InfoHub Logo

BİRİNSHİ DÁPTER

1

— Erkin, súıinshi! Oqýdan aǵań keldi, áıel alyp kelipti.

Men bul qýanyshty habardy Jabyrda shóp oraǵynda júrip estidim. At tyrmamen shóp jınaımyn. Qashan jazǵy demalysymyz bitkenshe, biz oqýshy balalar, kolhozda jumys istemeımiz.

Áýesqoı qyz-kelinshekter brıgadır Bekbosynnan:

— Kimdi ákepti?

— Qandaı áıel ákepti?

Ákelgen áıeli sulý ma eken? — desip, jamyrap surap jatyr,

Al sózdi Bekbosyn aýzyn burtıtyp:

Mine, mynaý, — dep, basbarmaǵyn kórsetedi.

— E, ol ne degeniń?

— Sulý deseń, sulý! Oqyǵan deseń, oqyǵan...

Áńgime meniń Almatydaǵy alty aılyq býhgalterlik kýrsqa oqýǵa ketken Sársebek aǵaıym jaıly. Sońǵy kezde jazǵan hatynda ol: apa, cizge kelin alyp baram, toı qamyn jasaı berińiz dep, jazǵan bolatyn. Bul habardy estip, sheshemde es qalmaǵan. «Qaraǵym balam, men bolsam qartaıdym. Onyń ústine densaýlyǵym nashar, dymkes adammyn. Eki kúnniń birinde aýyryp qalam. Seniń meni aıaıtyn kúniń bola ma? Nege úılenbeısiń? Óziń quralpy jigitterdiń bári-aq úılenip jatyr. Solardan kembisiń? Áńgimeni qoı da úılen, úıge shúıke bas bireýdi kirgizip ber» dep, aǵaıymnyń qulaǵyn damylsyz qashaı beretin onyń ózi edi.

Kelin túsirý sheshemniń aıyqpas armany bolatyn. Mine endi apataıymnyń sol armany oryndalǵan eken.

Jeńgeli bolǵanyma, sóz joq, men de qýanyshtymyn. Bekbosynnyń men áli kórmegen jeńgemdi maqtap aıtqan sezderi janyma jaǵyp barady. Úıge tez jetýge, men úshin jer túbi sanalatyn tý sonaý Almatydan ákelingen nárkes kóz, jas jeńgemdi tezirek kórip, tanysýǵa yntyqpyn.

Minekeı, jumys sońynan astyma toqym salǵan jaıdaq atpen Tuıyq qaıdasyń dep, quıǵytyp shaýyp kelem.

Esik aldy abyr-sabyr kóp kisi. Áıelder, balalar. qazan asylǵan, qoı soıylǵan. Qatarynan qoıylǵan qos samaýyrdyń lapyldaǵan jalyny aspanǵa atady. Qora jaqtan kelip, attan top etip túsip jatyrmyn.

Qazan basyndaǵy áıelder ózimniń kórshiles jeńgelerim. Bireýisi meni kórip:

— Erkin keldi! Súıinshi! Súıinshi alamyz! — dep júgirdi.

Sońynan jáne bir áıel júgirip keledi.

Ekeýlep bas sap, qalta-qaltamdy aqtaryp, julmalap júr. Neń bar, neń joq demeıdi. Ózim oqýshy bolsam, ózim jumys basynan kelsem, nem bolýshy edi. Ústimdegi kıimderim jamaýly, eski jumys kıimderi. Shalbarymnyń bir qaltasy úńireıgen tesik. Jeńgelerimniń bireýiniń áýmeserlene suqqan qoly sol tesikten sýmań etip ary ótip ketti. Jalańash sanymdy bir-aq baryp qapty. Oıbaı dep, qolyn jylan shaǵyp nemese áldene tistep alǵandaı baqyryp, qaıtadan sýyryp aldy...

Men mázbin, kúlkige qaryq bolyp jatyrmyn...

Bir jaǵymnan sap etip sheshem paıda bola ketti. Qozǵalǵan saıyp oıbaı dep, ilmıip qalǵan, kúndegi qalpy joq. Qýanyshyn qoıarǵa jer tappaı qalbalaqtap, ushyp júr.

— O, shybynym, keldiń be! — dep qolymnan jeteleı jóneldi. Aýyz úıdegi kóp adamdardyń arasyn jaryp ótip, birden tór úıge ákeldi. Munda da birsypyra kisi otyr.

Meniń kelýimde zor mán bardaı-aq:

— Mynaý meniń kishi balam Erkin, — dep áldekimderge dabyra sap, tanystyryp jatyr.

Tór úıdiń oń jaǵynda shymyldyq qurylǵan kereýet — aǵaıymnyń kereýeti. Men jańa túsken jeńgemdi aýyl daǵdysy boıynsha sol shymyldyqtyń ishinde, qyz-kelinshekterdiń qorshaýynda, basyna bórtpe sháli jamylyp, syzylyp otyrǵan bolar dep oılaǵan edim. Sóıtsem, shymyldyq túrýli, tósek jınaýly.

Ol mańda eshkim de joq.

Tósekke qarsy, tereze jaqta óz aldaryna oqshaý top bop shúıirkelesip birneshe qyz-kelinshekter otyrǵan. Solardyń arasynan men buryn kórmegen, ústine qonymdy sý jańa kókshil kostúm, appaq aq kofta kıgen, basyna bir baılam úlbiregen jup-juqa oramal baılaǵan, tip-tik suńǵaq boıly, kúlim kóz, qara tory bireýisi ornynan óte sypaıy túregelip, maǵan qaraı júrdi.

— Janym, jeńgeń osy bala, aty Qanysha, — dep, sheshem bizdi tanystyryp jatyr.

Jeńgem maǵan bir kórgennen unady. Bekbosynnyń sulý deseń sulý, oqyǵan deseń oqyǵan dep, maqtaýyna turarlyq adam tárizdi. Kórki de, kıim kıisi de ásem, osy bıyl pedýchılıshe bitirgen. Ony da men baǵana Bekbosynnan estigem. Qalada oqyǵan, mádenıet kórgen jan ekendigi bylaı da kórinip, bilinip tur. Qasyndaǵy aýyl qyz-kelinshekteri bir tóbe bolǵanda, ol óz aldyna oqshaý bir tóbe.

Jas jeńgem ornyna qaıta baryp otyrdy. Ádemi túzý aıaqtaryn bireýine bireýin qatar janastyryp, eńsesin tip-tik ustap, moınyn jan-jaǵyna aqqýsha sánmen buryp, kózin jurtqa qıǵashtaı tastap otyrysy sonshalyq kerim-aq edi.

Men ishimnen qýandym da súısindim. Jaraıdy Sársebek aǵaıym! Bul mańaıdaǵy talaı mynaý degen qyzdardy jaratpaı, mensinbeı júrýshi edi. Ózine naǵyz serik asyl jar, ómirlik dos tapqan eken!

Bul bólmede men tanymaıtyn jáke eki adam otyr. Ekeýi de áıel jandar.

Biri tórdiń qaq tóbesinde, aýyl sovet predsedateli Nuralymen qatarlas, erkekshe maldas quryp otyrǵan jalpaq keýdeli, deneli, mosqal jasty qara áıel. Aty Baljan, Qanysha jeńgemniń birge týǵan ápkesi.

Ekinshisi, Baljannyń tómengi jaǵynda enesin janamalaǵan qulynsha oǵan erkelikpen súıene túsip otyrǵan, qasy, kózi qap-qara, eliktiń laǵyndaı súıkimdi jas qyz. Kómirdeı qara shashyn jelkesine tógildire qyryqqan. Bul Baljannyń Ǵalıa deıtin qyzy eken. Jasy men shamalas. Maǵan ol kez almastan qaraı beredi.

Jas jeńgem Qanyshada áke de, sheshe de joq. Ekeýinen birdeı jas aıyrylǵan. Jan ashyr jaqyn týystan bary osy Baljan kórinedi.

Baljan bizben kórshi Bógen aýdanynda turady.

Sársebek pen Qanysha Almatyda men sendik, sen mendik dep, qol alysyp bolǵan soń ózara keńese kep, bylaı etedi. Munda bizdiń aýylǵa tike tartyp kelmeı, joldan Baljandarǵa soǵady. Qanysha áke ornyna áke, sheshe ornyna sheshe bolǵan ápke-jezdeleriniń aldynan ótip, bir aýyz rızashylyq sózderin alady. Sodan osynda keledi.

Baljan men Ǵalıany qolqalap ózderimen birge ertip keledi.

2

Bizdiń úıde toı.

Úılený toıy.

Bıbisara sheshemniń talaıdan arman etken toıy. Toı dese, Tuıyqtyń halqy bir jyrǵaıdy. Shaqyrǵan-shaqyrmaǵany esep emes, shubap kelip jatady. Kempir-shaldar nemere-shóberelerine deıin tastamaı, arqalap, nemese qoldarynan jetelep, ertip alady.

Aýyldyń bar turǵyny túgel bitpeı, toı tarqaǵan bolyp sanalmaıdy. Bola beredi. Qutty bolsyn aıtyp kelgen jurtqa qashan kelse-daǵy esik ashyq.

Dastarqan jaıýly.

Qazaq asyqpaı-saspaı, babymen toılaǵandy unatady.

Osy kezde bizdiń úıdegi shańyraq ıesi úlken adam — sheshem Bıbisara. Ákemiz Mamyrbaı budan úsh jyl buryn jylqy baǵyp júrip, sýyq tıip, qaıtys bolǵan. Qutty bolsyn aıtyp kelýshiler birinshi sózin áýeli úı qojasy shesheme baǵyshtaıdy.

— Qus qutty bolsyn, ana!

— Sheshe, kelin qutty bolsyn!

— Jastar baqytty bolsyn, — deıdi,

Úlken, kishi bárine birdeı qalbalaqtap, apamnyń jany qalmaıdy:

— Aıtqandaryń kelsin!

— Úıge kirińder! Tórletińder! — deıdi. Ózi esik ashyp, qyzmet etip, aıaǵynyń úshinen jorǵalaıdy.

Bıbisara sheshem aýmaly-tókpeli zamandy kóp kórgen, qaıǵy-qasiretti basynan kóp keshirgen. Ómirdiń ózge taýqymetin bylaı qoıǵanda, toǵyz qursaq kótergen adam eken. Sodan bary Sársebek ekeýmiz ǵana. Qalǵandaryn ózi bergen alla taǵala ózi alǵan. Sheshem baıqusty jylatyp—syqtatpaı, qapalandyrmaı, qaıbir jaıdan-jaı ala saldy ǵoı deısiń.

Áıteýir qybyrlap toqtamaı, shala-jansar júrip turatyn bir saǵattar bolady ǵoı. Sheshemniń densaýlyǵy sol tárizdi. Baıqustyń aýyrmaıtyn jeri joq, tula boıy tolǵan aýrý.

Basym deıdi, belim deıdi, aıaǵym deıdi, tizem deıdi... ishi-syrty túgel aýyrady. Aýylda dáriger bolmaǵandyqtan, ol aýrýlardyń bárine de emshi ózi.

Apamnyń sandyǵynyń bir buryshy tolǵan dári-dármek, Keıbiri qaǵazǵa oralǵan, keıbiri shúberekke túıilgen, keıbiri bylaısha tastaı salynǵan. Bir jeri aýyrsa, sodan keńili túsken bireýin alyp, iship jatady. Keıde táýir bop jazylady, al keıde burynǵysynan beter aýyryp qalady.

Kóp dáriniń ishinde aptekadan alynǵany qansha bolsa,qoldan istelgeni, jurttyń bergeni jáne sonsha. Bireý birdeńeni dári eken dep aıtsa, apam sony qalaı Da tappaı tynbaıdy. Kókemaral, buǵynyń múıizi, adyraspan, jylannyń basy, ý qorǵasyn degen sekildi ne ǵalamat dárileri bar,

Búgingi myna toıdyń ústinde sheshemniń dymkestiginen túk qalmaǵan. Búkish beli túzelip, aryq betiniń úshinde qyzǵylt nur paıda bolǵan. Kelin-kepshikterimen qatar qımyldap, qonaqtardyń asty-ústine túsip, jan tappaı júr.

Sársebekte de mursha joq. Toı malyn soıysyp, araq-sharapty dúkennen ózi ákelip, qara terge túsip júr. Biraq jıyrma úsh jasar qablan jigit buǵan moıymaıdy, sharshaý degendi bilmeıdi. Ne istese de istegen isin japyryp jiberedi.

El ishi aǵaıymdy jaqsy kóredi: eshkimmen qaq-soǵy joq, jumysyna tyńǵylyqty. Eshkimniń ala jibin attamaıdy, mas bop araq ishpeıdi. Úlkendi aǵa, kishini ini dep turady.

Men aǵaıyma qaraǵanda basymnan sóz asyrmaıtyn qyzba, shataqtaýmyn. Al aǵaıymda ol minezdiń jurqasy da joq.

Sársebektiń bilimi, nebári, tórt qana klastyq. Biraq ol ármen qaraı jalqaýlanyp oqymaı qoıǵan emes. Ol kezde bul mańaıda odan joǵary mektep bolmaǵan.

Aǵaıym ózdiginen kóp oqıdy, qolynan gazet-jýrnal túspeıdi. Sondyqtan kóp biledi. Aǵymdaǵy saıasat, halyqaralyq jaǵdaı jóninde sóıleskende, nemese óziniń býhgalterlik jumysyna qatysty máseleni áńgime etkende, ol on klass bitirgenderdiń ózin qanjyǵasyna baılap áketedi.

Aýyl qyzdarynyń bireýine úılene salmaı, áıeldi tý sonaý Almatydan ákelýi de aǵaıymnyń talǵampazdyǵy kúshtiliginen bolsa kerek. (Basqalardy qaıdam, men ózim solaı oılaımyn).

Aǵaıymnyń úılený toıynda men-daǵy janymdy salyp qyzmet etip júrmin. Elgezek pysyq balanyń bireýimin. Qaıda jumsasa da ushyp turam. Al qolym qalt etse, qonaq qyz Ǵalıanyń qasynan shyǵam.

Ǵalıa ekeýmiz tep-tez-aq úıir bola ketistik. Ol menimen túıdeı jasty — qurdas bolyp shyqty. Oqýymyz jáne birdeı — Ǵalıa da bıyl jetinshi bitiripti.

Ǵalıamen áńgimelese otyryp, qıaldaımyn: Onynshyny qatar bitiredi ekenbiz. Sodan soń ınstıtýtqa birge baryp tússek. Ony da birge bitirip shyqsaq. Sosyn Qanysha men Sársebekke uqsap úılenip, toı jasasaq.

Ǵalıadan kim bolǵysy keletinin suraımyn. Dáriger bolsam deıdi. Al meniń armanym jýrnalıs bolý. Ol az bolsa, jazýshy bolý.

Ony-muny sharýamen, úlkenderdiń o jaq, bu jaqqa jumsaýymen Ǵalıanyń qasynan ketip qala berem. Mine sol kezderde Ǵalıa jalǵyzsyrap qalatyn tárizdi. Úıge, sheshesiniń qasyna barmaı, kóshe jaqtaǵy jalǵyz túp nán báıterektik saıasyna ornatylǵan taqtaı oryndyqtyń ústinde jalǵyz ózi otyrǵan kúıinde qalady. Álsin-álsin burylyp qarap, meniń kelýimdi kútip otyrady,

Men kelgende sergip, kóńildenip qalady.

Ekeýmiz jańa tanys bolǵanǵa esh uqsamaımyz. Birin-biri talaıdan biletin, úırenisken adamdar tárizdimiz. Eski dostar tárizdimiz.

Ertesinde keshke qaraı Tuıyqqa arbasyn saldyratyp kóshpeli kıno kele qalar ma! Anda-sanda bir keledi. Sondyqtan, ásirese, balalar úshin bul degen qýanyshty oqıǵa «Kıno!», «Kıno kepti!» dep, azan-qazan shapqylasyp júr.

Ǵalıany bir jaqqa ertip áketýge syltaý taba almaı otyr edim. Bul endi jaqsy boldy. Ekeýmiz kınoǵa baryp kelýge úlkenderden ruqsat suradyq.

Eki kúnge sozylǵan molshylyq toıdyń bul kezde aýyr jumysy aıaqtalǵan. Kelim-ketim kisi azaıǵan. Osy toıdyń negizgi sebepkeri bolǵandar jáne biraz syıly adamdar otyr. Olarǵa bizdiń qajetimiz shamaly. Apam da, Baljan qudaǵı da:

— Baryńdar, baryp kelińder, — dedi.

Mine, endi Ǵalıa ekeýmiz kınoǵa kele jatyrmyz.

Kınoǵa jalǵyz kelý bir basqa da, qyz ertip kelý bir basqa ekenin men birinshi ret osy joly sezingen tárizdimin. Keshe ǵana bala edim, búgin bozbalamyn. Ózimdi soǵan laıyq sylqym da baısaldyraq ustaýǵa tyrysamyn. Aıaǵymdy áldekimderge eliktep shırata basam.

Osy kele jatqanymdy kóldeneń jurt, ásirese balalar kórse eken dep tileımin.

Ol kezde Tuıyqta klýb deıtin klýb joq, tek aty ǵana. Bir kezde ishinde adam turǵan, qystaqtaǵy kóp úılerdiń bireýindeı alasa toqal úı. Kıno sonda bolady. Esik aldyna biraz bala-shaǵa jınalyp qalǵan. İshterinde meniń klastas, mekteptes dostarym bar. Olar bizge edireıip qarasady. Birin-biri túrtpektep birdeńeler aıtady. «Erkindi qaraı gór, jaman neme, qasyna áp-ádemi qyz ertip apty» deıtin tárizdi.

Ǵalıa ekeýmizdi kózderimen iship-jep barady.

Jaıshylyqta bolsa, qastaryna jetip baryp, jamyrasa keter edim, ol zaman ótken. Anadaıdan bas ızep amandasyp, Ǵalıamen oqshaýyraq toqtadym.

Klýbtyń esigi alasa. Qısaıta kıgen kepkasynyń astynan toqpaqtaı bop shashy dýdyrap shyqqan, uzyn moıyn kınomehanık jigit tapal esikti tula boıymen búgile tirep, bılet satyp tur. Kasır de ózi, tekserýshi de ózi,

Jurt jáne biraz jınalǵansha biz álgi arada tosyp turdyq. Kóp tursań, orynnan qur qalasyń. Kınony qaqıyp túregep turyp kóresiń.

Nemese maldas quryp kir edenge otyrasyń.

Búgin men baımyn, myrzamyn. On somdyq kókala qaǵazdy qaltamnan jarqyratyp sýyramyn.

— Dva bılet, — deımin orysshalaǵan bop.

Bir somdyqtan bir ýys aqsha qaıyryp berdi. Men ony sanap, áýrelenip jatpaqshy emespin, qalaı bolsa solaı ýmajdap, qaltama sala saldym. Artyq nemese kem berip jatýynan men úshin kelip-keteri shamaly tárizdi.

Qyz aldynda shuqshıyp aqsha sanap, usaqshyl bolyp kóringim kelmeıdi.

Menimen birge oqıtyn balalar bunyń bárin baıqap, jipke tizip qarap túr. Ádeıi qasymdaǵy Ǵalıaǵa estirtip:

— Mynaý búgin ne bop ketken?

— Ózi baıypty.

— Qaıyryp bergen aqshany tipti sanamaıdy, — desip, sózben shabaqtap qoıady.

Men estisem de, estimegen bolam.

Tuıyqtyń kınosy naǵyz demokratıashyl kıno. Úlken-kishi, bala-shaǵa dep, talǵap, sorttap jatpaıdy. Kim aqsha tólese, sol kire beredi. Oryn joq dep, kirgizbeı qoıýshylyq bolmaıdy. Áýelgi kirgender oryndyqqa, sońǵy kirgender jerge otyrady. Nemese tikelerinen tik túregep turady.

Kınonyń orta tusynan kelip te kire berýge, qalaǵan ýaqytta shyǵyp kete berýge bolady.

Áıelder emshektegi balalaryn ala kelip, jylasa, omyraýlaryn jarqyratyp ashyp, emizip otyrǵanyn kóresiń. Eki jumys birden bitip jatady: anasy kıno kórse, balasy torsyqtyń raqatyn kóredi.

Kartınanyń ár bóliminen keıin sham janyp, plenka aýystyrylady. Kıno qaıta bastalǵanda:

— Áı, berkindi al!

— Mynaý qodyraıǵan kimniń basy?

— Áı, otyr!

— Basyńdy al! — degen sekildi ýlap-shýlaǵan daýystar jamyrap ketedi.

Kishkentaı úıdiń ishi adamǵa lezde toldy. Orta shennen oryn alǵan Ǵalıa ekeýmizdi jurt birimizge birimizdi japsyryp qysyp tastady. «Áı, ármenirek otyryńdar! Qysyp jiberdińder» degen bolam. Bul ber jaǵymnan. Ar jaǵym, qaıta qysa tússe eken deımin. Ǵalıanyń búıirine búıirim janshylýynan onyń júreginiń lúp-lúp soqqan qımylyn anyq sezip, sodan ózime tilmen aıtyp jetkizgisiz lázzat alyp otyrmyn.

Kıno bitti. Jurt qapyryq úıden taza aýaǵa shyqqansha asyq bolyp, tar esikten talasyp-tarmasyp, shyǵa bastady. Quddy monshadan shyǵyp jatqan adamdar tárizdi — bastary burqyraǵan bý, ter. Biz de solaımyz.

Menimen birge oqıtyn balalar ketpeı, bylaıyraq baryp, shoǵyrlanyp tosyp tur. Bizdi tosyp, pále oılap turmasa neǵylsyn. Bireýisi meni shaqyrdy:

— Erkin, beri kelshi!

— Ne?

— Kelseńshi, nemene, biz seni jep qoıamyz ba?

Barmaımyn desem; shabaqtap jáne birdeńeler aıtýlary múmkin. Al baraıyn desem, Ǵalıany jalǵyz qaldyrý yńǵaısyz. Ǵalıanyń olarǵa jolaǵysy kelmeı tur.

— Ne, ne aıtasyń? Osy aradan da estımin,

— Qasyńdaǵy perishteńnen aırylyp qalamyn dep, qorqamysyń?

Men ne aıtarymdy bilmeı qysylyp qaldym,

Ǵalıa jalt burylyp:

— Uıatsyz! — dedi.

4

Biz aýyl sovet predsedateli Nuráliniń úıinde búkil úı ishimizben, Bógen aýdanynan kelgen meımandarymyzben bárimiz qonaq bolyp otyrmyz. Nuráli ádeıi arnap qoı soıǵan, araq-sharapty mol alǵan, Aıanbaı, aǵynan jarylyp kútýde.

Tuıyqta negizinen Aıt, Qurman atalatyn aǵaıyndas eki atanyń balalary turady. Biz Qurmanbyz. Al Nuráli bolsa, Aıtqa da, Qurmanǵa da jatpaıdy, syrttan kelgen kirme.

Nuráli baıaǵyda, kolhozdasýdyń áýelgi jyldarynda Bógen aýdanynda qyzmet istepti. Bizdiń Baljan qudaǵımen ol sol kezde jaqsy tanys eken. Onyń ústine Nuráliniń áıeli Sáýle Baljandardyń rýynan, ıaǵnı Qyzylbóriktiń qyzy.

Baljan men Qanysha da Qyzylbóriktiń qyzy.

Qarǵa tamyrly qazaqqa birimen biri jaqyn bola ketýge, týys bola ketýge osy da jetkilikti. Áıtpese, Nuráli úıi buǵan deıin bizben onsha kóp aralaspaıtyn. Sársebek aǵaıym Nurálini onsha kóp unatpaıtyn.

Qanysha Qyzylbóriktiń qyzy ekenin bilgen bette-aq Sáýle ony bas salady.

— Ózimniń sińlim ekensiń ǵoı, Jalǵyzsyrap júr edim, jaqsy boldy ǵoı! — dep qýanady. Sodan ol úsh kún boıy qashan toı tarqaǵansha, bizdiń úıden shyqqan joq, Aıaǵynan tik júrip, kisi kútisti.

— Sársebek ekeýmiz baja boldyq endi, — dep buryn onsha kóp aralaspaıtyn Nuráli de bul kúnderi bizdiń úıdi janamalap alǵan. Toıdyń ony — munysyna járdemdesip, jany qalmaǵan.

Osy jaqyndyǵymyz baıandy bolsyn, budan bylaı eki úıimiz bir úı bolyp júreıik degen nıetpen endi mine Nuráli bizdi shala shabylyp, qonaq etip otyr.

Nuráli jalpy ishki esebine myqty jan. Mynadaı sáti kelgen kiltińdi paıdalanyp, tasy órge domalaǵan jas jigit Sársebekpen jaqyn bop ala qoısa, ol odan zıan shege me? Shekpeıdi.

Sársebek qazirdiń ózinde kolhozdy qulaǵynan ustap otyrǵan eki adamnyń bireýi, Al aýyldyq sovettiń predsedateli degen laýazymy dardaı bolǵanmen kolhozsyz Nuráliniń kúni joq.

Sársebeksiz kúni joq.

Apam bolsa ishimdikti tatyp almaıdy.

Men áli balamyn, ishpeımin. Ǵalıa da solaı.

Qanysha jeńgem azdap qyzyl ishedi.

Aqtan ketip otyrǵandar Nuráli, Sársebek, Baljan qudaǵı úsheýleri.

Nuráli jasynyń ulǵaıyp qalǵanyna qaramastan araqty táýir ishedi. Etti de táýir jeıdi. Balýan deneli, betteri bylshıǵan, qara murt, qara sur adam. Bir kóziniń aǵy bar. Rúmkadaǵy araqty qaǵyp salǵanda. bórenedeı jýan moıny jybyr etip qoımaıdy. Bet-beınesi eshqandaı qınalǵan nyshan bildirmeıdi. Araq emes, jaı sý iship otyrǵandaı. İship-jegen saıyn býsanyp, betteri qyzyl qoshqyldanyp, qarq-qarq etken qarǵa kúlkisi odan beter erkindep baptana túsedi. Ettiń qaıdaǵy semizin, maılysyn terip asaǵanda, jemeı qarap otyrǵan meniń júregime kilk etip maı tıgendeı bolady, —

Sársebek araqqa qushtar emes. Nuráliniń álsin-álsin:

— Kel, baja, alyp qoı, — dep, zorlaýymen ǵana iship otyr.

Baljan birinshi quıǵandy erkekterden qalyspaı qaǵyp tastap edi. Odan keıingisi jaı demeý ǵana: «Al, men de.aldym», — dep, rúmkany kótergen bolady da, ernin tıgizip, qaıta qoıady.

Nuráliniń áıeli Sáýle kishkentaı ǵana shúıkebas aqsur adam. Qoı aýzynan shóp almas momyn. Kúıeýiniń betine týra qarap sóılegendi bilmeıdi. «Áke, meniń keselim bar, jaqpaıdy» dep, ishimdikti aldyna jolatpaıdy.

Sáýle, shynynda da, naýqasshań.

Kesh boıyna Sáýle bizben qatar otyryp, bir shyny shap ishken joq. Tek qurdaı jorǵalap kútýdi biledi.

Áıeldiń óz úıinde dál munsha tómen etek bolýy Qanysha jeńgeme oǵash kórinse kerek. Ol birneshe ret óri narazylyq bildirgen, óri qatty ótingen daýyspen:

— Ápke, beri qatarǵa otyrsańshy.

— Tamaq alsańyzshy, — dep edi. Sáýle ár túrli syltaýlar aıtyp, dastarqanǵa sonda da jolamaı qoıdy.

— Jeńder, áke. Tamaq qaıda qashar deısiń. Ózim ustap júrmin ǵoı, — deıdi.

Nuráli bir kezde:

— Áı, qatyn, sorpa ákel, — dedi.

Sáýleniń atyn atamaı, áı qatyn dep sóıleý onyń ádeti. Qanysha Nurálige tiksine qarady:

— Jezdeke, bunyńyz qalaı? Ol kisiniń tamasha aty bar emes pe? Atyn nege atamaısyz? Mal qaıyrǵandaı «eı!» deısiz.

Qysylatyn Nuráli emes.

— Baldyzjan, sen bizdi túzeı almaısyń. Úırenip ketken aýyz ǵoı, — deıdi.

Aýyl daǵdysy boıynsha eki shaı, bir etpen tún ortasyn aýǵyzyp, úıge qaıttyq. Nuráli bul kezde qatty qyzý. Esik aldyna shyqqasyn ol aǵaıymdy jiberseıshi. Biz anadaıda kútip, qarap turmyz. Nuráli tilin shaınaı sóılep:

— Sársebek, men seni buryn da óz inimnen kem kórmeıtin edim. Endi mine baja boldyq. «Tórt aıaqtyda bota tatý, eki aıaqtyda baja tatý» degen maqal bar. Meniki, seniki demeı aralasyp turaıyq. Maqul ma?

— Maqul, Nureke, — dep Sársebek bas ızegendi biledi,

— Aınalaıyn, kelshi sol úshin,

Nuráli Sársebekti moınynan qapsyra qushaqtap alyp, silemeılep súıip jatyr.

Erkek pen erkektiń súıisýin sóleket kórgen Baljan qudaǵı:

— Kim bilgen, baja degen nemeler kúshik tárizdi bolady eken ǵoı, — dep, mysqyldap kúlip qoıady.

5

Tórt-bes kún qonaq boldy da, Baljan men Ǵalıa qaıtamyz desti.

Bógen aýdanynan kelgen qudaǵı kórgen-túıgeni mol, kisilikti, arnaly adam kórinedi. Oqýy joq bolsa da, kópten aýylda basshylyq qyzmetter atqaryp keledi. Birneshe jyl aýyldyq sovetke predsedatel bolǵan. Osy kezde kolhozda sıyr fermasynyń meńgerýshisi. Baljan dep, atyn aıtsa, birsypyra jurt biletin bedeldi syıly adam kórinedi.

Bizdiń úıdiń ishi Baljannan taǵy biraz qonaq bop jata túsýin ótindi, Biraq Baljan Qazir sharýa kezi ekenin aıtyp ılikpedi.

Onyń jata túsýin tileýshiniń biri menmin. Ǵalıa ketpese eken deımin...

Bizdiń úıdiń ishi shamalary kelgenshe, Baljan qudaǵıdy syılap, rıza etip attandyrýǵa baryn saldy. Burynǵynyń kádesi dep, kóılek kıgizip, shapan japty,

Ǵalıaǵa kóılek kıgizdi.

Baljan keıbireýler tárizdi dúnıeqońyz adam emes eken. Usynǵan nárselerdi qınalyp ázer aldy. Aǵa, jeńgeme óte baısaldylyqpen birsypyra ónege, aqyl sózder aıtyp attandy.

Áne, olar mingen júk mashınasy artynda shańy shubalyp, uzap ketip barady, Men kózimdi almaı, qaraýmen turmyn. — Kýzovta kabınaǵa arqasyn berip otyrǵan jalǵyz qara — Ǵalıa, Baljan kabınada.

Meniń kózim Ǵalıada.

Júregimniń bir tal názik qyl tamyryn ol ózimen birge aýyrta julyp, sýyryp alyp ketip barady.

Ǵalıa ekeýmiz hat jazysyp turmaq bop keliskenbiz. Endigi jubanyshym sol ǵana.

Hatty dál qazir — Ǵalıanyń qarasy kózden ǵaıyp bolysymen otyryp jazar edim. Biraq bul tym tez. Arada, sypaıygershilik úshin bolsa da, tórt-bes kún ótýi kerek. Men soǵan qalaı da shydaýym kerek.

Tórt-bes kún emes, tórt-bes jyl ótkendeı boldy.

On oılanyp, júz tolǵanyp degendeı ónerimniń bárin salyp hat jazdym Ǵalıaǵa. Ony ádemilep búktep, ádemi konvertke salyp jónelttim. Marka japsyrýymda, hattyń aýzyn jelimdeýimde ıneniń jasýyndaı min bolmaǵan shyǵar-aý.

Endi júregim attaı týlap jaýap kútýdemin. Ǵalıa ne jazar eken degendi oılaǵanda, tósekte jatyp, uıqym shaıdaı ashylyp ketedi.

Bir kúni keshke jumystan kelsem, Qanysha jeńgem kúlimsirep:

— Erka, bıle, — deıdi.

Bunyń ne yrym ekenin qaıdan bileıin.

— Nege?, — dedim.

— Bıleseń, sep qýanatyn bir nárse berem.

«Bıleniń» syryn men endi túsindim.

İshim birdeńeni sezgendeı jylyp qoıa berdi.

Jeńgem maǵan aýzy ashylmaǵan bir hat berdi. Ǵalıanyń haty edi.

Oı qýanǵanym —aı!

Hatty ońashaǵa alyp ketip oqydym, İshi tolǵan basqa jurtqa sezdirýge bolmaıtyn qupıa bolyp kórindi maǵan. Sóıtsem, jaı ǵana amandyq, esendik.

Qupıa túgi de joq.

Meniń jazǵan hatymdy alǵanyn, ózderiniń qalypty tirshilikterin jazady.

Ýaqa emes, bul tek bastamasy ǵoı, Jurtqa kórsetpeı, jasyryp oqıtyn hattardy da jazysatyn kez bolar.

Sol kúni Ǵalıaǵa taǵy bir hat Jazdym, Onyma jáne jaýap aldym.

Ǵalıadan kelgen hattardy bir emes, birneshe qaıtadan oqımyn.

Oqı—oqı jalyqqanda, jazýyn tamashalap qaraımyn. Jazýy marjandaı ádemi.

Anyq.

Ózi tárizdi ap-aıqyn.

Ǵalıanyń bir de hatyn jyrtpaımyn, Ómirimniń eń asyl dokýmentterindeı ádemilep búktep saqtap júrmin,

Oqý bastalar kez boldy,

Bıyl aýdan ortalyǵy Qarasazǵa baryp oqymaqpyn, Tuıyqta endi men oqıtyn klass joq. Mundaǵy mektep jetijyldyq. Men bolsam, segizinshi oqýǵa tıispin.

Qarasazǵa Sársebek aǵaıym ezi alyp kelip aýpartkomde nusqaýshy bolyp isteıtin, óziniń jaqyn joldasy Esirkep degen adamnyń úıine ornalastyrdy. Semásy shaǵyn, táýir adamdar kórinedi. Esirkep ózi, áıeli, emshek jasynda bir er balasy ǵana.

Menimen tórteý.

Oqyp júrip jattym.

Bóten el, bóten mektepke alǵash kelgen kezde ezińdi kirmedeı sezinetiniń bolady. Aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy, mundaǵy burynnan oqıtyn balalar shekelerinen qarap júredi. Biraq bul ýaqytsha ǵana. Sabaqty jaqsy oqyp, ózińdi tanyta bilseń, kirmeligiń tez joıylady.

Men Tuıyq jetijyldyq mektebin maqtaý gramotasymen bitirip kelgenderdiń birimin. Munda da bir degennen táýir oqyp, kezge túsip júrmin. Sondyqtan bedelsiz de emespin.

Bizdiń kolhozdyń munda birtalaı balasy oqıdy. Birazy, turmystary nashar, jetimderi ınternatta jatady. Birazy men qusap árkim-árkimniń úılerine ornalasqan. Senbi saıyn jaıaý-jalpyly shubap, on bes shaqyrym jerdegi Tuıyqqa — úılerimizge kelemiz. Adamnyń óz úı, óleń tósegi degen sıqyry bar nárse ǵoı, magnıtteı tartady da turady. Bir qonyp, kir-qońymyzdy jýǵyzyp, aýnap-qýnap, Qarasazǵa kóbendenip qaıta qaıtyp kelemiz.

Jas jeńgem ózimizdiń aýylda muǵalim. Orys tilinen sabaq beredi. Mektepte orys tilin odan jaqsy biletin adam joq.

Oqytatyn saǵaty kóp bolǵandyqtan jeńgemniń jalaqysy da mol.

Buryn bizdiń úıdegi tabys tabatyn adam tek aǵaıym edi. Endi ekeý boldy. Aqshanyń kúshti kezi. Turmysymyz kádimgideı ońalyp, az ýaqyttyń ishinde úıimizge dúkennen birsypyra baǵaly zattar kirip úlgerdi.

Kıim-keshegim bútindelip, dastarqanymyz qorabalanyp qaldy.

Aǵa, jeńgem ǵajap tatý. Ekeýi bireýinsiz bireýi tura almaıdy. Bizdiń úıde kitap, jazdyryp alatyn gazet-jýrnal kóbeıgen. Kádimgi kózi ashyq, mádenıetti semáǵa aınala bastaǵan.

Jasynan qalada tárbıelenip óskendikten jeńgem alǵash kelgen kezde aýyl tirshiligine eptep orasholaq edi. Sıyr saýýdy bilmeıtin, atqa minip júre almaıtyn. Minse, on, teris dep talǵamaı, kez kelgen jaǵynan minetin.

Osy úshin jurt ony kúlki, ájýa etip júrgen kezder bolǵan.

Qanysha qazir olaı emes, kóp nárseni úırengen.

Qajet bolsa, sıyr da saýady.

Salt atpen aýdanǵa da baryp keledi.

Bul jaǵynan ol aýyl áıelderinen qalyspaıdy.

Aýyl áıelderine uqsamaıtyn bólekteý de jaǵy bar. Ol jeńgemniń kıim kıisi.

Qanysha kıimdi qaladaǵysha kıedi. Kóılekteriniń kópshiligi jaǵasyz, jeńsiz, etegi qysqa bolyp tigilgen. Kún yssyda kıip júrýge qolaıly.

Al aýyl áıelderi mundaı kóılekter kımeıdi. Olardyń kóılekteriniń etek, jeńi uzyn, jaǵasy biteý bolyp keledi. Qudaı jaratqan dene músheleriniń bet pen qoldan ózge esh jerin jarnamalap ashyq qaldyrýdy olar qalamaıdy.

Muny ózderinshe, ádeptiliktiń nyshany dep uǵady.

