» degen ıshara jasap, Maırany aqyryn jeńinen tartqylady. Biraq oǵan Maıra toqtamady. — Meńtaı men myna otyrǵan balańyz ekeýi bir-birine Qyz Jibek pen Tólegendeı ǵashyq bolatyn. Aralaryna bir Tumajan degen Bekejan túsip, myna balań oqýyn tastap, byltyr basqa qalaǵa ketip qalǵan. Dúnıede Bekejandar ońýshy ma edi, ol Meńtaıdyń oqý bitirýin tospaı, basqa bireýge úılenip qoıypty. Sóıtip myna ańqaý qyzyńdy aldap ketipti. Iá, ketkeni jaqsy boldy sol sumpaıynyń! — Bul tusta Maıranyń jazyq mańdaıy shytynyp, keýdesin yza kernegendeı daýysy dirildep shyqty. — Myna balań ony bilmeı ana jaqta júre bergen. Al qyzyń uıalyp, ony aıtpaǵan. Sonymen andaǵy Erbol balań jazǵy oqýǵa kele jatyp, jolda bir jerde jańaǵy sumpaıymen — Bekejanmen kezdesedi. Sodan bar jaıdy biledi. Bilgen soń Meńtaıdy izdep keshe osynda keledi. Iá, apa, myna qyzyń, — ol qolymen Meńtaıdy búıirinen túrtti, búgin burynǵy Meńtaı emes. Tólegenine qosylǵan Qyz Jibek bop otyr qazir. Al, quttyqta, apa, balalaryńdy.

— Alda, qaraqtarym-aı! Alda, aınalaıyndar-aı! Baqytty bolyńdar endeshe! Bosaǵalaryń berik, úbirli-shúbirli bolyńdar, qalqalarym, — dep Maıranyń sheshesi qapelimde aýzyna túsken tilegin aıtyp, aq batasyn berdi. — Kelińdershi, qaraqtarym, ekeýińniń de betterińnen súıeıin, — dep ornynan turdy. Biz de qosa kóterildik. Eki beti qyp-qyzyl bop ketken Meńtaı tómen qarap, ilbip basyp, Maıranyń anasyna qaraı aıańdady. Ana ony aıqara qushaqtap, baýyryna basyp, qaıta-qaıta shashynan ıiskedi. Sodan soń mańdaıynan súıdi de: — Qosaǵyńmen qosa aǵar, botam! — dedi.

— Aıtqanyńyz kelsin, apa, — degen úsh sózdi daýsy dirildep áreń aıtty da, Meńtaı Maıranyń anasyn tez qaıta qushaqtap, solqyldap jylap qoıa berdi. Oǵan qosylyp, ana da kózine jas aldy. Meńtaı jylaǵanǵa men qosa qınalyp, ernimdi tisteleı bastadym. İshimizdegi miz baqpaǵan Maıra ǵana boldy.

— I-ıá, nesine jylaısyń? Qýanǵanyńa kórinsin! — dedi ol qurbysyn syrtynan qushaqtap, anasynyń baýyrynan ajyratyp jatyp. Sodan soń maǵan qarap, kózin bir qysyp qoıdy.

— Qýanǵan da, qoryqqan da bir degen ǵoı, qaıtsyn jylamaı,— dedi Maıranyń sheshesi basyndaǵy oramalynyń ushymen óz kóziniń jasyn súrtip jatyp. — Bálkim, anasy esine túsken bolar. Ol baıǵus tiri bolsa, óz qolynan uzatar edi ǵoı búgin. — Osy sózderdi aıtyp bolǵan soń ana qushaǵyn jaıyp maǵan buryldy.

— Kel, balam.

Analyq qushaǵyn keń jaıyp turǵan bul meıirban kisi meniń de óz shesheme uqsap ketti. Meni de aldymen tósine basyp, sonsoń eki qolyn eki ıyǵyma salyp, tebirene sóz sóıledi.

— Sen de — jalǵyz ekensiń, balam. — «Jalqylyǵym jadyńda eken-aý» dep oıladym ishimnen. — Jalǵyzdyń jan joldasy — ary men jary bolady. Endeshe, qalqam, jaryńdy janyńmen teń usta, janyńdy aryńmen teń usta. Sen senimdi serik bolsań, Meńtaıym meıirimdi jar bola alady saǵan. Jerden shyqqan jetim qyz aldym deme, shyraǵym. Aqyldy qyzǵa — ana kóp, aıaýly janǵa — pana kóp. Men jalǵyz Maıranyń ǵana emes, Meńtaıdyń da anasymyn, qaraǵym...

— Iá, bizdiń apam bozdatty birjola, — dedi Maıra Meńtaıdyń kóz jasyn qurǵatyp jatyp.

Áziz ana óz sózin odan ári jalǵastyra berdi.

— Endeshe sen qursaǵymnan shyqpasa da, qushaǵymnan shyqqan balamdy alǵaly tursyń mine. Erkektiń baqyty da, taqyty da — jaqsy jar bolady, shyraǵym. Saǵan aıtar aqyl, berer keńesim, qaraǵym: ózińdi tapqan anańdy syılasań — anaý adal jaryńdy syıla. Seniń de anań bir kezde osyndaı jas kelin bop túsip, janushyryp júrip seni dúnıege keltirgen. Ana bolǵannan keıin dana bolǵan. Adamnyń ekinshi qymbaty— aryńdy qadirleseń — jaryńdy qadirle, qaraǵym. Myna búldirshindeı Meńtaıymdy jarym dep qana emes, janym dep qabylda, qalqam. — Osy arada ana bir toqtap, tynys aldy da, sózin aıaqtady. — Buny Jetisýdyń bir beıtanys kempiriniń sózi emes, ózińniń týǵan shesheńniń ósıeti dep uq, balam!

Osylaı dep ana meniń de mańdaıymnan súıdi. Ananyń sózderi meniń de saı-súıegimdi syrqyratty, Meńtaı kózinen taǵy da únsiz jas sorǵalady. Bul tusta Maıra da bosady. Munysyn bildirmeý úshin ol Meńtaıdy ýata júrip, onyń betin únsiz aımalaı berdi.

Júregim eljireı turyp men osynaý shúıkedeı kempirdiń sheshendigine, danalyǵyna tań qaldym. Meniń Flober, Balzak, Týrgenev, Gorkıı kitaptaryn aılar boıy aqtaryp, altyn tapqandaı qýana qoıyn dápterime kóshirip alatyn asyl sózderimdi bul kisi bir ǵana sátte túıdek-túıdegimen tókti de saldy. Osy úıdegi kesheden beri eń elemegen adamym da osy kisi edi. Keshe kelgende «Sálemetsiz be, apa» dep sálem berip, keterde «Saý bolyńyz, apa» dep qoshtasqannan basqa jyly ushyrap, bir aýyz sóıleskemin joq. Meniń esil-dertim eki qyzda, Meńtaıda boldy. Solar ne aıt dese, sony aıtyp, osy bólmede patefondaı saıradym da otyrdym. Olar kúlgen saıyn men áńgimemdi soza berdim. Olardy kúldire túskim, qýanta túskim keldi. Sonda másisiniń ushymen basyp, esikti syqyrlatpaı ashyp, kirip-shyǵyp júrgen osy kisi kóleńke ispetti ǵana bop kórinip edi maǵan. Kitap qadirlegish, ótken danyshpandardy syılaǵysh men eki kún boıy qasymdaǵy tiri danany elemeppin-aý. «Ana bolǵan — dana bolady» degen sózi qandaı jaqsy edi apamnyń. Jo-joq, jalǵyz bul emes, jańaǵy aıtqan bar sózi marjan ǵoı tizilip turǵan. Kesh meniń bilmestigimdi, danyshpan ana. Men ishpeı maspyn ǵoı bul kúnderi. Mac kisi ne bilýshi edi, ne ańǵarýshy edi. Sony esker, abzal ana. Árıne, men muny aýyzsha aıtqanym joq. Oımen aıttym. Óıtkeni men úndemeı otyryp, ishteı sóıleýge ǵana sheshenmin ǵoı. Al aýyzsha aıtqan bar sózim mynaý ǵana boldy.

— Aldıar ana, aıtqanyńyzdy oryndaımyn! — dep bas ıip, ant etkendeı oń tizemdi búktim.

Bul meniń anaǵa degen rızalyǵym edi. Bul jáne Meńtaıǵa rızalyǵymnan aıtylǵan sóz bolatyn. Osy az sózdiń ózin áreń aıttym. Óıtkeni men ózimniń tebingideı úlken erinderime ıe bola almaı qaldym. Ol, jylaǵan jas balanyń ernindeı bop, kemseńdep ketti.

Maıra júgirip kep meni qoltyǵymnan kóterdi.

— Iá, ne bop ketti ózi. Jurt qýanady eken dese, — dep ol óz-ózinen kúbirlep júr.

— Qýanysh degen osy ǵoı, kúnim, — dedi ana endi kamzolynyń qaltasynan oramalyn alyp, kózin súrtip jatyp. — Qýanysh tek kúlkimen ǵana kelmeıdi. Ol tek bala basynan keshiretin tátti qýanysh qana. Azappen keletin ashshy qýanysh ta bolady. Naǵyz qýanysh hámánda jandy qınap, júrekti syzdatyp, jylata keledi ǵoı, qaraǵym. Eń qaıyrly qýanysh ta sol bolady.

— Iá, apam búgin fılosof bolyp ketipti, — dep Maıra bizdi ornymyzǵa jaıǵastyra bastady. — Otyryńyzshy, Ereke. Otyrsańshy, Meńtaı.