Qanyshanyń aıaǵynda ústińgi jaǵyn taspamen úsh-tórt shandyp qoıǵan kádimgi jeńil bosonojka. Jeńgemnen basqa munda siz bir de bir áıeldiń, ne erkektiń aıaǵynan ondaı kıim tappaısyz. Bizdiń aýyldyń qyz-kelinshegi bul tárizdi kıimdi beker berseńiz kıer me eken? Tart ári. Kıim bolmaı ádiram qalsyn. O jaǵynan kirgen shań-topyraq bu jaǵynan tógilip, bunyń kıimge ne sándigi bar? Budan da jalań aıaǵym artyq emes pe deıdi.

Aýyldaǵy keıbir eskilikti kisiler osy úshin — «tyltıtyp» qaladaǵysha kıinetini úshin jeńgemdi áli de synap-mineıdi. Jap-jaqsy adamdy kıimniń qor etýi-aı degendeı sózder aıtady.

Jeńgem kúledi de qoıady, ózine unaǵanyn isteıdi.

Bir jaqsysy, bizdiń úıde mynaýyń bylaı bolsa qaıtedi dep, Qanyshany betten qaǵar eshkim joq. Apam ekesh apama deıin, balam, eziń bil, ózine unaǵanyn iste, aıtqan jurt aıta bersin deıdi.

Sondyqtan da biz tatýmyz. Jas jeńgemdi biz qalaı súısek, bizdi ol da solaı súıip, syılaıdy.

Biz baqytty edik.

6

Ǵalıa ekeýmizdiń aramyzdaǵy pochta baılanysy gúldenip tur. Bir hat onda ketse, bir hat munda keledi. İzi sýymaıdy.

Hattarymyzda jazatynymyz, ázirshe, kádimgi belgili jáıttar: úı ishiniń amandyǵy, oqý jaıy, mektep jaıy, t. t. Komsomolǵa qalaı kirdim, raıkomoldyń búrosynda qandaı suraqtar berdi, BGTO-ǵa normany qalaı tapsyryp júrmin. Osylardy tizip jazýmen bolam. Ǵalıanyń jazatyndary da sol tárizdi.

Biraq bul meni onsha qanaǵattandyrmaıdy. Qyzǵa jazatyn, qyzdan alatyn hattar basqashalaý bolýǵa tıis qoı. Sol «basqashany» qalaı bastap, qalaı jasaýǵa bolady.

Kim bastaýy kerek?

Árıne, jigit bastaýy — men bastaýym kerek.

Kim kóringenge aıtýǵa bolmaıtyn, tek Ǵalıaǵa aıtqym kep yntyǵatyn sózderim bar. Solardy hat betine túsire almaı qor bolyp júrmin. Jazbaq bop oqtalsam, júregim dúrsildep, qoldarym dirildep ketedi. Dál bir qylmys isteýge ázirlengen adamsha ishimdi úreı kernep, óz-ózimnen berekem qashady.

Jaraıdy «basqasha» hatty jazdym-aq deıin. Jónelttim. Somda ol hatym Ǵalıanyń óz qolyna týra baryp tıe me?

Ǵalıalar turatyn «Aqjol» kolhozyndaǵy mektep te jetijyldyq. Ǵalıa qazir aýdan ortalyǵy Bógende orta mektepte oqyp júr. Men tárizdi áldekimniń úıinde páterde turady. Men oǵan hatty mektepke jazyp júrmin. Al mektepke jazylǵan hattardy pochtashy qalaı jetkizetini ol maǵan málim dúnıe — muǵalimder bólmesine ákelip, stol ústine shashyp tastaı salady. Kim kóringen talap áketedi.

Meniń bar tapqan aılam Ǵalıaǵa eskertkishke sýretińdi jiber dep jazdym. Ǵalıa bunyń mánin túsinýge tıis qoı. Jigit qyzdan (men ózimdi jigit qataryna qosamyn) qaraptan qarap eskertkishke sýret suraı ma?

Mine, Ǵalıadan hat aldym.

Erekshe hat!

Konverttiń oń jaq shekesinde astyn úsh qaıtara syzyp anyqtap, iri etip jazǵan «ostorojno, foto!» degen eki sóz.

Qýanyshtan júregim jarylyp kete jazdady.

Konvertti ashyp jiberip, fotony izdedim. Jarq etip hattyń arasynan shyǵa keldi — dokýment úshin túsken, bir sheti aq, kishkentaı sýret.

Ǵalıanyń dál ózi.

Meniń Ǵalıashym!

Sýretke ıe bolǵan soń-aq endi meniń solaı deýge qaqym bar tárizdi.

Ǵalıa tárizdi ásem qyzdar kim kóringenge sýret syılaı ma?

Eki kózi kúlimsirep maǵan qarap qalǵan.

Sýrettiń syrtynda sıamen «Erkinge eskertkish» dep jazǵan jazýy, Ǵalıanyń qoıǵan qoly bar.

Men bul kúni sheksiz baqytty edim. Sýretke álsin-álsin úńilip qaraı berem. Keshede kele jatyp ta, úıde otyryp ta qaraımyn. Sabaqqa ázirlengen bolyp, kitaptyń arasyna salyp qaraımyn.

Men úshin bul sýretten qymbat esh nárse joq edi.

Ózimniń jaqyn-joldas balalarymnan maqtanysh kórsetpegen, áı, eshkim qalmaǵan bolar. Bárine kórsetip shyqtym. Jáne ár qaısysy ońashalap, qupıa etip kórsetken bolam. Hat jazyp, surap edim, jiberipti demeımin. Ǵalıa maǵan ózi jiberipti deımin.

— Qalaı oılaısyń, sýretimdi men de jiberýim kerek qoı deımin? — dep, ár kórsetken baladan aqyl suraımyn,

Al ózim osy hatty alǵan zamatta-aq Ǵalıaǵa bir sýretimdi jiberip te qoıǵam.

Kúnshildik degen jaman nárse ǵoı. Joldastarymnyń keıbiri qýanyshymdy qalaı da joqqa shyǵarýǵa tyrysady.

— Sen bul sýretti jazda kelgende Ǵalıadan urlap, nemese tartyp alǵan shyǵarsyń, — deıdi.

Men yza bolam:

— Myna syrtyndaǵy jazýyn oqysańshy, ózińniń kóziń bar ma?

— Jazýdy óziń jazyp aldyń.

— Qarasańshy mynaý meniń jazýym ba?

— Basqa bireýge jazǵyzdyń.

Men odan beter ashýlanyp, kúıip-pisem...

7

Ýaqyt zymyrap ótip jatty.

Oqý jyly aıaqtalýǵa jaqyn qaldy.

Bári burynǵydaı.

Syrtqy keń dúnıede nendeı oqıǵalar bolyp jatyr? Nendeı oqıǵalar bolýǵa yqtımal? Tuıyq pen Qarasazdyń halqy buǵan bas qatyrmaıdy. Olardyń bas qatyratyny kúndelikti kúıbeń tirshilik: mal baǵý, egin salý, amaldap jan baǵý.

Kıimin bútindeý, qarnyn toıǵyzý, balasyna qatyn alyp berý...

Aǵa, jeńgem osy jaz Bógen aýdanyna Baljandarǵa barmaqqa talaıdan beri qam jasap júr. Baljan hat jazǵan saıyn shaqyrady. «Qanysha, demalysqa shyqqan soń kelińder, qonaq bolyp qaıtyńdar. Kelmeseńder ókpeleımiz» dep jazady.

Aǵa, jeńgeme ilesip meniń de barǵym keledi-aý! Árıne, qonaq bolý, demalý úshin emes. Biraz kún Ǵalıamen birge bolý úshin.

Shynymdy aıtsam, men Ǵalıany ǵajap saǵynyp júrmin...

Bul meniń ózim ǵana biletin jan syrym. Eshkimge, aǵa, jeńgeme de bilgizbeýge tyrysam. Men olarǵa Ǵalıamen hat jazysyp turatynymdy da aıtpaımyn.

Oqý bitti, úıge keldim. Bizdiń úıdiń esiginiń aldynda bir attyq bir, jańalaý arba tur. Ústine jas taldan ıip qabanjon etip qaz-qatar ýyqshalar ornatyp qoıǵan. Syrtynan brezent japsa, áp-ádemi úıshik bolyp shyǵady.

Aǵamnan:

— Bul neǵylǵan arba! — dep suradym.

— Aǵa, jeńgeń Bógenge osy arbamen júremiz deıdi. Seni at aıdaýǵa ala ketemiz deıdi.

Meniń qýanyshymda shek bolǵan joq. İshimnen: naǵyz baqytty jan ekenmin dep oıladym.

Sársebekte qyzyq-aý.

— Kóshir bop at aıdap barýǵa namystanbaısyń ba? Namystansań basqa bir adam tabaıyq, — deıdi.

Kóshir bolmaq túgil, arbanyń artynan jaıaý júgirip otyrasyń dese men «aǵataı, quldyq» demekpin ǵoı. Tek Ǵalıaǵa barsam, jetsem boldy emes pe! Biraz kún Ǵalıashymmen birge bolsam, Hat betine túsire almaı qor bolǵan sózderimdi ebin taýyp aıtsam. Uǵynyssam...

Joq, men shynynda da baqyttymyn!

Sonymen biz jolǵa shyqtyq.

Bul aradan Bógen aýdanynyń ortalyǵyna deıin seksen shaqyrymdaı. Odan ári Baljandar turatyn «Aqjol» kolhozy taǵy on bes shaqyrym, úlken joldan burys. Asyqpaı-saspaı, araǵa bir qonyp, jetip baramyz degen eseppen shyǵyp kelemiz. Jazdyń balbyraǵan ásem kezi. Jer-dúnıe kókpeńbek. Kez kelgen jerge toqtaýǵa, demalyp, raqattanýǵa bolady. Asyǵatyn ne bar?

Bul aǵa, jeńgemniń oıy.

Meniń oıym budan góri basqashalaý: «Ǵalıashyma bara jatyp asyqpaǵanda, qashan asyqpaqshymyn?» Arbaǵa jegilgen eki atty qosaıaqtatyp shaptyryp otyrǵam, «Aqjol» kolhozyna dál osy búgin jetip barǵym keledi. Biraq erik mende emes.

— Kún yssy, attardy qýalamaı, jaı júrgiz, — dep, aǵaıym álsin-álsin eskertý jasaı beredi.

Dalanyń tas tóselmegen jumsaq qara joly arbaǵa jaıly-aq. Delbeni silkip qoısam, kúıli attar aryndap alyp jóneledi, Dúnıe búgin erekshe ásem, syrshyl. Arba dóńgeleginiń saldyryna deıin maǵan kúmbirlegen kúı bolyp estiledi.

Arbanyń ústi yp-yqsham ádemi úı. Kún túspeıdi, jaýyn-shashyn tımeıdi. Aǵa, jeńgem úıshik oınaǵan balalarsha astaryna tekemet, kórpe tósep, kádimgi úıde otyrǵandaı jaıǵasyp otyr. Ekeýi bireýine bireýi jarastyqpen súıenip, óte kóńildi, raqatqa batyp keledi.

Jol azyǵymyz bapty, et pisirip, meske qymyz quıyp alǵanbyz. Qóńilimiz qalaǵan jerde, kógaldy sý boılaryna toqtap, tamaqtanamyz. Shirkin, dalada jegen tamaq qandaı dámdi.

Qandaı sińimdi.

Sarqyraǵan ózen boıynda otyryp, qara sýǵa nan batyryp jeseń, tańdaıyńa baldaı tatymaı ma!

Erli-zaıypty bolǵandaryna jylǵa jýyq ýaqyt ótse de, Qanysha men Sársebek dál keshe qosylǵandaı. Ystyq-sýyqtary áli basylmaǵan. Keıin, úlkeıgende, Ǵalıashyma úılener zaman bolsa, osylardaı tatý-tátti turýdy arman etem.

Ómir boıy qabaq shytyspaı ótetinime senimim kámil.

At aıdaýshynyń orny qaı arada bolatyny belgili — jarty denem úıshiktiń artynda, jarty denem syrtynda, eki aıaǵym salbyrap túsip ketken.Kóshir úshin bul degen eń bir jaıly otyrys.

Men ózim, jalpy, ánge joq adammyn. Solaı da bolsa, osy kele jatqanda aspandata án shyrqaǵym, óleń aıtqym keledi, Átteń shirkin, arbada bir ózim bolar ma edim. Qasymdaǵy aǵa, jeńgemnen uıalam.

Ándi ishki kómeıimnen salyp kelemin.

8

Kelesi kúni qonaǵa Baljan aýylyna soqtyryp kelip te qaldyq.

Qystaqtyń turǵan orny taý baýraıy, kógal, ádemi jer. Aryq-aryqta móldirep muzdaı salqyn sý aǵyp jatyr. Úıleri bizdiń Tuıyqtyń úılerine uqsaıdy — jaıpaq tóbeli, bákene tam úıler. Shatyrlap japqan bir-eki úı baıqalady. Kolhozdyń keńsesi, mektep bolýǵa kerek.

Aýyldan shyǵar aldynda aǵa, jeńgem Baljandarǵa telefon arqyly habar bergen. Olar bizdiń kele jatqanymyzdy biledi. Balalardan syrtta qaraýyl qoıyp, kútinip, tosyp otyr eken. Bizdiń qaramyz kórinisimen birneshe kishkene bala úndiń ústinen jaý kórgendeı shapqylasyp túsip, habar berisip jatty.

Arba úıge jaqyndap qalǵan.

Jasy jeti-segiz shamasynda, qyzǵylt júzdi, jalaq erin tyǵynshyqtaı bir bala qasyndaǵy ózge balalardan jyrylyp shyǵyp, bizge qaraı salyp keledi. Arbanyń toqtar -toqtamasyna qaramastan aldyńǵy jaqtan keldi de jarmasty, Meni qaǵa-soǵa yrshyp minip aldy. «Ápke!» dep, Qanyshanyń moınynan qushaqtap, bas saldy.

Bul Baljannyń uly eken, aty Qalı. Byltyr bizdikine kele almaı, úıinde qalǵan, Qaraýyl qarap, jol tosyp júrgenderdiń atamany osy kórinedi.

Úıden bizdi qarsy alýǵa tórt-bes adam shyqty, Áýelgi shashy jelbeń etip, atyp shyqqan qyz bala Ǵalıa edi.

Sońyndaǵylar Baljan jáne bireýler.

Ǵalıa kimmen qalaı amandasaryn bilmeı, sasqalaqtap Qanysha. qaldy, Sosyn Qanyshanyń moınyna asylyp, betinen súıip

Meni de sóıter me edi.

Mynaý dóńkıgen aq sary adam, sirá, Baljannyń kúıeýi bolar. Buryn kórmesem de, Qanysha jeńgemniń aıtýynan bilem. Aty Ysqaq, kolhozda jylqy baǵady. «Jezdem eńbekqor, jaqsy adam. Tek baıqustyń qulaǵy múkis estıdi» deıtin Qanysha.

Ysqaq bárimizben qol berip amandasty. Eki qolyn birdeı usynady, ár qoly kúrektiń basyndaı.

Bul adamnyń kıim kıisi de bolbıǵan denesine laıyqty ústinde etegin shalbarlanbaı, syrtqa salyp qoıa bergen, bir jeńine bir adam syıyp ketkendeı daby jeıde. Aıaǵynda basy buzaýdyń basyndaı aýyr jumysshy etik. Omyraý túımeleri salynbaǵan, alpamsadaı tósi jún-jún.

Ustaǵan qolyn myjyp, kúıretip almaıyn degendeı. Ysqaq eppen alyp amandasady.

Úıge kirdik. Esikten tórge qyzyl ala tekemet tósep tastaǵan. Qazaqshalap bıik jınalǵan júk.

Turmystary táýir kórinedi.

Ǵalıa byltyrǵysynan ósip tolysa túsken. Kádimgi boıjetken salıqaly qyz bola bastaǵan. Denesiniń kóz tartar músheleri aıqyndalyp, kózinde birtúrli qubyltyp, tóńkerip qaraıtyn bolǵan.

Shaı ishildi, odan soń qymyz keldi. Ádeıi bizge bola saqtalǵan qymyz. Áıtpese, qazirgideı beımezgil kezde qymyz tura ma.

Eki kese qymyzdy jedeldep tóńkerip salyp, boı jazǵan bolyp syrtqa shyqtym. Ǵalıamen ekeýden-ekeý shúıirkelese ketkenshe taqat qylmaımyn. Ózge jurt qymyzdyń jeligimen keýkildesip, áli birqaýym otyrady.

Mine Ǵalıa da shyqty. Birden qasyma keldi. Saǵynysyp tabysqan ǵashyqtar tárizdimiz. Ekeýden-ekeý ońasha kezdeskenge ishteı qýanyshtymyz. Biraq jóppeldemede sózdi neden bastarǵa bilmeımiz.

Ǵalıa aýyldan qashan shyqqanymyzdy, qaı jolmen kelgenimizdi suraıdy. Keshe shyqtyq anaý taýdy asyp keldik deımin. Osy kezde qasymyzǵa áldeneden qur qalǵandaı arsalańdap Qalı jetip keldi. Ózi birtúrli ashýly. Keldi de, qaǵa-soǵa Ǵalıa ekeýmizdiń aramyzǵa kirip aldy,

— Áı, bunyń ne? — desem:

— Ne? — deıdi

— Biz sóılesip turmyz ǵoı.

— Sóılespe.

— Hege?

— Sol.

— Mynaý qyzyq qoı ózi? — dep, Ǵalıaǵa qaradym,

— Sóılespe, sen jaman sóz aıtasyń.

— Qandaı jaman sóz?

— Bilem.

— Neni bilesiń?

— Bilem, sol. Ary tur, áıtpese, apama aıtam.

— Neni aıtasyń?

— Aıtam.

— Neni?

— Sol, aıtam...

Qalıdyń jaýyz bala ekenin men birden bildim. Qolymnan kelse, shaınap jep qoıar edim. «Qap, seni me!»

Kúrmelgen til odan beter kúrmelip, Ǵalıaǵa eshteńe aıta alǵan joqpyn.

9

— Soǵys!

— Soǵys bastalypty!

Germanıa bizge soǵys ashypty!

Jamanat habar tóbeden jaı túskendeı shatyr ete qaldy.

Kópshilik shalǵaı kolhozdar tárizdi munda da radıo joq, gazet birneshe kún keshigip keledi. Soǵystyń dál qalaı, qaıtyp bastalǵanyn áli eshkim jóndep bile qoımaıdy. Qazirgi kelip jetkeni aýdannan telefonmen berilip, mundaǵy jaıaý pochta taratqan álgindeı sholaq habar.

Jurttyń júzi sýyq, úrpıisip qaldy.

Aýdannan arnaıy adam — ókil kelgen eken, tústen keıin mıtıń boldy. Soǵystyń anyq-qanyq jaılary sonda aıtyldy.

— Jaý talqandalady! Kúli kókke ushady. Jaýdy neǵurlym tez talqandaý úshin jumysty jaqsy isteýimiz kerek! — degen tárizdi qyzý sózder sóılenip jatyr.

Mıtıń jabyldy. Jurttyń bireýleriniń eńseleri túsip, endi bireýler qarq-qarq kúlip, tarap barady.

Eki-úsh kún ótkende bir qushaq bop birneshe kúnniń gazeti bir-aq kelip jetti. İshinde soǵys habaryn basqan gazetter bar. Jurt shoǵyr-shoǵyr bolyp, daýystap oqysyp jatty.

Bireý oqyp bolǵan soń jáne bireý alyp oqıdy. Óz kózimen oqymasa, senbeıtin tárizdi.

Men kóresini Qalıdan kórdim. Jeksuryn bala jynyma ábden tıip bitti. Ǵalıa ekeýmiz retin taýyp, sál ońashalana qalsaq qaıdan jetip keletinin bilmeısiń, jerden shyqqandaı bop, sopań etip, qasymyzǵa jetip keledi. Bir jaqqa barmaq bolsaq, kúshik qusap qalmaı, ilesip alady. Qysqasy, ne kúndiz, ne túnde bizdiń bir mınýt ońasha jyrylyp shyǵýymyzǵa esh múmkindik bermeıdi.

Bálem, ózińdi sabap alar ma edi dep, zyǵyrdanym qaınap-aq júrmin.

Bir kúni biz aýyl balalaryna ilesip, taýǵa raýǵash terýge barmaq boldyq. Men de baram dep, Qalı qosa ilesti. Men ony qalaı da tastap ketýdiń amalyn qaraılastyrdym. Bylaı taman barǵan soń:

— Taý alys, sen jete almaısyń. Odan da qal. Biz saǵan mol etip qymyzdyq, raýǵash ákep beremiz, — dedim.

Qalı «mm!» dep, keýdesin burań etkizdi. Onysy qalmaımyn degeni.

Aldarqatqanǵa kónbegen soń men endi ashyq saýdaǵa kóshtim:

— Qalsań, myna bákimdi berem.

— Keregi joq.

— Myna qaryndashymdy da qosa bereıin.

— Keregi joq, sońynan óziń qaıtyp alyp alasyń.

— Almaımyn. Alsam, neǵyl deısiń. Má, ekeýin de al. Eger óıtip qoryqsań apar da, men bilmeıtin bir jerge tyǵyp qoı, Sońynan biz ketken soń alyp, ıemdenesiń.

Bul aıtqanym Qalıǵa qısyndylaý kórindi bilem, bosańsı bastady. Meniń kishkentaı aq bákime de, bir jaǵy kók, bir jaǵy qyzyl alty qyrly boıaý qaryndashyma da ol qyzyǵady. Budan buryn attaı qalap, atandaı surap, ala almaı qoıǵan nárseleri.

Dúnıesi qurǵyrdyń júzi ystyq qoı. Aqyry Qalı kóndi, meniń bergen nárselerimdi aldy da, úıge qaıtty. Qyzyl kóz jabysqaq páleden qutylǵanymyzǵa biz qýanyshtymyz.

Basqa balalardy qoıshy, olar ózderimen ózderi. Kerek bolsa, bylaı taman barǵan soń olardan jyrylyp, bólek ketýimizge bolady.

Qalıdyń qarasy óshti me eken dep, bir kezde artyma burylyp qaradym. Sóıtsem, qarasy óshken bylaı tursyn, ol bizge qaraı salyp uryp, qaıtadan júgirip keledi. «Ne boldy? dóp surasam, aınyp qapty. Má, nárselerińdi óziń al, qalmaımyn deıdi. Bala emes, balshyqqa batqyr.

Qalı taýǵa bizben ilesip bardy.

Bunymen tynsa, jaqsy ǵoı. Keshke úıge kelgen soń sheshecine jurttyń kózinshe kóńirsitip aıta bastady:

— Apa, bilesiń be, baǵana taýǵa bararda Erkin maǵan bákisin, qaryndashyn berip, aldap tastap ketpek boldy. Sodan soń taýdan kele jatyp, anaý Jaǵataldaǵy sýdan óterde, Ǵalıany qushaqtap, kóterip aldy...

Men ne derimdi bilmeı, uıalyp, ólip baram.

Baljan Danyshpan adam ǵoı.

— Já, ne bolsa sony sóılemeı otyr. Olarǵa ilesip, saǵan ne bar? Ana óziń teńdes balalarmen nege oınamaısyń! — dep, Qalıǵa jazǵyryp, ursyp tastady.

Baljan aýylynda bir jetideı qonaqtap, elge qaıttyq.

Rıza bolyp qaıttyq.

Kúnine bir úı qonaqqa shaqyrady. Bir baǵlannyń basy kesiledi. Baljan men Ysqaqtyń týǵan-týysqandar arasynda bedeldi adamdar ekenin osydan da bilýge bolatyndaı.

Bul ekeýi, shynynda da, beıilderine quryq boılamaıtyn abzal jandar. Qonaq kútimderi keremet. Kolhoz bıeni taýda baılaıdy eken. İsqaq túnimen sol taýda jylqy baǵady da, tańerteń bizge arnap bir mes qymyz alyp, jetip keledi. Et pen qymyz bul úıde aǵyl-tegil.

Ysqaqty táńirim qara eńbekke barynsha beıimdep jaratqan. Dolbıǵan zor denesinde ógizdiń kúshindeı kúsh bar. Et jep bolǵannan keıin kádimgi úlken dónen qoıdyń jiligin eki basynan eki qolymen ustaıdy da, aǵash syndyrǵandaı byrt etkizip syndyrady.

Ysqaqtyń kúshtiligi jaıynda men bul aýylda neler qyzyq áńgimeler estidim. Jigit kezinde ol bireýmen bástesipti. Bireýdiń bir semiz ógizshesi bar eken. Sony Ysqaq soǵym etip soımaq bolady da, sat deıdi.

— Eger sen osy ógizsheni ıyǵyńa salyp, úıińe deıin kótepip áketer bolsań, onda men satpaı-aq tegin bereıin, — deıdi mal ıesi.

— Beresiń be?

— Berem.

Jurt kózinshe ekeýi bástesedi.

Ysqaq ógizsheni lak tárizdendirip ıyǵyna salyp, kóterip áketedi. Úıine aparady da, soıyp alady.

Mal ıesi ún-túnsiz qala beredi.

Ysqaq jaıynda mundaı áńgimeler kep.

Ysqaqtyń qymyz ishýi ǵajap. Jurt qusap ydystyń shetinen simire jutyp ishpeıdi. Kese toly qymyzdy qolyna alady boldy, óńeshine sylq etkizip, qotaryp quıa salady. Alaqanymen uıpalap aýzyn súrtip jatqanyn bir-aq kóresiń.

Keter-ketkenshe men Ysqaqtyń bul enerine tańyrqap, ǵajap qalýmen boldym.

Qulaǵynyń sarań estıtindiginen qoryna ma, qaıdam, ol ózdiginen tipti az sóıleıdi. Jurtqa onsha kóp jolamaıdy. Tozǵan sypyrǵy tárizdi azǵantaı shoqsha saqalyn tutamdap ustap, ózimen ózi bolyp, oıǵa shomyp otyrady.

Sonysyna qaramastan Ysqaq keremet kári qulaq adam, estigen-túıgeni kóp. Dúnıede ne bolyp, ne qoıyp jatqanynan túgel habardar.

Bir kúni Ysqaqtyń kómekshi jylqyshysy aýyryp qalǵan eken. Onyń ornyna jylqyǵa men ilesip bardym. Ekeýmiz ońasha taýda, qaraǵaıdyń túbinde qısaıyp, demalyp jatyp, áńgimeleskenimiz bar. Ysqaqtyń kári qulaq sezimtal jan ekenin sonda kórgem.

Onyń boıyndaǵy jáne bir ádet bireýmen sóıleskende áriptesine ylǵı da ekinshi jaqpen seniń anaýyń, senin, mynaýyń dep sóıleıdi.

— Erkin, áńgime aıt, kázıt-jýrnalyń ne jazady? — dep bastady Ysqaq áńgimeni.

— Gazetter soǵysty jazyp jatyr ǵoı.

— Sóıtip, Kerman ıtiń soǵysty bastap ketti, á? Soǵyspaımyz degeni, shart jasaýy bári aldaý eken ǵoı.

Iá, solaı bolyp shyqty.

— Al álgi Japonyń ne oılaıdy? Kermannyń ol dosy emes ne? Dosyna bolysar ma eken, joq álde ózime de jan kerek der me eken?

— Japonnyń qolynan ne kelýshi edi. Hasan kóliniń mańynda biz onyń ákesin tanytpadyq pa!

Ysqaq «mm», dep meniń sózimdi ózinshe qortyndylaıdy da, jańadan taǵy suraq beredi:

— Álgi burnaǵy jyly bizben úsh aı soǵysatyn kishkentaıyńnyń aty kim edi? Pin be edi?

— Fınlándıa.

— Oıpyrmaı, kishkentaı bolyp alyp, ózi bir shaqar neme kórinedi ǵoı. Áıelderine deıin soǵysypty deıdi sonda, ras pa?

— Ras. Olarda arnaýly áıelder batalóny deıtin bolǵan.

İsqaq áriptesiniń sózin erekshe yjdaǵatpen tyńdaıdy.

Qulaǵyna quıyp alatyn, bir estigenin umytpaıtyn bolýǵa kerek.

10

Jol-jónekeı eldiń bári ábiger. Barlyǵynyń aýzynda bir sóz — soǵys!

Úkimet jappaı mobılızasıa jarıalaǵan. Armıaǵa topyrlatyp ala bastaǵan.

Soǵysqa jiberýdi suranyp aryz berýshiler qanshama! Tuıyqta da ábiger, úreı.

Úreılenbeıtin tek balalar bolsa kerek. Olar úshin soǵystyń jan túrshigerlik sumdyqtaryn bastan keshpegendikten, soǵys jaıyndaǵy túsiniktiń birjaqtylyǵynan bolar.

Sol bir tusta, soǵystyń aldyndaǵy kezeńde, soǵys taqyrybyna arnalǵan kınofılmder kóbeıgen. Ondaı fılmderdi biz qur jibermeımiz. Tipti birneshe qaıtalap kóremiz. Qyzyl Armıa eshteńeden seskenýdi bilmeıtin batyr bolyp kórsetiledi.

Kınonyń sońyn biz qaramaı jatyp bilemiz: jaýdyń kúli kókke ushyp, talqandalady. Qyzyl Armıa jeńedi.

«Ýra!» «Ýra!» bolyp aıaqtalady.

Biz ómirdegi soǵys ta sol kınodaǵy sekildi op-ońaı, «ýra men!» bite qalady dep oılaımyz.

Soǵys bolsa, janadan batyrlar, shyǵady, neshe alýan erlik ister dúnıege málim bolady. Bizdi, balalardy, kópten qyzyqtyratyny, mine, osy. Átteń, soǵysqa bizdi de alar ma edi dep, qulshynamyz.

Soǵysqa barsaq, batyr bolyp qaıtatynymyzǵa senimimiz kámil.

Osy tárizdi arman mende de bar.

Burynǵy etken soǵystardyń tusynda týmaı qor bolsam, endigi soǵystardyń tusynda óse almaı qor bolyp júrmin.

Jasym qazir on altyǵa qaraı ketip barady. Armıaǵa shaqyrylýǵa tolmaıdy. Tolsa, bir kún de aıaldamas edim. Men de soǵysqa ózim suranyp keter edim.

Tanytar edim ózimdi!

Soǵysta ólem-aý nemese jaralanyp, ómir boıy qor bolyp, kemtar bolyp qalam-aý degen oı onsha kúızeltpeıdi. Óletinder ózderiniń nasharlyǵymen, ebeteısizdiginen ólip jatatyn tárizdi.

Jalpy, bala kezde adam «men de ólýim múmkin-aý» dep, oılamaıdy ǵoı. Óletinder ylǵı da basqalar sekildenip turady.

Ajal saǵan ábden qartaıǵanda bir-aq keletin tárizdi. Oǵan deıin ne istegiń kelse, sekem almaı isteı ber. Soǵysta atyńdy shyǵarý kerek bolsa, shyǵara ber.

Qabaǵy salbyrap kúz keldi. Men Qarasazda toǵyzynshy oqımyn.

Sol álgi byltyr júrgen úıimdemin.

Soǵys shyndyǵy kúnnen kúnge qatańdap barady. Jigitter top-tobymen júrgizilýde. Nemister pálen qalany basyp aldy, túlen qalany basyp aldy degen úreıli habar býdaq-býdaq jetedi. Gazetter ýaqytsha qaldyra turdyq, taktıkalyq maqsatpen tastadyq dep, jazady.

Meniń patrıottyq sezimim buǵan jábirlenedi, yza bolam. Tastamaý kerek edi, bir adym da sheginbeý kerek edi. Men komandır bolsam,sóıter edim.

Jaý tyrnaǵy birer aıdyn ishinde elimizdiń kóń etine batyp-aq ketti. Belorýssıany túgeldeı, Ýkraınany túgelge jýyq basyp alyp qoıdy. Lenıngrad qorshaýda. Qandy kóz tajal bul kúnde jalaqtap Moskva men Kavkazǵa tónip keledi.

Jaǵdaı qıyn!

11

Bári maıdan úshin!

Bári jaýdy jeńý úshin!

Qaıda barsań, oqıtynyń da, estıtiniń de osy uran.

Maıdandaǵy armıaǵa jyly kıim jınaý naýqany bastaldy. Jurt aıamaıdy, ıyqtarynan sypyryp berip jatyr. Kıim jınaıtyn pýnktterde tóbe-tóbe bolyp úıilgen: ton, pıma, ishik, malaqaı, bıalaı, baıpaq, bókebaı...

Halyqtan alynatyn alym-salyqtyń túri de kóbeıdi.

Soǵys ajdahada toıym joq, Bergenniń bárin jalmap jutyp jatyr. Áli qansha jutary belgisiz.

Maıdanǵa alynǵan jigitterdiń ornyn áıelder men qarttar, jas balalar basýda, Kalhozdyń endigi arqa súıeneri osylar.

Soǵysty men munshalyq uzaqqa sozylar, halyqtyń qabyrǵasyna aıazdaı batatyn qıynshylyqqa aınalar dep esh oılaǵan joq edim, Jaý jeńilip, biz jeńip ýra, ýramen bite qalar dep oılaǵam. Dúnıede bizden kúshti el, Qyzyl Armıadan kúshti armıa joq dep biletinmin. Olaı bolsa, jaýdyń bizdiń jerimizdi basyp alyp kele jatýy, bizdiń sheginip kele jatýymyz qalaı? Túsiný kıyn.

Ózim quralpy balalar jınalyp, soǵysty áńgime etemiz, Áskerge alynýǵa jastarymyz tolmaýyna ókinemiz. Soǵystary sátsizdik biz barmaǵandyqtan bolyp jatqan tárizdi. Árqaısymyz men barsam, óıter edim, men barsam búıter edim dep, judyryq túıip, tisimizdi qaıraımyz.

Shetimizden Napoleonbyz.

Shetimizden Sývorovpyz.

Shetimizden Aleksandr Makedonskıımiz.

Qazirgi el basyna qaýip tóngen qıyn kezde fashıserdi talqandap maıdanda júrmeı, Qarasazdyń kóshesin taptap júrýimiz bir túrli qylmys tárizdi.

Noıabr aıy. Qar túsken. Bir kúni Qarasazǵa Tuıyqtan qashaba shanamen Sársebek aǵaıym, Qanysha jeńgem kelip tur. Júristeri birtúrli sýyt. Sóıtsem, aǵaıymdy áskerge shaqyrǵan povestka shyǵypty. Dárigerlik komısıadan ótýge kelgen eken.

Men shynymdy aıtsam, qýandym.

Aǵa, ákeleri armıaǵa alynǵan balalarǵa bir túrli qyzǵanyshpen qaraıtyn edim. Olardan ózimdi kem qalǵandaı sezinetinmin. Aǵaıym soǵysta, otan qorǵap júr dep aıtýdyń ózi de birtúrli maqtanysh tárizdi,

Al eger erlik ister istep, aty shyqsa, orden, medaldar alsa she? Onda menen baqytty adam bola ma?

Aǵaıymnyń jaman soldat bolmaıtynyna senimim kámil, Tórt múshesi saý, tepse temir úzetin aǵaıyma komısıa ıá deýi múmkin? Arqasynan bir qaǵyp «bar, jaraısyń degennen ózge eshteńe aıtpas» dep oılaımyn.

Dál solaı boldy — aǵaıymdy armıaǵa jaratty. Ertesinde olardy júrgizetin kún. Voenkomat keńsesiniń aldy mundaıda han bazarǵa uqsap ketetin ádeti, Atty-jaıaý sapyrylysqan jurt.

Áskerge shaqyrylǵan ár bireýdiń sońynda tórt-bes týystary erip júr. Qaıtsin, endi qaıtyp tiri kóremiz be, kórmeımiz be deıdi. Qımaıdy.

Meniń Sársebek aǵaıymda qamyǵý joq, Kóppen kórgen uly toı dep, qaraıdy. Erte me, kesh pe osylaı bolýy — armıaǵa alynýy zańdy ekenin ol kúni buryn ishteı quptap, ózin ózi soǵan daıyndap júrgen.

Áıel zaty erkekteı emes, sezimtal ǵoı. Qanyshanyń júzi kúndegisinen jabyrqaýly, tereń bir oıǵa batqandaı tunjyraýly. Sársebek ekeýiniń qosylǵanyna jyl jarymdaı ǵana ýaqyt etti. Dos súıinip, dushpan kúıingendeı tatý-tátti semá quryp edi. Dúleı soǵys ony esepke ala ma?

Jar qyzyǵy, jastyq ómir qyzyǵy degendi uǵa ma! Ómirdiń sánin keltirip, jarastyqpen uǵysyp tabysqan eki aqqý tárizdi birine biri jan qıar jubaılardy bireýinen bireýin zorlyqpen ajyratyp áketkeli otyr.

Aǵaıym kete bardy.

Sheshem shesheligin istedi — dál qoshtasarda, jylap, azan-qazan qyldy. Jylamaımyn, nege jylaımyn dep, pysyq júrgen tárizdi edi. Sársebektiń moınynan qushaqtap ap, daýys sap, qoısashy. Jurt áreń degende qoıǵyzdy.

Densaýlyǵy nashar adam emes pe, jylaımyn dep, álsirep qaldy.

Bul aǵaıym Tuıyqtan — úıden attanarda bolǵan is.

12

Aýdan ortalyǵy Qarasazda aǵaıymdy Qanysha ekeýmiz shyǵaryp salyp turmyz.

Kúıeýlerin qımaı, jylap ta júrgen áıelder bar. Qanysha biraq jylamaıdy. Tistenip, qaıǵy-qapasynyń barlyǵyn ishiniń tereń túkpirine tyǵyndap, tyǵyp alǵan.

Jigitterdi armıaǵa áıelderimen qosa almaıtyny ókinishti. Qosa alsa, qudaı biledi, bir de bir áıel kúıeýinen jyrylyp qalmas edi. Birge keter edi.

Amal qansha, bundaı zań joq.

Aǵaıym masań. Óıtkeni, armıaǵa ketip bara jatqan azamattardy el-jurt bop syılap attandyrady. Joldas-joralary shetinen qonaq etip, ishkizip-jegizedi. Araq sasyǵan aýzymen meni silemeıleı súıip, qushaqtap, aǵaıym aqyl aıtyp tur:

— Erka, bizdiń úıdegi endigi erkek kindikti sensiń. Úı ishiniń bar aýyrtpalyǵy seniń moınynda. Uqtyń ba? Endi sen bala emessiń, úı qojasy, dardaı jigitsiń. Erteń armıadan kelgende, barlyǵynyń jaýabyn senen alam.

Arada bir jetideı ýaqyt ótkende, Qarasazdaǵy men júrgen úıdiń ıesi Esirkepti de armıaǵa alyp ketti.

Esirkeptiń áıeli oqýy az adam, esh jerde qyzmet istemeıdi. Ári jas balasy bar. Bar jan baqqyzyp otyrǵany kúıeýi edi. Endi halderi múshkildenip qaldy. Birden-bir asyraýshysyn áketken soń, qursaqtary qabysyp, kúıleri nasharlaı bastady.

Sársebek aǵaıym bar kezdegideı emes, Tuıyqtaǵy bizdiń úıdiń hali de qońyr tóbel. Aqshada kúsh qalmaı barady. Bul kúnde aqshaǵa eshteńe satyp ala almaısyń. Al kolhozdyń bepip otyrǵany shamaly.

Úıdegilerdiń aýzynan jyryp, maǵan azyq-túlik alyp kelý de qıyndap ketti.

Degenmen, demalys saıyn Tuıyqqa úıge barsam, qur qaıtpaımyn. Bir taba nan, bir jilik et bolsa da alyp kelýge tyrysam. Bul ne bolsyn.

Janbaǵystyń qamy adamǵa ne istetkizbeıdi. Esirkeptiń úlbiregen ádemi jas kelinshegi bir keńsege úı sypyrýshy bop jumysqa turdy. Alatyn jalaqysy úshin emes. Aı saıyn qyzmetker, jumysshylarǵa berilip turatyn normaly astyq úshin, dán úshin.

Jaǵdaı aýyr bolǵanmen, tyrmysyp oqyp júrmin.

Biraq oqýda da maza qalmaı barady. Erkek muǵalimderdi shetinen áskerge áketip jatyr. Olardyń oryndaryna kim bolsa sol taǵaıyndalady. Ózderi segizinshi — toǵyzynshy bitirip, segizinshi, toǵyzynshyǵa sabaq berip júrgender bar.

Jaǵdaılary kelmeı, oqýdy tastap ketip jatqan balalar az emes.

Tuıyqqa úıge kelgen saıyn erkek qolyn tilen, istelmeı jatqan bir qora jumys aldymnan shyǵady: jalǵyz sıyrdyń jem-shóbi taýsyla bastaǵan, otyn azaıǵan, qora tazalanbaǵan, ún bitken, úıdiń ústiniń qary kúrelmegen, t. t.

Kelgen bette, burynǵydaı demalyp, aýnap-qýnaýdyń ornyna, álgideı kóp jumysqa basymmen kúmp berip, enem de ketem. Jalǵyz kún demalysta úlgere almaı, sabaqtan eki-úsh kún qalyp qoıatyn da kezderim bolady.

Kóktemge salym jaǵdaı tipten aýyrlady. Mektepti tastaǵandardyń qataryna meniń de qınala-qınala qosylýyma týra keldi.

Tastaǵym kelmeıdi, biraq amalym joq. Birine tartsań, birine jetpeıtin qıyn kez.

Balalardyń oqýdy tastaǵanyna eń aldymen kolhoz qýanady. Bir bala oqý tastasa, kolhozǵa bir jumysker qosylǵany. Eki bala oqý tastasa, eki jumysker qosylǵany.

Brıgadır maǵan eki at, bir arbany qýana-qýana berip qoıdy.

Bul kezde Tuıyqta kolhoz predsedateli Omar deıtin jastaý adam. Az kúnde ony da áskerge áketti. Ornyna Nuráli basqarma boldy.

Bizdiń Nuráli.

Sársebek pen Nuráli «baja» bolyp shyqqaly eki úıimiz jaqsymyz, tonnyń ishki baýyndaımyz. Jıi aralasyp, birimizde joǵymyzdy birimizden alyp, aýys-túıis jasap turamyz. Talaı ret Nuráliniń úıinde qonaq bolǵanbyz. Talaı ret qonaqqa shaqyrǵanbyz.

Qanysha bolsa, Sáýleni óziniń týǵan ápkesindeı kóredi.Nurálini jezde dep turady.

Sársebek armıaǵa attanarda Nuráli bizdi úı ishimizben shaqyryp qonaq etken. Óziniń týǵan inisi ketip bara jatqandaı qamyǵyp, qınalýmen bolǵan. Sársebekke:

— Mundaǵy úı ishińdi oılap, alańdama. Bir dán bolsa bólip jep kún kóremiz, — degen.

Basqa bireý predsedatel bolmaı Nuráli bolǵanyna biz shyn qýanyshty edik. Zaman qıyndap barady. Týraýshyda týǵanyń bolsyn degendeı Nuráli tizgin ustap tursa bizge jaman bolmaıtyny belgili.

Nuráliniń jasy elýdi alqymdaǵan. Aq túsken kezi nashar kóredi, Ony armıaǵa almaıdy.

Biz endi Nuráliniń úıine burynǵydan da jıi qatynaımyz. Sáýleniń densaýlyǵy onsha myqty emes. Úılerine qonaq jıi keledi. (Aýdannan kelgenniń bári kolhoz predsedateliniń úıine túsetin ádeti.)

Qonaq kútip alýǵa murshasy bolmaı jatsa, Sáýle járdem tilep bizdikine júgiredi.

Meıli apam bolsyn, meıli Qanysha bolsyn, Sáýlege qolǵabys etýden bas tartpaıdy.

Nuráli úıiniń otyn-sýyna bolysýdy men-daǵy ózime ar sanamaımyn. Qolym bosta tapsyrǵan jumysyn tyndyryp istep berem. Odan esh zıan tappaımyn. Eń bolmaǵanda tamaqqa toıyp qaıtam.

Dárejeli qonaqtar kelgende Nuráli úıinde qoı soıylady. Oz qoıy emes, árıne. Kolhoz qoıy. Qonaq kelgen saıyn óz qoıyn soısa nesi qalady.

Nuráli úıinde qoı soıylǵan kúni biz úı ishimizben derlik sondamyz. Apam shek-qaryn tazalaıdy, bas. úıitedi. Men otyn jaryp, sıraq úıitem.

Jeńgem tamaq isteýge bolysady.

Qoıdyń kóten-moıyn, ókpe-baýyr sıaqty biraz jyly -jumsaǵy bizdiń úıge kiredi.

Dáreje deıtin kimdi de azdy-kópti mas qylatyn nárse ǵoı. Kolhozǵa predsedatel bolǵannan keıin Nuráli ózgere bastady. Minezinde pańdyq, tákapparlyq paıda boldy. Jýantyq qarny alty aılyq balasy bar áıeldiń qarnyndaı bultıyp alǵa shyǵyp barady. Nuráli buny maqtanysh kórip, qýanatyn tárizdi. Qarnyn ázer kóterip júrgen adam bop, keýdesin artqa jiberip, alshań basyp júredi. Bet aldynan kelmese, qaptalyndaǵy jurtty onsha baıqamaýǵa tyrysady. Tanı turyp, tanymaı qalady, sen kimsiń, eı, deıdi.

Soǵys bireýge soǵys bolsa, bireýge yrys. Nuráli úshin yrys. Basyna beımezgil kelip qonǵan kózi soqyr baq.

Áıtpese, keshegi el aman, jurt tynysh kez bolsa, onyń qoly bul qyzmetke jeter me edi? Jetpes pe edi? Tuıyqtyń kóshesinde menen myqty kimiń bar dep, qorazsynyp júrer me edi, júrmes pe edi?

Biraq, obaly neshik, Nuráli bizge sol burynǵysynsha. Basqalarǵa kórsetken tákapparlyq minezin bizge kórsetpeıdi Kúnara kelip, at ústinen bolsa da hal-kúıimizdi surap, bilip turady. Ne surasaq beredi.

Nuráliniń bizdi kórgen jerde birinshi aıtar sózi,

— Sársebekten hat bar ma? Ne jazady!

13

Sársebek armıaǵa alynǵan bette Óskemenge bardy. Atty áskerde boldy. Odan soń maıdanǵa jóneltildi. Marttyń bas kezinde Harkov mańynan soǵysqa engeli turmyz dep jazǵan haty keldi. Sodan beri hat joq.

Aǵaıymnan hat kelýi toqtaǵaly bizde úreı qalmady. Pochtashynyń tóbesi kórinse, eleńdep turamyz. Tek áıteýir jamanatyn estimesek eken deımiz, jaqsylyq habar kútemiz.

Kútken nárseniń bálsinip, keshige túsetin ádeti.

Mine, birneshe aı boldy, hat ta, habar da joq.

Dymkes sheshem sylynyp, júdep barady.

Bir kezde ertegideı buldyr, alys kóringen soǵystyń ashshy shyndyqtary jaı túskendeı oırandap, munda da kórine bastap, maıdannan qara qaǵaz kelýi jıilep, barady. Qaıǵynyń qara shoqparyna mertigip, shurqan bolyp jatqan úıler.

Soǵystan jaralylar kele bastaǵan. Biri qolyn, biri aıaǵyn berip kelip jatyr.

Nuráli qutyrǵanda jaman qutyrdy. Jurt mezgilsiz júdep, mezgilsiz qartaıyp bara jatsa, ol qaıta jasaryp barady. Kıimdi sándep kıetindi shyǵardy. Qara-qoqyr shı barqyttan deldıgen galıfe shalbar, syrt jeıde tikkizgen. Aıaǵynda syqyr-syqyr etken jańa hrom etik. Basta shlápa.

Shlápaǵa ter sińgen qara taqıany qabattap kıýi jaraspaıdy-aq. Qara taqıanyń jarym bólegi jelke tusynan battıyp kórinip turady.

Úıde otyrǵanda, shlápasyn alyp, taqıamen otyrady. Taqıanyń qajettigi osy úshin bolsa kerek.

Qamyt aıaq Qybyraı shaldy kúnde tańerteń Nuráli úıinen kóresiz. Ustarasyn dizesine syrt-syrt janyp, basqarmanyń murtyn basyp, saqalyn alyp otyrǵany. Nuráli buryn tórt-bes kúnde bir qyrynsa, endi kún qurǵatpaı qyrynatyn bolǵan.

Qybyraıdyń mindeti basqarmanyń saqal-murtyn qyrý ǵana emes. Ol jáne órimshi adam. Nuráliniń qybyn taýyp, jańadan júgen, noqta, qamshy tárizdi ábzel-saımandar erip beredi.

Nuráliniń minis atyn kútimdeıdi. Tańerteń erttep daıyn etip turady.

Bul úshin Qybyraıǵa tólenetin aqy joq. Basqarmanyń úninde onymen dastarqandas otyryp as ishedi, kolhozdan ony-muny surap alady. Tólenetin aqy sol.

Nuráliniń kesir minezderi keńsede, túzde ǵana emes, óziniń úıinde de kóp baıqalady. Bir jaqtan kelse boldy, áı qatyn, tart dep, kıiminiń jeńin usynyp turǵany. Dál ózi kıinip, sheshine almaıtyn qoly joq adam tárizdi.

Aıaq kıimin de Sáýle tartyp sheshedi.

Tór aldyna tórt qabat etilip kórpe tóseledi. Qos jastyq tastalady. Nuráli soǵan otyrady. Qol jýý qajet bolsa, legen men quman Nuráliniń aldyna ákelinedi.

Dýyldyq sovetke predsedatel bolyp júrgen Nurálide munshalyq tákappar minez joq tárizdi edi.

Keshki tamaqty jasap qoıady da, Sáýle kúıeýin kútýmen bolady. Ol kelmeı, as ishilmeıdi. Meıli Nuráli tańǵa jýyq kelsin, Sáýle tósegine jatpaıdy. Kıimsheń kúıi ter aldyna qısaıyp, uıqyly-oıaý tosýmen bolady. Syrtta at dúbiri estilgende, shoshyǵandaı qarǵyp turady.

Nuráliniń bastaýysh klastarda oqıtyn úıelmeli-súıelmeli eki jas qyzy bar. Quddy shesheleri tárizdi, ekeýi de qoı aýzynan shóp almas momyn. Ákeleri barda úı ishinde bala bop únderi shyǵyp oınamaıdy.

Seksennen asyp ketken qart ákesi bar Nuráliniń. Qaýsaǵan shal. Ac úıdegi aǵash tósektiń ústinde jatqandy ǵana biledi. Jazdygúni kún jylyda keıde esik aldyna shyǵyp, kún shýaqtap otyrady. Qulaǵy múkis, sálem berseń estimeıdi. Osy meni boqtap tur ma degendeı betińe seziktenip bajyraıyp qaraıdy.

Sońǵy ýaqytta Nuráli ákesin dastarqan basyna keltirmeıtin bolǵan, shaldyń súıretilip kele jatqanyn kórse:

— Saǵan munda ne bar? So bir úı jetpeı me? Bu aljyǵan adamdy qoısańshy, — dep, jaratpaı, tyjyrynýmen bolady.

Nurálide bilim deıtin bilim joq, áıteýir gazet oqıdy, jazady. Alý, qosýdyń tóńireginde eptep esep shyǵara biledi.

Ózimshildigi basynan asyp tógilip jatqanymen Nuráli tereń qýlyqtyń adamy emes. Alystan oraǵytar aıladan góri sholaq esep, dúmsheligi basym. Onysy keıde jadaǵaı topastyq bop. badyraıyp kórinip turady, Aldarqatqannan aqyrýy, ókim zorlyǵy mol. Qolyndaǵy bılikti jurtqa qamshy etip, shoqpar etip jumsaıdy.

Onyń úıde otyryp erikkende qolǵa alatyn, ár jer, or jerine kóz júgirtip oqıtyn bir ǵana kitaby bar. Ol Abaı óleńderiniń jınaǵy. Biraz óleńderdi Nuráli oqı-oqı jattap ta alǵan. Keıde oryndy-orynsyz jerlerde Abaı bylaı degen dep, birer shýmaqtan jatqa aıtyp ta júredi.

Biraq onyń Abaıdy uǵynýy tym taıaz, ústirt uǵyný. Tereńde turyp jatqan asylyna jolaı almaıdy.

Jurt kózinshe qarǵasha shoqyma boq,

Bildirmeı, eppen jeseń zalaly joq, —

degen Abaıdyń mysqyl sózin Nuráli dál maǵynasynda, ózi úshin aıtylǵan aqyl-qaǵıdasha qabyldap túsinedi. «Áı, Abaı pále-aý, bilmeıtini joq» dep, basyn shaıqap, máz bop kúlip otyrady.

Uly aqyn Nurálige kolhozdy jeseń bildirmeı je dep, sol úshin aıtyp otyrǵandaı kóredi.

14

Nuráliniń sándenýi de, jasara bastaýy da kezdeısoq tegin qubylys emes-ti. Kári kóńilin keýlep, esirik-jelik kire bastaǵan.

Tuıyqta Zeınekúl deıtin ádemishe bir qyzyl kelinshek bar. Kúıeýi armıada. Ózi basqarma bolǵan soń biraz ýaqyttan keıin Nuráli Zeııekúldi zavhoz etip qoıdy. Jurt mm... desti.

Nuráli aýdanǵa jınalysqa barsa, nemese jaılaý aralasa, Zeınekúldi sekeńdetip ertip alatyndy shyǵardy...

Úıine qonbaýy jıiledi...

El bilgendi Sáýle de biledi, el kórgendi Sáýle de kóredi. Biraq bomba bolyp jarylyp, Nuráli men Zeınekúldiń shamyn qaǵatyndaı minez odan shyqpaıdy. Myqtaǵanda byrqyldap, birdeńe-birdeńe dep, kúıeýiniń qulaǵyn qajaıtyn shyǵar. Nuráli ony tyńdaı ma? Tomyryq, topas minezinen bir-aq túsedi. «Ottama! Jap aýzyńdy» deıdi. Sáýle sosyn, amalsyz jabady.

Jappasa tisi túsetinin jaqsy biledi.

Bara-bara Nuráli jurttan qysylyp-qymtylýdy múldem qoıyp aldy. Zeınekúlmen nekelesken áıelinshe ashyq júretin boldy. Sáýle úıde jatyp, shapanyn basyna búrkenip, pysh-pysh jylaǵandy ǵana biledi. Burynnan basynyń saqınasy bar, dymkes adam. Eki kúnniń birinde basym, oıbaı basym deıdi de, tyrp etpeı jatyp qalady.

Baýyrmal Qanysha jeńgem Sáýleni keremetteı aıaıdy. Álgindeı ol naýqastanyp qalǵanda, kóbinese Nuráli úıinde bolyp, Sáýlege qoldan kelgen shapaǵatyn istep baǵady.

Qalqıyp, áreń júrgen Sáýle beısharany Nuráli:

— Ket! Joǵalt kózińdi! — dep, uratyn minez tapqan.

Jazǵy ýaqyt. Bir jaǵynan shóp orylyp bitpeı, ekinshi jaqtan eginniń ıisýi taıap, murynnan sý ketip jatqan tyǵyz shaq. MTS-ten arbamen janarmaı tasımyn, erte ketem, kesh kelem.

Bir kúni úıge el orynǵa otyra keldim. Sheshem jalǵyz, qabaǵy birtúrli qatý.

— Azǵyn ıt, bul azǵyn Sáýleni óltirip tynysh tabady ǵoı, — deıdi.

Kimdi aıtyp otyrǵanyn birden bildim. Ne boldy dep suradym.

Sóıtsem, Sáýleni aýdanǵa aýrýhanaǵa áketipti. Kúndegi bas aýrýy emes kórinedi. Kádimgi qoıanshyq bolǵan adamdaı aýzynan aq kóbigi aǵyp, talyp jyǵylypty.

— Beıshara, aman bolsa ıgi edi, — dep, sheshem qatty qaıǵyryp otyrdy.

— Jeńgem qaıda, sol úıde me?

— Sonda.

Biz shaıymyzdy ishtik te, Qanysha jeńgemdi alańsyz kútip otyrdyq. Nuráliniń úıine qonyp qalmasyn bilemiz. Ásirese, búgingideı áıeli joq úıge qonyp, jyndanyp pa?

Jeńgem jýyq mańda kelmedi. Keshige berdi. Maı shamdy jyltyratyp jaǵyp, biz tosýdamyz. Syrtta ıt úrse, eleńdep, qulaq túremiz.

— Qonaq birdeńe kelip qaldy ma, neǵyp keshikti? — deıdi sheshem.

Jeńgem keshige túsken saıyn mazasyzdanyp otyrmyn. Basqarma úıine keletin qonaqtardyń syry málim. Qaısybir shitireıgen ákimsymaqtar jóni túzý qyz-kelinshek kórse, esterinen tanatyn ádeti.

Endi bolmasa jeńgemdi baryp ertip kelmek edim.

Syrt esik saldyr etip ashyldy. Bul jeńgem edi. Aýyz úıdegi bizge qaramaı, bógelmeı birden tór úıge ótip barady. Ashýly ma, bunysy nesi?

Sheshem jeńgemniń sońynan kirdi. Sosyn men kirdim. Jeńgem tóseginde kıimsheń kúıi etbetinen túsip, solqyldap jylap jatyr. Apamnyń da, meniń de záremiz ushyp ketti. Sársebek jaıly jamanat habar estip, soǵan jylap jatyr eken dep, oılap qaldyq.

Basqadaı oı joq.

Apam baıqus dir-dir etedi:

— Janym Qanyshjan, bunyń ne? Ne boldy?

Jeńgem jaýap bermeıdi, betin qolymen basyp alǵan.

— Oıbaı-aý, syryr qudaı, aıtsańshy, nemene estip keldiń? Nendeı sumdyq estidiń?

— Jaı, siz qorqatyndaı eshteńe de joq.

— Endi nemene? Aıaq astynan ne bop qaldy? Álde aýzyna pálen eteıinderdiń bireýi birdeńe dep, kóńilińdi qaldyrdy ma?

Aıtpasyna qoımaǵan soń:

— Men ony ákemdeı kórip júrsem... azǵyndaǵan ıt... shoshqa... haıýan... — dep, jeńgem yzalanyp, áldekimdi balaǵattaı bastady.

— Ol kim? Qaı jaýyz?

— Nuráli...

Baqsaq, oqıǵa bylaı bolǵan eken: Nuráli aýyryp otyrmyn deıdi de, Qanyshaǵa et asqyzady. Et ústinde sý qosyp, spırt ishedi. Qamyshany da ish-ish dep zorlaıdy. Qanysha ishpeıdi. Sodan bir kezde baldyz dep, qaljyńdaǵan bolyp, kezderinde páleniń ushqyny oınap, jeńgeme qol júgirte bastaıdy. Jeńgem ashý bildiredi.

Elirip alǵan Nuráli tyńdamaıdy, shamdy úrlep óshiredi de, qarańǵy úıdiń ishinde jeńgemdi tósekke qaraı súıreıdi.

Jeńgem ony shapalaqpen betten shart etkizip birdi tartady.

Sybaǵasyn alǵan Nuráli qala beredi.

15

— Ákeńniń aýzyn... basynýyn! Men qazir baryp, baltamen basyn shaýyp tastaıyn!

Yza bolýymda shek joq, aýyz úıden qarbalasyp balta izdep júrmin.

Sheshem de, jeńgem de minezimniń shataq ekenin biledi. Bir shurqan shyǵaratynyma kózderi anyq jetti. Ekeýi eki jaǵymnan kelip jarmasyp, qoı-qoılap júr.

— Qurysyn, shý shyǵaryp qaıtesiń. Basqa eshkim bilmesin, qalsyn osy kúıde. Mastyǵy shyǵar. Betiń kúıgirdiń beti kúıip, endi ózi de jetispes, — deıdi sheshem.

Meniń qoıǵym kelmeıdi, qanym qaınap barady. Jalǵyz jeńgeme pana bola almasam, jer basyp júrgenim qursyn da!

...Altynshy oqyp júrgen kezim. Ákem jýyrda qaıtys bolǵan. Qysty kún. Top bala jar qabaqtan syrǵanaq teýip júrmiz.

Núsipbaı deıtin menen eki-úsh klass alda oqıtyn, sotqarlaý jýan bilek bir balamen janjaldasyp qaldym. Ekeýmiz boqtastyq. Núsipbaı:

— Ákeńniń aýzyn... jetim, — dedi.

Jetim degen sózi etimnen ótip, súıegime jetti.

Ekeýmiz jat ta kep tóbelestik. Núsipbaı menen áldi, kúshim kelmeıdi. Taıaqty kóbirek jep qaldym.

Óshim ketip bara jatyr.

Jetim dep qorlaǵany taǵy bar.

Sazaryp úıge keldim. Núsipbaıdan qalaı da ósh alýym kerek. Qalaı alam?

Et kesetin múıiz sap qara pyshaǵymyz bar. Álgini jeńimniń ishine tyǵyp aldym da, syrǵanaqtyń basyna qaıta bardym. Ún-túnsiz kep, Núsipbaıdyń betinen pyshaqpen kóldeneńdeı tartyp jiberdim...

Núsipbaı baj etip, betin basyp, turyp qaldy. Qara qan qolynyń syrtyn jaýyp ketti.

Osy kúni Núsipbaıdyń qabaǵynyń ústi up-uzyn tyrtyq syzyq. Men salǵan eskertkish tańba.

Sheshem men jeńgem erik bergende, Nuráli azǵynǵa da esten ketpes bir tańba salatyn edim.

Tańerteń esik aldynda arba jegip jatsam, Sálimjan deıtin kishkene bala kelip:

— Aǵa, sizdi keńsede Nuráli shaqyryp jatyr, — deıdi,

Túndegi ashýym áli tarqamaǵan:

— Nuráli shaqyrsa, aıtyp bar, ákesiniń tap aýzyn... Osylaı dep, myna men aıtty dep týralap aıt. Maqul ma.

Sálimjan momyndaý bala.

— Maqul, — dep, burylyp kete barǵan.

Sońynan bildim, keńsede bir top adamdar otyrady. Solardyń kózinshe Sálimjan meniń aıtqan sózimdi Nurálige aınytpaı sol qalpynda jetkizedi.

Nuráli jaman sasady:

— Óı, myna ıt ne ottaıdy? Ne tantyp tur — deıdi de, Sálimjandy keńseden qýyp shaǵady.

Nurálimen aramyzda ońaı sónbes bir ot tutanǵan edi.

Arada birneshe kún ótip ketti. Nuráli úıine baratyn jolymyz múldem qyrqyldy. Al Nuráli bolsa, tipti bizdiń kósheden ótýdi qoıyp aldy. Atty bolsyn, jaıaý bolsyn, tas músindeı bedireıip bizdiń úı jaqqa burylyp ta qaramastan, anaý arǵy kóshemen ketip bara jatady.

Ne betimen jolasyn endi bizge.

Sáýle Qarasazda aýrýhanada. Basqarma úıiniń sıyryn bireý saýyp beredi, úı jumysyn bireý isteıdi. Oǵan qyzmetshi tabylmasyn ba?

Bir kúni bizdikine aýyl sovettiń atqarýshysy kelip tur.

— Erkin, seni keńsede İrysty shaqyryp jatyr, — deıdi.

İrysty deıtin momyndaý shalaǵat áıel. Nuráli basqarma bop aýysqanda, ol onyń ornyna aýyl sovet predsedateli bolǵan.

Keldim. Kelsem, Yrysty hatshysymen ekeýi ǵana.

— Erkin, otyr, shyraǵym. Halderiń qalaı? Sársebekten hat joq pa áli. Kelip qalar. Apańnyń densaýlyǵy jaqsy ma?...

Yrystynyń sózdi tym máımóńkeleı bastaýy maǵan unamaı barady. Aıtatynyn tezirek aıtsa eken.

— Erkin...aýdan osynda...saǵan povestke jiberipti: FZO-nyń oqýyna barasyń, — degen sózdi Yrysty kebek jutqandaı qınalyp ázer aıtty.

Kúzden beri FZO-ǵa bala alý deıtin shyqqan. Biraq bul armıaǵa alyný tárizdi mindetti nárse emes. Mundaǵy tártip basqa. Aýdan ár kolhoz, ár aýyl sovetke FZO-nyń oqýyna pálen bala beresiń. Jas mólsheri pálen bolsyn dep bóledi. Oǵan kimdi berý kerektigin jergilikti basshylar jurttyń jaı-jaǵdaıyna qarap, ózderi sheshedi.

Qys basynda bizdiń kolhozdan FZO-ǵa Ákpar deıtin bala alynǵan. Nuráli Ákpardy jek kóretin. «Buzyq nemeni ádeıi jiberdim. Barsyn, kózi joıylsyn» dep, aıyzy qanyp, aıtyp otyratyn. (Nuráli ol kezde bizden syr jasyra ma?)

Sonda Nuráli men Yrysty Ákparǵa da:

— Seni aýdan shaqyrtyp otyrsa, biz ne isteı alamyz? Bizdiń qolymyzdan keleri joq, — dep syltaý aıtqan.

Ákpar qorjynyn arqalap kete barǵan.

Endi men Ákpar bolǵaly otyrmyn. Bul Nuráliniń isi ekenin birden bildim. Nurálimen aqyldaspaı Yrysty bul aýylda eshteńe de sheshe almaıdy.

«Aýdan saǵan povestke jiberipti» deýleri ózderin arashalap qalý úshin aıta salǵan jadaǵaı, arzan aılasymaqtary.

Qysqasy, bári aıqyn, bári túsinikti.

Ne isteımin degen oımen keńseden shyqtym. Baryp Nurálini alqymynan ala túskennen eshteńe de shyqpaıdy. Al keshirim surap, aıaǵyna jyǵylý — ol meniń qolymnan kelmeıdi.

«Ketsem keteıin FZO-syna. Táýekel. Endi maǵan munda júrgenmen Nuráli kún kórsetpeıdi. Qyr sońyma osy túskennen túsip alady». Sheshimim osy boldy.

Sheshem bul habardy týlap qarsy aldy.

— Tuıyqta senen basqa bala quryp qalyp pa? Barmaısyń, jibermeımin, — dep Yrystyǵa ketti.

Yrysty meniń qolymnan eshteńe kelmeıdi, aýdan biledi depti. Apam odan shyǵyp, Nurálige barady. Burynǵy Núráli joq, surlanyp, qanyn ishine tartyp alǵan. Sheshemmen keıýana qazaqtyń bireýimen sóıleskendeı sóılesedi:

FZO — ǵa bala jiberý ol kolhoz aralasatyn is emes, siz bul máselemen bizge kelmeńiz, — depti.

Apamnyń júgirgeninen túk shyqpady.

Men aýdanǵa komısıaǵa keldim.

Sheshem de, jeńgem de qaqsap qalǵan: «Komısıaǵa jaǵdaıyńdy aıt, aǵaıym armıada. Sheshem aýrýshań, menen basqa sharýaǵa qarar adam joq. Sol sebepten meni qaldyrýlaryńyzdy ótinem» de degen.

Múmkin sonda qaldyrar dep úmittengen.

Biraq men komısıaǵa bul sózdiń bireýin de aıtqan joqpyn. Qaıta, birdeńem týra kelmeı, jaramaı qalmasam eken deımin. Osy ómirimniń ishinde eshqaıda uzap shyqqan emespin. Jurt baryp-kelip jatatyn Almatyny da kórgen joqpyn. Temir jol, poezd degenderdi kitaptan ǵana bilem. FZO-ǵa alyný arqyly el kórip, jer kórsem degen kóńilimde qushtarlyq bar.

Qalaǵa ózdigińnen barmaq bolsań ol ońaıǵa túspeıdi. Endeshe, bylaıǵy keń dúnıege shyǵýyma, budan buryn kórmegen, kórsem-aý dep arman etken jerlerdi kórýime bul qaıta sáti túsken is tárizdi. Tym qurysa, mektepte oqyp júrsem eken. Oqýdy tastap, FZO-ǵa ketýim aqymaqshylyq bolar edi.

Qazir endi nem bar qaraılaıtuǵyn? Aıdap júrgen arbam ba? Eki qolǵa bir kúrek qaıdan da bolsa tabylady.

FZO oqýynyń jaı-jadaǵaıymen gazet arqyly azdy-kópti tanyspyn, onda alty aı oqý kerek, sodan soń zavodta nemese fabrıkada jumys isteısiń.

Maman jumysshy bolyp shyǵasyń. Kolhozda jumys istegennen jaman ba?

Basqasyn bylaı qoıǵanda, FZO kıim beredi. Onysy áskerı forma tárizdi ásem. Azdy-kópti oǵan da qyzyǵamyn. Formany kıinip, sýretke tússem. Ol sýretti Ǵalıaǵa eskertkishke jibersem. Ǵalıa tór aldyna áınektep ilip qoısa.

Komısıa:

— FZO-ǵa barǵyń kele me? — dep surady,

Men oılanbastan:

— Keledi,— dedim.

16

FZO-ǵa nebári on bala alynǵan ekenbiz. Alty qazaq, úsh orys, bir tatar. Almatyǵa bizdi mashınamen jóneltti.

Ol kezdegi mashınalar buzylǵysh, kóksaý bolǵan adamdaı qaqalyp-shashalyp, op-ońaı turyp qala beredi. Trt-trt etken eski gazık kesh túse Bógen aýdanynyń ortalyǵyna ázer jetkizdi.

Endi osynda qonbaqshymyz.

Bógennen, nebári on shaqyrymdaı jerde «Aqjol» kolhozynda Ǵalıa bar. Biz júretin úlken joldyń ústi emes, burys.

Ǵalıa meniń FZO-ǵa ketip bara jatqanymdy da, dál qazir Bógenge qonyp otyrǵanymdy da bilmeıdi. Habar bergenim joq. Bógenge toqtamaspyz, zyr etip óte shyǵarmyz dep oılaǵam.

Ǵalıamen hat alysýym sońǵy ýaqytta sırep ketken. Buǵan kináli jumysbastylyq. Hat jazaıyn dep oılaǵanmen, qol tımeıdi.

Men ózim, jalpy, hat jazýǵa salaq ta adammyn.

Meniń oqý tastaǵanymdy, kolhozda jumys istep júrgenimdi Ǵalıa biledi.

Bógenge qonatyn bolǵan soń men qınala bastadym. Ǵalıanyń tap irgesine kelip jatyp, onymen habarlasa almaı ketýim birtúrli ókinish edi. Kórmegeli kóp boldy. Saǵynyp júrmin, bul joly kórispesem, qashan kórem? Qaıta aınalyp kelgenshe kim bar, kim joq.

Mynaý jap-jaqyn, qol sozym jerde turǵan alasa qara taýdy Qulyqtyń taýy dep ataıdy. Sonyń anaý qylta kezeńin asyp tússe, ar jaǵy «Aqjol» kolhozy. Ǵalıanyń aýyly. Sol jap-jaqyn jerge jete almaı, qor bolyp turmyn.

Átteń qus tárizdi kanatym bolar ma edi.

Bógendegi biz qonǵaly otyrǵan úı shoferdiń tanysy. Bunda osy mandaty kolhozdardan kelgen jáne úsh jolaýshy bar. Úsheýiniń minip kelgen bir-bir salt attary bar. Ol attar aýlanyń túkpir jaǵynda ash qańtarylyp baılaýly tur. Aýdan basy qý taqyr, at jaıylar jer joq. Úsh jolaýshy da osynda qonbaq. Álgiler keshke attardy qalaı etemiz dep, ýaıym soǵa bastady.

— Maǵan berińizder. Myna aradaǵy «Aqjol» kolhozyna baryp qonyp, attaryńyzdy toıyndyryp, tańerteń erte alyp kelip bereıin, — dedim.

— Onda kimiń bar?

— Jeńgemniń týǵan ápke-jezdesi bar,

— Kim degender?

— İsqaq, Baljan degender.

— Ysqaǵyń álgi jylqyshy kereń. Ysqaq pa?

— Baljanyń ferma bastyq Baljan ba? — dep, mal ıeleri shur ete qaldy. Bári osy aýdannyń adamdary, Baljan, Ysqaqtardy jaqsy biledi eken.

— Ysqaqqa bizden sálem aıt, — dep, qýanysyp qaldy. Úsh attyń úsheýin de meniń bıligime berdi.

Oı mundaı qýanbaspyn. Kókten tilegenimdi qudaı jerdeı tap qasymnan bere salǵandaı boldy.

Taǵdyrdyń maǵan degen ájýasy árqashan osylaı — bir nársege qolymdy jetkizbeı, zaryqtyrǵan bolady da, sosyn aldyma salań etkizip tastaı salady.

Júrisi táýir degen bir atqa qarǵyp minip, basqa eki atty qabattap jetekke aldym da, «Aqjol» qandasyń dep, tartyp jóneldim. Byltyrǵy ózim júrgen joldy jaqsy bilem. Jer jaǵdaıy, bári tanys bolyp qalǵan.

Ash attar aıaqtaryn ytyryla basady, cap jelip kele jatyp, jerdegi shópten qarpyp, úzip qalýǵa tyrysady. Aqsham jamyraǵan kezde, baıaǵy ózim kórgen aýylǵa dúbirletip kelip te qaldym. Áne, anaý kóringen Baljan úıi. Kókten túskendeı bolyp jetip baram. Meni kórip, kózderi sharadaı bolady. Munshama attary nesi jetektep alǵan?.

Ǵalıa qaıter eken?

Mine qyzyq, Baljan úıinde bóten bireýler, Sasyńqyrap qaldym.

— Sizge kim kerek edi? — deıdi.

— Ysqaq, Baljan degen kisiler...

— Olar joǵaryda, fermada, sonda kóship ketken.

— Alys pa?

— Joq, onsha alys emes. Saıdy órlep, júre berseń, alyp barady. Jappalary, kıiz úıleri bar maldy aýyl aldyńnan shyǵady, — dep siltep jiberdi.

Aýyldan tik joǵary sozylǵan saı bar, sonymen kele jatyrmyn. Taram-taram soqpaq jol. Saı tabanynda azǵantaı sý aǵyp jatyr, jol keıde sýdy jaǵalap, keıde olaı-bylaı kesip ótedi.

Bul kezde kóz baılanaıyn dep qalǵan. Bet aldymnan qaraýytyp, ottary jyltyldap, maldy aýyl kórindi. Itter úrip shyqty. Qarasha myqyr jappalardyń arasynda jalǵyz ǵana boz úı. Bul, sóz joq, ferma meńgerýshisiniń úıi.

Qyzmeti bıiktiń úıi de bıik.

Boz úıdiń bet aldyndaǵy mama aǵashta ertteýli at baılaýly tur. Ysqaqtyń qurandy erin men birden tanydym.

Saýynshy áıelder qarbalasyp, sıyrlaryn saýyp bola almaı jatyr. Ústine birneshe qalaıy flág tıelgen eki attyq arba tur. Saýylǵan sútti aýylǵa maslopromǵa áketedi.

Boz úıdiń aldyna kep, attan túsip jatyrmyn. Júregim dúrs-dúrs. Attardy mama aǵashqa baılap jatyp, eki kózim kıiz úıdiń esiginde.

Kenet kıiz esik jelpeń etip ashyldy da, shashy dóńgelene tigilgen Ǵalıanyń basy kórindi. Men ony birden tanydym, ol tanyǵan joq. Esikti qıǵashtaı ashyp áli qarap tur. Mine, men aqsıa kúlimsirep oǵan jaqyn kelip qaldym. Ábden qasyna kelgenimde, Ǵalıa bir-aq tanydy.

— Erkin! — dep daýystap jiberdi.

Qýanǵany, tańyrqaýy bári aralas.

— Erkin, qaıdan júrsiń? Mynaý úsh atyń ne? Sonaý Tuıyqtan atpen keldiń be, — dep suraqty jaýdyryp jatyr.

Tór aldynda bir tizerlep Ysqaq otyr, qasynda Qalı. Sálem berip kirdim. Men dál bir kókten túskendeı Ysqaq ta tań-tamasha. Qysqashalap jónimdi aıttym.