— «Bylaısop-mylaısobyńnyń» ne ekenin bilmeımin, qalqam, — dedi ana qyzy ornyna otyrǵan soń. — Soǵys kezinde soqaǵa jekken sıyrdy «sop!» deıtinbiz. Meniń biletinim osy ǵana. Endigi biletinim — erteń el-jurtty jınap, toı jasa, balam.

— Iá, jasaımyz, — dep Maıra kúlimdep ketti.

— Erteń ana aq buzaýyna aıyrbastap kolhozdan bir semiz qoı al. Jıyrma jyldan beri osy kolhozdyń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp kelemiz ǵoı. Soǵysqa ketkenshe ákeń de taban aýdarmaı jumys istegen. Berer bir malyn.

— Beredi, apa, beredi, — dep Maıra alaqanyn shapalaqtap.

— Berse, solaı et, botam, — dep ana ornynan kóterildi. Ol tegeneni, Maıra men Meńtaı ydys-aıaqty jınap alyp, aýyz úıge áketti.

Tórgi bólmede ońasha qalǵan men óz-ózimnen otyryp taǵy da tebirendim. Eri soǵysta ólgen, jalǵyz qyzyn medeý etip, kúndelikti eńbegimen kún kórip otyrǵan jesir áıeldiń mynadaı myrzalyǵyna jáne tań qaldym. Alty alasy, bes beresisi joq bireýge toı jasap, jalǵyz buzaýyn soıyp bermek. Netken darqandyq deseńshi bul! Búgin bireýge toı jasap, erteń ózderi ash otyrýǵa beıil ǵoı bul el. Joq, Meńtaı ekeýmiz buzaýdy soıdyrtpaspyz. Al alda-jalda aıtqanymyzǵa kónbese, eki ese ǵyp ótermiz bul jaqsylyqty.

Jalǵyz Maıranyń ǵana emes, úsheýmizdiń birdeı ortaq anamyz etip alarmyz bul kisini!

Men osyny oılap otyrǵanda tórgi úıge Maıra kirdi.

— Biz Meńtaı ekeýmiz de kúnde besedkaǵa jatýshy edik, — dedi ol oryndyqtaǵy shamdy alyp, bıik ústeldiń ústine apara jatyp. — Úı ystyq. Sizge tósekti qaıda salaıyq?

— Úıdiń tóbesine jatýǵa bola ma? — dedim men. Meniń búgingi kóńil kúıim ne úıdiń tóbesine, ne taýdyń tóbesine jatýdy kerek qylǵandaı edi.

— Bolady. Onda men sizge tósekti tóbege salaıyn, — dep Maıra tór jaqta jınaýly turǵan júkti buza bastady.

Ornymnan ushyp turyp, men de oǵan kómektesýge kiristim. Men tekemetti, Maıra kórpe-jastyqty kóterip ekeýmiz syrtqa qaraı bettedik. Meńtaı aýyz bólmedegi bıik aǵash tósekti buzyp jatyr eken. — Meńtaı, — dedi Maıra shyǵyp bara jatyp, — sen andaǵy, apamnyń tósegin salyp bolǵannan keıin ózimizdiń tósek-oryndy besedkaǵa apara ber.

— Jaraıdy, Maıra.

Bul eki sóz maǵan ǵajap mýzyka, asqaq ándeı bop bilindi. Sol án men mýzyka janyma qanat bitirip, jaırańdap dalaǵa shyqsam, aı sútteı jaryq, aýa qymyzdaı tátti eken. Keýdemdi kere dem alyp, qabyrǵaǵa súıeýli turǵan saty aǵashtyń orta beline deıin kóterildim de, tekemetti joǵary shyǵardym. Odan soń jerde turǵan Maıranyń qolyndaǵy kórpe-jastyqty alyp, tósekti ózim salyp alamyn dep, ony qoıa berdim. Maǵan alańdamaı, olardyń tezirek besedkaǵa jaıǵasýyn tiledim.

XX

Maıra maǵan bir kórpe men bir jastyq jáne uzynshaq kelgen quraq kórpeshe beripti. Soǵystan sońǵy dúnıege tapshy kez edi ǵoı ol. Quraq kórpesheni tekemet ústinen tóseýge ári prostyná ornyna bergenge uqsaıdy. Tósekti tez salýyn salyp alǵanymmen, tynshyǵyp jata almadym. Tekemetke kıimsheń qulaǵan boıymmen, óli tıgendeı dóńbekship, birese on jambasyma, birese sol jambasyma aýdaryla beremin. Keıde tómen domalap, úı ústine qaýlap ósken alabota, kók qýraıdy sytyrlata syndyryp, aýnaı kep jónelemin. Tóbedegi shópti at aýnaǵandaı etip japyramyn da, odan soń qaıtadan ornyma oralamyn. Birazdan keıin kıimimdi sheshindim de, tek trýsısheń ǵana kúıde qaldym. Sodan soń aıýmen alysqandaı bop eki ıyǵymnan demalyp, eki tanaýym deldeńdep biraz shalqamnan jattym.

Sóıtip, jurt aıaǵy basylyp, el uıqyǵa ketkenshe óz-ózimnen alasurýmen boldym. Álden ýaqytta jolbarystaı yrǵyp ornymnan turdym da, bireý kórip qoıatyndaı eńkeńdep, bir basyp, eki basyp satynyń qasyna keldim. Besedka jaqqa kóz salyp edim, qyzdardyń jaıbaraqat uıyqtap jatqandary ańǵaryldy. Satydan túse salyp, júgirip qastaryna barsam, Maıra basyn búrkep alǵan eken. Qoıý qara shashy aq jastyqqa shashylyp, shalqasynan jatqan Meńtaıdy kórgende ústine qulap túse jazdadym. Býyn-býynym qaltyrap, tynysym taryla túsip, Meńtaıdy eńkeıip erninen súıdim. Ol tez kózin ashyp aldy da, meni qos qolymen betimnen sıpap, moınymnan qushaqtady.

Men degbirim ketip, ony tez ornynan turǵyzbaq bolyp, eki qolynan tarttym. Meńtaı keýdesin kóterip otyrdy da, Maıra jaqqa qarap, maǵan eki saýsaǵyn kórsetip, ernine basty. Onysy: «Aqyryn, Maıra oıanyp ketedi» degeni dep uqtym. Men oǵan saýsaǵymmen besedkany nusqap, odan soń úıdiń ústin kórsettim. Onym: «júr, úıdiń tóbesine baryp jataıyq» degenim edi. Ol ornynan turyp, úndemesten sońyma ilesti. Besedkadan shyqqannan keıin ekeýmiz qol ustasyp, satyǵa qaraı jóneldik. Juqa, sholaq ishkóıleginen eki tizesi jarq-jarq kórinip, aq mármárdaı moıyn, keýdesi aıǵa shaǵylysyp, qalyń, qoıý, uzyn qara shashy tý syrtyn qara maqpaldaı qymtaǵan Meńtaıdyń sahnaǵa shyqqan bıshideı aıaǵynyń ushynan lypyp basyp qasymda kele jatqanyn kórgende meniń júregim jarylardaı bop dúrs-dúrs soqty.

Úıdiń ústine shyqqannan keıin Meńtaı tósek ústine kelip, demin ishine tartyp dymy quryǵandaı bop, shoqıyp otyra ketti. Sol tusta kókte qaıyrǵan qyrannyń tegeýrininen taısalaqtap, diril qaǵyp, jan ushyryp tegis jerde shalqasynan qulaǵan qyzyl túlkiniń ústine jarq etip, najaǵaı soqqandaı boldy. Erindi erin taýyp, bir-birinen shyryn soryp, bal jutysqan toıymsyz, tynymsyz, tolassyz bir sát týdy.

Meńtaı ekeýmiz qushaqtasyp, jalańash denemiz súıisken eki erindeı jabysyp, kórpe astynda ún-túnsiz uzaq jattyq. Bul kún ystyqta uzaq jol júrip, qany keýip sharshap, qatalap kelip, aldynan kezdesken móldir bulaqqa bas qoıǵan adamnyń alǵashqy alǵan rahatynan keıingi tapqan tynysy tárizdi shaq edi. Qatty shóldegen adamnyń sýsyny qanýshy ma edi? Meniń taǵy da shól qandyrý áreketine kiriskim keldi. Osy kezde Meńtaı meni sál bógep, bir nárse suraǵysy kelgendeı yńǵaı bildirdi.

— Siz... sen menen jıirkengen joqsyń ba? — dedi ol.

— Joq.

— Jıirkenbeısiń be?

— Joq.

— Ómir boıy ma?

— Iá...

Osy kezde meniń denemniń Meńtaı jaq jartysy dir ete qalǵandaı boldy. Diril tez qaıtalap, birden jıileı tústi. Sóıtsem, Meńtaı óksip, jylap jatyr eken. Ony neden renjitip aldym dep men janym shyǵa báıek bolyp, asty-ústine tústim.

— Ne boldy, janym?

— Jaı, ásheıin.

— Ásheıin emes qoı, aıtshy, qýatym, — dedim men jalynyp.

— Ásheıin, — dedi Meńtaı ústimizdegi kórpeniń shetine kózin súrtip.

— Aıtshy, sáýlem, — dedim onyń ashshy jas shyqqan eki kózinen, aýzynan tynbastan súıip. — Aıtshy, qýatym.