Baljan úıde joq eken. Osy keshte kolhozdyń partıa uıymynyń jınalysy bolmaq, soǵan ketipti.

Shaı ishtik, byltyrǵy aǵyl-tegil molshylyq baıqalmaıdy. Soǵys bulardy da tutamdap qysyp tastaǵan. Shaı sońynan qazan asylmady. Osy tamaqpen jatatyn túrimiz bar.

Ysqaq, jylqy baǵýǵa baratynyn aıtyp, daıyn otyr. Úsh atty ala ketip, tańerteń jetkizip bermek. Shoqsha saqalyn syǵymdap ustaı otyryp:

— Soǵysyń jýyq ar ada bitpeıtin boldy, apatqa aınaldy, — dep bir qoıdy.

Men ishimnen myrs etip kúldim. «Soǵysyn», Meniń soǵysym tárizdi. Seniń onyń, seniń munyń dep ekinshi jaqpen sóıleıtin ádetinen tanbaǵan.

— Myna jaqtaǵy Japonyń qalaı, tynysh pa? Onyńnyń Qytaımen soǵysy ne bop jatyr?

Men bilgenimdi aıtyp, jaýap qaıyryp otyrmyn.

Bir kezde Ysqaq jylqyǵa barmaq bolyp, kıine bastady. Balon áli kelgen joq. Jınalysy kesh bitse, múmkin kelmes. Týysqandardyń bireýiniń úıine qonyp ta qalar deıdi.

Aýylda jınalys bolsa uzaq bolatyny maǵan málim. Ysqaq ketti. Biz Ǵalıa, Qalı — úsheýmiz qaldyq.

Áli jatatyn kez emes.

İn aýyzyn baqqan mysyqtaı Qalıdyń baqqany Ǵalıa ekeýimiz. Osy ne aıtyp, ne qoıar eken deýmen betimizge jaltaq-jaltaq qaraıdy. Bir mınýtqa bolsa da tysqa shyqpaıdy.

Qalıdyń jıyp júrgen asyǵy bar eken, úsheýimiz biraz ýaqyt han oınadyq. Baljan áli joq.

Tún búgin erekshe ásem, aı jaryq. Shańyraqtan juldyzdary samsaǵan kók aspan móldirep kórinedi. Ásem tún jeliktirip syrtqa shaqyrady.

Ǵalıaǵa:

— Aqsúıek oınasaq qaıtedi? Bul aýylda aqsúıek oınaıtyndar bar ma? — dedim.

— Bar, oınaıyq. Men shaqyryp keleıin, — dep Ǵalıa lyp ete qaldy.

— Men de oınaımyn, — dedi Qalı.

Men aǵashtan jonyp, aqsúıek jasaýǵa kiristim. Ǵalıa birneshe saýynshy qyz-kelinshekter shaqyryp keldi. Bes-alty adam boldyq. Aýyldyń bet aldyndaǵy qyrat jazyqtyń ústine shyqtyq. Aı sútteı jaryq, aıaq astyna ıne tússe tabylǵandaı. Janǵa jaıly maıda qońyr jel esedi. Jýsannyń ashqyltym ıisine jel jaqtaǵy qotannan maldyń jas qıynyń ıisi aralasyp,jelmen birge burqyrap, jelpip ótedi.

Eki bólinip odaq bolyp, oınaı bastadyq.

Bireý aqsúıekti qulashtap turyp laqtyrdy. Bárimiz dúrkirep, solaı qaraı júgirip kelemiz. Ǵalıa meniń qasymda. Ekeýmiz qatar júgirip kelemiz. Aqsúıektiń túsken jeri osy ara.

Jurt eńkeıe qarap, qarbalasyp izdep júr, Men de izdegen bolam. Biraq ańdyǵan-baqqanym Ǵalıa.

Bireý jyryla berip, taptym dep, aıqaı saldy da, sórege qaraı qasha jóneldi. Basqalar japyrlap qýyp berdi. Maǵan keregi de osy edi. Júgire bergen Ǵalıanyń bileginen shap bepip ustaı aldym.

Ǵalıa irkilip toqtaı qaldy.

Ekeýmiz tym-tyrys turmyz.

Ne dep, Ǵalıa aıtpady. Ne aıtarymdy men bilmeımin,

Ǵalıamen ońasha bolýdy arman etetin edim. Sol armanyma jarty mınýtke bolsa da jetip turmyn. Biraq paıdalana almaı turmyn.

Basqalardyń bizde sharýasy joq, aqsúıekti qýalap, júgirip barady. Qalı aralarynda. Ol bizdiń qalyp qoıǵanymyzdy baıqaǵan joq.

Baıqasa júgirmes edi, bizben birge qalar edi. Menen ún shyqpasyn kórgen Ǵalıa kenet:

— Analar bilip qoıady, uıat bolady, — dedi.

Osy sóz maǵan tóbemnen sýyq sý quıyp jibergendeı áser etti. Esimdi tez jıyp aldym. Ǵalıamen ońasha qalǵan ýaqytym mınýttap ta emes, sekýndtap sanalatynyn, sonyń bári tekke ótip jatqanyn jana uqqandaı boldym.

Tezirek qımyldaýym kerek.

Ǵalıanyń tońazyǵan betinen shóp etkizip súıip aldym...

Boldy bitti. Áli de sórege jete koımaı, úıdek-túıdek júgirgen jurttyń sońynan aldy-artyma qaramaı zamǵap kelem.

Tilmen aıtyp jetkizgisiz baqytty edim.

17

Baljan kelgen joq, biz jatyp qaldyq.

Endi kelmeıtin bolar.

Qalı ekeýmizge tósek tór aldyna katar salynǵan. Ǵalıa sheshesiniń eki kisilik temir kereýetinde jatyr. Túndik túsirilgen, kıiz úıdiń ishi kózge túrtse kórgisiz qarańǵy.

Uıqy kelý qaıda. Álgindegi batyrlyq qylyǵyma masattanyp, rıza bolyp jatyrmyn. Mundaı iste batyldyq kerek. Batyl bolmasam Ǵalıanyń betinen súıe alam ba? Áne, ol ashýlanǵan joq qoı. Iaǵnı, ol da meni súıedi. «Qap jáne bir súımegen ekem».

Tósegin syqyrlatyp Ǵalıa arly-berli aýnaı beredi. Soǵan qarap onyń da uıyqtaı almaı jatqanyn sezinem. Birdeńe dep til qatýǵa qasymda jatqan Qalıdan jasqanamyn. Ol zalym estigen — kórgenin tańerteń áke-sheshesine taqyldap sarnap berýden taıynbaıdy.

Taqaýymdy pys-pys tartyp, uıyqtamaı jatqanymdy Ǵalıa da sezinedi.

Shirkin-aı, myna Qalı da úıde bolmasa, qandaı jaqsy bolar edi. Ǵalıa ekeýmiz ǵana bolsaq!.. Bir kezde qasymdaǵy Qalı pyryldap uıyqtap qaldy.

Ǵalıaǵa ne aıtsam eken? Álde barsam ba eken? Uıat-aý... qasyńa jata turaıyn desem...

Qoı, masqara! Ǵalıa ashýlanyp júrse, erteń betine qalaı qaraımyn?

Qınalyp uzaq jattym.

Qalıdyń uıyqtap qalǵanyn Ǵalıa da bildi.

«Batyldyq kerek. Al men bolsam jasyqpyn, ynjyqpyn» dep, ózimdi ózim qaırap, ursamyn. Qaıraǵanmen ótpeımin. Mundaı tún endi qaıtyp ońaı qaıtalanbasyn óte jaqsy túsinem. Úıdiń ishi birtin-birtin salqyndap barady. Bir kezde Ǵalıa:

— Erkin, uıyqtaǵan joqsyń ba? — degeni,

— Joq, — dedim julyp alǵandaı etip.

Ǵalıamen áldene týrasynda ýádelesip, manadan beri sarǵaıyp jaýap kútip jatqan adam tárizdimin.

— Tońbaısyń ba? Tońsań syrtyńnan kıim jabaıyn, — dedi Ǵalıa.

— Jap.

Ǵalıanyń kerýetten túsken dybysy estildi. Áne, ol men jatqan jer tósektiń shetin aıaǵymen barlap, baıqap alyp, dál qasymnan júkke qaraı ótip barady. Júk jaqty sıpalap shapan ba, shekpen be, salmaqty bir zat tapty. Sony kórpemniń syrtynan yqtıattap jaýyp jatyr.

Aıaǵymdy, jan-jaǵymdy qymtap, meni tońyp qalmasyn dep, barynsha qamqor bolyp jatyr.

Men shalqamnan jatyr edim. Eki birdeı qolymdy kórpeden shyǵardym da, Ǵalıanyń bilegin taýyp, ustaı aldym. Top-tolyq ásem bilegi yp- ystyq.

Ózime qaraı tarttym. Ǵalıa únsiz baǵynyp, sylq etip, kórpe syrtyna qısaıyp otyra ketti. Tońazyǵandyqtan ba, bilmeımin dir-dir etedi. Men endi batyldanyp kettim. Ǵalıany qushaqtap, baýyryma basyp, qattym da qaldym. Kózimdi tars jumyp alǵam. Maspyn.

Ǵalıa tek ish kóıleksheń. Lebi órt bolyp, betimdi sharpıdy. Bir sóz aıtylmaı-aq baıaǵydan berginiń bári túsinikti bolǵandaı.

Ǵalıa bir kezde dir-dir etip, jalańash bilegi tobarsyp, shyndap tońa bastady.

— Ǵalıa, tońdyń ǵoı, beri kórpege kirip jatshy.

Ǵalıa únsiz, tek basyn shaıqady, kórpege kirgisi kelmeıdi.

Qushaǵymyz aıqasyp jáne biraz jattyq. Men endi birtindep sanaly qımylǵa kóshe bastadym Kórpe shetin múmkin bolǵanynsha ashyńqyrap, Ǵalıany baýyryma tarttym.

— Ǵalıa, beri kirip jatshy?

Ǵalıa taǵy basyn shaıqady.

— ...Tońasyń ǵoı, qarashy, ıyqtaryń sup-sýyq;

— Tońbaımyn,

Ǵalıany súıip-súıip aldym.

Ǵalıa basyn shaıqady.

Ǵalıanyń astynan kórpe shetin kúshpen julyp ala bastadym. Ǵalıa shyntaǵymen nyǵarlap bosatpaýǵa tyrysady. Kórpe shetinen aıyrylsa, bárinen aıyrylýy múmkin ekenin jaqsy biledi...

Kenet, syrtta ıtter shýlap úrip qoıa berdi. Eńis jaqtan at tuıaǵynyń dúbiri estildi.

— Apam keldi! — Ǵalıa osyny aıtty da, ushyp turyp, tósegine jóneldi. Men bolsam basyma búrkene jamylyp, ótirik uıyqtaǵan bolyp, qattym da qaldym.

Bul kelgen, shynynda da Baljan edi. Úzeńgisi shyldyrap attan túsip jatty.

Tańerteń oıanǵanda túndeginiń bári esime birden keldi. Arqa-basym shymyrlap ketkendeı boldy. Qalı sum ótirik uıyqtaǵan bop, bárin estip, bilip jatqan joq pa? Qazir turǵan soń, apa, túnde Erkin búıtti, búıtti dep, Baljanǵa sarnap aıta bastamaı ma?

Baljan men Ǵalıa sıyr saýýǵa erte turyp ketipti. Ysqaq áli kelmegen. Qalı pyryldap uıyqtap jatyr. İshine ne túıip jatqanyn qudaıym bilsin.

Attar kelse, Qalı oıanbaı, zyp jónelgim keledi.

Esh qylmysym bolmasa da Ǵalıaǵa kórinýden jáne júzim janady.

Joq, sezikti eshnárse baıqalmaıdy. Men bul úıden abıyrym aırandaı tógilmeı aman attandym.

Osynyń ózine sheksiz qýanyshty edim.

18

Almatyǵa túnde keldik.

Qala ataýlyny meniń tuńǵysh ret kórýim. Biraq astananyń túngi kórinisi pálendeı myqty áser qaldyrmady. Bizdi ákelgen keńsede, oblystyq atqarý komıtetinde, kúzetshiden basqa adam joq eken.

Ol bizdi kirgizbeı, kóp álek jasady. Basqadaı barar jer, basar taýymyz joq ekenin aıtyp Jatyp, áreń kirdik.

Birinshi etajdaǵy bir bos bólmeniń esigin ashyp:

— Osynda dybyr etpeı, shýlamaı jatyńdar, — dedi,

Úıdiń edeni parket eken. Bul bizdiń buryn kórmegen nársemiz. «Oı, sumdyq-aı! Kishkentaı-kishkentaı jańqadan erinbeı qurap salǵany-aı, á? Odan da bútin taqtaıdan nege salmaǵan» deımiz.

Mynany erikkenniń ermegi tárizdi kóremiz.

Osy kele jatqanda meniń birge ishin, birge jeıtin eki dosym bar. Olar: İlıas, Nurymbaı degen balalar. Qarasazda úsheýimiz bir klasta oqyǵanbyz. Ákele jatqan azyq-túligimiz úsheýmizge teń ortaq, seniki, meniki demeımiz.

Nurymbaı orta boıly, qara tory, bet súıegi shyǵyńqy, pysyq. Eptegen jylpostyǵy bar.

İlıas suńǵaq boıly, tanaýy jalpıǵan, momyndaý sary bala. Bir sózdi. Neni de bolsa, tóbesinen toq etkizip týra aıtady. İsh qatpary az, pálendeı qýlyq-sumdyq búkpesi bolmaıdy.

Úsheýmiz tiri bolsaq, bir tóbedemiz, ólsek bir shuńqyrdamyz dep kele jatyrmyz.

Aýyldan shyǵar-shyqpastan Nurymbaıdyń bir oǵash minezi kózge túsip qaldy. Keshe Bógen aýdanynyń ortalyǵyna kelgen bette mashına ústinde chemodanyn dizesiniń ústine qoıyp, qunjańdap birdeńeni súıketip jazyp jatyr. Eı, ne jazyp jatyrsyń dep, qarasaq, úıine hat jazyp otyr eken. Ákesi men sheshesin, týystaryn talaıdan kórmeı saǵynyp, zaryqqan adam tárizdi. «Amandyq hat. Qymbatty jáke, apa, qalaı densaýlyqtyń arqasynda júrgen bolarsyzdar. Biz de amanbyz. Mine Bógen aýdanynyń ortalyǵyna kelip jettik. Búgin osymda qonbaqshymyz» dep, syqpyrtyp barady. Álgi arada Nurymbaıdy ájýa etip, kúldi-aı, kep! Hatty tym qursa, Almatyǵa ketip alyp jazsaıshy. Úı irgesinen uzaǵan da joqpyz ǵoı.

Asyly, Nurymbaı bir jaqqa jolaýshy shyǵyp, úıine hat jazýdy arman etip júrgen tárizdi.

Sol kúlki etkennen biz Nurymbaıdy Almatyǵa jetkenshe kúlki etip, mazaqtaýmen boldyq. Jol boıyndaǵy jana bir poselkke kelgen kezde, qane, sýyr qaǵaz-qaryndashyńdy. Osy aradan amandyǵyńdy bildirip, áke-shesheńe jáne bir hat jazyp jiber deımiz. Nurymbaı yza bolady.

Biz bárimiz syrt kıimderimizdi astylarymyzǵa tósep edende tyraıyp-tyraıyp, demalyp jatyrmyz. Qaı — qaısymyz da mashına soǵyp, sharshaǵanbyz. Jatpaı otyrǵan tek Nurymbaı. Chemodanyn aldyna alyp, bir jambastap, úıine hat jazyp otyr.

Qazir endi mazaqtamaq túgil, moınyna minip alsań, tyńdaıtyn emes.

Dápterdiń eki betin toltyrýǵa taqady. Sonshama ne jazatynyna men tańdanamyn.

19

Úshten-tórtten top bolyp qalany aralaýǵa shyqtyq. Aýyl balalaryna mundaǵynyń bári sony, bári qyzyq. Biz Nurymbaı, İlıas úsheýimiz. Jaqyn mańdaǵy kók bazarǵa keldik. Qujynaǵan halyq. Qumyrsqanyń ıleýi, Osynshama halyqtyń bir araǵa úıilip-tógilgenin ómiri kórgen emespiz, Arasyna kirip ketsek, birimizden birimiz adasatyn tárizdimiz.

Bazar shetinde eki aıaǵy dizeden, eki qoly shyntaqtan jáne domalanǵan bireý otyr. Álgige qaraýdyń ózi sonshalyq aıanyshty. Domalanǵan qur keýde. Uıpalanǵan jıren shashtyń arasy kir-kir.

Qol ornyna sholtań-sholtań etken, tomyrylyp bitken et jilik — qyzyl et.

Soǵystan munshalyq qor bolyp qaıtqan adamdy men buryn kórgen joq edim. Quıqa terim shymyrlap, bir túrli bolyp kettim. Átteń, barsam-aý dep qulshynatyn soǵysty endi tym jaqyn, ári aıqyn tanyp turǵandaımyn. Ol tanýym:

Soǵys degen ol sumdyq!

Soǵys ol apat!

Soǵys adamdy qor etý!

Álgi tárizdi adamnyń jany túrshigetin múgedekter bazarda bireý-ekeý ǵana emes eken. Ár jer, ár jerden ushyrasyp qalady.

Tramvaımen júrgendi qyzyq kórip, tramvaıǵa otyrdyq. Tańyrqaıtyn túgi de joq, saldyrlaǵan temir arba.

Dúkenderge kirdik. Aq nan, ár alýan bólkeshelerge dúkenniń sóreleri syqap, tolyp tur. Alyp jatqan adam az. Almatyda azyq-túlik tapshy dep estıtin edik, bunysy qalaı dep, tańyrqaımyz. Aq bólkeshelerden satyp almaqshy boldyq. Aqsha bersek, bermeıdi, «kartochkı davaıte» deıdi. Biz birimizge birimiz qaraımyz, kartochkasy nesi deımiz. Kartochka degen sózdi sýret dep uǵyp, qaltalarymyzdan sýret izdestirip jatyrmyz.

Sóıtsek, nan kartochkasy degen bolady eken. Ony biz qaıdan bileıik, aýyldyq jerde ol joq.

Bir jerde kósheniń buryshynda bir áıel alma tárizdi, biraq almadan góri basqa qyp-qyzyl birdeńeler satyp otyr. Baǵasy onsha qymbat emes.

— Bul ne?

— Pomıdor.

Bizdiń Qarasaz aýdany salqyn, taýly aýdan, jemis ataýly óspeıdi. Ovoshtan kartop pen kapýsta ǵana ósedi. Pomıdor degendi buryn estigenmen jep kórgen emespiz.

— Buny qalaı jeıdi? Osy kúıde jeı berýge bola ma, joq álde pisirip jeı me?

— Pomıdordy pisirip jegendi qaı ata-babalaryńnan kórip edińder? Alyńdar da, jeı berińder, — deıdi satýshy.

Úıip-úıip qoıǵan pomıdordyń bir úımegin satyp aldyq. Bir-birden ustap, qyzyqtap qarap kelemiz. Saýsaǵymyzǵa alma tárizdi qatqyl emes, jumsaqtaý bolyp seziledi. Syrtyn kıimime úıkep súrtken boldym da, alma tárizdendirip tistep kep qaldym. Byrsh ete qaldy. Jylymshy suıyq birdeńeleri betime, omyraýyma shashyrap, jaýyp ketti. Dámi de dán emes, jeksuryn birdeńe.

— Jemis bolmaı, quryp qalsyn, — dep jemeı, aryqqa bir-bir attyq.

Qalada soldat kóp. Tórt-tórtten sapqa tizilip, jeıdeleriniń arqasyna sortań terleri shyǵyp, aıaqtaryn sart-surt basyp, ketip bara jatady.

Kósheni jańǵyryqtyryp, óleń aıtyp ótedi:

Vstavaı, strana ogromnaıa,

Vstavaı na smertnyı boı!

Temir joldy tuńǵysh ret kórýim. Poezdǵa tuńǵysh otyrýym. Kerýendeı shubalǵan uzyn sostav Sıbırdi betke alyp, uryp keledi. Barar jsrimiz — Qaraǵandy.

Temir jol Novosıbırsk — Omsk — Petropavl qalalaryn basyp, Sıbır aınalyp júredi.

Qazaqstannyń ońtústigin soltústigine jalǵaıtyn tóte jol ol kezde joq.

Jolaýshy poezynyń úsh vagony toly FZO balalary. On tórt-on jeti jastyń arasyndaǵylar. Ár ulttan, biraq negizgisi orys pen qazaq. Bastap alyp kele jatqan jetekshilerimiz, tárbıeshilerimiz bar. Kún saıyn normalap nan beredi, úlken qalalarǵa aıaldaǵanda ystyq as ishkizedi.

Jas adamda ýaıym-qaıǵy az bolady, aqyldan albyrt sezim basym. Jer kerip, el kórgenge máz bolyp kelemiz.

Poezd ústinde kele jatyp úıge bir ret, Ǵalıaǵa bir ret hat jazdym. Bizdi oqýǵa Qaraǵandyǵa jóneltkenin habarladym.

Qaraǵandy olar úshin jer túbi.

Áneýgi Ǵalıamen birge etkizgen túnim esimnen máńgi shyqpaq emes. Men bir nársege qap dep, ete qatty ókinemin. Ol — Baljannyń temen poselikte qonyp qalmaýy. Naǵyz kelmeıtin kezde dúbirletip jetip kelýi. Tym qursa endi biraz keshikkende, endi sál ǵana ýaqyt kelmeı, tura turǵanda...

Ózimnen de boldy. Onsha batyl bolmadym, kóp ýaqytymdy tekke ótkizip aldym.

Temir jol boıy, ásirese, stansıalardyń basy mazasyz, ý-shý. Arly-berli sapyrylysyp aǵylǵan eshelondar, Áskerı eshelondar kep ushyrasady — maıdanǵa ketip bara jatqan soldattar. Qarý-jaraq, oq-dári tıep, syrtynan brezentpen búrkep, jaýyp alǵan, kúzeti myqty sostavtar.

Soǵys jaqtan jaralylardy, jaý basyp alǵan ólkelerdiń bosqyn adamdaryn tasyp ákeledi.

Áskerge shaqyrylýshylar.

Bireýdi bireý bilip bolmaıdy.

FZO-ǵa bara jatqan balalardyń arasynda ár qılysy kezdesedi. Bireýler bar — mop-momaqan qozy tárizdi, ata-analarynyń baýyrynan uzap shyǵyp, áli eshteńe kermegen, ysylmaǵan. Dúnıedeginiń bárine ańqaý sábı kózben qaraıdy.

Endi bireýler bar — eki ıyǵyn julyp jep, urynarǵa qara tappaı júrgen. Sózderinshe tuzdyqtap, boqtyq aralastyryp sóıleıdi. Onsyz sózderiniń sáni kirmeıtin tárizdi. Jetekshilerimizden jasyryp, bul qýlar araq ta ishedi. Shylymdy tipti jasyrmaı-aq burqyratyp tartady.

Uryssa tyńdamaıdy.

— Murnyńyz qańsyp barady, — dep áýeli keleke etedi.

Tabıǵatym solaı ma, bilmeımin, shylym men araqqa qumartqan jan emespin.

Jaman ádet juqpaly degen sóz ras. Alǵashynda sumdyq bolyp kórinetin boqaýyz las sózderge birazdan soń qulaǵymyz úıir bola bastady. Ol túgil, ana balalarǵa eliktep, biz de «tuzdyqtap» sóıleıtindi shyǵardyq. Onsyz aýylda óskendigimiz, ashyq aýyzdyǵymyz bilinip, kórinip turatyn tárizdi.

20

Qaraǵandyǵa poezd bir jeti júrip barady eken. Kúndiz-túni vagonda qamalyp otyrǵan adamǵa bul az ýaqyt emes. Ári-beriden soń kisini boıkúıez etedi, jalyqtyrady:

Ózińe óziń yqtıatty bolýdan da qalasyń.

Bir kúni İlıas, Nurymbaı úsheýmizdiń normaly bir bólke nanymyzdy qas pen kózdiń arasynda urlap áketti. Vagonǵa syrttan bóten adam kirmeıdi. İshimizden FZO-ǵa ketip bara jatqan balalardyń bireýi urlady.

Úıden ákele jatqan azyq-túligimiz áli de jetkilikti, sondyqtan pálendeı zardap shege qoıǵan joqpyz. Biraq aýyldaǵydaı alań-ashyq júrýge bolmaıtynyn ańǵardyq.

Petropavldyń vokzalynda shalbarymnyń qaltasynan meniń ámıanymdy urlap qoıdy. Býfetten tamaq alǵan edim de, tamaq ustaǵan qoldarymdy tóbemnen tik kóterip, qalyń jurttyń arasymen jaryp ótkem. Sol kezde lyp etkizip, alǵan da qoıǵan. Vagonǵa kep, alǵan tamaqtarymdy stol ústine qoıǵannan keıin bir-aq joqtadym.

Qaltam bosap qalǵanyn kórdim. Býfetke aqsha tólegennen keıin ámıanymdy ishki tós qaltama salyp jatýdy áýre kórip, ánsheıinde salmaıtyn shalbarymnyń qaltasyna sala salǵan edim.

Endi bul da sabaq boldy. Orystyń: «Alysqa tyqsań, jaqynnan alasyń» degen maqaly osyndaıdan shyqqan.

Ámıanym jańa, ádemi edi. İshinde jol-jónekeı ustaýǵa dep, bólektep salǵan azyraq aqsham bar. (Urlanatynyn bilgen tárizdimin.) Dokýmentterim bar (pasportym men komsomoldyq bıletim), Sonyń bári ketti.

Jáne bir qymbat nársem ketti, ol Ǵalıanyń byltyr maǵan eskertkishke dep, hatpen jiberetin kishkentaı sýreti.

İshim kópten-kóp osy sýretke ashıtyn tárizdi.

Men ózimdi aýyldyń pysyq balalarynyń birinen sanaıtyn edim. Sóıtsem, onym asylyq eken. Ómirge beıimi joq, ashyq aýyzdyń biri bolarmyn degen oıǵa keldim.

Shıkiligim kóp eken.

Qaraǵandyǵa keshke qaraı keldik. Kómir qalasynyn syrt kórinisi biz kórip kele jatqan basqa qalalardan ózgeshe. Shahtalar egıpet pıramıdalary tárizdi shoqy-shoqy úıindiler. Men bul úıindilerdi kemir eken desem, kómirdiń shyǵarylyp tastalǵan qoqystary eken.

Munda aspan da, jer de kómir sasıdy.

Aıqaıyn salyp, syqyr-syqyr qozǵalǵan kómir tıelgen sostavtar. Tútin, shań...

Qara kıimdi shahterler.

Bizdi alyp kelgen eshelon budan ári barmaıdy. Jolaýshylar túsip-túsip, ketip jatyr. FZO-ǵa ákelingen balalar ǵana qaldyq.

Basshylarymyz bir jerlerge baryp, sóılesip, qaıta kaıtyp keldi.

— Búginshe osynda — vagonda túneısińder, erteń senderdi qabyldaıdy, — degen sózdi aıtty.

Biz mingen vagondardy temir joldyń shetkeri bir tarmaǵyna súırep alyp baryp qoıdy.

Keler jerimizge keldik, endi erteńge deıin isteıtin is joq. Zerigip vokzalǵa baramyz, qaıta qaıtyp kelemiz. Qala aralaımyz.

Vokzaldyń býfetinde sharap satylady eken. İshkish qýlar sharap satyp ákep, ishe bastady. Qyzyl alǵan soń olardan kóńildi, olardan batyr halyq joq, shýlap óleń aıtady, bı bıleıdi, basqalarǵa tıisip, basynǵandyq kórsetedi.

Olar endi jetekshilerimizdi tyńdaýdy múldem qoıyp aldy. Tilderin shaınap, qoldaryn bylǵań etkizip, bir-aq silteıdi:

— Báribir soǵys, — deıdi.

— Báribir soǵys!

Toǵysharlar men ustamsyzdar úshin osyndaı bir topas syltaý tabylǵan. Oılaryna ne kelse, sony isteıdi de, jalasyn soǵysqa jappaq bolady. Olarsha, soǵys júrip jatqan kezde adamsha ómir súrip qajeti joq.

Túnge qaraı sharap ishýshiler tipti kóbeıip ketti. Úsh vagonnyń úsheýiniń ishi de aıǵaı-shý! Jetekshilerimiz kórinbeıdi. Bir jeti boıyna bizben asaýmen alysqandaı alysyp, sirá, sharshaǵan bolar. Osy pálelerden aýlaq bolaıyq, dep, bir jerge jan tynyshtyq izdep, taıyp otyrǵan tárizdi.

Kóp jyndynyń ishinde saý otyrǵan ári jaman eken, ári jaraspaıdy eken. Bizdiń de jyndanǵymyz keldi. Aqshamyz bar. Biz nemene, myna shalqyp júrgenderden kembiz be? Joq álde bulardaı bola almaımyz ba? İshe almaımyz ba?

İlıas, Nurymbaı, men úsheýmiz bardyq ta, «Vermýt» deıtin jazýy bar úlken qara bótelke satyp ákeldik. Árıne, bos bótelke emes, ishinde qyl moınyna taqap quıylǵan sharaby bar. Táýekel dep, úsh staqanǵa bólip quıa bastadyq. Budan buryn araq-sharap ishken jandar emespiz. Tek keıde qandaı bolady eken dep, ońashada bótelkeniń túbin aýzymyzǵa sarqyp kóretinbiz.

Endigi jaǵdaı basqa. Jasyrynbaı, ashyq ishýge, dámin ǵana tatyp kórmeı, sylqıa toıyp ishýge bolady. Tizgin qolda, ózimizge ózimiz qojamyz. Áı der áje, qoı der qoja joq.

Araq ishý arqyly adam bop, eseıýdiń jańa bir bel-belesine kóteriletin tárizdimiz.

— Qane, kel!

— Kel! — desip, kóterisip qoıystyq.

Jurttan kórgenimiz boıynsha, basytqylap nan jep jatyrmyz.

Sıqyr sý kimdi arbap ýysyna túsirmegen, kimdi jyndy etpegen. Tamyr-tamyrymyzdy qýalap, býsandyryp, dúnıe — ámir ádemi bolyp barady. Taǵy ishkimiz keledi. Bótelkeni taýysyp jáne birin alyp keldik. Ony da ishtik. Endi biz de batyrmyz, biz de shat kóńildimiz. Syrdyń sýy sıraǵymyzdan kelmeıdi.

— Taǵy ishemiz be?

— E, ishpeı! İshemiz. Má, ákel mynaǵan.

— Meniń ózimde de aqsha bar,

— Bar bolsa, ákel.

Bireýler qasymyzdan ótip bara jatyp:

— Mynalardy qara, bular da dóı dóıge basypty, — deıdi.

— E, baspaı! Biz nemene, biz adam emespiz be?

— Myńqyldatpaı, ózin jelkeden túıip jibershi!

Ertesinde túske deıin basymdy kótere almaı, aýyryp jattym. Ómiri basym mundaı qatty aýyryp kórgen emes. Endi araqty tatyp almasqa ózime ózim ant berdim.

Aýyzdan shyqqan anttyń bári oryndalsa, adam adam emes, baıaǵyda-aq perishte bolǵan bolar edi.

21

№ 1 FZO mektebinde oqyp júrmiz. Alty aı oqyp, shahtaǵa jumysshy bolyp baramyz. Jıyrma-jıyrma bes baladan top-topqa (brıgadaǵa) bólgen. Ár toptyń basynda jetekshi master. Oqytatyn da, tárbıeleıtin de mine sol.

Biz, İlıas, Nurymbaı, men úsheýmiz tireý qoıýshylar tobyndamyz,

Shynymdy aıtsam, FZO-nyń oqýy birinshi kúnnen bastap-aq meniń kóńilime tolmady. Oqytatyn. úıretetin nársesi shamaly. Jýandyǵy telegraf baǵanyndaı bóreneni shahtaǵa tireý etip qoıamyz. Bunyń pálendeı bas qatyryp, aqyl jumsap úırenetin túk te qıyndyǵy joq. Tek ter tógip, eńbek ete bil.

FZO-ny bitirgen soń shahtada eń kemi tórt jyl jumys isteý shart, zań bar sondaı. Tórt jyl tolmaı eshqaıda jibermeıdi. Bul ómir boıy shahter bon qalasyń degenmen birdeı.

Al meniń armanym shahter bolý emes, basqa. Jazýshy bolý, nemese jýrnalıs bolý.

Ekeýiniń arasy jer men kókteı.

Shahterlerdi armıaǵa almaıdy, bron beredi.

Alsa, qýana-qýana keter edim.

Kóńilim qalamaıtyn, súımeıtin ispen shuǵyldanǵannan da soǵysqa barý maǵan myń ese artyq kórinip turady. Onda ne bolsa da tez bolady, tez sheshiledi.

Ólseń de, jaralansań da, batyr atansań da qolma-qol.

Bizdiń tireý qoıýshylar tobynyń masteri Ahmetov deıtin jasy qyryqqa kep qalǵan adam. Orta boıly, jaýyryndy, tyǵyz, myǵym deneli. Jaraý attaı sergek júrip, sergek turady.

Ahmetovtyń úıi osy Qaraǵandyda. Kúndiz bizben birge bolady da, keshke qonýǵa úıine ketedi.

Masterimiz jaıma-shýaq jaqsy adam. Meni ol birinshi kúnnen unatyp ózine orynbasar etip taǵaıyndady.

Ahmetov joqta brıgadanyń qojasy menmin.

Qaladaǵy ómir qaınaǵan qazan tárizdes. Jumysshy batalónyna, FZO-ǵa, ártúrli eńbek ýchılıshelerine halyqty ákep tógip jatyr. Jaý basyp alǵan Donbastan keshirilip ákelgen shahterler.

Olardyń semálary.

Osynyń bári jergilikti halyqpen aralasyp, mıqoıyrtpaq.

Sol kezdegi qıynshylyq jaǵdaıdy eskergende bizdiń turmysymyz jaman emes. Eki etajdy kirpish úıde turamyz. Tósek-ornymyz taza, úsh mezgil tamaq beredi.

Meni o basta bir qyzyqtyrǵany FZO-nyń forma kıimi edi, ony áli bergen joq. Tek muqtaj bolǵandarǵa ish kıim, aıaq kıim tıdi. Formany áne beredi, mine beredi dep sozbaqqa salyp júr.

Bireýinen bireýine etetin shaǵyn eki bólmede on eki bala turamyz. On eki. temir kereýet, alty týmbochka, Nurymbaı ekeýmizge bir týmbochka ortaq. Biraq ony menen góri Nurym-baıdyń paıdalanýy kóbirek. Kúnde keshqurym týmbochkaǵa jabysyp, basyn bir jaǵyna qısaıtyp, hat jazyp otyrǵany.

Jazý jazyp otyrǵanda, Nurymbaıdyń betine qarap turý birtúrli qyzyq. Erinderi qısań-qısań etip, jazǵan áripteriniń yńǵaıyna qaraı qybyrlap, ylǵı da qozǵalýmen bolady.

Ózge dúnıeniń bárin umytyp, hatty ol sonshalyq berilip, qumarlanyp jazatyn edi.

Men hat jazýǵa salaqpyn jáne sóz taýyp jaza almaı kór bolam. Amanmyn, oqyp jatyrmyn degen soń paraqtyń qalǵan jerin nemen toltyrarymdy bilmeı qınalam.

— Taǵy ne jazam? — dep keıde Nurymbaıdan aqyl-keńes suraımyn. Úıden úzbeı hat alyp turam. Jazatyn jeńgem. Ózderiniń halderin, el ishindegi jańalyqtardy tizip jazýmen bolady.

«Sársebekten hat-habar áli kelmegen.

Aǵaıymnyń taǵdyry meni oıǵa batyryp kúızeltedi,

Jeńgem Nuráli úıimen qatyspaıtynyn jazady. Sáýle aýrýhanada birǵaýym jatyp kelgen. Biraq ońalyp kete almaǵan kórinedi, Oqta-tekte esi aýyp jyǵylatyn talma aýrýyna ushyraǵan.

Nuráli azǵynǵa tejeý joq, onyń kóńil-hoshy sol álgi zavhoz Zeınekúl. Ekeýleri el-jurttan qymsynýdy múldem qoıyp aldy dep jazady.

Sabaqtan tys ýaqytta balalardy masaq terýge alyp baramyn. Kolhoz eshteńe bermeıdi, biz eshteńe suramaımyz da, ózdigimizden amaldap kúnimizdi kórip júrmiz:» deıdi.

Ǵalıamen de hat alysyp turam. Ol bıyl onynshy oqıdy. Biraq oqýlary áli bastalmaǵan. Kolhozdyń egin jınaý naýqanynda jumys istep júrmiz deıdi.

Demalys alyp keler bolsań, joldan bizge soń. Kelmeı, ótip ketip júrme dep jazady.

Men buǵan qýanamyn. Ǵalıa endi máńgi-baqı mendik bolǵany ǵoı, qaraptan-qarap, bulaı dep jaza ma?

Ǵalıamen jolyǵysqanda ne qalasam sol bolatynyna eshqandaı shák keltirmeımin...

Burynǵysha Ǵalıanyń birde-bir hatyń jyrtpaı, joǵaltpaı, saqtap júrmin.

22

Úıden hat aldym.

Sumdyq hat!

Qanysha jeńgemdi muǵalimdik kyzmetinen shyǵaryp jiberipti.

Bir kúni aıaq astynan mektepke aýdandyq oqý bóliminiń ınspektory keledi. Eki-úsh muǵalimniń sabaǵyna kirgen bolady. Onyń biri meniń Qanysha jeńgem.

Sosyn, pedsovet shaqyrylady.

Mektep dırektory Nesipbaev deıtin topas adam.

— Kún tártibindegi másele Qanysha Asylbekovanyń jeke bas isi, — dep, qarap otyr deıdi.