— Jaı, ásheıin dedim ǵoı... Sen bolmasań, meni kim baǵalar edi? Ózegine qurt túsken almaǵa kim qolyn sozar edi?... dep... Ásheıin soǵan...

Meńtaıdyń nege jylaǵanyn endi bildim. Tezirek ony jubatýǵa asyqtym.

— Qoıshy, qalqam, ony oılamashy, — dedim taǵy da tolassyz súıip jatyp. — Ol bir sát túnde kórgen jaman tús sıaqty bolyp, ótti de ketti emes pe. Oılamashy sony. Sen biteý turǵan, buzylmaǵan eń tátti almasyń, janym.

— Men sizdeı... sendeı kisige laıyq emespin-aý, teń emespin-aý dep oılaımyn.

— Joq, laıyqsyń! Sen menen artyqsyń, sáýlem!

Meńtaı biraz únsiz jatty.

— Jaraıdy, seniń kóńilińe kelmese boldy maǵan, — dep ol meni ystyq ernimen aımalap, jumsaq alaqanymen janymdy súısindire jaýyrynymdy sıpady.

— Kelmeıdi, kelmeıdi, qýatym! Senshi maǵan. Kelmeıdi eshqashan da! Eshqashan da! Men seni osylaı qushyp jatqanyma baqyttymyn, qýatym, qyzyǵym, ómirim, ózegim!..

— Aınalaıyn, kóketaıym! — dedi Meńtaı «aınalaıyn» degen sózdi jandy erite sozyp aıtyp.

Aıly túnde aıdaı jarymnyń ashyq jatqan appaq keýdesine taǵy da qumarta kóz tiktim. Uly danalar jasaǵan jan lázzaty — jalańash áıel beıneleri kóz aldyma elestedi sol sát. Goııanyń bıik tósekte shalqalaı sulap, top-tompaq qos anary qyzyqtyra kóz tartyp, ózińe maýjyraı qaraǵan burań bel jalańash Mahasyn kórgendeı tamsandym. Endi bir sát Tısıannyń qoıý qolań shashyn ýyzdaı denesine sháli etip jamylyp, jumyr bilegi, qos anary, úlbiregen aq tamaǵy ǵana ashyq qalǵan jandy eritken jas sulý Marıa Magdalınasy men aq sanyn aıqara ashyp tastap, sabyry sarqylyp jatqan Danaıasynyń bir sát Rýbenstiń oń ıyǵyna jalt burylyp, áldenege qumarta qarap qalǵan symbatty Vırsavıasynyń qasynda turǵandaı suqtandym.

— Aınalaıyn, — dedi osy kezde Meńtaı daýsyn soza sóılep, jalynǵandaı bolyp, — qaramashy tesilip, qoıshy, kókem. Uıalamyn. Bireý kórip qoıady.

— Kim kóredi? Eshkim de kórmeıdi, — deımin men ony keýdesindegi tyrsıǵan aq almasynan aımalap.

— Áne, aı kórip tur, — dedi Meńtaı kúlip, qytyǵy kelip.

— Aı kórse, kóre bersin.

— Ol aınalasyna aıtady.

— Aıtsa, aıta bersin.

— Juldyzdar kórip qoıdy. Olar jer júzine jaıady.

— Jaısa, jaıa bersin.

Dúnıede áıeldiń táninen tátti, onyń tulǵasynan sulý eshteńe joq shyǵar, — dep oıladym men Meńtaıdyń aq denesin kórpemen qaıtadan qymtap jatyp. — Áıeldiń asyl tánine tánti bolý — erkektik tirshiliktiń túıini shyǵar dep túıdim men onda. Biraq eshbir kartına meniń Meńtaıymnyń symbatyn bere almaıdy. Barlyq Veneralar da, Danaıalar da, Marıalar da, Vırsavıalar da, Meńtaıdyń shenine kelmeıdi. Óıtkeni bul eshkim kórmeıtin meniń óz kartınam, óz dúnıem, óz baılyǵym, óz baqytym! Mine, men Meńtaıdy baýyryma basyp ishimnen osylaı dep jattym. «Meńtaı — meniń óz kartınam, óz dúnıem, óz baılyǵym, óz baqytym!» dep myń márte qaıtaladym.

Áıel músininiń sulýlyǵyn qyl qalammen jyrlap ótken uly danalar qaldyrǵan Ermıtaj qabyrǵalaryndaǵy bir kórgen adamnyń eshqashan esinen ketpes máńgilik ǵajap kartınalardaı bolyp, sol bir tún, jaryq aı, jalańash Meńtaı kúni búginge deıin meniń kóz aldymda qaldy. Sol joly men sulýlyqtyń shyn syryn uqtym. Áıel symbaty, ásirese onyń jalańash músini dúnıedegi eń qýatty kúsh ekenin túsindim. Áıel táni erkekter úshin magnıtpen para-par ekenin bildim. Jalańash áıeldi jaý da jeńe almas-aý dep oıladym. Bul sabaqty maǵan sol tún, sol sát berdi. Ol tún maǵan dúnıede eń bir uly sabaqtyń alǵashqy álippesi boldy.

Men shalqamnan jatyrmyn. Meńtaı bir qyryndap, meni qushaqtap alǵan. Men ony moınynan qysyp, ekinshi qolymmen qolyn sıpap jatyrmyn. Aspanda asyǵa aı dóńgelep barady. Odan árirekte, meniń Meńtaıymnyń júzin kórýge talasqandaı bop, juldyzdar japyrlasady. Olar bir-birimen jarysa jymyńdasady. Sodan soń: «Sen qandaı baqyttysyń!» dep maǵan bas ızegendeı bolady. «Iá, men baqyttymyn! — deımin juldyzdarǵa kúbirlep. — Meniń baqytyma senderdiń de sandaryń jetpeıdi!»

Óstip Meńtaıdy qushaqtap, juldyzdarmen sóılesip jatyp, men sonshama bir ǵajap, raqat teńiziniń túbine qaraı shym batyp bara jatqan sıaqtandym.

Tańerteń Meńtaı erte turyp, meni qaıta-qaıta súıdi. Sodan soń besedkadaǵy Maıranyń qasyna ketti. Men jalǵyz qaldym. Bul jolǵy jalǵyzdyǵymdy men basqasha sezindim. Úı ústinde bir ózim ońasha bolǵanymmen, Meńtaı kózge kórinbeı qasymda jatqan tárizdendi. Ol da ońasha emes, qasyna meni alyp jatyr dep oıladym.

Kókjıekten dóńgelep kún shyǵyp kele jatty. Jalǵyz jatyp men kúbirlep kúnmen sóılestim, sybyrlap jelmen sóılestim. Olarǵa da óz baqytymdy aıttym.

Bir kezde úıden shelegin saldyratyp, sıyr saýýǵa Maıranyń anasy shyqty. Men kıinip úı tóbesinen túsip, abzal anaǵa sálem berdim.

— Armysyz, anam!

— Bar bol, balam. Uıqyń kelmese, ózenge bar, — dedi ol.

— Búrgen! Búrgen, men baqyttymyn, — dedim, ózen jaǵasyna kelip aıqaılap.

Odan soń aıańdap gúldi ózekke tústim.

— Gúlder, gúlder! Meni quttyqtańdar! Men senderdeı gúl qushaqtadym, máńgi qushtym! — dedim olarǵa.

Gúlder qýana quttyqtap, bastaryn ızesti. Sodan soń men Kóktóbege kóterildim.

— Men baqyttymyn! — dedim tóbe basynda turyp daýystap. Maǵan alystaǵy taýlar ún qosty. Olar: «Men baqyttymyn! Men baqyttymyn!» dep jańǵyra jaýap qatty.

Maǵan Búrgen ózeni shalqyp jatqan darıa, Kóktóbe asqar taý sıaqty bop kórindi. Men dúnıeniń tórine shyǵyp, tóbesinde turǵandaı sezindim ózimdi.

Iá, sol kúni keshke Maıra bolmastan toı jasady. Aýyl jınaldy. Mahabbat gımni — «jar-jar» aıtyldy, ánder shyrqaldy. Aýyl adamdary Meńtaı ekeýmizge aq júrekterinen shyqqan adal tilekterin aıtysty. Sharap joq, shataq joq sharshy ǵana jıyn jasadyq ózimizshe.

Erteńinde Meńtaı, Maıra, men úsheýmiz qalaǵa keldik. Jataqhanaǵa kirsek maǵan degen tildeı ashyq hat jatyr. Oqyp jibersem, bylaı dep jazylypty.

«Erbol!

Sen bizge asa qajetsiń. Tez kelip, maǵan jolyq.

B.Ýazıtov».

— Meni redaksıa izdep jatyr. Baramyz ba, qyzdar? — dedim nege ekenin bilmesem de óz-ózimnen qýanyp.

— Baraıyq, — dedi olar birden.

Bazardyń qasyna kelip, tramvaıǵa otyrdyq. Odan keıin biraz jaıaýlap redaksıaǵa bardyq. Jol boıy men jaq jappastan sóılesýmen boldym. Qyzdar kúlýmen boldy.

Qyzdar tosyp syrtta qaldy. Men ishke kirdim.

— Á, keldiń be, Erbol? — dedi jaýapty sekretar meni kórip. — Sálemetsiń be? Hal qalaı? Sesıań bitti me?

— Bitti.

— Oqýyńdy qashan taýysasyń?

— Endi bir on shaqty aıdan keıin.

— Bizde bir oryn bosady. Seni qyzmetke alsaq dep oılap edik. Qalaı kóresiń?