Qanysha úshin bul tóbesinen jaı túskeńdeı oqysta, kútpegen jaǵdaı, «Meniń qandaı isim bolýy múmkin?» dep, tań-tamasha qalady.

Sóz ınspektorǵa beriledi.

— Aýdandyq oqý bólimine Qanysha Asylbekova týrasynda birneshe aryzdar tústi, — dep bastaıdy ol sózin. — Aryzdy jazǵandar balalardyń ata-analary, muǵalimder...

Jeńgemniń eki kózi sharadaı bolady.

Inspektor qyzyl sózdi tópeı beredi. Asylbekova joldas pedýchılıshe bitirgen jas kadr bola turyp, ókimet pen partıanyń senimin aqtamaǵan. Muǵalimdik is-qylyqqa jatpaıtyn óreskel minezder kórsetken...

Pálsı balany uryp-soqqan, pálen oqýshynyń dápterin jyrtqan, pálen jerde mektep dırektorynyń betinen alǵan. Iaǵnı, bedelin túsirgen.

— Bunyń bárin teksergende, ras bolyp shyqty.

Biz sovet mektebin, sovet muǵalimderiniń qataryn Asylbekova tárizdi jat adamdardan tazartýymyz kerek! — deıdi ınspektor.

Qanyshanyń tóbe shashy tik turady.

Óıtkeni, bári de adam jany túrshikkendeı jala!

Bári ótirikshi!

Munshama jalanyń qaıdan shyqqanyn Qanysha birden túsinedi.

Mektep dırektory Alybaıdan, Nuráliden shyqqan.

Ekeýiniń astasyp birigip alyp istep otyrǵany.

Nuráliniń úlken qyzy Sara sabaqty nashar oqıdy. Qaǵaz-qalamyna uqypsyz. Úıge berilgen tapsyrmany bir-eki ret dápterim joǵalyp qaldy degen syltaýmen bir paraq, jarym paraq kezdeısoq qaǵazdarǵa jazyp ákeledi,

Ári las, ári qate jazyp ákeledi.

Qanysha oǵan bul úshin ursady, árıne.

Jaman qaǵazdardy tórt búktep, jyrtyp tastaıdy.

— Qyzymnyń dápterin jyrtypsyń, urypsyń, soǵypsyń. Men saǵan kórsetem! — dep jekireńdep, Nuráli mektepke keledi.

Muǵalimderdiń kózinshe Qanyshany tildep, balaǵattaıdy.

Mine osyndaı bir oqıǵa bolǵan.

Dápter jyrtty, oqýshyny uryp-soqty degen sózderdiń tórkini sonda jatyr.

Dırektordyń betinen aldy. Iá, bul bir shama shyndyqqa janasatyn jaı.

Tuıyq jetijyldyq mektebiniń osy kúngi dırektory Nesipbaev Alybaı óńi apıynshynyń óńindeı sap-sary, óndirshegi soraıǵan kóksaý bireý. Qora tolǵan qoıy bar.

Tirshilik qalyby burynǵynyń pasyq baılarynan aýmaıtyn, shalaǵat dúmshe bireý.

On jyl syrttan oqyp, pedýchılısheni áli bitire almaı júr.

Onyń muǵalim bop júrýi de, dırektor bolýy da qora toly qoıynyń arqasy ekenin jurttyń bári biledi.

Sol Nesipbaevty Qanysha áýelden, Tuıyqqa kelgen kezden jek kóretin.

Nesipbaev ol kezde dırektor emes, qatardaǵy jaı oqytýshy.

— Osyndaı topas, dúmshe adamnyń qalaı muǵalim bop, bala oqytyp júrgenine tańym bar, — degen sózdi ár jerde-aq ashyq aıtatyn.

Soǵystyń arqasynda Nesipbaev muǵalim túgil, dırektor boldy. Tik minez Qanyshadan ósh alatyn kez keldi.

Sumdyq hattyń mazmuny mine osyndaı.

Arada tórt-bes kún ótkende jeńgemnen jáne hat aldym. On bes shaqyrym jerdegi aýdanǵa aryzdanyp, ıtshilep jaıaý barǵan. (Nuráli oǵan at bere me?) Biraq ádildik taba almaǵan. Aýdandyq oqý bólimi óziniń ınspektoryn qoldaıdy, meni tipti tyńdaǵylary kelmeıdi. Aýdan basshylaryna jolyǵa almadym, aryz tastap kettim. Biraq odan da úmitim az dep jazady.

Jeńgem onshalyq kúıreýik jan emes edi. Hatynan asa kúızelgeni, kóp nárseden kúder úze bastaǵany baıqalady.

Bul sońǵy hatta baıandalatyn jáne bir masqara jaı: jeńgemdi aýyl sovet shaqyryp: «Kolhozǵa jumysqa shyǵyńyz, bolmasa jeke menshik retinde salyq salamyz» depti. Mine, másele qaıda jatyr!

Nuráliniń kezdegen túp maqsaty da osy emes pe? Muǵalimdik qyzmetinen qýylǵan Qanysha jan baǵý úshin endi kolhozǵa kelmegende qaıda barady?

Nurálige kelmegende qaıda barady?

Jalyna qol apartpaıtyn asaýdy Nuráli kózine kók shybyndy úımeletip jumyska salmaq. Mine solaı, kúshpen jýasytpaq.

Yrysty Nuráli ne aıtsa, sony oryndaıtyny belgili.

«Janym Erka, aqyldasar bir jan joq. Ne isterimdi bilmeımin. Sársebektiń tútinin tútetip, ólermen kempirge qaraılamasam, eki etegimdi belime túrip, Tuıyqty jelkemniń shuqyry kórsin dep keter edim. Eki qolǵa bir jumys qaıdan da tabylady ǵoı. Qalaǵa baryp, bir zavodqa júmysshy bolyp kirsem de ólmes edim».

Jeńgemniń toryǵý sózderi mine osyndaı.

Ashýdan bomba bolyp jarylýǵa daıynmyn.

Eger qol jeter jerde bolsa, Nurálini de, oǵan qolshoqpar bolyp júrgen kóksaý Nesipbaevty da baryp, jaryp tastar edim.

Ol úshin maǵan ne isteıdi. On jylǵa sottaıdy da, soǵysqa jiberedi. Jurt soǵysqa sottalmaı da ketip jatqan joq pa?

FZO mektebiniń oqý bólimin basqaratyn tatar áıelge keldim.

— Meni bosatyńyzdar. Oqymaımyn, úıge ketem, — dedim.

— Nege?

— Sheshem aýrý kórinedi, — dep syltaý aıttym.

— Sen barǵanda ne isteısiń? Emdep, jazasyn ba?

— Báribir ketem, oqymaımyn,

— Balalyq sózdi qoı.

Jeńgemniń qýdalaýǵa ushyraý sebebin bularǵa qalaı aıtam? Birtúrli uıat.

— Taǵy da basqa sebepter bar. Bosatsańyzdar eken.

— Qazir soǵys kezi ekenin bilesiń ǵoı. Biz eshkimdi de bosata almaımyz. Semá jaǵdaıyń kelispese, aýylyńnan kelmeýiń qajet edi.

Oqý bóliminen odan beter yzalanyp shyqtym. Táýekel dep aýylǵa qashyp ketpek boldym.

Ońbaǵandar, erkegi joq úıdi, soǵysqa ketken azamattyń áıelin basynǵandary ǵoı. Men olarǵa kórsetemin áli! Ádildik tappaı qoımaımyn!

Shynymdy aıtsam, qalaı kórsetetinimdi, ádildikti qalaı tabarymdy jóndi oılaǵan da joqpyn. Áıteýir ashýym alqymyma tyǵylyp, sheksiz yza bolýda edim. Aýylǵa men barsam, bápi oryn-orynyna túse qalatyn tárizdi.

İİİeshimim tym qyzbalyqpen jasalǵan sheshim ekenin sońynan bildim.

23

— Sen ketseń men de ketem, qalmaımyn, — dedi Nurymbaı.

— Ekeýińnen qalyp, men jyndymyn ba? Men de ketem, — dedi İlıas.

Sonymen úsheýmiz de qashpaqshy boldyq.

Daıyndyq jasaı bastadyq.

Jolaýshy poezyna otyryp, ashyqtan-ashyq kete almaıtynymyz belgili. Júk poezyna jabysyp, jasyryn ketpekshimiz. Amaldap Almatyǵa jetsek, ar jaǵy ýaıym emes.

Almatyǵa quryǵanda bir jeti júrip baramyz. Olaı bolsa eń kemi, bir jetige jeterlik jol azyq kerek. Kúndelikti beretin nanymyzdyń jarym- jartysyn jemeı, keptirip, jınap júrmiz. Osylaısha bir-bir dorbadan kepken nan jınap aldyq. Árqaısymyzda birneshe júz somnan úıden ákelgen aqshalarymyz bar.

Búgin kún senbi. Keshqurym. Jataqhanaǵa shahtadan álginde ǵana kelgenbiz.

Masterimiz Ahmetov aramyzda.

Ol eki qolyn plashynyń qaltasyna salyp, sheshinbeı, esik aldynda tur.

— Al, balalar, erteń ǵoı demalys, men kelmeımin. Sender myna starostalaryńdy tyńdap, jaqsylap demalyp, ýaqyt ótkizińder. Qalaǵa kınoǵa barǵylaryń kelse, tórtten-besten birigip, toptanyp baryńdar. Tek kesh qalmaı, erte qaıtatyn bolyńdar.

Ahmetov aıtyp turǵan starosta — menmin.

Ol balalarmen qosh aıtysyp, ketip bara jatyp, meni esik aldyna aýlaǵa ertip shyqty.

— Erkin qalqam, mynalarǵa bas-kóz bol. Qaıda jiberseń de, uıymdastyryp, toptastyryp jiber. Balalyq istep, bireý-mireýi qashyp ketip júrmesin. Onda erteń sen ekeýmiz basymyzben jaýap beremiz, — deıdi.

Ahmetovty tyńdaı túsken saıyn ishim qypyń-qypyń etedi. Óıtkeni, dál búgin birneshe balaǵa bas bolyp men ezim qashýǵa ázir turǵan adammyn da. Ahmetov ony qaıdan bilsin.

Aısyz tún. Tas qarańǵy. İlıas ekeýmiz stansıa basyna qaraı jolsyzben kele jatyrmyz. Aramyzda Nurymbaı joq.

Jataqhanadan syrtqa shyǵar esiktiń aldynda kirgen-shyqqandardy baqylaıtyn, balalardan qoıylǵan kúzet bar. Sol kúzet sezik almas úshin biz álginde bir-birlep shyǵýǵa keliskenbiz. Nan salǵan dorbalarymyzdy, birimiz syrtta turyp, terezeniń jeldetkishinen tastaǵanbyz.

Sol mańǵa taıaý tas kómir tógetin qoıma bar. Bárimiz sonyń túbinde kezdespek bolyp, ýáde baılasqanbyz.

Birinshi bop Nurymbaı, odan İlıas ketken. Eń sońǵy men edim.

Qarańǵyda qarmana basyp ýádeli jerge keldim. Qalbıyp jalǵyz turǵan İlıasty kórdim.

— Nurymbaı qaıda? — deımin sybyrlap.

— Bilmeımin, joq.

Biz kep izdedik, kóp tostyq. Nurymbaı kelmedi.

Belgi berip, daýystap shaqyryp ta qaradyq. Eshkim de ún qatpady. Biz keremetteı tań qaldyq. Iapyr-aý, buny jer jutty ma?

Joq álde qashatynyn sezip qap, ustap áketti me? Endi ne isteımiz?

Jataqhanaǵa qaıtyp barý yńǵaısyz. Balalarmen qoshtasyp birjolata shyqqanbyz. Olar álginde keshki tamaqtyń ústinde bizge jarty-jartydan nandaryn bergen.

Nurymbaıdyń tabylmasyna kózimiz jetti. Táýekel, sheshingen sýdan taıynbaıdy dedik te, İlıas ekeýmiz stansıaǵa qaraı tartyp jóneldik.

Bolǵan jaǵdaı osy.

24

Kómir tıelgen aýyr sostav júrýge daıar tur eken. Mańaıda adam bolmaýyn ańdyp, baǵyp turdyq ta, quıryq jaqtaǵy vagonnyń bireýiniń ústine órmelep minin aldyq, Bireý-mireý kórip qalmas úshin tas kómirdi qushaqtap jata-jata kettik.

Qashqynnyń naǵyz ózimiz.

Parovoz aspanǵa pys-pys etip bý atqylap, oqta-tekte óńeshin sozyp, aqyryp qoıady. Daýsy ashy-aq, yshqynyp, aqyryp kelip qalǵanda, búkil qala shoshyp, selk ete qalǵandaı bolady. Qulaq tunyp ketedi.

Sostavty qaraýshylar jolǵa shyǵardaǵy eń sońǵy daıyndyqtaryn istep júr. Qoldaryndaǵy shamdaryn shyraq etin, pagonnyń aýyr shoıyn dóńgelekterin tańq-tańq uryp kóredi Birdeńelerin bekitip buraǵandaı bolady. Biz bárin estip, bilip jatyrmyz,

Qazir tún ortasy shamasy.

Parovoz bir kezde óńeshin jyrta aqyryp, aqyryp aldy da, julqyp tartyp kep qaldy. Birinshi vagon ekinshini, úshinshini, sóıtip-sóıtip julqyǵan syńǵyr ún sostavtyń ón boıymen júgirip quıryqtan bir-aq baryp shyqty. Biz jaılap qozǵalyp bara jatqanymyzdy sezdik. Úıler men telegraf baǵanalary syrǵyp qalyp barady.

— Qosh, Qaraǵandy!

Poezdyń júrisi údeı tústi. Qala artta qalyp barady. Álginde qozǵalmaı turǵanda, jel joq tynyq edi. Endi poezdyń ekpinimen aldymyzdan úrip jel turdy. Tas kómirdiń jel sýyrǵan shańy ushqyndap kózimizge, moınymyzǵa quıylady. Jaǵamyzdy kótere búrkenip, moınymyzdy ishimizge tyǵyp alyp jatyrmyz. Oqta-tekte qaıda kele jatqanymyzdy baıqaý úshin basymyzdy kóterip qaraımyz, Jan-jaǵymyz meńireý túnek, bes qadam basyp kirseń, jutyp, joq etetindeı. Aldan ár-ár jerden semafordyń jol ashyq ekenin bildirgen kók jasyl kózderi jyltyrap kórinedi. Sonaý artta elektri samsaǵan túngi qala qalyp barady. Kúndiz-túni júrek dúrsili bir toqtamaıtyn ómirli qala.

Óziniń jýyrda kelip qosylǵan, áli stena bop úırenispegen eki jańataı turǵyny kelgen izimen bezip, qaıta qashyp bara jatqanynda qalanyń jumysy joq. İzdep ábiger bop jatqan túri baıqalmaıdy.

Qazir kúz ortasy, tún salqyn. Birazdan soń kádimgideı jaýrap, tońa bastadyq. Kómirdiń artqy yqtasy jaǵyn úńgip, uıa jasap alyp, soǵan tyǵyla túsip jatyrmyz.

Basta ár alýan oı.

Men masterimiz Ahmetovty oılap jatyrmyn. Minezi birtoǵa, jaqsy adam edi, maǵan ózine sengendeı senýshi edi. Starosta osy bala bolsyn dep, kóp balanyń ishinen meni tańdap qoıǵan ózi bolatyn.

Jaqsy adamnyń sol úmitin aqtamaı, yńǵaısyz halde qaldyryp bara jatqanyma qınalamyn da, ózimdi ózim áldekimge opasyzdyq jasaǵandaı sezinem.

Erteń, joq, erteń emes búrsigúni, tańerteń Ahmetov kúndegi ádeti boıynsha bizdiń jataqhanaǵa keledi. Demalysty jaqsy etkizip tynyqqan, sergek. Qabaǵy jadyrańqy. Shákirtterim qalaı demaldy eken, ony-muny oqıǵa bolyp qalmady ma eken degen eptegen elegizý bar kóńilinde.

Mine ol basqyshpen ekinshi etajǵa kóterildi. Bizdiń bólmeniń esigin qaqty. İshten birneshe daýys qatarynan:

— Da! — dedi.

Ahmetov úıge kirdi.

— Balalar, salamatsyńdar ma! — dep, oıynda eshteńe joq, sambyrlap amandasyp jatyr.

Ánsheıinde jamyrap ún qatatyn bizdiń balalarǵa birdeńe bolǵan, mińgir-mińgir etip, masterge júzderi tómenshektep qaraıdy.

Ahmetov ań-tań, áldeńeden sekem alǵandaı.

— Senderge ne bolǵan? Starosta qaıda?

Bireýler tilderi kúrmelip, mińgir-mińgir etip, apta bastaıdy:

— Erkin de, İlıas ta joq...

— Joǵy qalaı?

— Senbi kúni biz bárimiz kınoǵa ketkenbiz. Olar úıde qalǵan. Kelsek, joq...

Ahmetovtyń óńi kúlgin tartyp, buzylyp ketedi. Buzylmaı qaıtsin, ol endi bizge bola talaı áýreshilikti bastan keshedi. Mektep dıreksıasynyń aldynda jaýap beredi.

— Qaraýyńdaǵy shákirtterińe ne bolmaı, ne qarap júrdiń, aı qarap júrdiń be? — deıdi ǵoı dırektor oǵan.

Ahmetov ne aıtsyn?

Jastarǵa tárbıe bere almadyń dep, Ahmetovty ornynan alyp tastaýy da múmkin-aý. Alyp tastamaǵan kúnde, eskertý me, sógis pe, bir jaza qalaı da qoldanady.

Ahmetovty shyndap aıaǵandyqtan, qap,beker qashqan ekenbiz dep, ókinip te kelem.

25

Nurymbaıdyń ýádeli jerge nelikten kelmegeni biz úshin tas-túıin jumbaq.

Onyń qolynda kishkentaı chemodany bar-dy. Ǵalıanyń ózim jıyp júrgen búkil haty, meniń birtalaı ýaqyttan beri jazyp júrgen kúndelik dápterim bári sol chemodanda bolatyn. Ózimdegi nan salǵan dorbaǵa salsam tozyp qalar dep, sonda salǵan edim. Nurymbaımen birge sonyń bári qalyp qoıdy.

Bulaı bolatynyn men qaıdan bileıin.

Nurymbaıdyń qalyp qoıǵanyna emes, endi sol nárselerime ishim ashyp keledi.

Osy kele jatqanda mende de, İlıasta da eshqandaı dokýment ataýly joq. Meniń dokýmentterim urynyń qolynda ketkenin oqýshy biledi. Al İlıastyń dokýmentteri FZO-nyń seıfinde qaldy. Qashan oqý bitirgenshe, FZO oqýshylarynyń dokýmentterin qoldaryna bermeıdi.

Eger jol-jónekeı bireý-mireý ustap, jón surasa, Qaraǵandyǵa qolóner ýchılılshesine oqýǵa barǵan edik, naýqas bolǵan sebepti oqýǵa qabyldamady, úıimizge qaıtardy demekshimiz. Dokýment surasa, ekeý ara bir chemodanymyz bar edi, barlyq dokýmentimiz, poezǵa alǵan bıletimiz sol chemodanda edi, vokzalda urlap ketti demekshimiz.

Sózimiz asha shyqpas úshin bunyń bárin egjeı-tegjeıine deıin oılastyryp jattap aldyq.

Poezd júıtkip keledi.

Tún munsha sýyq bolar dep, oılamaǵan edik. Ústimizdegi kúzdik paltolarymyz qaýqar bolmaı barady. Jeldiń yzǵary etimizden ótip, súıegimizge jetedi.

Poezd endi bir toqtaǵanda, túsip, vokzalǵa baryp, jylynyp almasaq, bolatyn emes.

Eshelon shaǵyndaý bir stansıaǵa toqtady. Sekirip-sekirip jerge tústik. Stansıanyń aty Shoqaı eken.

Tań bozǵyldanyp atyp keledi.

Shaǵyn vokzaldyń jolaýshy bólmesine kirdik. Aıaq basar jer joq. Chemodandaryn, júkterin jastanyp, bireýine bireýi súıenip, bastary salbyrap, árqaısy ár túrli turpatta qor-qor uıyqtap jatqan adamdar. Eden las.

Bólmeniń kúlimsi jyly aýasy qalshyldap tońyp kelgen bizder úshin áýelde súıkimdi bop sezildi. Qor-qor etken kóp jurttyń arasynan oryn qarastyryp, biz de qısaıdyq. Poezda tońyn kele jatyp, uıyqtaı almaǵanbyz. Jyly ıiske tumsyǵymyz ilikken soń tez-tez-aq kózimiz jumyla bastady.

Uıyqtap ketippiz.

Jurtty dúrliktirip tur-turlaǵan dóreki daýystan oıanyp kettik. Úıdiń ishi jap-jaryq. Tań atpaq túgil, kún shyqqan, Aýyr kırzo etigin tarp-tarp basqan tórtbaq qyzyl sary kempir úı sypyrǵaly kelipti. Qotanda jýsap jatqan sıyrdy aıdap órgizgendeı árkimdi aıaǵymen bir teýip, sypyrǵymen uryn, oıatyp júr.

Oıanyp alyp, birimizge birimiz qaraǵan kezde İlıas ekeýmizdiń kózderimiz atyzdaı bolysty. Túsimiz adam shoshyrlyq ekenin jańa baıqadyq. Beti-basymyzdan, kıimimizden tas kómir juǵyp, bylǵanbaǵan jer qalmaǵan. Quddy batpaqqa aýnap turǵan nemese tumsyǵymen jer qazǵan shoshqalar tárizdimiz. Kúlsek, tisterimiz ben kózderimiz jyltyrap kórinedi.

Dereý syrtqa zytyp jóneldik. Úıdiń artyna aýlaǵyraq baryp, kıimimizdi sheship qaǵyp, qýdyqtan sý alyp jýynyp, túr-túsimizdi tártipke keltirip jatyrmyz,

Qaraǵandy jaqtan entige kelip, júk poezy toqtady, Keıbir vagondary bos eken. Ebin taýyp, bos vagondardyń bireýine kirip aldyq. Tóbemiz ashyq — kók aspan, jan-jaǵymyz biteý. İshine kepken nan, ony-muny salǵan dorbashalarymyzdy basymyzǵa jastanyp, tyraıyp — tyraıyp, jatyp aldyq. Dál bir naǵashy atamyzdyń tórinde jatqandaımyz. Poezd saqyldap júrip keledi.

Túndegi kómir tıelgen vagonnyń ústinde, ýildegen zárli jeldiń ótinde jatqandaı emes, myna jatysymyz raqat. Tek astymyzdan taqtaı ǵana batady.

....Petropavlǵa kún batpaı keldik. Vagonnyń syrǵymaly esigin syzattap qana ashyp, syǵalap qaraımyz. Jumys kıimin kıgen, ár qaısy óz jeńimen qarbalasyp, aıaqtaryn tez-tez basyp, ketip bara jatqan adamdar. Syrty kirlep ketken, shańǵa malynǵan kirpish úıler, aǵashtar. Parovoz men keldim degendeı óńeshin sozyp, aqyryp-aqyryp qoıady. Kelseń, qaıt deısiń, kele ber degendeı bop basqa parovozdar aqyrady. Taram-taram joldyń en boıy qaptaǵan júk poezdary. Keıi bos, keıiniń ústinde tıelgen ár alýan nárseler. Qaısysy qaıda bet alady, bilip bolarlyq emes.

Stansıa bas( yna jaqyndaı túsken saıyn eshelonnyń júrisi báseńdeı berdi. Endi mine baıaý ǵana jyljyp keledi. Esiktiń syzatynan syǵalap, biz bárin kórip kelemiz, bizdi eshkim kórmeıdi.

Kenet, aldyńǵy jaq tóbemizden jarq etip, aspaly kópir shyǵa keldi. Ústi tolǵan arly-berli júrip jatqan adam. Eshelon kópirdiń astymen ótip barady. Biz jaman sastyq, ne isterimizdi bilmeımiz. Qazir biz mingen vagon kópirdiń dál astyna kelgende, ana jurt bizdi kóredi. Sańǵyraǵan bos vagonnyń ishinen jasyrynar qýys tappaı, birimizge birimiz uılyǵyp, typyr-typyr etemiz.

Sóıtkenshe bolmady, kópir bizdiń dál tóbemizge kelip te qaldy. Jurt kórdi bizdi. Analardy qara, anaý ekeýin qara dep bireýine bireýi aıtyp, nusqap, kórsetip jatyr. Biz olarǵa yrjıa qarap kúlgendi ǵana bilemiz.

Abyroı bolǵanda, eshelon áli de toqtamaı, qozǵalýda. Aspaly kópir de, sonyń ústindegi tóbemizden tóne qarap, shý-shý etken jurt ta syrǵyp art jaqta tasalanyp, qalyp qoıdy.

Petropavl bul úsh sala temir joldyń toraby. Biri batysqa. ekinshisi shyǵysqa qaraı ketedi, Úshinshi jolmen Qaraǵandy jaqtan biz kelip turmyz,

Eshelon toqtap tur.

İlıas ekeýmiz keńesýdemiz. Ne isteımiz? Myna poezdan túsemiz be, túspeımiz be? Bul endi qalaı qaraı júrer eken? Bizge keregi shyǵys jaq — Novosıbır jaq. Olaı qaraı júrse, onda quba-qup, Al eger olaı qaraı júrmeı, batysqa qaraı júrse she?

Túspeı, toktaı týraıyq, qalaı qaraı júretinin baıqaıyq. Batysqa qaraı bet alsa, onda kelesi toqtaǵan jerde túsip qalarmyz dep kelistik.

Qazir túskenmen jáne bir poezǵa otyrýymyz kerek. Onyń qalaı qaraı júretinin biz qaıdan bilemiz, pálen jaqqa barady degen mańdaıynda jazýy joq.

Ári úırenip qalǵan jaıly vagondy qaldyrǵymyz kelmeıdi. Bir poezdan túsip, basqa bireýisine minemiz dep júrgende, ustalyp qalýymyz jáne múmkin.

Táýekel.

Eshelon kóp bógelgen joq. Syqyr-syqyr etip jáne qozǵaldy. Esiktiń syzatyna jabysyp, baqylaýdamyz. Bul kún batyp bara jatqan kez. Jat qalanyń jer, kóshe jaǵdaıy bizge tanys emes. Poezdyń qalaı qaraı bet alatynyn kúnge qarap ǵana tuspal etemiz.

E, qudaı, aınalaıyn ıem, shyǵysqa qaraı júrgize gór dep, ishimizden jalbarynyp, tilek etemiz.

Qaladan shyǵa berip, eshelon qabyrǵadaı ıilip, mańdaıyn batyp bara jatqan kúnge qaraı buryp aldy,

— Oıbúı!

— Qap, myna ıt qatyrdy —a ý, á!

— Endi qaıttik!

Qoldan keler qaırat joq, yzalanyp, vagonnyń esigin tars-tars tepkileımiz. Qyrsyq poezd bizdi múldem basqa jaqqa áketip barady.

Bálem, qaıter ekensińder dep, ádeıi egesip alǵan tárizdi, jýyq mańda toqtar da emes. Yzǵytyp uryp keledi. Orman, toǵaı, shabyndyqtar, eginin oryp áketken ańyzdar dóńgelene syrǵyp, artta qalyp barady.

Kún batyp ketti. Tún. Keshegideı aısyz qarańǵy tún. Qyrsyq poezd áreń degende bir stansıaǵa kelip toqtady.

Ájepteýir úlken stansıa.

Bizden buryn kelgen birneshe júk poezdary tur eken, Bizdiń poezd solardyń syrt jaǵynan qatarlasyp toqtady. Esikti syrǵytyp ashyp jiberdik te, jerge sekirip-sekirip tústik, Kúni boıǵy qoregimiz qur nan, shóldep ólip baramyz, tilimiz aýzymyzǵa syımaıdy. Áýeli vokzalǵa baryp, ashanasy bolsa, tamaqtanyp, sýsyndap es jımaq-pyz. Sodan soń aǵylyp jatqan kóp eshelonnyń bireýimen kelgen izimizben keıin qaraı qaıtamyz.

Vokzalǵa tóte tartyp, qatar turǵan sostavtardyń bireýiniń astynan óttik. Mine endi ekinshisinen ótpekshimiz. Bul turǵan áskerı eshelon eken. Júkteriniń ústin keneppen búrkep, jaýyp alǵan. Avtomat ustaǵan kúzetshileri bar, Eshelonnyń astynan ótip, ármen shyǵa bergen kezde kenet;

— Stoı! — degen daýys sańq ete qaldy,

Tóbemizden jaı túskendeı boldy.

Aldymyzda jáne bir eshelon tur.

Biz alǵa emes, artqa qaraı qashtyq. Sostavtardyń astynan eńbektep ótip, zytyp kelemiz. Bylaıǵy jaq beti ashyq, qarańǵy. Birimizden birimiz kez jazbaı, sol tuńǵıyq qarańǵyǵa tezirek sińip joǵalǵansha asyqpyz.

Álgi daýystyń ıesi sońymyzdan tasyrlatyp qýyp kele jatqan tárizdi.

Men aldamyn, İlıas meniń sońymda.

Kenet, bir yldı jarqabaqtan kúmp etip tústim de kettim. Qarańǵyda eshteńeni de kórmeımin. Sóıtsem, álgi arada kólshik sý bar eken. Bylsh etin belshemnen kirdim de kettim. Sýyq sýdy qushaqtap jyǵylyp baryp, ázer tejeldim.

Artymdaǵy İlıas sýǵa jetpeı toqtady.

Sýdan malshyna súıretilip qaıta shyqtym. Art jaqtan qýǵynshynyń tysyry bilinbeıdi. Áıteýir sol abıyr boldy. Endi aıaq basyp júrýge halim joq. Ári qalshyldap tońyp bara jatyrmyn.

Aýystyryp kıetin qurǵaq qıim mende joq. Endi qalaı ettim? Úsip ólemin-naý degen qorqynyshty oı mıymdy shaǵyp barady.

Álgi aradan bylaı taman baryp, sý bolǵan kıimderimdi sheship, syǵa bastadym. Syrt kıimim maqtaly sholaq palto, onyń etek jaǵy, aldyńǵy óńiri malshynǵan sý. İlıas qurǵaq paltosyn maǵan berdi. Meniń paltomdy qolyna ustap aldy. Endi ne isteımiz? Vokzal jaqqa barýǵa júregimiz daýalamaı-dy. Myna sý-sý bolǵan túrimizdi kórip, kim de bolsa sezik oılaýy yqtımal.

Temir joldyń bul jaq beti elsiz, stansıa úıleri vokzaldyń ar jaǵynda. Bul aradan bizge jarqyraǵan ottary kórinedi, ıtterdiń áýpildep úrgen daýystary estiledi.

Ońtústik-shyǵys jaǵymyzda qaraıǵan bir shoǵyr aǵash baıqalady, soǵan taman keldik. Aǵashtyń irge shetinde syrtyn tikenek symmen qorshaǵan bir maıa shóp túr. Biz qorshaýdan op-ońaı sekirip, ishke tústik. Shóp qup-qurǵaq, maıda shep eken, oı qýanǵanymyz-aı. Ólmegenge eli balyq jolyǵady degen osy da. Biz endi osy shópke túnep shyqpaqshy boldyq.

Maıanyń kúngeı jaǵyn úńgip, eki adamdyq qýys oryn jasadyq. Sý bolǵan kıimderimniń bárin sheship, jaıyp tastadym. İlıastyń qurǵaq kıimderin ekeý ara jamylyp, onyń syrtynan sheppen bastyryp, qoıyndasyp jatyrmyz. Astymyzda qalyn shóp, ári jyly, jumsaq. Móp-móldir jelsiz ádemi tún, taza aýa. Álgindegi tilimiz aýzymyzǵa syımaı shóldegenimiz, qarnymyzdyń ashqany bári de umyt bolǵan.

Qatyp uıyqtap qalyppyz.

26

Oıansaq tań atyp, kún shyǵyp ketipti. Tóńirek jarqyrap tur. Jerge, ústimizdegi jamylǵan shópke shyqtanyp qyraý turǵan. Mańaıymyz ıen dala. Kún jylynyńqyrasyn dep, jyly tósekti qımaı, biraz jata tústik. Meniń jaıýly jatqan kıimderim azdap degdigenmen áli keppegen.

Kúnniń shuǵylasy birden birge molaıyp, qyzýy ótimdi bolyp barady. Shópke qonǵan shyq erip, jenil ǵana bý bolyp kókke kóteriledi. Stansıa jaqtan parovozdyń aqyrǵan, qozǵalǵan dybystary estilip, jata bermeı, turýymyz kerektigin, tirshilik qamyn isteý qajet ekenin eske salady.

Ashpyz, ishimizde túk qalmaǵan. Kepken nandy qytyrlata berýge tábet soqpaıdy.

Tym qursa, ystyq sý bop, batyryp jeýdi arman etemiz.

Turyp, kıinip jatyrmyz.

Aıaq jaqqa shópke kómip qoıǵan bátińkelerimniń bireýi bar da, bireýi joq. Mine jumbaq. Ári izdep, beri izdep, taba alsamshy. Qaıda ketýi múmkin? Bireý kelip alsa, ekeýin birdeı alar edi. Ashyqtan ashyq jaıýly jatqan kıimderimdi qosa alar edi.

Oı toba, jer jutty ma, ne boldy?

Bátińke tabylmady.

Bul men úshin óte bir kıyn jaǵdan. Jalan aıaq qalaı júrem? Magazınnen satyp ala qoıýǵa osy kezde eshqandaı kıim ataýly tabylmaıdy. Al aıaq kıim tipten qat.

Meniń bátińkem bolsa, FZO bergen bylǵarysynyń qalyńdyǵy bir eli, aıaqqa da sondaı jaıly, sý jańa mynaý degen jumysker bátińke edi. Jarty jyl moıymaı kıis berýge bar edi. Ol tárizdi aıaq kıim bul kezde ól, tiril ońaılyqpen tabylmaıdy.

Bátińkem tabylmasyna kózim jetkennen keıin eńsem túsip ketti.

İlıas joldastyqqa jaqsy bala. Menimen birdeı qınalyp, izdesip júr. Aqyry tabylmaǵan soń:

— Myna stansıada bazar bar shyǵar. Sodan bir aıaq kıim tabylar satyp alýǵa, — dep meni jubatqan bolady.

Odan basqa jol joq.

Stansıaǵa qaraı kele jatyrmyz. Masqara bolǵanda, men jalań aıaqpyn. Syńar bátińkemen qalaı júreıin. Bir qajetke jarar dep tastaýǵa kezim qımaı, dorbama salyp alǵam.

Bizdiń kele jatqanymyz jalǵyz aıaq kóneleý soqpaq jol. Kenet dál aldymyzdan joǵalǵan syńar bátińkemniń kezdese ketkeni! Joldyń ústinde jatyr meni tosyp. Tap sol! Qýanyp ketip, alyp qarasam, qonyshyn bir nárse myjǵylap shaınap tastaǵan.

Kóp zıan keltirmegen,

Biz endi bildik, ıt pe, túlki me, bolmasa basqa birdeńe me, túnde biz uıyqtap jatqanda, buny urlap áketken. Tamaq etpek bolǵan. Biraq jep jarymaǵan.

Bátińkemniń tabylǵanyna sheshem ul tapqandaı qýandym.

27

Stansıaǵa týra júrip barýǵa batpaı, arǵy poselok jaqtan aınalyp keldik. Vokzaldyń ashanasynda burshaqtan istelgen býy burqyraǵan, ári ystyq, ári qoıý kóje bar eken. Eki-eki sybaǵadan alyp iship, nesin aıtasyń bir jetistik. Ómiri mundaı dámdi tamaq iship kórmegen tárizdimiz.

İlıastyń unjyrǵasy túse bastaǵan.

— Almatyǵa, báribir, jete almaımyz. Odan da Qaraǵandyǵa qaıtyp barsaq, — degen sózdi aıtady.

— Endi barǵanymyz uıat emes pe?

— Nesi uıat?

— Uıat túgil, masqara emes pe? Sheshingen sýdan taıynbaıdy. Ne kersek te endi shydaımyz.

Stansıa úlken stansıa bolǵandyqtan ba, perronda áskerı patrúl men mılısıa qabattasyp júr. Poezǵa minetin jurtty bıletterin tekserip shyǵarady. Beısaýat eshkimdi temir jolǵa jolatpaıdy. Kesh túsip, qas qaraımaı, poezǵa otyra alatyn emespiz.

Jolaýshylar zalynda melshıip otyra berý jáne yńǵaısyz. Álsin-álsin mılısıa kelip, sholyp qarap ketip júr. Ne poezǵa minbeı, ne ketpeı, sarǵaıyp ne baǵyp otyrsyńdar demeı me. Qashan tús aýǵansha qalashyqty aralap júrip qaıttyq. Ábden sharshap, qarnymyz ashqan kezde, vokzalǵa kaıta kaıtyp keldik. Manaǵy dámdi kójeden eki-eki sybaǵadan jáne aldyq. Ýaqytty soza túsý úshin asyqpaı-saspaı iship otyrmyz. Halyq ashanada onsha kóp emes, bir stolda İlıas ekeýmiz ǵanamyz.

Qarny toıǵan adamnyń beı-jaı keletini belgili. Tamaqtan soń manaýrap uıqymyz kele bastaǵandaı. Jatyp uıyqtar jer bolsa, qısaıyp, qor ete qalý armanymyz.

Ondaı raqat jaǵdaı biz úshin qaıda?

Mańdaıymyzdy qolymyzben tirenip, qalǵyp-múlgip otyrmyz. Solaı otyryp İlıas ta, men de kezimiz ilinip, uıyqtap ketippiz.

Kenet ashananyń ishi topyrlap, qaptap kirgen adamnan dúr ete qaldy. Biz shoshyp oıandyq, Jolaýshy poezy kelip toqtaǵan bolýy kerek. Halyq laq etip qaptap túsken.

Men nan salǵan dorbamdy artyma oryndyqtyń arqalyǵy men eki araǵa qoıyp, bóksemmen tiregendeı bolyp otyrǵam. Sıpap qarasam dorbam joq. Júregim sý ete qaldy. Ushyp turyp, alaq-julaq qaraımyn, joq. Qara basyp, uıyqtap otyrǵanymdy kórgen de, qaqshyp áketken.

— Dorba! Nan salǵan dorba kórdińder me? — dep bez-bez ettim. Kórdik dep, kim aıtsyn.

Ómir boıy jınaǵan múkámal — dúnıemdi urlatsam, dál mundaı ókinbespin. Mańaıymdaǵy topyrlaǵan jurtty shetinen tútip jeýge daıynmyn.

Qazirgi kezde biz úshin tamaqtan qymbat ne bar?

— Óı, ıt ekensiń, art jaǵyna kisi dorba qoıa ma! — dep İlıas kúıip-pisýli. — Al endi ashtan ash jetip ker aýylǵa, — dep tabalaǵandaı bolady.

İshim ýdaı ashyp, kimge urynarymdy bilmeımin. Kim alǵanyn tıtteı de bolsa sezsem, qolynda óler edim.

Nan salǵan dorbanyń bireýisi İlıasta. Mendeı emes, ol aqyldylyq istegen. Dorbany tamaq ishken kezde de, qalǵyp otyrǵanda da aldyna tizesiniń ústine qoıyp, qarnymen basyp, eki qolymen qushaqtap otyrypty.

— Bálem, toqtap tursyn, men de bireýdi zar qaqsatarmyn! — dep, ashynyp, İlıastyń aldynda ant berip jatyrmyn.

Ury ıtte uıat, nysap bolmaıtyn kórinedi. Bolsa, osymen bir emes, birneshe ret jáýkemdedi. Qoımaı ma?

28

Bir jeti ýaqyt ótti.

Bir jetiden beri biz qashqynbyz. Betke alǵan nysanamyzǵa qaraı ıtshilep jyljyp kelemiz. Omsk, Tomsk, Novosıbırsk qalalary artta qaldy. Qazir endi Altaı ólkesinde kele jatyrmyz. Bir kún, jarym kúnde Qazaqstan shekarasyna ilinýge tıispiz. Ármen qaraıǵy saparymyz onsha kıyn bolmas.

Almatyǵa jetsek, Qarasazǵa jetkenimiz.

Úıge jetkenimiz.

Erkin Mamyrbaevty tosyp turǵan aıqas bar. Qazandaı qaınaǵan ashýym áli sol qalybynda.

Tek jeteıin Tuıyqqa.

Biz kóbinese, júk poezdaryna jabysyp, túnde júremiz.. Kúndiz dem alamyz, nemese úlken qalalardan jaıaý etemiz. Reti kelgen jaǵdaıda jolaýshy poezyna da jarmasyp, minip alamyz.

Vagonnyń ishine jolamaımyz. Bizdiń ornymyz tambýrda. Iakı bolmasa, ashylmaıtyn esiktiń syrtyndaǵy basqyshtyń ústinde. Qonaqtaǵan torǵaısha jabysyp alyp, kete baramyz.

Vagonnyń tóbesine shyǵyp alatyn da kezderimiz bolady. Biraq bul arada pana joq, álem-jálem tym sýyq. Uzaq shydaý múmkin emes.

Keıde, túnde, jurt uıyqtap jatqan kezde, aqyryndap vagonnyń ishine de kiremiz. Ondaıda bizdiń saǵalaıtynymyz dárethana.

Sonyń esigi ashyq bolsa, dereý kiremiz de, ishinen kilttep alamyz. Qashan esikti taqyldatyp, qýyp shyqqansha ketpeımiz.

Poezdan poezǵa jabysyp, «qoıan» bolyp kele jatqan İlıas ekeýmiz ǵana emespiz. Ondaılar kóp. Jol-jónekeı biz olardyń birazymen júz tanys bolyp aldyq. Mılısıanyń nemese poezd qaraýshylardyń qarasy kóringende:

— Atanda! Atanda! Kelip qaldy! — dep birimizge birimiz habar berip, tym-tyraqaı qashamyz.

Jyljı jónelgen poezdyń ón boıynan birimizdi birimiz jáne baıqap, barsyń ba, barmyn degendeı bop, bas ızesip, kúlisip, tas kenedeı jabysyp, taǵy da kele jatamyz.

Jol azyq nanymyz taýsylǵan. Qaltada bar aqshamyzǵa biraz nan satyp aldyq. Sony únem etip kelemiz.

Barnaýldan jaıaý óttik. Aldaǵy razezge deıin qum keship jaıaý keldik. Qas qaraıǵan kezde álgi aradan ústine kil bórene aǵash, ár alýan taqtaı tıelgen júk poezyna otyrdyq.

Adamsha bel sheship jatpaǵanymyzǵa, adamsha beti-qol jýmaǵanymyzǵa tabany kúrekteı bir jeti.

Ústimizdegi kıimderimiz bul ýaqyttyń ishinde meılinshe lastanyp, bylǵanǵan. Tas kómirdiń kúıesi beıne qara maı juqqandaı bolady eken. Qaǵyp súrtkenge ketpeıdi, odan ármen aıǵyzdalyp bylǵana túsedi.

Bizdiń qazirgi kezdegi túrimiz qaıyrshynyń túrindeı.

Tún búgin erekshe sýyq boldy, qalshyldap jóndi uıyqtaı almaı shyqtyq. Jýandyǵyna qushaq jetpeıtin nán bóreneler tıelgen vagonda kele jatyrmyz. Eń úske, eki bóreneniń arasyndaǵy qýyssymaqqa birimizge birimiz jalǵasyp tizbektele jatqanbyz.

Tóbemiz ben tóbemiz túıisip jatyrmyz.

Tań atyp, kún shyqqanyn bilemiz. Qazaqstan shekarasyna jaqyn qalǵan bolýǵa kerek. Taǵy biraz jata túskimiz keldi.

Kún birtin-birtin bıiktep, jylýy molaıa túsken saıyn boıymyz jadyrap, súısinemiz. Sodan ekeýmiz birdeı qatyp uıyqtap qalǵan ekenbiz.

— Eı, vstavaı! — dep bireý ıyǵymnan julqyǵanǵa kózimdi ashyp aldym. Eshelon toqtap tur. Kún kóterilip sáske bolǵan. Stansıa basy. Perronda árli-berli júrgen adamdar.

Plash, kepke kıgen bireý İlıas ekeýmizdi julqyp oıatyp tur.

— Túsińder!

Uıqy shaıdaı ashyldy. Birimizdiń sońymyzdan birimiz salbyrap túsip kelemiz. Perrondaǵy jurt bizge saıtan kórgendeı tańyrqap qaraıdy.

Stansıanyń aty Chepýnovo

Álgi adam bizdi vokzaldaǵy mılısıa bólmesine ákep kirgizdi.

— Otyryńdar.

Biz otyrdyq. Ákelýshi syrt kıimderin sheshe bastady. Bizdiń kózderimiz atyzdaı boldy. Óıtkeni, ertip ákelýshi jaı ǵana bireý emes edi. Mılısıa formasyndaǵy leıtenant. Kepka men plashty syrtynan tanytpas úshin ádeıi kıgen.

Ol endi bizben sóılesýge asyǵatyn emes. Shashyn baptap tarap, belbeýin, jambasyndaǵy naganyn túzep, sodan soń stoldyń ar jaǵyndaǵy óz ornyna jaıymen baryp otyrdy.

Qarmaǵyna ilingen balyqty kete almastaı etip jipke tizip, kóńili jaı taýyp, bıpazdanǵan balyqshy tárizdi.

Biz jelbezeginen ilinip, jipke baılanǵan balyqtarmyz.

— Al, jigitter, jón bilise otyraıyq. Kimder bolasyńdar? Qaıdan kelesińder?

Jattandy jaýap daıyn. Qaraǵandydan kelemiz. Qolóner ýchılıshesine oqýǵa barǵan edik, densaýlyǵymyz jaramaı, qabyldamady. Dokýment pe? Dokýmentimizdiń bárin chemodanymyzben qosa urlatyp aldyq... Poezǵa alǵan bıletimizge deıin sonda ketti...

— Júk poezymen júrgeni úshin sottaıtyn ýkaz bar, sender ony bilesińder me?

Biz ıyǵymyzdy qompań etkizdik, bilmeıtinimizdi aıttyq.

Temir joldan shalǵaı jatqan aýyldyń balalary bolǵandyqtan temir jolǵa qatysty zań tártipke múldem saýatsyzbyz.

— Bilmeseńder, endi biletin bolasyńdar.

Leıtenant syrtqa shyqty da, bir mılısıonerdi sońynan erte kirdi. Bizdi nusqap:

— Mine, mynalar — dedi.

Kádimgi qylmysty adamdy aıdaǵandaı, álgi bizdi aldyna salyp, aıdap jóneldi.

Kóshe-kósheniń arasymen ákele jatyr. Qaıda aparady, ne isteıdi, bile qoımaımyz.

Syrt aýmaǵy bıik etip taqtaımen qorshalǵan oqshaý bir únge ákeldi. «Chepýnovo aýdandyq mılısıa bólimshesi» degen jazýy bar. İstiń nasyrǵa shaýyp bara jatqanyn endi aıqyn sezinip, júregimiz zý ete qalysty.

Kezekshi bólmesine kirgizdi. Tinte bastady. Qalǵan-qutqan aqshalarymyzdy, belbeýlerimizdi, qaǵaz-qaryndashtarymyzdy, bátińkelerimizdiń baýlaryna deıin sypyryp aldy. Meniń .shalbarymnyń beli keń edi. Belbeýimdi sýyryp alǵan kezde salq etip, aıaǵymnyń basyna bir-aq tústi. Sasqanymnan myqshyń ete qalyppyn.

— Endi qaıtem? — desem;

— Yshqyryńnan qolyńmen ustap al, — dep kúledi,

Qoranyń ishine alyp júrdi. Úıdiń asty jerden qazylyp istelgen abaqty eken, soǵan ákeldi.

Temir esik, zor qara qulyp. Saýdyrlaǵan kiltterdiń bireýimen asha bastady. Qamaǵaly jatqanyna kózimiz jetip, janymyz túrshigip, záremiz ushyp ketti.

Áýelgi kirgenimiz abaqtynyń aldyńǵy dalan úıi. Ker sekildi dymqyl da, ala kóleńke. Eki jaqta eki esik baıqalady: biri dál bet aldymyzda, ekinshisi oń qol jaqta. Mılısıoner oń qol jaqtaǵy esikti ashyp qalǵanda, ar jaqtan telmire qaraǵan, saqal-shashtary ósip ketken, qýqyl júzdi bireýler kórindi. Ilegen terinin ıisi tárizdi jynyqqan qapyryq ıis burq ete qaldy.

Kameraǵa aıdahardyń aýzyna kirip bara jatqandaı úreımen kirdik.

29

Toqsan bes kóreıin degen jasym ba edi,

Bylamyq isheıin degen asym ba edi...

Es bilgeli basyma neshe alýan qıaldar, oılar kelgenmen túrmege de túsermin-aý dep, eshqashan oılaǵan emes edim. Dám aıdap, ony da kórdim.

Jaqsylyq pen jamandyq ustara júziniń eki qaptaly tárizdi nárse eken. Bireýinen aıaǵyń taıyp ketse, ekinshisinen biraq baryp shyǵasyń.

Aty sýyq, túsi sýyq abaqtynyń ishinde otyrǵanyma sener-senbesimdi bilmeımin.

Jamandyq adamǵa al saqtan, men kele jatyrmyn dep, tisin aqsıtyp kelmeıdi eken.

KPZ-da bir jetideı otyrdyq. Sodan soń, sot boldy. İlıas ekeýmizdi sotqa aıdap bardy.

Mynaý mine aýdandyq, sottyń keńsesi.

Bizdiń aldymyzda bireýlerdiń isin qarasa kerek. Sot keńsesiniń aldy úıir-úıir adamdar. Kópshiligi qarttar, áıelder. Sot músheleri kórinbeıdi, sirá, tamaqtanýǵa ketse kerek.

Bizdi bos zalǵa kirgizip, eń aldyńǵy qylmysker otyratyn skameıkaǵa otyrǵyzyp qoıdy.

Bul kezde İlıas ta, men de ábden júdep-jadaǵanbyz. Kózderimiz shúńireıip, moıyndarymyz qylqıyp, dál bir sal aýrýdan turǵandaımyz. Ál joq, qyljıyp jata ketkimiz keledi. Óstip qazdıyp otyrýdyń ózi aýyr. Tezirek sottap, kameraǵa qaıtyp alyp barýyn tilep otyrmyz.

Álsizdikten basymyz aınalyp, kózimiz qaraýytady.

Jurt bizge aıanyshpen qaraıdy.

Ana júregindeı meıirban júrek dúnıede bar deımisiń. Túr-túsi kedeıleý, qartań orys áıelderiniń bireýisi úıine júgirip ketip, jarty bólke nan alyp kelip:

— Na, mılenkıe, kýshaıte, — dep, İlıas ekeýmizge bólip berdi.

Qarpyp jep jatyrmyz.

Bet júzi ájim-ájim sol áıeldi, onyń jaqsylyq qylyǵyn men esh ýaqytta umytpaımyn.

Sol kóp surap, bas qatyryp jatqan joq.

Júk poezymen jolaýshy júrgenderin ras qoı?

— Ras.

Bunyń qylmys ekenin moıyndaısyńdar ǵoı?

— Biz bilgemiz joq.

— Bilgen, bilmegenderin qajet emes. Júk poezymen jol júrý — ol qylmys. Sender sol qylmysty istegen adamsyńdar osyny moıyndaısyńdar ma?

— Moıyndaımyz...

Sot keńesýge ketti. Qaıtyp keldi. Bir-bir jyldan bas erikterinen aıyrylsyn, jazany eńbek túzeý kolonıasynda ótesin dep, úkim qabyldapty.

Boldy, bitti. Zańnyń aty — zań. Statáǵa týra kelip turǵan soń, kesti de saldy.

FZO-dan qashqandyǵymyz jaıly bir aýyz da sóz joq.

Taǵy da KPZ.

Eki úsh kún ótkende, Barnaýlǵa jóneltti. Munda alyp kelgen kúshi kenet ystyǵym kóterilip, aýyryp qaldym. Aýrýhanaǵa tústim. Bir jetideı jatyp, saqaıyp, qaıta qaıtyp kelsem, İlıas dosym kamerada joq bop shyqty.

Ony etappen kolonıaǵa jóneltip jiberipti.

Sodan qaıtyp men İlıasty kórgen emespin. Meıirimsiz taǵdyr qasymdaǵy jalǵyz serigimdi de kep kórip, bólip áketti.

30

Ǵumyrymnyń bir jylyn kolonıaǵa berip, mine endi elge kaıtyp kele jatyrmyn. Qońyraýdan qonyraýǵa deıin tura on eki aı otyrdym. Qapasta ótkizgen bir jyl men úshin esten ketpes mektep boldy.

Quıryqqa jaqyn vagonnyń bireýinde, ústińgi orynda kıimsymaq birdeńelerimdi astyma tósep, kenep dorbamdy basyma jastap, shalqamnan túsip jatyrmyn, Almatyǵa jetkenshe birneshe kún. Talaıdan beri qanbaı júrgen uıqymdy ábden qandyrýyma, bul bir jyldyń ishinde bastan keshkenderimdi qıalymmen kóz aldymnan ótkizip, aqyl tarazysyna salýǵa endi tolyq múmkindik bar.

Qapastyń aty qapas. Jurtty oǵan demalsyn dep aparmaıdy. Onyń ústine qıyn kez — soǵys ýaqyty. Bylaıǵy bostandyq ómirdiń ózinde de jan baǵý ońaı emes.

Bul bir jyldyń ishinde men ash ta boldym, jalańash ta boldym. Qabyrǵam qaıysqan neshe túrli aýyr jumystar atqardym. Bárine de kónip shydaı bildim.

Qapasqa kil ońbaǵandar túsedi dep qaraý jańsaq uǵym. Munda da ár túrli adamdar kezdesedi. Bireýden jaqsylyq kórseń, bireýden jamandyq kóresiń.

Kolonıaǵa kelgen kúni alty júz elý gramdyq paek nanymdy bir tistep jemesten urlatyp aldym. Kúni boıy jaıaý júrip, ólermen bolyp kelgenbiz. Keremetteı ash edim.

— Nanym! Nanym! Kim aldy? — dep, qur ornyn sıpalap, zarladym da qaldym.

Ǵumyrymnyń jartysy joǵalǵan nanmen birge ketti.

İshim ýdaı ashyp, jigerim qum bop, sheshem ólgendeı bozdap jylap jiberdim.

Birde-bir adam nege jyladyń demeıdi. Myna sorly sorlap qaldy-aý dep, jubatý aıtpaıdy. Aıanyshpen qaraǵan bir kóz baıqalmaıdy. Bári de: shoq, shoq! Sol kerek ózine, ákeńniń úıinde emes ekenińdi bilýiń kerek edi. Endi budan keıin aqyldyraq bolarsyń dep, tabalaıtyn tárizdi.

Adam dep atalynatyndardyń qalyń ishinde turyp, bireýinen bir aýyz adamshylyq sóz estimegenime odan beter zár jutyp, bozdaǵan ústine bozdadym.

Bir qolynda sorpa quıǵan krýjkasy, ekinshi qolynda paek pany bar, shınel kıgen, menen góri eresekteý jigit qasyma keldi:

— Ne boldy? Nege jylaısyń?

— Nanymdy urlatyp aldym, — dedim.

— Qalaısha?

— Tósegimniń ústine qoıyp, endi sorpa quıǵyzyp alýǵa bylaı burylǵan edim...

— Ultyń kim?

— Qazaqpyn.

— Ne úshin tústiń?

Aıttym.

— Nandy qoldan shyǵarýǵa bola ma eken?

Jigit osyny aıtyp, maǵan óz nanynan bir úzip berip jatyr.

Men buny esh ýaqytta kútken emespin. Shyny ma, ótirigi me dep oılap, alar-almasymdy bilmedim. Meni mazaqtaýy bolar.

Joq shyn eken. «Má, je» dep, shyndap usynady..

Táýekel dep alyp jep jatyrmyn.

Mundaı da adamshylyǵy kúshti qaıyrymdy jan bolady eken-aý!

Jigit maǵan baraqtaǵy jaıǵasqan ornym jurttyń jolyndaǵy aıaq asty nashar oryn ekenin aıtty. Bylaı-bylaı ótkender ústindi basyp ótedi birdeńeńdi qaqshyp ketpeı tura ma?

Júr, meniń qasymda bir kisilik oryn bar, soǵan jat. Birimizge birimiz serik bolamyz dedi.

Men ózimniń týǵan aǵaıym tabylǵandaı qýandym.

Osylaısha ekeýmiz dos bop kettik.

Adamshylyq qasıetteri som altynnan quıylyp jasalǵan bul jigittiń aty-jóni Aleksandr Zaslavskıı, ulty ýkraın. İndyny óte jýas bıazy ǵajap adam. Soǵystan buryn pedagog eken. Armıaǵa alynyp, soǵysta bolǵan, nemisterge qolǵa túsken. Tutqynnan qashyp, partızan bolady, odan ezimizge etedi. Munda kelgen soń áskerı trıbýnal on jylǵa sottap jiberedi.

On jyldy arqalaǵan arestant.

Sasha keremet jany názik, armanshyl, bilim qumar jan edi. Menen qazaq halqy, onyń ótken-ketken ómiri týrasynda kóp suraıtyn.

Qazaqstanda bolýǵa, qazaq dalasyn aralaýǵa qumartatyn. Menen qazaqsha sózder úırenetin.

Men bolsam, Sashanyń Ýkraınasyn kórmekke qushtarmyn. Sashadan ýkraın sózderin, ýkraın óleńderin úırenem. Gorbyl taqtaıdan istelip, ishi-syrty jaı ǵana sylanǵan úlken baraqtyń ishi azynap tur. Terezeniń qyraýy bir qarys. Sasha ekeýmiz kıimderimizdi ortaq tósenip, ortaq jamylyp, qoıyndasyp jatamyz.

Tek tamaq ishýge ǵana turamyz. Basqa ýaqyttyń bárinde buıyǵyp jatqandy bilemiz. Sheshinip jatý degen bolmaıdy. Aıaǵymyzdy búgip, baýyrymyzǵa tyǵyp alamyz. Sozsaq, jamylǵydan shyǵyp ketedi de, tońady.

On jambasymyz talǵanda, sol jambasqa, sol jambasymyz talǵanda, on jambasqa bir mezette aýnap túsip, birimizdiń arqamyzǵa birimiz jabysyp alamyz.

Sasha birer aıdyn ishinde kúrt júdep ketti. Turyp tamaq alýǵa da hali kelmeıtin boldy. Onyń sorpa, nanyn men ákelip berem.

Álsiz adam sózden de qala bastaıdy eken.

Bir kúni barakqa bastyǵymyz kelip:

— Shulyq qolǵap toqýdy kim biledi? — dep surady, Buny erkektiń kimi kásip etti deısiń. «Men bilem» degen adam bola qoıǵan joq.

— Grajdanın nachalnık, qaıtedi? — dep suradyq.

— Biz senderge jumys taýyp bergimiz keledi. Maıdandaǵy áskerge jiberýge shulyq, qolǵap toqý kerek.

— Úıretse, toqyr edik, — dep shý ete qaldyq, Jumys istesek, nanymyz kóbeıedi.

— Maqul, — dedi.

Áıelder baraǵynan birneshe qartań áıelderdi ertip ákeldi. Olar bizge, yntasy barlarǵa, ilmek bizben shulyq, qolǵap toqýdy úırete bastady. Bir biz ben bir domalaq jipke men de ıemin.

— Mynanyń qoly tym epti eken, — dep, úıretýshi áıel meni kótermelep maqtap qoıdy.

Osylaısha men qolǵap toqýdy úırendim. Qolym qolyma juqpaıtyn sheber bolyp aldym. Norma boıynsha kúnine bir par qolǵap toqyp tapsyrý kerek. Men bolsam, bir jarym, eki parǵa deıin toqımyn.

Qoly qımyldaǵannyń aýzy qımyldaıdy. Endi meniń alatyn nanym kóbeıdi.

Paek nanynyń ústinde qalaıda bir kesim qosymshasy bolady. Ony:

— Má, jeı ǵoı, — dep, Sasha dosyma berem.

Sashanyń qolǵap toqýǵa hali kelmeıdi.

Qarlyǵashtyń qanatymen sý sepkeni tárizdi álsiz dosyma

osylaısha eptep te bolsa súıeý bolyp júrdim.

Kún kóristiń jolyn tapqan, jyly-jumsaq oryndardy jaılap alǵan qýlar munda da bar. Máselen, Tonchın men Zenkevıch.

Bul atalǵan eki adam qorshaýdyń syrtyndaǵy ashanadan erteli-kesh tamaq tasyp ákeledi. Baraqtyń túkpir jaǵynda esigi syrtqa qaraı shyǵatyn bólek bólmede turady.

Tamaq tasıtyn ydystardy jýyp, taza ustaý, arestanttar ishetin sýdy qaınatý ol da osy ekeýiniń mindeti.

Biraq bular ol tárizdi bylǵanysh jumystardy ózderi istemeıdi, basqaǵa istetedi.

Tonchın men Zenkevıch tamaq tası júrip, sorpanyń qoıýynan, botqanyń maılyraǵynan ózderine mol etip, jymqyryp alyp qalady.

Sondyqtan da bular toq.

Zenkevıch qartańdaý, ulty polák. Tonchın qylshyldaǵan jas jigit. Tamaqty kóp ishetindikten jurt meshkeı Tonchın atap ketken.

Toqtyqtan bul ekeýi kesir bolyp alǵan. Qoldaryna balan bireýdi qyzmetshi etip ustaıdy. Álgi aıtqan ot jaǵý, sý ysytý, tamaq tasıtyn aǵash bóshke, aǵash shelekterdi jýý tárizdi las jumystardyń bárin soǵan istetedi.

Arestant arestantty malaı etedi.

Meniń elgezek minezime qyzyqty ma, qaıdam, bir kúni Tonchın:

— Bizge ot jaǵýshy bolasyń ba? — dedi.

— Bolam.

Baraktan, Sashanyń qasynan, endi ketýime týra keldi. Tonchın men Zenkevıchterdiń bólmesine aýystym. Osynda jatyp, osynda turatyn boldym. Qaryn jaǵy toǵaıdy, meılinshe toǵaıdy. Biraq onyń esesine jumys aýyr.

Tonchın men Zenkevıchtiń jasyryp qoıǵan botqa, kójesinen olar joqta kańyltyr krýjkaǵa jymqyryp salyp, nemese, quıyp alam. Baraktaǵy Sasha dosyma aparyp berem. Sasha shınelin búrkenip jatyp, eshkimge kórsetpeı soǵyp alady.

Bip quldyraǵan adamnyń sergýi qıyn bolady eken. Sashanyń osy kúngi, kóktem taıap qalǵan kezdegi, hali tipten aıanyshty. Qarmaqqa shanshyr et qalmaǵan. Bet júzine tike qaraý birtúrli qorqynyshty, kózi ólgen maldyń kózindeı nursyz. Adamǵa meńireıip, shala tanyǵan kózben qaraıdy.

Boı jazyp júre almaıdy. Maımyl tárizdi tórt taǵandap eńbektep qozǵalady. Baraqtyń yrsıǵan eden taqtaıynyń ara-arasynan kúzde molshylyq kezde túsip, keptelip qalǵan shıki arpa, shıki bıdaı dánderin shuqyp shyǵaryp alyp, jep otyrady.

Meniń Sashaǵa jasyryp tamaq tasyp júrgenimdi Tonchın qý sezip qalsa kerek. Bir kúni keshqurym dárethanaǵa baratyn syltaýmen syrtqa shyqqanymda, Tonchın sońymnan qýa shyǵyp:

— Toqta! — dep, toqtatyp aldy.

Toqtamasqa lajym joq.

Tonchın qalta-qaltamdy, qoınymdy tintip, qaraı bastady. Mende záre qalmady. Qoltyǵymnyń astyna tyǵyp alǵan qańyltyr krýjka bar, ishi toly botqa. Tonchın álgini op-ońaı taýyp aldy.

— Mynaý ne? Kimge apara jatyrsyn? Mende ún joq.

— Ah ty, padlo!

Tonchınniń shoqpardan úlken judyryǵy jarq etip, kóterile berdi. Men kózimdi seskene jumyp, jasqanýdy bildim. Kózimnen bylsh etkizip, bir perdi. Kózimniń oty jarq etti. Jáne urdy. Kózi etik kıgen dobaldaı aýyr aıaǵymen ishimnen de tepkilep jatyr. Men qırap jyǵylyp qaldym. Jatqandy urmaıdy deıtin edi. Tonchınge báribir. Keýdeme, arqama, jambasyma, basyma myjǵylap tebe berdi. Tepken saıym ól, ól deıdi. Qorǵanbaq túgil, men endi sezinýden qalǵam. Mylja-mylja bolyp, sýyq qardyń ústinde jata berdim.

Tonchın meni óltire almaı qoıdy. Men yńyrsyp taǵy biraz jattym da, súıretilip baraqqa, Sasha dosymnyń qasyna jettim.

— Oı, Sasha, óldim, ármenirek jat, — deýge halim áreń keldi.

...Kóktemniń qyzýly kúnderine Sasha jete almady. Máńgilik uıqyǵa batyp kóz jumdy. Keýdesi toly arman edi, án edi — bárin ózimen birge áketti.

31

Baraqta tórt-bes adam jýan bilek zorlyqshyl top bar. Atamany Ivan Gols deıtin. Ashanadan jetkizilgen ystyq as osylardyń qolynan ótedi. Sorpany da, botqany da Gols ózi taratady.

Serikteri Golske «Arystan» dep at qoıǵan. Arystan dese arystan. Uzyn boıly, jaýyryndy, qus tumsyq, shúńgit kózdeý, kisige shúıilip, tóne qaraǵanda túsinen adam qoryqqandaı. Sup-sýyq kókshil kózderi óńmenińnen tesip ótedi. Ortasy shodyr bolyp synyp bitken qus muryny betiniń oń jaǵyna qaraı japyraıa qısaıǵan. Asyly, tegin qısaıys bolmasa kerek, keremet bir kúshti aýyr soqqynyń japyryp, súıkep etýinen bolǵan qısaıys tárizdi. Bet, shyqshyt barlyǵy solaı qaraı aýytqyp japyrylyp bitken.

Eshkimge tıispeı, ashýlanbaı jaı júrgen kezdiń ezinde de Arystannyń betine týra qaraý múmkin emes. Jaýyryny kúdireıip, kúrekteı úlken qoldarynyń saýsaqtary óz-ózinen tarbıyp, jan-jaǵyna suqtanyp, ylǵı da áldekimdi bassalyp, búre túsýge ázirlenip júrgeni.

Arystan tamaqtyń bar dámdisin ózderine quıyp alady. Biz telmirip, silekeıimiz shubyryp, qaraımyz da turamyz. Eshkim qyńq dep bir aýyz qarsylyq sóz aıta almaıdy. Ózderinen qalǵanyn bizge taratady.

Arystan kúndiz pyryldap uıyqtaǵandy biledi, túnde jortýylǵa shyǵady. Qashan oıanyp qarasań, onyń kirip-shyǵyp, túregep júrgenin kóresiń. Bizdiń qorshaýǵa qanattas basqa bir qorshaýdyń ishinde áıelder baraǵy bar. Eki orta bıik taqtaı dýalmen bólingen. Dýaldyń ústinen tikenek sym tartylǵan. Qalaı ótetinin, Arystan sodan ótip baryp ne bir sulý áıelderdi ertip ákep júredi.

Arystannyń minezindegi bir erekshelik — ol saýyqshyl. Óleń aıtyp, bı bılegendi súıedi. Jata-jata jalyqqanda, daýsy jaqsy jasóspirimder men jigitterdi mańaıyna jınap alady da, ózi bastap ár alýan óleńder aıtady. Qoldaryn shart-shart soǵyp, baraqtyń ishin dúrliktirip jiberedi.

Qapasta týǵan ár túrli óleńder men ánder bar. Arystannyń «ansambli» kóbine solardy oryndaıdy. Ánderiniń sazy, ádette, qaıǵyly bolyp keledi. Sózderi júrek qylyn shertkendeı áserli. Tyńdaýshynyń kózine jas ákeledi.

Mýzykasy da, sózi de bylapyt, adamshylyq ar-uıatty belden basyp qorlaıtyn da án, óleńder bar.

«Ansámbldiń» ár múshesine Arystan ártúrli at qoıyp, aıdar taǵyp alǵan.

— Kókqutan, sen jóndep aıtpaı otyrsyń!

— Qısyq aýyz, kóńildirek shyrqa! Basyń salbyrap, nemene, prokýrordyń aldynda otyrmysyń?

— Áı, eshkibas, barqyrama!

Ol osylaı árkimge zekip, eskertý jasaýmen bolady. Eskertý alǵandar ándi janyn sala aıtyp baǵady. İlmıgen aryq kóbi kóterem. Syrt qaraǵan adam: óle almaı otyryp án aıtqan nesin aldy degendeı.

Arystan bıle dese, bılemeıtin jan joq. «Syganochka», «Lezgınka», «Gopak» sekildi kileń qutyrynǵan jyldam bıler bılenedi. İlmıgen aryq deneler kórden turǵan árýaq tárizdenip selkildep burań-burań etedi. «Mýzykanttar» qutyryna qyzdyrmalatyp:

— Ýa! Ýa!

— Ba, ba! — desip jatady. Bıshiler de esirip jan tappaıdy. Bara-bara olar esterinen tanady. «Mýzyka» toqtamaıdy.

Ábden qaljyraǵan bıshiniń biri bir kezde gúrs etip qulaıdy. Qutyrynyp alǵan «mýzyka» sonda da toqtamaıdy,.

— Ba! Ba!

— Ýa! Ýa!

32

Mine qazaq jeri bastaldy. Qazaq aýasy. Stansıalar basynda qazaqtar kóbirek kezdesetin boldy.

Júregi qurǵyr týǵan jerdiń aýasyn ózgeshe sezinip qabyldaıdy. Aq jaýlyqty áıelderdi kórsem, ózimniń sheshemdi kórgendeı eleńdeımin.

Bir qyzyǵy meniń bıletim Almatyǵa deıin emes. Almatynyń túbindegi İle stansıasyna deıin. Soǵys ýaqytynyń zań-tártibi boıynsha túrmeden bosaǵan adamǵa astanaǵa kirýge ruqsat etilmeıdi eken. Maǵan İle stansıasynan túsesiń dedi. Men kórisip jatpas úshin, maqul deı saldym. İlede súırep túsirmese, ózdigimnen túspeıtinim belgili.

İlede túsip, jyndymyn ba? Qarasazǵa İleden Almaty jaqyn, bul bir. Ekinshiden, İleden bizdiń aýylǵa týra qatynaıtyn jol da joq.

Almatyǵa jetip, bir-aq túspekshimin.

Almatyny aınala ásker qorshap alyp, syrttan kelgen jolaýshylardy bir-birlep tústep -túgendep, tekserip kirgizip tursa, onda amalym joq. Al olaı bolmaǵan kúnde, meniń endi Almatyǵa jetýime eshqandaı zań da, tártip te bóget bola almaıdy.

Zań — tártiptiń qaınaǵan qazanynan shyńdalyp, pisip shyqqan adamǵa, táıiri, bul bóget bolyp pa?

Basym tolǵan oı-qıal.

Bip jyl boldy, úı ishimmen baılanysym úzilgeli. Eshqandaı habar-oshar bilmeımin. Qaısysy qaıda? Ne istep júr? Aman ba, jaman ba?

Sársebekten hat, habar keldi me? Kelmedi me?

Sheshem qalaı? Densaýlyǵy nashar, ári ýaıymshyl edi. Sársebekke qosa men de habar-osharsyz ketken soń qaıǵymenen qan jutyp, qaýsap qalmady ma?

Qanysha jeńgem ne boldy?

Bir jyldan beri meniń qaıda ekenimdi, ne istep júrgenimdi olar da bilmeıdi. Bilse Qaraǵandyda, FZO-da oqyp júrgen bizdiń aýyldyń balalarynyń jazǵan hattarynan İlıas ekeýmizdiń qashyp ketkenimizdi biler. Al odan keıingi taǵdyrymyz ne boldy? Nemen tyndy? Olarǵa bunyń bári tuńǵıyq.

Bir jyldyń ishinde bir de bir hat jazǵan emespin. Jazýǵa múmkindik joq. Bir paraq qaǵaz tabý qıamet.

Jurt kepkalarynyń kúnqaǵaryndaǵy kardon qaǵazdy alyp, juqalap jyrtyp, temeki orap tartady.

Bir jyl boıy habar-osharsyz ketken adamdy olar birdeńege ushyrap, jazym bolǵan shyǵar dep oılaýlary da ábden múmkin.

Ǵalıa qaıda? Ol ne istep júr? Onynshyny bitirgen bolar.

Men jóninde Ǵalıa ne oılaıdy eken? Myna túrimmen kórer bolsa talyp jyǵylady ǵoı,

Budan da soǵysta tórt múshemnen birdeı aıyrylyp, domalanǵan múgedek bolyp oralsam, sol artyq edi. Myna túr, myna sıqymmen el-jurtqa qalaı kórinem, Ǵalıaǵa qalaı kórinem degendi oılaǵanda, jigerim qum bolady.

Túrmeden kele jatyrmyn dep, aryn-ashyp sansyrap qalaı baram degende, júzim ert bolyp janyp kete jazdaıdy.

Bir zamanda ózim teńdes balalardyń aldy edim. Ustazdarym adam bolatyn bala dep, úmit kútkenniń biri edim. Sol úmitti aqtaǵan túrim osy ma?

Álde tipti el betine kórinbeı, qańǵyryp joǵalsam ba eken? Barmasam ba eken?

Sonda qaıda baram? Qalaı kún kórem? Osy tárizdi ashshy oılar janymdy jegideı jep maza taptyrmaıdy.

Almatyǵa jaqyndaǵan saıyn kúızelip, qorlanýym asqyna túsedi. Erdi namys óltiredi degen ras sóz. Aýyr turmys adamnyń taýyn shaǵyp, muqatady eken. Tipti ez ete bastaıdy eken. Burynǵydaı basymnan sóz asyrmas ójettigim, ádildik jolynda qurban bop, janyp ketýge daıyn turatyndyǵym qazir joq. Aınalamdaǵy ómirge, tym selqos-salqyn qaraıtyn bolǵanmyn.

Qorqaq bolyp týmasam da, qorqaq bola bastaǵandaımyn. Jaltaq bolyp týmasam da jaltaq bola bastaǵandaımyn. Jaza ótep kele jatyrmyn degen bir aýyz sózdiń ózi-aq eńsemdi kótertpeıdi.

33

Poezd Almatyǵa kúndiz sáskelik kezde keldi. Kúzdiń aıaq kezi bolsa da kún jazdygúngideı maýjyrap tur. Jurt jeńil kıimmen júr.

Vokzal alańynda qaptaǵan esek arbalar. At arbalar azyraq. Júgi aýyr jolaýshylar esek arbalardy jaldap ketip jatyr.

Mende ne júk bolsyn. Qoltyǵyma qysyp alǵan kenep dorbam ǵana. Kók bazarǵa qalaı barýǵa bolatynyn surap aldym da, jaıaýlap tartyp jóneldim.

Maǵan bes kúnge dep jol azyq bergen. Baratyn jerimniń alystyǵyn, qaladan shalǵaı ekenin eskerip, eki júz som aqsha bergen. Onyń bári taýsyldy.

Bazarǵa kele jatý sebebim bizdiń aýdannan qalaǵa saýda-sattyq istep, adamdar jıi kelip jatady. Olar, kóbinese, kók bazarda bolady. Solardyń bireý mireýisi kezdesip qalar degen oı.