— Aqyldasyp kep artynan aıtaıyn. Kimniń orny?

— Shalǵynbaevtyń orny.

Meniń kózim baqyraıyp ketti.

— Ol qaıda? Neǵyp ketti?

— Basqa jumysqa aýysty. Gazette isteýge qabileti jetińkiremedi. Onyń ústine maqtanshaq, dańǵoı, ishkish adam bolyp shyqty. Al óz sheshimińdi aıt káne.

«Apyraı, Shákem-aı, — dedim men ishimnen. — «Ah!» dep ózińnen-óziń sıyr qaıyrǵandaı bolyp otyrýshy ediń. «Tirkemeli» júz elý gram túbine jetken eken ǵoı, tegi».

— Qazir, semámmen aqyldasaıyn, Báke, — dedim sodan soń.

— Semály bolyp pa ediń? Qutty bolsyn, — dedi jaýapty sekretar. — Semály bolsań osy qyzmetke kirgeniń jón bolar.

Júgirip esik aldyna shyqsam, Meńtaı men Maıra kútip tur eken.

— Iá, nege shaqyrypty? — dedi Maıra.

— Bizge qyzmetke kel deıdi.

— Iá, siz ne dedińiz?

— Semámmen aqyldasaıyn, — dedim. Maıra máz bop kúldi.

— Al, semásy, aıt, — dedi Meńtaıǵa burylyp.

— Oqý bar ǵoı, — dedi Meńtaı.

— Qalǵan bir kýrsty jumys istep júrip-aq bitirmeımin be?

— Ana jaqtaǵy jumysyńdy qaıtesiń?

— Ony tastaımyn. Redaksıa ol jaqtan ózi bosatyp alady.

— Qaıdam, ózińe aýyr bolyp júrmese?

— Joq, túseıin. Meniń armanym naǵyz jýrnalıs bolý emes pe? Ol úshin osy gazette jumys isteýim kerek. Onyń ústine qyzmet istesem ekeýmizdiń de jaǵdaıymyz jaqsarady.

— Óziń bil. Biraq maǵan osydan artyq esh jaǵdaıdyń keregi joq, Erbol. Men qandaı qıyndyq bolsa da shydaımyn ǵoı.

Sol kúni maǵan Erbol Esenov respýblıkalyq gazettiń ádebı qyzmetkeri bolyp taǵaıyndalsyn degen buıryq berildi. Taǵdyr meniń súıgen qyzymdy da, súıikti qyzmetimdi, osylaı, bir-aq kúnde qolyma ustatty.

Sonymen, ne kerek, naǵyz baqytty jan men boldym. Meńtaı ekeýmiz Mıchýrın kóshesinen ońasha bólme jaldap aldyq. Men Meńtaı degende, ol men degende ishken asymyzdy jerge qoıatyn boldyq. Birimiz joqta birimiz bir urttam sý ishpeıtinbiz, tamaǵymyzdan ótpeıtin. Men jumystan, ol sabaqtan bosasaq-aq boldy, ekeýmiz bir-birimizge qaraı umtylatynbyz. Jyldam jetip, jolyǵysqansha asyǵatynbyz.

Bizdiń kishkentaı bólmemiz búkil kýrs stýdentteriniń ortalyǵyna aınaldy. Olar, ásirese, demalys kúnderi bizdiń úıden shyqpaıtyn. Shaı ishetin, sharap tatatyn. Óte-móte Jomartbek pen Maıra bizdiń úıge jıi keletin.

— Ekeýiń qosylsańshy, — deıtinbiz biz olarǵa ázildep.

— Meniń qosylǵym-aq keledi-aý, — deıtin ondaıda Jomartbek kúlip. — Biraq myna Maıra men senen úsh jas úlkenmin, apańmyn dep bolmaıdy. Osylaı dep Jomartbek kúlkisin tyıa qoıady da, mop-momaqan bolyp, Meńtaı ekeýmizge kezek qaraıdy. Sodan soń: — Apasyn alýshy ma edi jurt? — dep suraıdy.

Bárimiz qyran kúlki bolamyz. Maıra Jomartbekti tómpeshtep, eki qulaǵynan kezek julady.

— Oıbaı, apataı, almaıyn, apataı, — dep Jomartbek baqyryp, úıdi basyna kóteredi.

Buǵan da kózimizden jas aqqansha kúlisip, máz bolamyz.

Keıde Zaıkúl keledi. Keledi de ol bizdiń eski-qusqy bazarynan satyp alǵan jaman dıvanymyzǵa jalp etip otyra ketedi. Sodan soń, bir aıaqty bir aıaqtyń ústine salyp, ıýbkanyń etegin keıin serpip jiberip eki aıaqtyń sanyn jarqyrata jalańashtap tastaıdy da, sózge kirisedi.

— Óz kýrsynda oqıtyn qyz ben jigittiń ońasha úıi bolyp, aıaqty kósilip tastap otyrý — qandaı raqat, — deıdi ol mardymsyp.

Jomartbek oǵan dúrse qoıa beredi.

— Áı, áı, Zaıkúl, — deıdi ol qabaǵyn túıip. — Sen Kerbez aǵaıyńnyń aldynda otyrǵan joqsyń, jap etegińdi.

— Óı, osynyń ózi mádenıetsiz, — deıdi Zaıkúl miz baqpaı, betin tyjyraıtyp. — Qyzǵa kisi óstip dókir sóıleı me eken?

Jomartbek qarqyldap kúlip jiberedi.

— E, nemene, qyz emes degiń kele me, — deıdi Zaıkúl basyn qaqshıta ustap. — Meniń myna Meńtaı sıaqty kúıeýim bar ma? Joq. Endeshe ne kerek saǵan? Artta qalǵansyń. Men saǵan jolda jatsań qaramas edim.

Meńtaı tez ornynan turyp, Zaıkúldiń qasyna barady.

— Qoıshy, Zaıkúl. Jomartbektiń qaljyńyna nesine ashýlanasyń, — deıdi ony qushaqtaı arqasynan qaǵyp. — Qarnyń ashty ma? Jumyrtqa qýyryp bereıin be?

— Sóıtshi, Meńtaı, — deıdi Zaıkúl Jomartbekpen urysyp otyrǵanyn birden umytyp. — İshim ulyp barady. Men qýyrǵan jumyrtqany sondaı jaqsy kóremin, Meńtaı. — Sodan soń Meńtaıdyń qulaǵyna sybyrlaıdy. — Sharabyń bar ma?

— Sendik birdeńe tabylady, — deıdi Meńtaı tez Zaıkúldi tamaqtandyrý qamyna kirisip.

Birazdan keıin men Meńtaı pisirgen jumyrtqany tabasymen kóterip, shyjyldatyp ákep ústeldiń ústine qoıdym. Meńtaı bireýlerden qalǵan sharaptyń aýzyn ashty.

— Zaıkúl, jalǵyz ishesiń be? Jomartbek basyn shaıqap otyr ǵoı.

— Joq, men Erbolmen qaǵystyryp ishemin, — deıdi Zaıkúl sharapty jutpaı jatyp, syqylyqtaı kúlip.

— Men muny ishpeımin.

— Nege?

— Meniń sharabym basqa.

Zaıkúl aldyndaǵy stakandy syrǵyta saldy.

— Endeshe men de ishpeımin. Sender táýir sharaptaryńdy ózderiń iship, maǵan bireýden qalǵan jamanyn berip otyrsyńdar.

Men kúldim.

— Meniń sharabym, sherbetim minekı, — dep qasymda beıqam otyrǵan Meńtaıdyń betinen súıip kep aldym.

— Kún saıyn ishesiń, kúnde mas bolasyń, á? — dedi Jomartbek jelpinip.

— Iá.

Zaıkúl syqylyqtaı kúlip, stakanǵa qaıtadan qolyn sozdy.

— Olaı bolsa, ishemin.

— Erbol, Zaıkúlmen soǵysyp ishseńshi, — dep Meńtaı maǵan da quıdy.

— Endeshe maǵan da tamyz, — dep Jomartbek te stakan tosty. — Báribir Erbol Zaıkúl ekeýmizge basqa sharap-sherbetinen tatyrmaıdy.

Zaıkúl orta stakan sharapty bir-aq qaǵyp saldy da, kúldi kep.

— O ne, Zaıkúl? — dedi Jomartbek burylyp.

— Meniń sharabym basqa degende munyń ózi ońasha iship júrgen bálzamy bar eken desem. Men bir myqtynyń úıinen ishkemin ondaı bálzamdy. Biraq onyń saýyty qyzdyń belindeı jip-jińishke bolady eken. — Osy arada Zaıkúl kóziniń qıyǵymen Meńtaıǵa qarap qoıdy. — Al, myna Erboldyń bálzamynyń saýyty... — Zaıkúl odan saıyn syqylyqtady.

— Aýzyn keneppen tyǵyndap qoıatyn qoıshylardyń karelın saýytyna uqsaı ma, qalaı, Jomartbek?

Meńtaı qyzaryp ketti, biraq úndemedi. İshi bilinip, júris-turysy aýyrlap qalǵan jarymdy sókkeni maǵan da unamady. Jomartbek te teris aınalyp ketti.

— Áı, áı, ókpelep qaldyńdar ma? — dedi Zaıkúl birden kúlkisin tyıyp. — Men qaljyńdap aıtamyn.

— Men qaljyńdy bilmeıdi deısiń be, Zaıkúl, —dedi Meńtaı.

— Alańdamaı tamaǵyńdy iship al.