Múmkin bizdiń aýyldan kelgender bar shyǵar. Mynaý, mine, sol baıaǵy halyq qumyrsqadaı qujynaǵan kók bazar. Endi burynǵydaı adasyp ketermin dep júreksinbeımin. Olaı da, bylaı da kezip ótip, birde-bir el adamyn kere almadym. Jemis ataýlynyń pisken, bazarǵa qaptap túsken kezi, Alma, erik, júzim, qaýyn-qarbyz, byltyrǵy álgi byrsh etip, betime shashyraıtyn dámi jaman pomıdor... t.t. kózdiń jaýyn alady. Aıran, sút, qymyz degen nárseler jáne kóp. Aqsham bolsa, satyp ap, ishkim keledi, jegim keledi. Oǵan biraq aqsha joq. Bergen eki júz somnyń basyna joldaǵy stansıalarda sý quıǵam.

Qalaı etem? Aqshany qaıdan tabam?

Aqsha tabýdyń men úshin eki joly bar. Biri — qaltaǵa túsý, urlaý.

Ekinshisi — ústimdegi kıimimniń jaramdy bireýsin satý.

Urlaý ol meniń qolymnan kelmeıdi, oǵan kezim anyq jetken. Neshe ret ury-qaryǵa jem bolyp, ózim urlandym. Al biraq bireýdiń bir sabaq jibin jymqyryp, boıyma sińirip kórgen emespin.

Sonda, qalyp otyrǵany ekinshi jol.

Birdeńemdi satý.

Nemdi satsam eken? İske tatyr, jurt jaratyp alar nem bar? Jaǵaly sholaq paltomdy satar edim. Biraq ony beker bersem eshkim alar ma? Bir jyldyń ishinde búl palto meniń pe keregime jaramady, kıim de boldy, jamylǵy, tósenish te boldy. Bul paltony kıip, aýnamaǵan jerim qaldy ma?

Tas kómirdiń ústine de aýnadym.

Batpaqqa da aýnadym.

İİİańǵa da aýnadym.

Qazirgi kezde bul paltonyń palto degen aty ǵana. Buny satyp alsa, adamdar soǵys kezinde osyndaı da kıimder kıip edi dep, tarıh úshin mýzeı ǵana satyp alýy múmkin.

Basymda qara matadan tigilgen sursyz malaqaı. Aıaǵymda aǵash taban eski bátińke. Bul ekeýiniń de quny shamaly.

Bulardan basqa, iske tatyr degen kıimderim syrt jeıdem men shalbarym, Satsam ekeýiniń birin satýǵa tıispin.

Shalbardy satýǵa bolmaıdy. Uzyn balaq kir-kir dambalmen sodan soń, qalaı júrem? Bala-shaǵa bolsam eken, onda bir sári. Murt shyǵa bastaǵan soqtaldaı jigitpin.

Odan da jeıdeni satqanym durys. İshinde jaǵasy úńireıgen kir-kir ish jeıdem bar, sonymen júrermin.

Kıim bazary ol kezde qazirgi kók bazarmen jalǵas. Ekeýiniń dál shekarasynda, árli-berli shubalǵan qalyń eldiń arasynda turyp, syrt jeıdemdi sheship aldym. Silkip-silkip, saýdalaı bastadym. Bir jaqsysy, áıteýir bıtim joq. Qapasta bul jaǵyna qatal. Kir jýmaǵanmen, aıyna eki ret mindetti túrde monshaǵa túsirip, kıim-keshekti dızenfeksıa jasaıdy.

Ózim tárizdi túr-túsi músápir bireýler jeıdemdi qansha dep suraǵan bolady. Biraq saltaq-saltaq kir ekenin kóredi de, almaıdy.

Rýbashka! Komý rýbashka! Ne dorogo otdam! — dep aıǵaılap qoıam.

Jurt aldymnan da, artymnan da sapyrylysyp árli-berli ótýde.

Bir kezde tap aldyma bir top aýyl qazaǵy kelip qalǵanyn kórdim. Bir áıel, úsh erkek. Álgiler meniń jeıdemdi saýdalaǵysy kelgendeı bógelip, maǵan osharylyp qarap qalypty. Taǵy da:

—...ne dorogo — dep, aıǵaılaı berip, sózimdi aıaqtamaı qalt toqtadym.

Tórt adamnyń tórteýi de maǵan tanys edi. Óz aýlymnyń adamdary.

— Ákem-aý, mynaý Erkin ǵoı! — dep, daýsy jarqyn shyǵyp ketken áıel Zeınekúl edi.

Basqalary Nuráli, Júnis býhgalter jáne Oqas deıtin qoıshy.

Mundaı da masqara kezdesý bolady eken.

Júregim uıalyp qorlanýdan alaı-dúleı bolyp ketti. Budan da ólgenim, jeti qat jerdiń astyna túsip ketkenim artyq edi: qolymdaǵy jeıdeni ne isterimdi, qaıda tyǵarymdy bilmeımin, Zeınekúl men Oqas:

— Erkin, qaıdan júrsiń?

— Ne bop ketkensiń? — dep, jón surap jatyr. Qysqashalap jónimdi aıttym.

Nuráli bedireıip únsiz tur, Aq túsken kóziniń ústindegi qabaǵy árge qaraı tartylyp dir-dir etedi.

34

Bazarda Nuráli kezigip qalar degen oı úsh uıyqtasam túsime engen be. Bul da bolsa taǵdyrdyń meni aıamaǵany, dushpanymnyń aldynda masqaralap, mert etip bergeni shyǵar. Adam ólmegen soń, bárine kónedi eken.

Endi mine kúshik qusap ilesip, Nuráli tobynyń sońynda kele jatyrmyn. Nuráli maǵan bir aýyz sóz aıtqan joq.

İlespeske lajym bar ma? Qaltamda bir tıyn aqsham joq, bir túıir azyǵym joq. Ashtan ólemin ǵoı.

Zeınekúl men Oqas maǵan jandary ashyǵandyq kórsetip keledi. Ekeýi de qarapaıym qaıyrymdy jandar.

Zeınekúldi Nuráli Almatyǵa tegin ákelmegenin, tegin ertip júrmegenin men sezemin. Ekeýi quddy erli-zaıypty adamdar tárizdi.

Álde, múmkin, qosylyp ta alǵan shyǵar?

Sáýle ne boldy eken?

Bizdiń úımen Nuráliniń nege araz bolǵanyn Zeınekúl bile me?

Bilgende ne isteıdi.

Nuráli qara kúreńdenip tyrsıyp jaman qatty semiripti. Kishkentaı jyrtyq kózderin maı basyp, qaryn degeniń sabadaı bolyp ketken.

Adamnyń aıaǵy da semiredi eken. Nuráliniń baltyrlary shelekteı bopty. Hrom etiktiń qonyshyn kernep, endi-endi jaryp jibergeli tur.

Nureke, Nureke dep báıek qaqqan Júnis býhgalter bizdiń aýylǵa basqa jaqtan kelgen. Men ony bylaı ǵana tanımyn. Eki betine pyshaq janyǵandaı sup-sur jylpos adam.

Nuráli toby bazardy uzaq aralady. Kóptegen kıim-keshek, zattar satyp aldy: samaýyr, etik, palto, ún eleıtin eleýish, qaıys belbeý t. t. Jýan da tápeltek Oqas qoıshyny bular ádeıi júkshilikke ákelgen tárizdi. Satyp alǵan zattardyń bárin saýdyratyp soǵan artady.

Zeınekúldiń qolynda oqýshy balalar ustaıtyn jýan qara portfel. Sonyń ishi tolǵan aqsha eken. Kil júz somdyq, elý somdyqtar. Nuráli men Júnis ne satyp alsa da aqsha sol portfelden tólenýde.

Nuráli ózine bir ǵalamat bylǵary palto satyp aldy. Ádemiligine til jetpeıdi. Almaly-salmaly kúzen astarshasy bar. Belbeýi bar. Sánine qarasań, qarap turǵyń keledi. Eki qatar etip qadaǵan túımeleriniń ezi ǵajap. Altyn ba, jaqut pa, áıteýir jarqyldap kóz uıaltady.

Paltony satýshy adam baldaq ustaǵan múgedek eken.

Paltonyń baǵasyna shash jetpeıdi. Qansha dep jurt surap alady da, esterinen tanyp qala jazdaıdy.

— Nureke, bundaı palto eshýaqytta tabylmaıdy. Buny qalaı da alamyz, — dep, jylmaqaı Júnis palto satýshy adammen bir saǵattaı saýdalasty. Nurálige birneshe kıgizip, sheshkizdi. «Ákel qolyńdy, turǵan jerim mynaý! Osydan bir tıyn artyq bersem shoshqa bolaıyn» dep, mal ıesiniń alaqanyna alaqanyn birneshe ret soqty.

Ketip qalyp, qaıta oralyp kelip jáne saýdalasty. General palto solaı satyp alyndy.

Qara portfeldiń jýan qarny qabysyp, bosap qaldy — bar aqshany general palto jutty.

Júnis, Zeınekúl, Oqas úsheýleri Nurálini úsh jaqtan quttyqtap jatyr:

— Igiligińizge kıińiz!

— Qutty bolsyn! Ǵajap palto!

— Paltońyz tozǵaq, jasyńyz uzaq bolsyn!

Oqas paltonyń bylǵarysyn ýqalap kórip:

— Bir on jyl kıis berer-aý, — dep edi. Júnis oǵan jábirlene qarap:

— Myna on jyldy aıtamysyń? Jıyrma jylǵa qylaý túspeı barmasa, men murnymdy kesip bereıin, degen sóz aıtty.

Bireýmen birdeńege sál egesse-aq Júnis antqa júginedi eken. Shoshqa bolaıyn, murnymdy kesip bereıin, ıt bolaıyn dep jatqany.

35

Kóshken sygandar tárizdenip artynyp-tartynyp, ubap-shubap Nuráliler jatqan páterge kele jatyrmyz.

Bul úı sol mańaıdan onsha qashyq emes eken. Kók bazarmen qanattas, Almaty kóshesinde. Óz aldyna ońasha qorasy bar, bir qabat eski aǵash úı. Men aýyl úıleriniń bireýine kelgendeı eser aldym. Qaqpadan kirgen jerden bastap shashylǵan shóp, qoıdyń qumalaǵy. Bizdiń bet aldymyzda túkpirde on shaqty qoı baılaýly tur. Kileń quıryqty, nán qoılar. Qala jurty qoı ósirmeıdi. Bul qoılar Tuıyqtan jolaýshylap kelgen qoılar ekenin men birden bildim.

Biz áınektelgen shaǵyn verandaǵa kirip kelemiz. Elden ákelingen, edende jaırap jatqam ár alýan pisili-kúıikti taǵamdardan aıaq basar jer joq. Mes-mes qatyq, qoıdyń kesilgen bas-sıraqtary, tegesh-tegesh ish maı, quıryq maı, ár qıly ydystarǵa salynǵan úıeme-úıeme baýyrsaq, qurt, tandyrdyń toqash nandary...

Birneshe qap un.

Bunyń bári qazirgi kezde jurt kózinen bulbul ushqan qany jerge tambas dúnıeler.

Túnniń bir ýaqytyna deıin dý-dý araq ishis boldy, Bul general paltony «jýý» edi.

36

Nuráliler qalaǵa keshe kelgen eken. Áli biraz kún bolatyn túrleri bar. Qalta qalyń, ýaıym-qaıǵy joq, bolmaǵanda nege asyǵady.

Zeınekúl sylqym qasynda.

Bularǵa kezdesýdegi bir qýanyshym Zeınekúlden úı-ishiniń amandyǵyn estidim. Sheshem de, jeńgem de aman kórinedi. Sársebekten hat-habar joq áli.

— Qanysha kolhozda istep júr, — dendi Zeınekúl,

— Ne isteıdi?

— Arba aıdaıdy...

Myna habardy estigende qolqa júregim solq etip, úzilip túskendeı boldy.

Tańerteńgi shaıdan keıin men Zeınekúlge ketem dedim.

— Tosyp, bizben birge ketpeısiń be?

— Mashına izdep kórem. Tabylsa, ketem.

Basqalardan jasyryp, ońashalap Zeınekúl maǵan biraz aqsha berdi — mashınaǵa tólersiń dedi. Dorbama eki-úsh kúnge jeterlik azyq salyp berdi.

Men tek Zeınekúlmen qoshtasyp, taıyp otyrdym.

Almatydan Qarasazǵa deıin úsh júz elý shaqyrymdaı. Tike júretin mashına tabylsa, bir kúnde jetip barady. Al, biraq qazir mashına ońaılyqpen tabylmaıdy.

Qala shetinde mashına tosyp sarǵaıǵan jurt.

Kún jazdygúngideı maýjyrap tur.

Meniń mashına tosqym kelmedi.

Qaıda asyǵamyn? Nege asyǵamyn? Úı-ishimniń amandyǵyn estidim. Hal-turmystary qandaı ekenin bildim. Myna albastydaı túrimmen elge tezirek kórinip, mazaq bolýǵa asyǵam ba?

Úlken joldyń boıymen men endi jaıaý júre bermekpin. Mynaý jarqyraǵan ádemi dúnıede ózimmen ózim bop, es jıyp, sergip júre turýdy raqat kórdim. Aýyl endi eshqaıda qashpas, bararmyn. Apa-jeńgemdi kórermin. Jylap-syqtasarmyz.

El-jurtqa kórinbeı, bir jaqqa qalǵyp joǵalǵanym artyq edi. Biraq, oǵan endi kesh. Kóretin jurttyń birazy kórdi. Nuráli jaýym meniń beıshara bolǵan halimdi kórip, masaırady.

Osydan elge barmaı joǵalsam ol odan ármen masaırap jetisedi. Qańǵyp ıt ólimmen ólgen bolar demeı me?

Barsam da azap aýylǵa, barmasam jáne azap. Azap úshin týǵan bir janmyn.

Úlken joldyń boıyndaǵy soqpaq jolmen jaıaý kele jatyrmyn. Jolshybaı kezdesken mashınalar toqtap, kel otyr, úıińe tegin jetkizeıin dese de, otyrýǵa qulqym joq.

Úıge barýǵa qulqym joq. Barmaýǵa jáne bolmaıdy. Sonymen áıteýir máńgirip kele jatyrmyn. Tek ýaqyt ótse boldy degen bir janmyn.

Joldyń asty-ústinde qoıshylardyń qarasha kıiz úıleri men jappalary jıi ushyraıdy. Qarnym ashyp, sharshaı bastaǵanda sonyń bireýine burylyp kelem. Jaı-jaǵdaıymdy aıtam.

Zalalsyz beıshara jan ekenimdi túrimniń ózi-aq aıtyp tur.

Onyń ústine osy kezde eshkimniń at-laýy aman emes, bireýdiń birdeńesi áskerde, bireýdiki jumysshy batalónynda. Jurttyń qaı-qaısynyń da kóńilderi jarym. Meniń aıanyshty halime júrekteri eljirep turady. Barlaryn berip, syılap jiberedi.

Bary degende, qoıshynyń úıinde aıran men sútten ózge ne bolsyn. Dán jaǵy qaısysynda da tapshy. Nan keı úıde bar, keı úıde joq. Áıteýir aqqa toıǵyzyp jiberedi.

Ózge syı maǵan qajet te emes.

Qonam desem, qondyrady. Qonaqpyn degen pendege kazak aınalaıyn ary júr dep aıtpaıdy.

Qonǵan úıimnen uıqymdy qandyryp, tamaqqa toıyp alyp bir-aq qozǵalam. Sharshaǵanda jol boıyndaǵy kúnes jerdiń birine qyljıyp jatyp nemese otyryp dem alam.

Kún keshke aýǵan kezde aldyńǵy jaqtan jáne bir malshynyń úıi shoshaıyp kórinetiniń bilemin. Beri kel, qon. Aıran-sútke toıasyń, tynyǵasyń dep, qol bulǵap shaqyryp turǵandaı bolady.

Saparymnyń osy túri ózime unaı bastaǵandaı. Qarasazǵa asyqpaı bir aı júrip barsam da, ókinetin emespin.

Júz jıyrma bes shaqyrym jerdegi Shelekke bir jeti júrip jettim.

Bul keshki ýaqyt, kóz baılanyp qalǵan.

Shetki kedeıleý, qarasha tam úıdiń terezesin qaqtym. (Táýir úılerge jolamaımyn.) Oramaly seltıgen qara áıel ıyqty, uńǵyr eken. Men jaı-jaǵdaıymdy aıtyp, qondyrýyn ótindim.

Áıel biraz oılanyp turdy da:

— Men sizden úı aıamaımyn. Biraq beretin tamaǵym joq — dedi.

— Tamaq ózimde de bar. Tek qondyrsańyz boldy.

Áıel «kirińiz» dedi.

O basta eki bulyń estilip soǵylǵan úıdiń aldyńǵy bólmesi jabylmaǵan. Kisi turatyny tek tórgi bir ǵana bólme. Jıhaz-múlik degennen dym joq. Tipti tósek te joq. Tór aldynda eski kebeje sandyq. Sonyń ústine biraz bástek birdeńelerdi jınap qoıǵan. Edende qurym kıiz.

Bosaǵada uıǵyr daǵdysy boıynsha jerden qazyp ornatqan qara qazan. Tónkergen keliniń ústinde syǵyranyp janǵan bótelke sham.

Kebejeniń bergi aldynda kózderi baqyraıǵan, jińishke aryq moıyndary meniń moınym qusap qylqıǵan úsh qara sıraq kishkene balalar otyr. Úsheýi de maǵan adam kórmegendeı tesilip qarap qalǵan. Bul úıdegiler sirá, bógde bireý kelip, esikten qaraýdy baıaǵyda-aq umytqan bolýlary kerek.

Balalardyń ákeleri armıada eken. Áskerge alynardyń aldynda ol myna úıdi azaptanyp sala bastaǵan. Ter úıdi jaýyp úlgirgen, aýyz úıdi jaýyp úlgermegen, Qý soǵys oǵan murshasyn keltirmegen.

Talaıdan beri hat joq.

Óli me, tiri me?

Tiri bolsa, keler. Aldyńǵy úıdi de jaýyp, jurt qatarly birdeńe etip kún kórer.

Al ólse she? Onda, myna úsh balanyń kúni ne bolady?

37

Shelektep taǵy da jaıaý shyǵyp kelem. Aıaǵymdaǵy aǵash taban bátińkem júrýge qolaısyz, ılikpeıdi. Tez sharshatady. Onyń ústine bireýiniń tabanynyń ókshe tusy tesilip synǵan, Sodan qıyrshyq tas, qum kirip, júrgende tabanyma batyp, álek qylady.

Elsiz jerde bátińkemdi sheship, ıyǵyma salyp alamyn.

Báıseıitten ary qaraı el mekeni sıreıdi. Bógen aýdanynyń ortalyǵyna deıin, júz shaqyrym shamasynda, birde-bir poselk kezdespeıdi. Úsh taý kezdesedi, úsh taýdyń aralyǵynda Sógeti jáne Kórtoǵaı dep atalatyn uzaq-uzaq eki shóleıt jazyq bar. Sýy bolmaǵandyqtan egin egilmeıdi, el meken etpeıdi. Jan -jaǵyn adyr-adyr taý qorshaǵan, uzyn turqy sonaý kóz ushyna sozylatyn tep-tegis ker jazyqtar jazy-qysy qańyrap bos jatady.

Bir kezde bul jazyqtarda qara quıryq kóp bolǵan. Qoraly qoıdaı myń-myńdap órip júrgem. Jerdiń taqtaıdaı jazyqtyǵyn paıdalanyp keıbir elirme shoferlar mashınamen qýatyn bolǵan. Sol kóp qaraquıryqtyń qaldyǵy áli de kezdesedi.

Bógen aýdanynyń ortalyǵyna jetkenge deıin men álgi aıtylǵan úsh taýdan asýym, eki jazyqtan ótýim kerek. Bári derlik elsiz. Taýdaǵy asýlarda ǵana az úılik jol qaraýshylar, beketshiler bolady, jalpy jurt bolmaıdy. Joldyń endigi qalǵan bólegi mine osyndaı — men tárizdi aryq álsiz adamǵa jaıaý júrip ótýge ári qıyn, ári qaterli. Jolshybaı mashına, kólik kezdesip, ala ketip qutqarmasa, bir jerde qańyryǵym tútep, tyraıyp, aram qatyp jatýym ábden múmkin.

Mal baǵyp otyrǵandar sýsyz shólde ushyraspaıdy.

Bul kúni men Báıseıitten ótip baryp, kolhozdyń taýyq fermasyna qondym. Joldan onshalyq qashyq emes, áýdem jer, Jalǵyz tam úı, mańaıynda kep taýyq jaıylyp júrgenin kórip kelgen edim. Shal men kempir ǵana eken. Jumyrtqa asyp berip, jyly qabyldap syılady. Tańerteń júrerimde mynany jolda je dep, dorbama kishkene kesemen bir kese talqan jáne pisken úsh jumyrtqa salyp berdi.

Kúni boıy júrgenim tórt-bes shaqyrymdaı, Qarǵa adym jer qozǵalyp, bir dem alam. Buǵan júris óne me? Eki etekti belime túrip alyp, arshyndap tarta berýge ál joq.

Bir júrem, bir otyram. Jol shetinde talyqssh jatqandy bilem.

Jatsam, jata bergim keledi. Turǵym kelmeıdi.

Jatý sondaı tátti.

Qazir kún kesh bop qalǵan. Jatyrmyn. Sonaý bıik kókte, meniń dál tóbemde qyrý-qyrý án salyp, ádemi úshkildene tizilip tyrnalar ushyp barady. Mine, raqat osylardiki, qanatyn bir-bir tolǵasa, zý-zý etedi. Jetem degen jerine qınalmaı jetedi.

Tyrnalardaı qanatym bolýyn arman etem.

Qarnym ash, tamaqty arman etem.

Áneýgi Almatyda Nuráliler túsken úıdiń verandasynda kórgen mes-mes qatyq, tabaq-tabaq baýyrsaq, qurt, tandyrdyń appaq aq toqashtary, qaryn-qaryn sary maılar kóz aldyma keledi.

Iá, soǵys bireýge soǵys bolsa, bireýge yrys. Jol shetinde talmaýrap álsirep jatyp, qoıshylardyń Shelek pen Almatynyń eki aralyǵynda jol boıynda jıi kezdesetin jappalaryn kıiz úılerin arman etem. Endi solarǵa da zarmyn. Álsiregen kezimde burylyp, bara qoıatyn edim. Qoıshy óz úıinde bolsyn, bolmasyn, áıeli bolady. Qara sıraq balalary bolady. Olar meni jatsynbaıdy. Aıranǵa, sútke toıǵyzady.

Qoıý aıranǵa toıyp alyp, úıdiń kúngeı jaq bosaǵasynda ton tósenip, er jastanyp jatyp, pyr-pyr uıyqtaıtyn zaman-aı.

Qoıshylarǵa qonaqtaı júrip meniń bir baıqaǵanym, kópshilik qoıshylardyń ózderi kári bolǵanmen áıelderi jas. Betterinen nury tamyp, ýyljyp tur. Qaba saqal qoıshynyń áıeli deýden góri boı jetken qyzy deseń, sol laıyq.

Bul da soǵystyń istegeni. Shaldardyń balalaryn áketip, ornyna aldanysh etip jas qatyn bergen.

Men áli jatyrmyn. Kún bolsa salqyn tartyp, bataıyn dep barady.

Qoı, turaıyn, qozǵalaıyn. Tym qursa, myna belge shyǵyp, ar jaqta ne bar ekenin kóreıin.

Kenet art jaǵymda arbanyń saldyrlaǵan daýysy estildi. Basymdy kóterip alyp qarasam, eki at jekken júksiz bos arba. Aıdaýshysy áıel. Tastaq joldy tańqyldatyp soqtyryp kele jatyr. Men ornymnan túregeldim de, arbanyń aldyn tosqaýyldap, jolǵa qaraı júrdim. Arba kep qaldy. Qatarlasa berip, arbakeshi tyǵynshyqtaı qyzyl kelinshek, attardyń delbesin shirene tartyp toqtatty. Kózinen ot ushqyndap tur, minezi ójet, ymqýyrly jan ekeni birden baıqalǵandaı.

— Qaıda barasyń?

Bylaı qaraı, — dep, men aldyńǵy jaqty nusqadym.

— Otyr. Qaıdan kele jatyrsyń? Jas basyńnan qamalyp ıe kórindi? Iá, qansha otyrdyń? E, bir jyl degen eshteńe emes. Úıin, qaıda? Qarasazdyń ózinde me? M-m... estýim bar. Men seni Kókpekke deıin jetkizip tastaıyn, odan ári barmaımyn. Sol mańaıdan qoıshynyń úıin kóshirýge bara jatyrmyn.

Kókpek aldymyzda kóringen taýdyń aty. Biraq jurt «Kókpekke deıin» nemese «Kókpekten kele jatyrmyn» degende, taýdy jalpy aıtpaıdy. Taýdyń osy biz kele jatqan jol kesip ótetin saıynyń arǵy shyǵa beris aýzynda úsh-tórt úı beketshiler — jol qaraýshylar bar. Sony meńzep aıtady.

Oǵan jetsem, biraz jerge jetip qalatyn boldym degen oımen ishinen qýanyp qaldym.

Bul kezde kún jarym-jartylap bata bastaǵan. Dál bet aldymyzdan salqyn jel shyǵyp, taýdyń ishin qalbıǵan qara kóleńke basyp, kesh jaqyndap keledi. Beketke, múmkin bolǵansha, erterek jetýge tyrysyp kelinshek attarǵa qamshyny basa túsedi. Eki attyń ekeýi de kón týlaq aryq attar, jazy-qysy moıyndarynan qamyt túspeıtin beısharalar. Qaryndary toq, bolsa, qashan boldyrǵansha jortyp júre berýge bular da kóndikken.

Arbamenen júrgenge, shirkin, dalanyń qara joly bolsa. Conyń óz aldynda kún sebelep ótip, joldyń maı tozańyn basyp tastasa. Mine sodan keıin attardy kósiltip aıdap, zymyratyp kele jatsań. Bir túıir shań-tozańsyz taza aýa, artqa qaraı dóńgelene syrǵyp qalyp bara jatqan kógal dala, shólder, egistikter. Qulaǵynda tek jel ǵana yzyńdaıdy.

Al myna tas tóselgen jol ondaı emes, arba úshin jaısyz-aq. Neǵurlym qatty júrseń, solǵurlym tańqyldap, zirk-zirk etip, ishi-baýyr, qolqa júregińdi úzip jibere jazdaıdy.

Mine biz taý ishimen kele jatyrmyz. Kelinshek sózqumar adam, maǵan neshe alýan qaljyń sózder aıtady. Túp minezim qaljyńǵa ket ári bolmaǵanmen tap qazir zaýqym joq. Qaljyńdasar halim de, kóńilim de joq. Aýzyn býǵan ógiz tárizdimin.

Birtin-birtin kóz baılanyp keledi. Arbanyń syńǵyrlaǵan daýysy taý arasynda odan beter jańǵyryǵyp, zoraıyp shyǵady. Bul aranyń joly tipten nashar. Tósendi joldyń ár-ár jerin ońdyrmaı jaýynnyń seli shaıyp, jaıpap buzyp ketken. Jaıylyp jatqan dobaldaı-dobaldaı shombal tastar arba dóńgelegine shaq-shaq soǵylady.

Bir kezde kenet arbanyń artqy dóńgeleginiń bireýi qıralań etip, shońqıdy da qaldy. Álsiz attar birden kilt toqtady. Ne bolǵanyn bile qoıdyq. Túsip qarasaq, bir dóńgelektiń. shabaǵy kúl-talqan bolǵan. Kúldireýishi qırap túsip jatyr.

Ózi burynnan da eski, birneshe jerinen qursaý salynyp, ázer júrgen dóńgelek eken. Dúnıeni kezip-kezip kelipti de, dál osy araǵa jetkende, jan tapsyrypty.

Kelinshek balǵadaı tegeýirindi aıaǵymen qıraǵan dóńgelekti odan beter qırata yzalana tebedi:

— Qap, qarań qalǵyrdyń múlki. Ne anda, ne munda joq, jer ortasy kók tóbede qaldyrdy-aý.

Endi ne isteımiz?

Arba ol mashına emes, artyq dóńgelek alyp júrmeıdi.

Bizden basqa tyrs etken jan joq elsiz taý ishi. Beketke deıin áli birqaýym jer.

Kóz baılanyp qalǵan.

Kelinshek te, men de melshıip turmyz. Arbanyń synǵanymen attardyń sharýasy joq. Sál kidiristi paıdalanyp olar ózderiniń tirshilik qamymen álek — bastaryn jerden almaı, aýyzdaryna ilikken shóp bolsa, jalmap, ólip barady.

— Bala, jolyń aýyr bala ekensiń. Sen bolmaǵanda, arbam synbaıtyn edi. Álginde ózińdi beker otyrǵyzǵan ekem, — dep, kelinshek qaljyńbas minezinen sonda da tanatyn emes.

— Tún bop ketti, arbany tastap, qaıda baramyz, qonamyz osy araǵa. Tańerteń bir amaly bolar, oǵan qalaı qaraısyń?

— Ózińiz bilińiz.

— Menimen birge qonýdan qoryqpaısyń ba?

— Nege qorqam?

— Qoryqpasań bopty.

Arbany joldan buryp, bylaı taman ákeldik. Qalbıǵan bir túp butanyń yq jaq qalqasyna doǵaryp jatyrmyz. Attardy tusap qoıa berdik. Ash attar eshqaıda da ketpeıdi, osy tóńirekti shıyrlap jaıylady da júredi.

Kelinshek pysyq-aq osy jumystyń bárin derlik ózi tyndyrdy jáne tez tyndyrdy. Jol azyqqa alǵan nany bar eken, ekeýmiz sodan jep, áldenip aldyq. Mańaıda sý joq.

— Al bala, endi ne isteımiz, jatamyz ba? Qalaı jatyp uıyqtaımyz? Jer syz, tońamyz. Arbanyń ústine jatamyz ǵoı deımin.

— Ózińiz bilińiz.

Kelinshek qıraǵan dóńgelektiń astyna tas qoıyp, bıiktep, qyńyraıǵan arbany túzedi. Qamyt, ony-munyny basymyzǵa jastady. Kıiz birdeńeleri bar eken, olardy astymyzǵa tósedi. Sonymen naýa tárizdengen yp-yqsham tósek daıyn boldy.

Jamylǵy joq, jamylǵy ár qaısymyzdyń ózimizdiń ústimizdegi kıimderimiz.

— Qoıyndasyp jatamyz, áıtpese, tońamyz, — dedi kelinshek.

— Meılińiz.

Syrt kıimderimizdi ortaq jamylyp, jattyq qoıyndasyp.

Arbanyń ústi eki adamǵa tarlaý. Shalqamyzdan jatyp syıysa alatyn emespiz.

— Tý, aryǵyńdy-aı, qý súıeksiń ǵoı, — dep qoıady.

Onyń tyǵynshyqtaı denesi janyp turǵan ot.

Men úndemeımin.

— Budan buryn áıeldermen qoıyndasyp jatyp kórip pe ediń? — deıdi kelinshek.

Men áreń ǵana:

— Joq, — deımin. Ǵalıamen qoıyndasyp jata jazdaǵanym esims túsedi.

— Erkek emes ekensiń ǵoı, — deıdi kelinshek.

Erkek bolsam kerek dep oı lap jatyrmyn.

38

Tús aýǵansha Kókpekte beket basynda boldym. Bógenge qaraı júretin mashına, arba tostym. Sógetiniń shól dala jazyǵy dál osy aradan bastalady. Sodan Kórtoǵaıǵa jetkenshe, qyryq shaqyrym shamasynda, el de joq, sý da joq.

Qyryq shaqyrymǵa men baıaý júrip, jete almaımyn.

Almatyǵa qaraı eki mashına ótti. Al Bógenge qaraı jym-jylas.

Azyǵym bitken, ashpyn.

Beket basynyń turǵyndary qoıshylardaı keń peıil halyq emes. Ary-beri ótken júrginshiden yǵyr bolyp bitkendikten be, as berip syılamaq túgili, esikterinen qaratpaıdy. Ólgeli jatsań aýzyńa, sirá da sý tamyzbas. Olardyń osy túrin kórip, men bul aradan ketkenshe asyqpyn.

Sol aranyń bir turǵyny tamaq bermegenmen aqyl berdi:

— Sen bala, myna túrińmen Kórtoǵaıǵa qaraı jaıaý júrme. Mashına kezdesse jaqsy, al kezdespese qaıtesiń? Bir jerde qańyryǵyń tútep, aram ólesiń ǵoı. Odan da bylaı et. Ana bir jatqan soqpaq joldy kórdiń be? Sol jol myna turǵan Tory aıǵyrdyń taýyna alyp barady. Áne anaý kóringen saıǵa baryp kiredi. Búl eki ara, myqtaǵanda, on shaqyrym. Saıdyń bergi aýzynda qoıshylar otyr. Búgin solarǵa erkin jetip qonasyń da, erteń ary asasyń. Arǵy óńirdiń bári malshy, bári el. Kúnde ertendi-kesh maslopromǵa sút tasıdy, solarmen selbesip, Jalańashqa jetesiń. Sodan ári Bógenge, Bógennen ári Qarasazǵa jetýiń qıynǵa túspeıdi. Mashına da, arba da tabylady, úzbeı qatynap jatyr.

Toryaıǵyrdyń taýy deıtin taý osy turǵanda meniń ońtústik bet aldymda, shynynda da jap-jaqyn bop kórinedi. Álgi aıtqan soqpaq jol úsh-tórt taram bolyp, taýǵa qaraı qasqaıyp tartyp jatyr. Júrem deseń júr, men seni qazir-aq alyp baram degendeı, eliktirip shaqyrǵandaı bolady.

Biraz oılap turdym. Osy aqyl durys aqyl tárizdi. Táýekel dep, tartyp jóneldim.

Álginde jap-jaqyn bolyp kóringen taýǵa jete alsamshy. Tipti jete alatyn emespin. Men jaqyndaı túsken saıyn, taý ary qaraı qashyqtaı túse me, qalaı?

Bul meniń júrisimniń ónimsizdiginen edi. Ári ashpyn, ári kóteremmin. Júz-júz elý metrdeı júrem de, dem alam.

Ýaqyt meniń halimmen sanaspaıdy, zymyrap etip barady. Taǵy da kún batýǵa jaqyn qaldy.

Denemde, ásirese, eki aıaǵymda qozǵalarǵa qýat joq. Biraq aqyl-esim olarǵa zorlyq jasaıdy, kúshtep qozǵaltady.

Bet aldymnan kózge iliger qaraıǵan bir nárseni ózime belgi etip ustaımyn. Soǵan jetpeı otyrmaýdy maqsat etip qoıam. Ant baılaımyn.

Óıtpesem taýǵa jete alatyn túrim joq.

Óldim-taldym degende, kún bata taý etegine iliktim. Eshqandaı malshy úıiniń qarasy kórinbeıdi. Jýyrda ǵana kóship ketken bir-eki úıdiń jas jurty jatyr. Álgi maǵan aqyl berýshi adamnyń aıtqany, múmkin, osy kóship ketken úıler bolar?

Saıdy órlep taǵy biraz júrdim. Esh sybys bilinbeıdi. El bolsa, tym qursa, úrgen ıttiń daýysy estiler edi. Kereń bolǵan qulaqtaı tym-tyrys.

Álsizdik pen ashtyqqa endi úreı aralasty, malshylar kezektespese kúnim ne bolmaq? Esiz taýda dalada túnemekpin be? Munda qasqyr bolýy da ábden múmkin.

Qorqynysh adamǵa ál beretin tárizdi. Álginde tıtyqtap, aqyr-taqyr bittim degen adam, bıikke qaraı aıaǵymdy arshyndaı basam.

Bir jerde aldymnan sybdyrap aqqan bulaq sýy kezikti. Tilim aýzyma syımaı, qańsyp, ólip kele jatyr edim. Jata qalyp iship jatyrmyn.

Qara sý shól qandyrǵanmen tamaq bolmasy belgili.

Jas kezimde ashtyq jaıy sóz bolǵanda estigenim bar edi — laı sý adamdy kóz kórim jerge aparady deıtin. Sol esime keldi. Simirip iship jatqan bulaqtyń bas jaǵynan qolymmen bylǵap-bylǵap; laılap, jerkenishti bolsa da, sodan iship jatyrmyn.

Qoımaljyń laı sý tamaqtan júrmeıdi eken.

Mine asýdyń qyr arqasynda turmyn. Kóz baılanyp ketken. Bet aldym yldı, jazyq dala. Jaqyn mańda eshqandaı el qarasy baıqalmaıdy. Qulazyǵan elsizdik. Sonaý áride taý bókterinde qaraýytqan poselk baıqalady, Úılerdiń ottary jyltyldap kórinedi. Ol, sirá Jalańash bolýǵa kerek. Bógen aýdanynyń soǵystan burynǵy ortalyǵy.

Batys jaqtan yzǵyryq sýyq jel soǵady, dál bir qystygúngi jel tárizdi, beti-qolymdy qaryp óńmenimnen ótip barady. Endi ne isteımin? Malshy úıin tabýdan kúderimdi birjolata úzdim. Búkil janym-tánim osy araǵa qısaıyp jata ketýdi, tynyǵýdy qalaıdy. Odan ári ne bolaryn oılamaıdy. Qolaıly jer izdep, tóńiregime qaraımyn. Joldyń dál sheti jaýyn sýy orýdan paıda bolǵan jyrasha jar. Tabany qup-qurǵaq qıyrshyq tas. Jyrashanyń ishine tústim de, tizemdi baýyryma alyp, bir jambastap, búk túsip jata kettim. Ústimdegi paltomnyń bir jaq óńiri tósenish, bir jaq óńiri jamylǵy. Oıdym-oıdym bolyp qyrqylǵan jún jaǵasynyń jarym sheti jastyq, jarym sheti betime búrkenish.

Qabyrǵama batqan tas bolsa, yrǵap-yrǵap jaılyraq etip qoıam.

Lezde qatyp, uıyqtap ketippin.

39

— Áı! Áı-haı!

— Áı!