— Seniń osy eshkimge renjimeıtin mineziń úshin jaqsy kóremin, Meńtaı, — dedi Zaıkúl shanyshqyny qaıtadan qolyna alyp. — Meniń bir aýyz qaljyńymdy kótere almaı myna ekeýi torsıdy da qaldy. Oıpyraı, bıyl gosekzamen kele jatyr ǵoı.

— Zaıkúl qolyna alǵan shanyshqysyn qaıtadan tastaı saldy.

— Anaý kitapty kórip oıyma túsip ketti.

— Bir tilde biryńǵaı taza sóıleýge bolmaı ma osy? — dep Jomartbek Zaıkúlge taǵy tıisti.

— Ózim oryssha aralastyra sóılegendi súıemin.

— Óıtkeni sen Chehovtyń «qaryndasysyń» ǵoı...

— Onda jumysyń bolmasyn. Aralastyryp sóıleseń eń joq degende eki tildi biletiniń bilinedi. Maǵan jurt Saǵynova orysshaǵa da, qazaqshaǵa da sýdaı eken dep túsinse boldy, basqanyń keregi joq.

— Onyń atyn kózboıaý deıdi.

— Áı, bolsa bola bersin! Meńtaı basyn shaıqady.

— Ol jón emes qoı, Zaıkúl.

— Ózińe ne unasa — sol jón, basqaniki ne kerek, — dep Zaıkúl shanyshqyǵa qaıtadan qol sozdy.

— «Adasqannyń — aldy jón, arty — soqpaq», — dep Jomartbek aqyryn ándetip qoıdy.

— Osy kitapty kórsem bar ǵoı, — dedi Zaıkúl jumyrtqadan taǵy bir asap jatyp, etajerkadaǵy kitaptarǵa kózi túsip ketip, — aza boıym qaza bolady. Kitapty jek kóretindigimnen be qaıdan bileıin. Áneýkúni túsimde bar ǵoı, Meńtaı, bar kitap jıylyp meni sabap júr. Mynaý Jomartbekteı shilmıgen jup-juqa «Logıkanyń» ózi judyryǵyn túıip entelep kele jatyr. Túste kitappen tóbelesken ne bolady eken osy? Bilesiń be, Meńtaı? — Meńtaı basyn shaıqady. — Endeshe men emtıhanda qulap qalatyn shyǵarmyn dep jorydym.

— Sen qulasań, men murnymdy kesip bereıin, — deıdi Jomartbek qýlanyp.

— Keregi joq murnyńnyń. Biraq qalaı qulamaımyn tórt jyl oqyǵannan túıirdeı eshteńe joq basymda. Senesińder me osyǵan?

Biz úshin jaýapty Jomartbek berdi.

— Senemiz. Biraq sendeı sulý qyzǵa jasaǵan jar bolady, Zaıkúl.

Zaıkúl maqtanyp, qýanyp qaldy.

— Tabıǵat ádil ǵoı, shirkin, — dedi ol. — Oı bermeı, maǵan óń bergenin aıtsańshy! — Ústel shetindegi aınany alyp, basyn qısańdatyp betine tosty. — Mynandaı óńi bar kisige oıdyń keregi ne? Áh?

— «Aınanyń qarsy aldyna maımyl baryp», — deıdi taǵy da Jomartbek ándetip, biraq «maımyl» degen sózdi Zaıkúlge estirtpeı mińgirleı aıtyp. — Jaman bolsań da, jas bolǵanǵa ne jetsin, Zaıkúl.

Biz bárimiz dý kúlemiz. Sóıtip Zaıkúl ketedi. Odan soń ózgeler keledi. Kúlki kúlkige jalǵasady.

Osylaı bazar bolyp turǵan altyn otaýymyzdyń shańyraǵy bir-aq kúnde, oılamaǵan jerde, saldyr-kúldir etip ortasyna tústi... Ǵapý etińizder, men bul áńgimeni áli kúnge deıin tebirenbeı, kózime jas almaı aıta almaımyn... Ol kúnderde eńiregende etegim tolatyn edi... Odan beri jıyrma jyldaı ýaqyt ótti. Biraq, bár-bári áli kúnge deıin kóz aldymda saırap tur... Iá, qaı jerge kelip edim? Qazir... Qazir... Bir kúni túnde Meńtaı ishim aýyrdy dedi. Ol bylaı boldy.

Men ol kúni kúndiz redaksıanyń tyǵyz tapsyrmasymen bir zavodqa baryp kelip, keshke maqala jazyp otyrdym. Ústeldiń ekinshi basynda Meńtaı bolashaq bópemizge dep kóılek piship ábigerlenip jatty.

— Erbol deımin, — dedi bir kezde Meńtaı.

— Ay, — dedim men tez qaǵazdan basymdy kóterip.

— Óstip, tigisin syrtyna qaratyp tepshı bersem, bola ma?

— Bolady, bolady, Meńtaı.

Osydan keıin ekeýmiz de óz sharýamyzdy istep otyra berdik.

— Erbol deımin, — dedi bir kezde taǵy da Meńtaı.

— Ay, Meńtaı.

— Seniń ıtkóılegiń boldy ma?

— Bolǵan shyǵar.

— Meniki de bolǵan shyǵar, — dedi Meńtaı basyn ızep. — Biraq biz ǵoı sheshemizdiń ony qalaı tikkenin bilmeımiz.

— Árıne, bilmeımiz.

— Itkóılegin ekeýmizdiń osylaı aqyldasyp otyryp tikkenimizdi bizdiń bópemiz de bilmeıtin bolady ǵoı áli, ıá, Erbol?

— Qaıdan bilsin ol tentek...

— Oı, ishim, — dep Meńtaı ishin basa qaldy osy kezde. Men ornymnan ushyp turyp, ony arqasynan qushaqtadym.

— Erbol-aı, búrip áketip barady, endi qaıttim? — dedi ol mańdaıynan ter burq ete túsip.

Meniń de janym shyǵyp kete jazdady.

— Qazir, qazir, jedel járdem shaqyraıyn, — dedim sasqalaqtap.

Meńtaı basyn ızedi. Men janushyryp kóshege shyǵyp, avtomattan jedel járdemge telefon soqtym. Kóp keshikpeı jedel járdem mashınasy kelip, men Meńtaıdy perzenthanaǵa alyp bardym. Men qınalmasyn dep perzenthanaǵa jetkenshe ol tistenip dybys shyǵarmaýǵa tyrysty. Barysymen sestralar «aı-túıge» qaratpastan, ishke qaraı ala jóneldi. «Ketpeńiz» dep bireýi maǵan eskertip te ketti. Osy qazir kelinshegimdi bosandyryp, balamdy ákep qolyma qushaqtatady eken dep, oǵan edáýir dámelenip qaldym.

Bir kezde qolyna túıinshek ustap, jańaǵy sestralardyń biri shyqty.

— Alyńyz, — dep ol túıinshekti maǵan usyndy.

— Munyńyz ne? — dedim men shoshyp ketip, sheginshekteı keıin syrǵyp.

— Áıelińizdiń kıimi.

— Áıelim qaıda?

Sestra kúldi.

— Qoryqpańyz, jigitim, áıelińiz osynda qalady. Kıimin úıge alyp qaıtasyz. Bosanǵannan keıin bir aptadan soń kıimderin qaıta alyp kelip, áıelińizdi de, balańyzdy da úıińizge alyp ketesiz, — dep tynyshtandyrdy ol.

«Aýzyńyzǵa maı!» dedim men ishimnen. Sodan soń Meńtaıdyń kıimin qushaqtap úıge qaıttym. Úıge jetkenshe denemniń dirili qalmady. «Apyraı, myna kıimin qaıtaryp beretinderi jaman yrym eken!» deı berdim ishimnen. Sonda nege jamanǵa jorydym eken degen oı maǵan kúni búginge deıin keledi. Árıne, ol oılaǵandyqtan da emes qoı. Ásheıin qur dalbasa ǵoı meniki. Sonymen, ne kerek, men sondaǵy Meńtaıdyń kıimin qushaqtaǵan boıda qaldym ǵoı aqyry...

Meńtaı perzenthanada tórt kún boldy. Úsh kún boıy kúnine úsh pet baryp, terezeden kórip ketip júrdim. Ol ekinshi etajdaǵy palatada bolatyn. Men «Meńtaı!» dep daýystaımyn kele sala asyǵyp. Ol meniń únimdi estı sala tóseginen túsip, terezeniń janyna keledi. Sózimiz bir-birimizge jóndi estilmeıdi. Sodan keıin ekeýmiz saqaý kisideı ymdasa bastaımyz.

Men tómende turyp oǵan, sýǵa batyp bara jatqan kisige uqsap, qaıta-qaıta ıek qaǵamyn. Onym — «jaıyń qalaı?» degenim. Meńtaı balasha jymıyp, basyn ızeıdi. Ol — «túsindim» degeni. Sodan soń aýrýhananyń olpy-solpy aq kóıleginiń syrtynan keýdesin basady da, alaqanyn jaıqaıdy. Onysy — «qoryqpa, men úshin alań bolma» degeni. Sóıtedi de, eki kózin botanyń kózindeı móldirete keń ashyp, maǵan qaraıdy. Suq saýsaǵymen qaıta-qaıta meni nusqaıdy. Onysy — «óziń qalaısyń?» degeni. Men bas ızeımin de, eki qolymnyń basyn tómen salbyratyp jiberip, kezek kóterip, saýsaqtarymdy jybyrlatamyn. Onym «Keshegi maqalamdy mashınkaǵa bastyrdym» degenim. Meńtaı túsinip, qaıta-qaıta basyn ızeıdi. Sonsoń men suq saýsaǵymdy kórsetemin. Munym — «Maqalamdy redaktor oqyp, «jaqsy» dep aıtty» degenim. Solaı túsinip, Meńtaı da qaıta-qaıta bas ızeıdi. Men taǵy da ıshara jasap, qolymdy siltep, kóshe jaqty nusqaımyn. Onym — «maqala baspahanaǵa terilýge ketti» degen sózim. Meńtaı alaqanyn shapalaqtaıdy.

Taǵy bir barǵanymda Meńtaı «Maǵan tamaq ákelme, ózin ish» dep ymdady. Bir kúni keshke eki qolyn jastyq etip, soǵan qısaıtyp basyn qoıdy. Onysy — «Maǵan alańdamaı, jaqsylap uıyqta» degeni edi. Birde qolyn tóbesinen asa sozyp, ózi joǵary qarady. Onysy «Uzynbala» — Jomartbek kelip ketti degeni dep uqtym. Óıtkeni Jomartbek: «Endi jeńgem boldyń, maǵan at qoı» dep bolmaǵannan keıin keıde Meńtaı saǵan qoıǵan atym dep ony Uzynbala dep ataıtyn. Bir joly ol bas barmaǵy men suq saýsaǵyn dóńgelektep kózine apardy da, eki saýsaǵyn kórsetti. Onysy — «tostaǵan kóz Maıra búgin eki ret kelip ketti» degeni bolatyn.

Tórtinshi kúni túste (tańerteń de kelip, Meńtaıdy kórip ketken bolatynmyn) júgirip kelip, tanys terezeniń túbinen «Meńtaı!» dep daýystadym. Tereze aldyna eshkim kelmedi. Taǵy da «Meńtaı!» dep aıqaıladym. Bul joly óz daýysymnan ózim shoshyp kettim. Daýysym palataǵa da úreıli estildi-aý deımin, tereze aldyna orta jastaǵy qazaq áıeli jetip keldi. Keldi de, meni kóre salyp keıin qashty. Tula boıym shimirkenip, ne bolǵanymdy bilmeı kettim. Taǵy da «Meńtaı-a-aı!» dep aıqaılap jiberdim. Bul jolǵy únim perzenthana mańyn ǵana emes, búkil Almatyny, barsha Alataý aıasyn basyma kótere shyqqan jan daýysymdaı edi. İshten aq halat kıgen qartań sestra júgirip shyǵyp, tez-tez birdeńe dep, meni qoltyqtap ishke qaraı alyp ketti.

Men sizderge budan keıingisin aıtpaı-aq qoıaıyn. Ony tar esikti, muz edendi máıithananyń tas tóseginen qalaı kórgenimdi, asyl jardy óli týǵan perzentimen birge qalaı qıyp qara jerdiń qushaǵyna bergenimizdi aıtýǵa dátim shydamaıdy.

Meńtaıdy qoıǵannan keıin úshinshi kúni úıge jas orys áıeli bas suqty.

— Siz Esenov bolasyz ba? — dep surady menen.

— Iá, Esenovpin.

Aldymen áıel sizdiń qaıǵyńyzǵa ortaqpyn dep maǵan kóńil aıtty. Sodan soń óziniń perzenthana sestralarynyń biri ekenin bildirip, qaltasynan qol basyndaı dápter shyǵardy. Tanı kettim. Bul meniń Meńtaı perzenthanaǵa túsken kúnniń erteńinde aparyp bergen dápterim bolatyn.

— Osy dápterdi zaıybyńyz sizdiń óz qolyńyzǵa tapsyryńyz dep amanat etip edi maǵan.

Áıeldiń qolynan dápterdi alyp, denem dirildep birinshi betin ashtym. Meńtaıdyń marjandaı jazýy kózime ottaı basyldy. Birinshi betke ol bylaı oryssha jazypty: «Ýlısa Mıchýrına, 65, Esenový Erbolý, lıchno».

Aǵyl-tegil taǵy jyladym. Kóldeneń jurtqa jaqsy kórgen jarynan aıyrylǵan erkektiń eńiregenin estýden aýyr jaı joq ekenin sonda bildim. Jan-jarynan aıyrylǵan erkektiń sábıdeı qorǵansyz, saqaý, sańyraýdaı beıshara bop qalatynyn sonda uqtym. Sodan keıin ol dápter meniń boıtumarym boldy. Onyń betterindegi jazýlar, tynys belgileri — útir, núktesine deıin, tasqa qashalǵan Orhon-Enıseı jazýyndaı bolyp, meniń júregimde máńgi jattalyp qaldy. Men sizderge sony oqyp bereıin de, áńgimemdi aıaqtaıyn endi.

Al tyńdańyzdar. Azǵantaı ǵana ózi de.

«Erbol, janym Erbol!

Ótken túnde, sen meni perzenthanaǵa ákep salyp qaıtyp ketkennen keıin maǵan osynda ólip qalatyn shyǵarmyn degen oı keldi. Men ólsem de, bala ólmese eken dep tiledim. Atyn óziń qoı. Sen ne dep qoısań, men soǵan rızamyn, menimen kelistim dep esepte. Bul — meniń bolashaqqa joldaǵan sálem hatym bolady ǵoı sonda, ıá, «Mamań aty kim?» dese, «Metaı» deıdi ǵoı ol tili shyqqan soń. Ol meni aıtqany ǵoı. Sonda sen kúlesiń de, kúrsinip meni eske alasyń ǵoı.

Jo-joq, bul jaı oı ǵoı, Erbol. Múmkin, men ólmeıtin shyǵarmyn. Biraq: «Óletin adam ajalyn sezinetin sıaqty» dep sen óziń aıtýshy ediń ǵoı. Men de birdeńeni sezemin be, qaıdan bileıin. Sezbegenim jaqsy bolar edi. Bálkim, bul seni sheksiz súıetindigimnen shyǵar. Senen ajyramasam eken degen tilegim ózinen-ózi úreıge ulasatyn bolar. Súıgen júrek — dirilshil, kúıgen kóńil — yrymshyl keletin shyǵar tegi.

* * *

Erbolym meniń!

Men taǵy da qorqynyshty oılar oıladym. Adamdar birin-biri súıedi. Sodan soń bireýi ólip, saýdyraǵan súıek bolyp, jer astynda qalady. Ol eshteńeni de bilmeıdi, sezbeıdi. Eshteńege qınalmaıdy, oılamaıdy. Biraq bar salmaq, bar aýyrtpalyq tiri qalǵanǵa túsedi ǵoı. Jaman, arsyz jar esepti tirshiligin jasaı jatar. Adal jarǵa aýyr tıedi-aý jalǵyzdyq. Shirkin, shyn súıispenshilikpen qosylǵan jandar ólmeıtin bolsashy! Joq, munym tabıǵat zańyna qaıshy bolar. Onda, ondaı adamdar uzaq jasaıtyn bolsashy eń bolmasa!

Biraq men ólsem de ólmeıtin shyǵarmyn dep oılaımyn taǵy da. Óıtkeni men ishimnen shyǵatyn bala da jáne seniń júregińde ómir súremin ǵoı. Sonda ol meniń ólmegenim emes pe? Solaı emes pe, Erbol? Solaı deshi, janym, kóketaıym!..

Men saǵan bul joldardy tek ishim aýyrmasyn dep qana jazyp otyrmyn, Erbol. Seni oılap sen týraly jaza bastasam-aq, ishimniń aýyrǵany qoıa qoıady. Tegi ishtegi tentek ákesin syılaıtyn bolýy kerek. Kórdiń be mine ákeniń bedeli qandaı bolatynyn!

* * *

Aınalaıyn, kóketaıym!

Sen meniń osy sózderimdi jaqsy kóresiń ǵoı. Sen estisin dep men munda osy eki sózdi áldeneshe ret aıttym. Estidiń be ?..

Oıpyraı, ishim áketip barady... Ýh, burap-burap áreń basyldy-ay, áıteýir. Dárigerler merziminen buryn kelgen tolǵaq deıdi. Ol nege merziminen buryn keledi eken ?..

Ne aıtaıyn dep edim saǵan? Iá, jańa esime tústi. Unjyrǵańdy túsirmeı, ýaqytynda shashyńdy aldyryp, árqashanda ýmajdalmaǵan taza kıim kıinip júr, qýatym. Jurt seniń ishińe úńilmeıdi, syrtyńa qaraıdy. Janyń jadaý, jaǵań jamaý bolsa, soǵan súısinetinder de shyǵady. Eshkimge taba bolmaı, tik júr, janym, jaraı ma? Araq ishpe, keregi joq. Óziń de qumar emessiń ǵoı. Ózimiz ishpeı úlgi kórsetsek, keıin balalarymyz da ishpes edi dep oılaımyn, ishpese dep tileımin! Meniń erkime salsa — búkil bolashaq urpaq atymen araq ishpese eken deımin. Kapıtalızmniń qaldyǵy degenniń eń zulymy — osy araq. Bizdiń qoǵamymyzdyń ishki jaýy da osy. Endeshe araqty qurtý kerek, ómirden alastaý kerek ony. Araq bar jerde, menińshe, eshbir moral zańy, ol qandaı asyl sózderden tizilip, altyn árippen jazylsa da júzege aspaıdy, Erbol. Dúnıede sý, sút, shaı, qymyz, lımonadqa jetetin ne bar, shirkin. Adamdy jeliktirmeıtin momyn suıyq osylardyń ózi jaqsy.

«Momyn suıyq» degenim kisi sıaqty bop ketti, ıá, Erbol. Bul — beınelep sóıleýdi senen úırengenim bolý kerek.

Sen menen ne úırendiń? Eshteńe úırengen joq shyǵarsyń dep oılaımyn. Al men senen kóp nárse úırendim ǵoı, kúnim. Kisini alalamaýdy, adamdy aryna qarap qurmetteýdi, óz oıyńdy kúmiljimeı ashyq aıtýdy, qaıyrymdylyqty, basqalarǵa bolysqyshtyqty, bireýdiń ishindegi jan aýrýyn bildirmeı bilip ala qoıýdy — osynyń bárin senen úırendim, Erbol. Naǵyz ómirdiń ózin sen úırettiń maǵan! Sensiń meniń máńgilik ustazym!

* * *

Bizdiń palatada bir artısiń áıeli jatyr. Sen bilesiń, Erbol ol artısi, «Otelloda» Iago bop oınaıdy. Áıeli altynshy balaǵa bosanypty. Bosanǵanyna bir aıdan assa da osynda jatqan kórinedi.

— Apaı, munda nege jatyrsyz úıge qaıtpaı? — dep suradym keshe odan.

— Oı, shyraǵym-aı, tamaǵy jaqsy, tynysh jerde jata berý kerek qoı, — dedi ol. — Osynda ońalyp alǵan jaqsy. Bular bir apta ótken soń-aq shyǵaramyz dep qodyrańdaı beredi. Al, ádisin tapsań — shyǵara almaıdy. Alǵashynda «tymaý tıdi, basym aýyrady» dedim. Sońǵy bes kún boıyna «temperatýramen» jatyrmyn.

— Ystyǵyńyz joǵary ma?— deppin odan ańqaý basym.

Áıel kúldi.

— Áńgime sol ystyǵymnyń joqtyǵynda ǵoı, — dedi ol. — Ystyǵymdy ólsheýge termometr bergende sestranyń kózin ala berip, jińishke jaǵyn odeıalaǵa ysyp-ysyp jiberemin. Keıde — 37, keıde — 38 bop shyǵa keledi. Olar senedi. Keıin sen de sóıt.

Men jaǵamdy ustadym.

— Apaı, aldaǵanyńyz durys emes qoı, — dep basymdy shaıqadym.

Jo-joq. Men eshqashanda óıte almaımyn, Erbol. Perzenthanaǵa kelgeli tutqynǵa túskendeımin men. Osynda "Ózińsiz ótken úsh kún (búgin úshinshi kún) úsh jyldaı bop kórindi maǵan. Men bosanǵannan keıin bir kún de qalmaımyn munda. Meni bosana salysymen dárigerden surap alyp ket, Erbol. Jaraı ma, qýatym, jaraı ma?

* * *

Jurt kúıeýlerine erkeletip at qoıyp jatady ǵoı osy: Qurmanǵalıdy — Qurmash, Ýataıdy — Ýash dep. Men seni áli bir pet erkeletip atamappyn ǵoı, janym. Búginnen bastap Ertaı dep erkeleteıinshi seni. Ertaıym meniń!

Seniń halyq qamyn, memleket múddesin oılaıtyn úlken jýrnalıs bolǵanyńdy kórsem dep arman etýshi edim ishteı. Baǵana óziń ákep bergen gazette basylǵan «Jumysshy múddesi» degen maqalańdy oqyp, tóbem kókke jetkendeı bop qaldy búgin. Redaktoryń maqtasa, maqtaǵandaı eken! Biraq sen oǵan maqtanyp ketpe, kúnim. (Maqtanbaıtynyńdy bilem ǵoı, ánsheıin aıtamyn, oǵan ókpelep qalma. Jaraı ma?)

Aıtpaqshy, búgin maıdyń 5-i eken ǵoı. Sen ákep bergen gazetten kórip esime tústi. Seni baspasóz kúnimen quttyqtaımyn. Odan keıin búrsigúni bolatyn radıo kúnimen, odan soń Jeńis kúnimen quttyqtaımyn. Jalǵyz men ǵana emes, «Papama menen de sálem aıt!» dep búıirimdi tepkilep jatyr myna tentegiń. Onyń da sálemin qabyl al!

Aıtpaqshy, Ertaı, sen baryp dekanatqa aıt — meni perzenthanada jatyr dep memlekettik emtıhanǵa kirgizbeı qoıyp júrmesin. Meniń «Ádebıettegi eńbekshi áıelder beınesi» degen taqyrypqa jazǵan dıplom jumysymnyń da daıyn ekenin aıt. Óziń bilesiń, osyǵan deıin bir kún sabaqtan qalǵan joqpyn ǵoı men. Memlekettik emtıhan tapsyrýǵa qalaıda kúıim keledi. Qalaıda meniń bıyl qurbylarymmen birge dıplom alýym kerek. Mektepke joldama alyp, klasqa kirip, «Sálemetpisińder, balalar. Men senderdiń muǵalimińmin» dep jas ulandardyń aldynda jymıa kúlip tursam, armanym bolmas edi, dúnıe-aı!..

Oıpyraý, mynaý Sálemhat taǵy da tynyshsyzdana bastady ǵoı... Men osyny Sálemhat, Sálemhat deı beremin. Túbinde Sálemhat atanyp ketip júrmesin osy tentegimiz. Men bul tentegińdi qandaı bolsa eken dep oılaıtynymdy bilesiń be sen? Ul bolsa — saǵan, qyz bolsa — maǵan tartsa eken deımin. Biraq ul bolsa da, qyz bolsa da aqyry, adamgershiligi sendeı bolsa eken! Al saǵan taǵy da Sálemhattan sálem, papasy.

* * *

Adal dos adamǵa medeý de, demeý de, maqtanysh ta, mereke de ǵoı, shirkin! Bizdiń Maıra sondaı ǵoı. Jany qalmaı júr baıǵustyń biz úshin. Baǵana kelip: «Balany ýaıymdama, bosanǵan soń apama baqtyramyz. Apam ózime ákem berińder dep aıtty» dep ketti. Apamdy áýre qylmaspyz. Solardyń syrttaı jasap jatqan qamqorlyǵyna janyń erıdi. Onyń artynan ózińniń «keshki kóleńkeń» — Jomartbek keldi. (Sen ekeýiń birińdi-biriń jeńe almaı-aq kelesińder qajasyp. Sen ony keshki kóleńkem dep atasań, ol seni ózimniń túski kóleńkem dep shyǵa keledi. Áıteýir qısyndyryp, bir nárseni taba qoıady.) Bir gazetti bala etip álpeshtep, «ińga-ińga» dep meni mazaqtap ketti tereze syrtynan. Meıli, mazaqtasa mazaqtaı bersin. Erteń ózi kelinshek alyp, balaly bolǵanda kórermiz onyń áýselesin.

* * *

Bul kúndelikti men jaı, ásheıin, ermek úshin jazyp júrmin, papataı. Sálemhatyń baj etip baqyryp jerge túskennen keıin ózińe berip jiberemin muny. Keıin dos-jarandarǵa oqyp, tuńǵyshymyzdyń dúnıege qalaı kelgenin aıtyp, osy kúnderdi eske alyp kúlip otyratyn bolarmyz áli. Soǵan jazsyn, soǵan jetkizsin! Iá, papataı...»

EPILOG ORNYNA

Kóńili bosap, kózine jas kelgendeı bolyp, Erbol biraz ýaqyt únsiz otyrdy. Boıyn jıyp, býynyn bekitkennen keıin ol sózin qaıta jalǵap, áńgimesin aıaqtaýǵa kiristi.

Minekı, Meńtaıdyń sońǵy kúndeligi osy. Jan tásilimin jasap jatqan adamnyń aqyrǵy tynysy, sońǵy qyryl, sońǵy dirili sıaqty, asyl jardyń aqyrǵy sózi edi bul. Biraq osy azǵantaı sózde men úshin qanshama syr, qanshama jyr jatyr deseńizshi! Qanshama ókinish, qanshama muń bar munda. Oqyp otyryp san ret ókirip, óksip jylaǵanmyn men. Odan aıyrylyp qalarymdy ózim de sezdim be, qaıdam, Meńtaıdy aıalap, aımalap, qushyp, súıýge, baladaı álpeshtep, erkeletýge bir toımaýshy edim. Aqyry onyń bir kishkentaı qara tyrnaǵyna da zar bop ańyradym da qaldym. Tórt jyl soǵysta tórt talyna qylaý kirmegen kómirdeı qara shashym Meńtaıdan aıyrylǵan tusta appaq qýdaı bop shyǵa keldi. Talaı ret uıyqtap jatyp Meńtaı únin estidim. «Janym Erbol, er bol!» dep ol san ret qulaǵyma sybyrlady. Eden syqyr ete tússe, Meńtaıdyń júrisin tanyp, san ret basymdy kóterip aldym. Onyń kóıleginiń sybdyryn estigendeı bop san ret eleńdedim. Biraq ol kelmedi, kórinbedi. Máńgilikke joq boldy, ǵaıyp boldy. Tań aldynda kórgen tátti tústeı ǵana eles qaldy.

Keıde bir ońashada, ótkendi oılap muńǵa batasyń. Sonda, «Qudaı-aý, qaıda sol jyldar?» degen Abaı joldary eriksiz eske túsedi. Oılap-oılap kelip, jastyq shaǵyńnyń orynsyz ótpegenin ishteı medeý, maqtanysh etesiń. Óıtkeni adamzat tolqyn-tolqyn bolyp dúnıege keledi, túıdek-túıdegimen ómirden ótedi. Ár tolqyn, ár túıdek alǵy shepke sherý tartqan ásker legine uqsaıdy. Oktábr revolúsıasy men Azamat soǵysyna qatysqan qurysh adamdardyń temir tasqyndy legine ilesip, biz 18 ben 22 jastyń arasynda azattyqtyń aýyr júgin arqalap, tórt jyl tolassyz qan keshtik. Peshten jańa ǵana qotarylǵan qyzyl shoıyndaı júıtkip, batystan Moskvaǵa qaraı lyqsyǵan ot pen órt seliniń, qorǵasyn men temir topanynyń aldyn tostyq. Bizdiń jas tánimizdi nemis fashıseriniń oǵy shurq-shurq teskiledi; jaý tankteri ústimizden taptap, jas súıegimizdi syqyr-syqyr syndyrdy; jas júrekterimizge nemistiń qulashtaı qanjarlary kirsh-kirsh qadaldy. Konslagerden qashqanymyzda nemistiń qasqyr ıtteri qoń etimizdi tyrmalap, terimizdi jalbyratyp, qan josa etip talady. Bizdi zulym jaý kameralarǵa qamap, ýly gaz jiberip tunshyqtyrdy. Bizdi olar tirideı otqa órtedi, kózimizdi baqyraıtyp qoıyp, tikemizden tik turǵyzyp kórge kómdi. Biraq biz:

— Qasıet kúshi Uly Otannyń,
Qanatyn ber qyran qustyń,
Ashýyn ber arystannyń,
Júregin ber jolbarystyń!
Kúlli álemniń ashý-kegi,
Orna meniń keýdeme kep!
Jaý jolyna atam seni,
Bomba bol da jaryl, júrek!

dep, janǵan samoletten jaý kolonnasyna jaý oǵyndaı shanshyldyq, aınalaǵa ólim shashqan ajal DZOTyna óz denemizdi ózimiz qol granatadaı laqtyryp, dushpan pýlemetin qanymyzben qaqalttyq. Jaýǵa janymyzdy bersek te, arymyzdy bermedik. Biz jyǵylyp jatyp — turyp jattyq, ólip jatyp — jeńip jattyq. Halyq namysyn qorǵasynǵa qosa quıyp, quryshpen kiriktirdik te, bombaǵa qanat, snarádqa zarád ettik. El táýelsizdigin tóbemizge tý etip kóterdik. Sóıtip biz dúnıeni jaıpap kele jatqan temir topandy toqtattyq. Biz Otan jaýyn osylaı jeńdik.

Biz maıdanda qandaı adal bolsaq, mahabbatta da sondaı pák boldyq. Ár júrekte asyl adamgershilik, aınymas mahabbat bolýyn tiledik. Óıtkeni ómirden qol ustasyp óter jan serik jalǵyz jaryn shyn súıe bilmegen adam joldasyn da jaqsy kóre almaıdy, kollektıvin de qurmetteı bilmeıdi. Jan jaryna adal bolmaǵan adam qylǵan qyzmet, istegen is, atqarǵan jumys, arqalaǵan qoǵamdyq mindetine de adal bola almaıdy. Sebebi sanaly ómirdiń bar qyzyǵy mahabbatqa tireledi. Sondyqtan da mahabbatqa soqpaı ketetin sezim az. Anaǵa súıispenshilik, jarǵa qushtarlyq, Otanǵa perzenttik, týǵan topyraqqa boryshtylyq sezimderiniń bári mahabbatqa baılanysty. Adam boıyndaǵy eń asyl qasıet adamgershilik sezimi de mahabbatpen sabaqtas. Óıtkeni mahabbat qadirin bilmeıtin adamda adamgershilik sezimi bolmaıdy, al adamgershiligi joq kisiniń júregin mahabbat mekendemeıdi. Joǵaryda Týrgenev pen Prıshvınniń mahabbat jaıyndaǵy tamasha sózderi keltirildi. Meniń oǵan qosarym «mahabbat» degen asyl jibekke túıilgen otanshyldyq, eńbekshildik, dostyq, týystyq, baýyrmaldyq sezimderi árbir jas júrektiń jalyndy týy bolsa eken dep tileımin. Biz — Oktábr revolúsıasynan keıin dúnıege kelgen jańa urpaq Otanǵa da, mahabbatqa da aq júregimizben adal qyzmet ettik. Mine biz muny ózimizdiń máńgilik maqtanyshymyz dep bilemiz. Osy maqtanyshtyń ákeler júreginen balalar júregine kóshýin kórsetý de búgingi kúnniń taqyryby. Ony qalaı kórsetý, árıne, jazýshynyń mindeti.

— Iá, ıá, uqtym. Ne suraıyn dep otyrǵanyńyzdy túsindim. Meńtaıdan basqalar qaıda qazir demeksiz ǵoı? Ony da aıtaıyn sizge.

Ýnıversıtet bitirgennen keıin, uıadan ushqan balapandaı bolyp, árkim ár jaqqa ketti. Bireý qıaǵa qonyp, bireý qıyrdy mekendep júrip jatyr qazir. Balapan basqan taýyqtyń uıasyna baıqaýsyzda túsip ketken úırek jumyrtqasynan shyqqan sýshyl balapandaı bolyp, fılfakty bitire sala muǵalim bolmaı, jýrnalısıkanyń aıdyn kóline tartyp men kettim. Ol otyzdyń birazy ǵylymı qyzmetker boldy. Kópshiligi muǵalim. Qyzdar aldaqashan kúıeýge shyqqan, jigitter áıel alǵan. Bir kezdegi búldirshindeı qyzdar men qyrshyn jigitter búginde sary qaryn áıel, saqaldy shalǵa aınaldy. Aldynyń balalary ınstıtýtqa ilinip, baıaǵy biz basymyzdan keshken jastyqtyń jármeńkesine endi olar kirdi; bizdiń jastyqtyń jyǵylǵan jalaýynyń ornyna, olar óz týlaryn kóterdi...

Solardyń ishinen Meńtaı ekeýmizdiń máńgilik adal dosymyz Jomartbek Joldın ǵylym doktory ataǵyn aldy. Zaıkúl esebin taýyp, bir bastyqtyń eteginen ustaǵan. Sonyń bedelimen, tamyr-tanystyq degen kári keseldiń kómegimen ol da kandıdat degen atqa ıe bop alǵan. Qazir ol bir ınstıtýtta «basyn jaryp, kózin shyǵaryp» ádebıetten sabaq beredi. Zákeń burynǵynyń bárin umytqan. Ásheıinde shekireıip júretin áıel, kandıdat bolsa múlde kekireıip ketedi emes pe. Ol da solaı: kezdese qalsań — tanyǵysy kelgenin tanıdy, tanyǵysy kelmegenge tanaýyn kóterip júre beredi. Jeńiltek adamdy jaǵdaı ózgertpeı qoıa ma? Minekı, ómir degenińiz, keıde, oısyz, ushqalaq adamdy ushpaqqa osylaı shyǵarady eken. Qanıpa da — kandıdat. Maıra Abaeva Lenın ordenimen nagradtalǵan. Jaqynda oǵan eńbegi sińgen muǵalim ataǵy berildi.

Tumajannyń da qaıda ekenin bilgińiz keletin bolar? Jer ústinde ol da júr. Biraq bizdiń qoǵamymyzda ondaılardyń orny túrme emes pe? Túrmege túsken. Saqtyq kasasyn meńgerýshi bop turǵanda birneshe oblıgasıaǵa podlog jasap, memlekettiń kóp aqshasyn jegeni jáne, óz sózimen aıtqanda, basqa da «úzip-julyp, julmalaǵany» úshin kóp jylǵa sottalǵan. Onyń eki sóziniń biri «Oshaqbaev opyq jemeıdi» bolyp kelýshi edi. Joq. Oshaqbaevtar da omaqasady eken. Olardyń ádiletsizdiginiń, arsyzdyǵynyń, ynsapsyzdyǵynyń zaýaly — zań eken.

Al endi qalǵan kim deısiz ǵoı? Qos ǵashyq Tana men Zaman bolar. Ertedegi eki ǵashyqtyń qoly jetpegen muratqa osy ekeýi jetti. Ekeýi qosylyp, kóp beınetterdi bastarynan keshirip, sol jaqta júrip ınstıtýt bitirip, elý tórtinshi jyly elge keldi. Qazir ekeýi de muǵalim. Tana Serkebaeva eki ret Joǵarǵy Sovetke depýtat bolyp saılandy. Bilimbaı, Erbol, Mahabbat, Meńtaı esimdi tórt balasy bar. Bir ul, bir qyzyna Meńtaı ekeýmizdiń atymyzdy qoıypty. Men olarmen anda-sanda kezdesip turamyn. Kezdesken saıyn aldymen kishkentaı qyzdaryn qushaǵyma alyp: «Meńtaıym meniń!» dep shópildete súıemin. Sodan soń Tana men Zamanǵa qarap:

— Al osy zamannyń Qozy Kórpeshi men Baıan sulýy, amansyńdar ma? — dep qushaǵymdy jaıamyn.

Kózderi jasaýrap, erinderi dirildep ol ekeýi qatarlasa maǵan qaraı umtylady.

Asyl jar, adal dosqa ne jetsin, shirkin!

1963-1970 Almaty

---