— Tiri adambysyń, kimsiń — dep, qatań shyqqan daýystan oıanyp kettim. Kózimdi ashyp alsam, jarqyraǵan kúndizgi ýaqyt. Kún sáske bolyp kóterilip qalypty. Túsine almaımyn, óńim be, joq túsim be? Osy araǵa álginde ǵana jatqan sekildimin. Ol kezde tún bolatyn. Endi qazir kúndiz, jarqyrap kún shyǵyp tur. Bul qalaı?

Daýystary qaıtalandy.

Basymdy kóterip alyp qaradym. Anadaı jerde jol ústinde astynda tóńkıgen qorjyny bar, salt atty adam. Aty qulaǵyn tikireıtip, tanaýy pys-pys etip, osqyrynyp qaraıdy. Sirá, úrkip, ilgeri baspaı turǵanǵa uqsaıdy.

Túregep, ústimdi qaqqan bolyp jatyrmyn. Uıqym qanyp, tyńaıyp qalǵan ekem. Biraq ashtyqtan ózegim talyp, basym aınalady. Jańa bildim, keshegi qulaǵannan búkil túnge óli adamdaı tuıaq serippeı uıyqtaǵan ekem. Salt atty jolaýshynyń daýystaýynan endi oıanyp otyrmyn.

Ol oıatpasa, taǵy qansha uıyqtarym belgisiz.

Salt attyǵa jaqynyraq keldim.

— Neǵyp dalada jatqan adamsyń? Kimsiń? Qaıdan kelesiń? — dep jón suraı bastady.

Men qysqashalap jónimdi aıttym. Álsizdikten teńselip ázer turmyn.

Salt atty adam oı jaqtan kele jatyr. Ol artyna bir qyryndaı burylyp, qamshysymen nusqap:

— Anaý arada oıpatta maldy aýyl otyr. Biraz júrsek barasyń. Tezirek solarǵa jet, — dedi.

— Aǵataı, jeıtin birdemeńiz bar ma?

— Qap, qaraǵym-aı, jeıtin eshteńe de joq edi.

Ol nusqaǵan oıpatqa kelip te qaldym.

Bul ózi jolǵa kóldeneń jatqan keń ańǵar ózek eken. Dál jaǵasyna kelgende bolmasa, ózektiń ishindegi malshylardyń úıleri alystan kórinbeıdi. Keshe meniń bul úılerdi baıqamaýym sodan eken.

Ber taman jolǵa jaqynyraq, qatar qonǵan eki kıiz úı. Men óńmendep soǵan qaraı kele jatyrmyn. Jetsem de, jyǵylsam deımin. Boıymdaǵy ál-qýatym tek soǵan jetýge jaraıdy.

Bergi úıdiń syrtynda beldeýde er-toqymdy at baılaýly tur.

It qaýyp ala ma dep, sekem oılap kelem.

Osy kezde úıden jaýlyq kıgen, kóılekteriniń etegi shubalyp aıaqtarynyń basyna túsken eki áıel shyqty. Bireýiniń qolynda qamshy. Qamshysyz áıel qamshyly áıeldi attandyra shyǵypty. Beldeýdegi attyń tizginin sheship, qoltyǵynan súıep, mingizip jatyr. Men aıaǵymdy jedeldete bastym. Atqa mingen áıel jónelip kete bardy. Ana áıel meni baıqar emes, úıine kirgeli barady. Álimniń kelgeninshe daýystap:

— Itińiz qabady, — dedim.

Áıel estip, jalt burylyp qarady, meni jańa kórdi. Bu kim degendeı toqtap, kútip tur. Men kelgen boıda, is-mis joq, úıge qaraı ótip kete bardym. Tabaldyryqty attap kirdim de bosaǵaǵa, ózimniń malshylarǵa kelgende otyratyn úırenshikti ornyma, sylq etip, qulaı kettim.

Beriletin suraq belgili:

— Kimsiń, qaıdan kelesiń?

Eki aýyz sózben jaıymdy aıttym. Kóp sózge dármenim joq.

Áıel óresheni ashty da úlken kesege jartylaı aıran quıdy. Oǵan qazandaǵy pisip, sýyp turǵan sútten aralastyryp, shalap tárizdi suıqyltym jasady. Simirýge ońaı bolsyn degeni tárizdi. Sosyn maǵan usyndy. Eki qoldap ustaǵan keseni basyma bir-aq kóterdim.

Baıaǵy álgi Ysqaqtyń ózimdi tań qaldyrtyp qymyz ishisi bar emes pe? Sol qusatyp, simirmeı, jutpaı, óńeshime sylq etkizip qotara. saldym.

Budan soń esimde qalǵany: keseni áıelge qaıyra usynyp jatyrmyn. Basym shyrq kóbelek aınalyp barady. Bir kese aıran emes, bir kese ý simirip salǵandaımyn. Ózimdi ózim ustaýǵa álim kelmeı, jantaıyp, qulap baram.

Áıel maǵan birdeńe aıtyp jatyr. Daýysyn estımin, biraq sózin uǵa almaımyn...

Oıansam, tún. Úı ishi tolǵan kisi. Qazandyqtyń astynda lapyldap janǵan ot. Men kisilerdiń art jaǵynda irgede, baǵanaǵy ornymnan joǵary taman jatyrmyn. Sirá, qyljıa ketken qalpymnan qozǵap, jaıǵastyryp jatqyzsa kerek, astyma birdeńeler tósepti. Basyma teri jaǵyn syrtyna qaraıtyn ton jastapty. Ashyq turǵan shańyraqtan jyltyldap juldyzdar kórinedi.

Bir kese aıran meni bir kún keshke deıin mas etip uıyqtatypty. Ash ózegime túsip ketti degen, sirá, osy bolsa kerek.

Qalqıyp basymdy kóterdim. Otyrǵan jurt meniń oıanǵanymdy kórgen soń, aıtyp otyrǵan áńgimelerin doǵaryp, bári túgel moıyn buryp qarap qapty. Aralaryn ashyp, bylaı-bylaı syrǵyp, maǵan qastarynan oryn bosatysty. Jón suraı bastady.

Osy úıde qonyp shyqtym.

Malshylar Bógen aýdanynyń malshylary. Qoı baǵady, qoıdy saýyp, memleketke sút tapsyrady. Tańerteń eki dóńgelekti arbamen Jalańashqa sút alyp júrdi. Men jarbıyp birge kele jatyrmyn.

Qazekem jón surasqanda qazbalap túgel suraıtyny belgili. Keshe keshte mundaǵylar meniń kim ekenimdi bilip alǵan. Osy aýdannyń «Aqjol» kolhozynda turatyn Ysqaq, Baljandardyń bizge jekjat ekenin de aıtqan edim. Ysqaqty da, Baljandy da mundaǵylar biledi eken. «Aqjol» kolhozy Jalańashtyń ar jaǵynda jap-jaqyn. jekjatyńa jetseń, ólmeısiń degen sózdermen attandyryp saldy.

Baljan sol burynǵy kyzmetinde kórinedi — sıyr fermasynyń meńgerýshisi. Ysqaqty osy qysta eńbek armıasyna áketipti. Ǵalıa kolhozda kasır bolyp isteıdi deıdi.

Mundaǵylardyń aýzynan bilgenim osylar.

Men endi oıǵa qalyp kelemin. Jalańashtan ar qaraı Baljandarǵa baram ba? Joq pa? Osyny sheshe almaımyn. Barsam óz úıime kelgendeı bolar edim. Endigi jol azabynan, ashtyqtan qutylar edim. Olar meni tóbelerine kóterip alatyny daýsyz.

Eń bastysy Ǵalıamdy kórip, biraz kún onymen birge bolam. Bunyń bári jaqsy-aý. Sonda endi barýyma ıe bóget dep suramaqsyz ǵoı. Bóget bar, myqty bóget. Ol álgi namysqoılyǵym.

Jerden shyqqandaı bop, jurttyń záresin alyp, qalaı jetip baram?

Mine men Jalańashtamyn. Baljannyń jaqyn týystary tabyla ketti. Solardyń bireýiniń úıinen shaı ishtim. Menińki ekenim olarǵa málim boldy.

Álgi úıdegi jas kelinshek daladan qýanyp júgirip kirdi:

— Bir mashına «Aqjolǵa» barady eken. Men toqtattym. Sonymen ketseń, Baljannyń týra úıine aparady.

Tokta, oılanaıyn dep qalaı aıtaıyn. Dorbamdy kóterip, tysqa shyqtym. Benzın tasıtyn mashına eken. Shoferdyń jalǵyz ózi. Kabınaǵa otyrdym da, tartyp otyrdym.

Onym yıý-qıý, sezimim áńki-táńki.

Mynaý mine baıaǵy ózime tanys, ezim bir emes eki ret kelgen «Aqjol». Ǵalıanyń aýyly. Mashına kolhoz qambasynyń aldyna toqtady.

Mynaý ózime tanys Baljan úıi. Qazir Ǵalıamen kezdesem-aý degende, júregim tolqyp, boıym shymyrlap keledi.

Taǵy da bóten adamdar.

Baljandar munda emes eken. Joǵary saıda fermada. Byltyrǵy oryndarynda deıdi. Ony da ózim bilemin. Byltyr FZO-ǵa ketip bara jatyp kelip qonbap pa edim.

Saıdy órlep jaıaý tartyp jóneldim.

Aýyldan bylaı taman shyqqan soń joldan burylyp, áli de bolsa oılanyp-tolǵanýǵa ádeıi elsizben kele jatyrmyn. Jol ústinde bireý-mireý kezdesýi, tipti Baljan men Ǵalıanyń biri kezdesip qalýy yqtımal.

Fermadaǵy aýyldy syrtynan sholyp, qarap alyp, barar-barmasymdy sodan soń sheshpekshimin.

Barsam, qalaı baram?

Úrkerdeı bop shoǵyrlanǵan fermaly aýyl bir kezde tabanymnyń astynan jarq ete qaldy. Sol el alty-jeti myqyr jappa, bir ǵana kıiz úı Baljannyń úıi.

Jer sholyp, el toryǵan ury tárizdimin. Bıik dóńniń ústinen buǵynshaqtap qaraımyn.

Qazir tús aýyp qalǵan. Ferma basy tynysh. Jappalardan kirip-shyqqan birli-jarym áıelder, bala-shaǵalar baıqalady. Biraq dál qaradan olardyń kimder ekenin jyǵa taný qıyn.

Meniń kózim úıde, Baljan úıinde. Eshkim shyqpaıdy, eshkim kirmeıdi, tym-tyrys.

Adam joq bolýy yqtımal.

Ǵalıany kasır dep edi ǵoı, múmkin, keńsede kyzmetinde shyǵar. Baljan da jalpıyp qazan baǵyp otyrǵan áıel emes, bir jaqqa sharýa qamymen ketken bolar.

Kalı qaıda eken? Zalym Qalı..,

Qalıǵa degen óshpendiligim óli de aıyqpaǵan.

Ne isteımin? Baram ba Baljan úıine, barmaımyn ba?

Baram ba, barmaımyn ba?

Oılap-oılap keldim de, keshke qarańǵy túse barmaq boldym. Kúndiz jetip barýǵa betim shydaıtyn emes, Qarańǵyda barsam, tym qursa, bylaıǵy jurt baıqamaı qalady ǵoı.

Oǵan deıin osy keń dalada, elsizde aýnap-qýnap, ýaqyt ótkizbekpin.

...Soǵystyń aldynda, 1940 jyldyń kúzinde kún tutylǵany esimde. Jer-dúnıe qap-qarańǵy boldy da ketti.

Mine, sondaı bolyp dál qazir aıaq astynan kún tutylsa. Aısyz qarańǵy túnge aınalsa. Onda men Baljan úıine batyl jetip barar edim.

— Amansyzdar ma?

— Amanbyz. Bul kim kelgen?

— Men ǵoı, Erkinmin.

— Qaı Erkin?

— Erkin Mamyrbaev, Sársebektiń inisi,

— Erkin!

— Ǵalıa

Túrimniń albastydaı ekenin qarańǵyda qaıdan biledi...

Shirkin, jer betinde tek tún ǵana bolsa. Adamdar tas qarańǵy túnekte ómir súrse. Bireýdiń aryq, bireýdiń semiz ekeni, bireýdiń kıimi bútin, bireýdiń kıimi jyrtyq ekeni sonda baıqalmas edi ǵoı.

Bireý ózin artyq sanap, maqtanbas edi. Endi bireý kemdigine qorlanyp, kúızelmes edi.

Tún qoınynda, tún qushaǵynda bar adam birdeı bolyp teńeler edi.

O, tún! Qara tún! Men tárizdi túrinen adam shoshıtyn sorlylarǵa nege búrkenish bolmaısyń?!

Álgi aradan sál bylaıyraq aryqta sybdyrap aǵyp jatqan móldir sý bar eken. Soǵan beti-qolymdy jýǵan bolyp jatyrmyn. Ǵalıaǵa, múmkin bolǵanynsha tazaryp barmaqshymyn. Biraq sabynsyz jýynǵanǵa tazarǵysy keletin qol baıqalmaıdy.

Qummen ysyp jýam dep, qolymnyń syrtyn tyrnatyp qanatyp aldym.

Qum ydys jýýǵa jaraǵanmen, beti-qoldy jýýǵa jaramsyz eken degen qorytyndy jasadym.

Shirkin, bir aına bolyp túr-túsime bir sholyp qarap ótsem kúná bolmas edi. Mundaı jerde aına tabylar ma. Aına ornyna sýǵa eńkeıip qaraımyn. Sý túbinen ózimniń samaı shashym ósip, qulaǵyn jaýyp ketken usqynsyz aryq beınemdi kórem.

Sý — aına dir-dir etip, onsyz da ońyp turmaǵan túr-turpatymdy odan beter mazaqtap, buzyp kórsetedi.

Parkterde bolatyn kúldirgi aınanyń aldynda turǵandaımyn.

Kesh te tústi, kóz baılanaıyn dep qaldy. Men bul kezde dóńniń eń bıik tóbesinde, bir túp shıdi panalap, etpetimnen túsip jatyrmyn. Eki kezim tabanym astyndaǵy sıyrly aýylda. Eki keshtiń arasynda qarbalasyp sıyr saýyp jatqan saýynshylarda.

Qas qaraıa túsýin tosyp jáne biraz jattym,

Mine, fermany tómen jaǵynan oraǵytyp, dybysymdy bildirmeı kele jatyrmyn. Eshkimniń kezine, shalynbaı, ıtterdi shýlatpaı, kıiz úıge zyp berip kirip ketkenshe asyqpyn. Bul kezde kıiz úıdiń ishinde jaryq bar.

Maldy aýyldyń ıtteri saq keletini belgili, kóleńkedeı qozǵalyp, eshqandaı dybys bermeı jetkenim sonshalyq, solardyń ózi sezbeı qaldy.

Júregim keýdeme syımaıdy, apaı-topaı.

Esik túsirýli, bir shetinep ustap, tez ashtym da, urydaı sýmań etip kirip keldim.

Qazandyqtyń, astynda mazdap janǵan ot, úıdiń ishi jap-jaryq. Ǵalıa men Qalı bar eken.

Qalı tórge taman, qurym kıizdiń ústinde otqa qyzdyrynyp otyr da Ǵalıa óreshe jaqta túregep tur. Sol burynǵy men biletin ásem Ǵalıa. Jelkesinen keltire dóńgelentip qıyp qoıatyn shashy ǵana uzaryp ósip, ıyǵyna túsetin bopty.

Ǵalıa da, Qalı da maǵan bajyraıyp qarap qalypty. Aýzyma sóz túspeı, mendaǵy sileıip turmyn.

Kenet Ǵalıa jalt buryldy da, syrtqa atyp shyqty.

Sıyr saýyp jatqandar úıdiń dál irgesinde. Ǵalıa solaı qaraı ketip barady.

— Apa, áı apa? — dedi.

— O ne? — dep, jaýap qatqan Baljannyń úni estildi. Tystaǵy sóılegen sóz kıiz úıdiń ishime bógelissiz jetedi.

Apa, úıge bir qaıyrshy bala kirip ketti, — dedi, Ǵalıa memi tanymaǵan eken.

Tóbemnen baqanmen salyp jibergendeı boldym.

Bul sózdi estigenshe, jerge batyp joǵalǵanym artyq edi. Ne óli, ne tiri emespin, qalshıyp qattym da qaldym.

O kim, túndeletip qaıyr tilep júrgen qandaı adam? — dep Baljannyń kele jatqan dybysy estiledi.

Úıge áýeli Baljan kirdi, sońynda Ǵalıa.

Amansyz ba, bul men ǵoı, — dep kúlimsirep, jón aıtqan bolyp jatyrmyn. Baljan da tanymady. Syrttan óńin sýyta kelgen qalpymen:

— Kimsiń? — dedi.

— Erkinmin ǵoı...

— Qaı Erkin?

— Sársebektiń inisi.

Sheshesiniń artyna taman turǵan Ǵalıa asa bir jat daýyspen:

— Erkin! — dep shyńǵyryp jiberdi.

41

«Úıge bir qaıyrshy bala kirip ketti!»

Ǵalıanyń aýzymen aıtylǵan bul qorlyq sóz — shemen bop júregimde baılandy da qaldy. Endi ony baltalap alyp tastaý múmkin emes. Ǵalıa meniń qazirgi shyn halimdi týralap, kózge shuqyp aıtqandaı edi.

Shoq, shoq! Ózime de sol kerek. Osynda col sózdi estý úshin kelgen ekenmin ǵoı.

Tańerteń Baljan maǵan biraz deni durys kıimder berdi. İsqaqtyń kıimderi, keń. Onysyna qaraýǵa, kıim tańdaýǵa — mende qazir shama bar ma. Rahmet .aıtyp, ;kıip aldym.

Ysqaqtyń buzaýbas aýyr jumysker etiginen .ǵana bas tarttym. Aıaǵyma ilip, kóterip júre alatyn emespin. Jáne durys kelsin desem — ár aıaǵyma eń kemi, bes .metrdeı shulǵaý shulǵanýym kerek. Aǵash taban bátińkemniń .saýdasy bitken bolatyn. Etikten bas tartqan soń Baljan laıyqty ózge nárse qarastyryp, taba almady. Qonyshy baltyrǵa jetetin óziniń eskileý áıel bátińkesi bar eken, túsi kúreń. Jalań aıaq qalaı júrmeksiń, mynany da bolsa kıesiń be dep, sony usyndy.

Bitim-sáni áıelge arnap tigilgen kıimdi erkektiń kıip júrýi sóleket. Sonda da bolsa, lajsyzdyqtyń saldarynan álgi bátińkeni kıip kórip jatyrmyn. Aıaǵyma shap-shaq, jep -jeńil. Sulýynan jylýy dedim de, táýekel dep, kıin aldym. Otyrǵan kezde bolmasa, áıel bátińkesi ekeni túregep júrgende shalbardyń balaǵynyń ishinen .onsha baıqalmaıtyn tárizdi.

Ǵalıanyń. betine qaraǵym.kelmeıdi.

Ol da maǵan birtúrli selqos, úıir-shúıir, jarqyn qabaq kórsetpeıdi. Meniń mundaı nashar halde kelýimnen shoshynatyn tárizdi.

Joq álde meni tanymaı qap, keshe álgi qorlap aıtqan sóz úshin kúızele me?

Áıteýir, qalaı bolǵanda da, Ǵalıa maǵan burynǵydaı emes. Ózgergen. Jat bolǵan.

Burynǵy dostyqty umytqan. Úıde ekeýden ekeý ońasha qalsaq Ǵalıa menen úrkip turatyn tárizdi. Bir aýyz til qatqysy kelmeıdi. Boıyn aýlaq ustaıdy.

Baljan úıine kisi kóp keledi Ár alýan adamdar kelip, ketip jatady. Kim kelse de sal aýrý tárizdenip otyrǵan maǵan birden nazar aýdarady.

Baljannan myna bala kim, nege bulaı dep suraı bastaıdy.

Maǵan bul unamaıdy.

Sondyqtan da men úıde kóp bolmaýǵa tyrysamyn. Syrtta júrem. Ferma basynan aýlaqqa, jurt kózinen tasaǵa qydyryp ketem.

Tabıǵat anam mynaý nege bulaı dep suramaıdy, jatsynbaıdy. Qoınyn ashyp kel, kel dep, shaqyryp, turady.

Qydyrystap júre-júre, taýǵa deıin baram. Saıdyń bergi aýzynda ıtmuryn, qaraqat, ushqat tárizdi jemisti butalar ósedi. Bul kezde jemis qaıdan bolsyn, baıaǵyda pisip, aǵyp ketken. Azyn aýlaq kepkenderi ǵana saqtalǵan. Qaq bolyp kepken jemisterdi ýysym tolǵansha terip alyp, jeımin.

Qapas maǵan. bir nárseni myqtap úıretti. Ol jer betinde adamǵa: azyq bolatyn tamaqtyq zattyń sonshalyq kóp ekendigi. Ár alýan nárli shópter, shóptiń tamyrlary, jýalar, jeýge. jaraıtyn japyraqtar, butalardyń basynda, aǵashta ósetin ár qıly jemister, sańyraýqulaqtar,búldirgender, — osynyń bár-bári kól-kósir tamaq emes pe?

Sýdaǵy balyqtar?

Ushyp júrgen alýan qustar?

Ańdarmen jándikter?

Ne degen mol dúnıe! Ne degen ushan-teńiz zor baılyq. Munshama darqan baılyqty belsheden keship júrip, adamnyń nege ash bolatynyna men qazir túsinbeımin.

Al basy bos adamnyń ash bolýy aqylǵa syımaıtyn is.

Maǵan osy kezde qolyma bir súıem úshkir temir berip, basqa eshqandaı: qarý-qural bermeı, ormanǵa qýyp jiberse, ólmes edim, janymdy baqqan bolar edim dep oılaımyn.

Bir kúni tańerteńgi shaıdaı keıin qydyrystap taýǵa kettim. Tús qaıta úıge qaıttym. Taǵy da bir shaı isher kez bolǵanyn asqazanym esime salyp keledi.

Men dóńniń ústimen kele jatyr. edim. Qabaqtan, sıyrly aýyldyń dál tóbesinen qylt ete qaldym:

Toqta! Óz úıleriniń esiginiń aldynda Ǵalıa salt atty bireýmen qyljaqtasyp, oınap tur.

Men olarǵa ózimdi baıqatpas úshin eńkeıip otyra qaldym. Tyshqan ańdyǵan mysyq tárizdimin. Iá, qaıter eken?

Ekeýiniń qylyǵy naǵyz qyljaq.

Salt attynyń ústinde shınel, basy jalań bas. Eńkeıip, shalqaıǵanda, shashy jelp-jelp etedi.

Endi baıqadym, onyń kepkasy Ǵalıanyń artqa ustaǵan qolynda eken, Ǵalıa bermeı tur. Anaý eńkeıip almaq bolǵanmen ala almaıdy. Jigit ótimdirek qımyldap bara jatsa, Ǵalıa serpile qashyp, úıdiń ashyq turǵan esigine kirińkirep ketedi, sosyn qaıta shyǵady.

Kepkasyn bere salsa, anaý keter edi, biraq Ǵalıa bere salmaıdy, ádeıi ketirmeıdi.

Jigitti qyljaqqa ózi shaqyrady.

E, Ǵalıanyń ózgere qalý sebebin men endi bildim, endi túsindim. Báse, bul maǵan nege jat baýyr bolady dep tańyrqap edim. Men azap shegip júrgen bir jyldyń ishinde ol raqat shegip júrgen eken ǵoı.

Áskerden qaıtqan jigittermen qyljaqtasýdy bilgen eken ǵoı.

Keýdem otqa tolyp barady — qyzǵanysh. oty.

Baljan qazir, sirá, úıde joq-aý, Ol bolsa, mynalar esiktiń dál kózinde búıtip turmas edi.

Qalı qaıda? Oý, pále bala, ápkeńdi kim kóringenmen jyrtaqtatyp qoıyp, qaıda qańǵyp ketti ekensiń! Meni Ǵalıanyń qasyna jolatpaıtyn ediń? Mynaýyń ne endi? Kózińdi shel basty ma, mynalardy kermeı?

Anaý aq baqandy qolyńa nege almaısyń? Mynaý júgensiz ketken jigittiń atynyń basyna qulashtap turyp nege salmaısyń! O, elik Qalı!

Budan da ólseń etti!

At ústindegi jigit bir kezde shap berip, Ǵalıanyń bileginen ustap aldy. Ǵalıa torǵa túsken qoıandaı typyrlap bulqynyp júr, biraq bosana almaıdy. Ana pále taǵy da jarmasyp, jiberetin emes. Taldyrmash denesi jylansha buratylyp, shıyrshyq atady, at ústinen qulaı jazdap sozylyp, prýjınadaı serpilip, burynǵy qalybyna kaıta kaıtyp keledi.

Ǵalıadan aıyrylmaıdy.

Bir kezde ol Ǵalıany ózine qaraı kúshpen tartyp aldy da, betinen zorlap súıe bastady. Tapaıdyń tal túsinde bireý-mireý kóredi-aý dep ımenbeıdi. Ǵalıa basyn olaı-bylaı alyp qashqan bolady. Syqylyqtap kúle beredi.

Anaý Ǵalıany súıip-súıip aldy da, jibere saldy. Ǵalıa sonda da ketetin emes. Uıpa-tuıpa bolǵan shashtaryn túzeıdi de, oıyny qanbaǵan balasha, at ústindegi jigitke kaıta umtylady . Átteń, myltyǵym bolar ma edi. Oılanbastan, ekeýin eki basyp sýlatar em. Úshinshi oqty ózime jumsar edim.

Sonymen bul drama tragedıaǵa aınalyp biter edi.

42

Men ólýge bel baıladym.

Ómir súrýdiń men úshin eshqandaı da qyzyǵy qalmaǵan tárizdi.

Bir qorlyqtan soń bir qorlyq bir kúıinishten soń jáne bir kúıinish. Tóze alatyn emespin. Búıtip adam bop, jer basyp júrgennen de, ólgen artyq.

Ǵalıanyń mendik emes ekenine kózim anyq jetti. Meniń oǵan túkke de qajetim joq. Jatpyn, bótenmin.

Ol endi meni súımeıdi.

Kerek deseń, bir aýyz sóıleskisi kelmeıdi.

Men osynyń bárine tózýim kerek pe? Joq, tóze almaımyn, ólemin!

Ózimdi jurttyń qory sanap júre almaımyn!

Aýylǵa barǵanmen de tabatyn qyzyǵym shamaly ǵoı. Ne qyzyq tabam? Nurálige kóz túrtki, táýeldi bolarmyn, sol ma? Men bir nársege qatty ókinemin. Qap dep, barmaǵymdy tisteımin.

Ómir boıy ókinip ótýimde daý joq.

Ol — byltyr FZO-ǵa ketip bara jatqanda osynda kelip qonýym, sol túnniń oqıǵasy.

Qalı qoryldap uıyqtap qalǵan soń, Ǵalıa meniń erkimde edi ǵoı. Men sol múmkinshilikti paıdalana almadym.

It úrdi, Baljan kelip qaldy.

Endi oılasam, ıt boppyn. Aqymaq boppyn. Baljan kelgenge deıin de az ýaqyt ótken joq edi.

Iá, ókinish! Orny tolmas zor ókinish.

Sol túni Ǵalıaǵa óktemdik jasaı bilgenimde, ol búgin menen teris aınalyp, jat qabaq kórseter me edi?

Meniń upaıym túgel bolmas pa edi?

Shirkin-aı, sol tún taǵy da qaıtalansa!

Qaıtalanar, biraq men úshin qaıtalanbas...

Maǵan ólgennen basqa jol joq.

Úıge barmaı, qaıtadan taýǵa kele jatyrmyn, qalaı ólsem eken?

Shirkin, jaqyn mańda aǵyp jatqan tereń sý bolar ma edi. Moınyma aýyr bir zatty, aıtalyq, dobaldaı tasty baılap alyp, qoısam da ketsem. Boldy, bitti. Sý beti shymyr-shymyr qaınaıdy da, jym bolady. Men de jym bolam.

Sý túgili bul mańaıda qudyq ta joq.

Qaraǵaıdyń butaǵyna belbeýimdi baılap, asylyn ólsem be eken? Bul yńǵaısyz, salbyrap turǵan jerimnen jurt ońaı taýyp alady. Masqara ólimim búkil elge áıgili bolady.

Jurt eshteńe bilmeıtindeı, óligińdi taba almaıtyndaı bolyp ólseń.

Taǵy da taýǵa keldim. Joǵaryraq baryp, bıik jartastardyń bireýiniń basynan qulap ólmekshimin.

Qaptaldaǵy soqpaq jolmen órlep kele jatyrmyn.

Áne, áne bir tastyń basynan sekirsem. Aıaq jaǵym shyńyraý quz, túgim qalmaıdy. Eshkim bıik quzdan azaptanyp túsip, meniń mylja-mylja óligimdi izdep tappaıdy. Myqtasa, bir-eki kún osy arada aspanda shýlap quzǵyn ushyp júredi. Ońaı azyq tabylǵanǵa qýanyp, toı jasaıdy.

Kózdegen jerime jetip, bıik tastyń basyna shyǵyp turmyn. Astym úńireıgen quz jar. Iapyrmaı, mynadan qulaý degen qandaı qorqynyshty. Anaý dóńbekteı qara tastardyń bireýiniń ústine baryp túsedi ekem. Túgim qalmaıtyny daýsyz.

Ne isteımin, ólem be? Joq álde qoıa turam ba? Aýylǵa baryp, saǵynǵan sheshemdi, jeńgemdi kórip, sodan soń ólsem?

Dál tóbemde, sonaý zańǵar bıikte japadan-jalǵyz túz qyrany qalyqtap ushady. Kók qojasy, kók táńirisi bir ózim, menimen teńeser kim bar degendeı bıiktiń bıigine shyrqap shyǵyp alǵan. Qara kustaı qalbaqtap kanat qaǵý degendi bilmeıdi.

Bir sheńberdiń boıymen juldyzdaı zýlap aǵady. Taýdyń ózi tústes qarasur shoqy shyńdarymen deńgeılesken kezde sińisip kórinbeı ketedi. Sosyn ekinshi jaqtan kók aıdynnyń betine zý etip jáne shyǵa keledi. O, shirkin, ómir dep, erkindik dep mine osynikin aıt.

Eger qanatym bop, qudiretim jetse, men de zańǵar kókke shyǵyp alar em. Mynaý azaby, bylyǵy kóp dúnıemen birjolata hosh aıtysyp, keter em. Neshe túrli elderdiń ústinde qalyqtap ushyp júrer edim.

Kenet ór jaǵymnan birdeńe tysyr etkendeı boldy. Selk etip, moınymdy buryp qaradym. At tuıaǵynyń tysyry. Qaptal jolmen bireýler kele jatyr. Áne, at pysqyrdy.

Burylystan áýeli eki attyń basy, odan soń basqa deneleri kórindi. At jetelegen qartań adam.

Men joldyń shetinde turmyn.

Mine ol jaqyn kelip qaldy. Mingeni bıik kók at, jeteginde ertteýli, qulyndy qara ker bıe. At jeteleýshi maǵan jyly ushyrap barady — Dúısekeń? Bizdiń aýyldaǵy pochta tasıtyn Dúısenbaı qart.

— Salaýmaleıkom!

— Álekı salam, o balam, qaı aýyldyń balasy bolasyń?

— Dúıseke, men Erkinmin ǵoı.

— Erkin!

Dúısekeń ekeýmiz máre-sáre tabysyp jatyrmyz.

Dúısekeńniń sonaý Tuıyqtan maǵan at alyp kele jatqan beti eken. (Men munda ekenimdi úıge telegramma berip, habarlaǵam).

Ólim endi jaıyna qala turdy.

— Balam-aý, japadan-jalǵyz bul arada neǵyp júrsiń? — deıdi Dúısekeń. Ólgeli júr edim dep qalaı aıtaıyn.

— Jaı, boı jazyp, qydyryp júrgenim ǵoı, — deı saldym.

Dúısekeń ekeýmiz fermaǵa Baljan úıine keldik. Búgin attardy tynyqtyryp, osynda bolamyz. Erteń amandyq bolsa, tańerteń jolǵa shyǵamyz.

Úıde Ǵalıa ǵana.

Ol bizge shaı qoıyp berdi. Úsheýmiz shaı iship otyrmyz. Ǵalıanyń sol beıqam salqyn qalpy. Ózinshe meni eshteńe kórgen joq, eshteńe bilmeıdi dep oılaıdy.

Ǵalıanyń qolynan men shaı emes, ý iship otyrmyn.

Iá, tańerteń ketem. Ǵalıa qalady. Endi kaıtyp Ǵalıany kórmeımin, hat ta jazysa almaımyn.

Bári bitti, sendi...

Manaǵy at ústindegi shashy jelp-jelp etken jigit qalady. Ol Ǵalıaǵa áli talaı keledi, talaı qyljaqtasady.

Shaı sońynan Dúısenbaı syrtqa shyǵyp ketti. Ǵalıa ydys-aıaq jınap, óresheniń mańynda júr.

Úıde ekeýmiz ǵanamyz.

Eń sońǵy birme-bir ońasha sát. Birdeńe aıtyp qalýǵa, sóılesýge bolatyn eń sońǵy múmkindik osy. Budan soń mundaı múmkindik eshýaqytta bolmaıdy.

Men ornymnan turyp, esiktiń aldyna taman keldim. Syrt jaqty bir kózimmen baqylaı turyp:

— Ǵalıa, — dedim.

Art jaǵynan tars etin myltyq atylǵandaı Ǵalıa selk ete qaldy. Maǵan jalt burylyp qarady. Áli bir ǵana sózdi aıtýym muń eken, nege ekenin bilmeımin, kóńilim bosap júre bergeni.

— Ǵalıa, sen nege...

Osyny aıtýǵa shamam áreń keldi, únsiz egilip, jylap jiberdim.

Ǵalıanyń júzine lyqsyp qany teýip, qyp-qyzyl bolyp ketti.

— Erkin, jylamashy, nege jylaısyń? — dedi.

Jylamashy degen sóz kóńilimdi odan beter bosatty.

— Erkin...

— Men baǵana bárin de kórip turdym...

— Neni kerip turdyń?

Osy kezde úı syrtynan Dúısenbaıdyń:

— Erke-eń attardy otqa qoıaıyq, — dep daýystaǵan úni estildi. Kóz jasymdy jeńime apyl-ǵupyl súrttim de, syrtqa shyqtym.

Ǵalıamen bar tildeskenim álgi boldy.

43

Biz atqa erte qondyq.

Kún búgin bulyńǵyr, kóńilsiz. Aspanda beımaza shýlap, qarq-qarq etip, tobymen quıǵytyp ushqan qarǵalar. Teginnen-tegin ushyp júrgen joq, aýa raıy buzylatynyn habarlap, belgi berip júr. Dúısekeń kári kózin syǵyraıtyp, qarǵalarǵa unatpaǵan qabaqpen qaraıdy.

Dúısekeńniń astyndaǵy jaly shoshqanyń jalyndaı kújireıgen kúıli qara kók at onyń jekemenshigi. Mem es bilgeli beri bul adamdy osy kók attyń ústinde kórem. Ne qysta, ne jazda bir túspeıdi.

Men es bilgeli Dúısekeń osy óz atymen kolhozdyń pochtasyn tasıdy.

Men es bilgen kezde Dúısekeń osyndaı shal edi, kók at jaly kújireıgen úlken at edi. Áli de sol.

Men atty da, Dúısekeńdi de ylǵı bir qalypta kórem.

Bir ǵajaby, jylyna on eki aı minilip júrse-daǵy kók attyń jaly qısaımaıdy, qońy ortaımaıdy. Dúısekeń qandaı tyń, qýnaq bolsa, kók at ta, ámende, sondaı tyń, qýnaq.

Dúısekeń ózin qalaı kútse, kók atty solaı kútedi.

Tipti atyn ózinen asyryp kútedi. Ózi ash qalýǵa bar, al kók attyń qarnyn eshýaqytta ortaıtpaıdy.

Kók attyń qystaı jep shyǵatyny kók jońyshqa, jem. Dúısekeń jonyshqany jazda egin-eginniń arasyndaǵy aryqtyń jaǵasynan oryp, jınap alady.

Jemdi tappaıtyn jerden tabady.

Unnyń kebegi, dastarqandaǵy tamaqtyń qaldyǵy, qazannyń qyryndysy, arshylǵan kartoptyń qabyǵy tárizdi nárselerdiń Dúısekeń úıinde bir túıiri bosqa tastalmaıdy. Arpaǵa, sulyǵa qosylyp, kók atqa jem bop jatady.

At ıesiniń jasy bul kúnde jetpisti alqymdaǵan, sonda da bolsa, tyń. Tek ústindegi kıimi ǵana burynǵydaı emes, júdeý. Bul Dúısekeńniń uqypsyzdyǵynan emes, soǵys ýaqytynyń tapshylyǵynan. Áıtpese, bul kisi bir basyn kúte biletin jınaqy adam.

Kók attyń qalyp alǵan qatty aıaq júrisi bar, biz sońymen kele jatyrmyz. Qaraker bıe aıańymen keıde ilesip, keıde ilese almaı, búlkeń-búlkeń jeledi. Biraq jelisi túıgishtep, shek-qaryndy úzip jibere jazdaıtyn qatty jelis emes, jaǵymdy maıda jelis.

Uzaq joldyń ústinde Dúısekeń aýyl-aımaq jańalyqtarynan kóp-kóp áńgime aıtyp, sýsyndatyp tastady.

Araǵa bir qonyp, ertesinde keshqurym Tuıyqqa kelip te qaldyq.

44

O, týǵan jer! Seni de kóretin kún bolady eken-aý!

Tuıyqqa kóz baılanǵan qarańǵy kezde keldik. Jurt baıqaı qoımaıtyn eleýsiz kezde kelgenimizge men óte qýanyshty edim. O, jurtym, armysyńdar! Minekeı, men keldim dep, qasqaıyp jar salyp keletindeı mende túr bar ma, abyroı bar ma?

Mynaý mine týǵan aýyldyń kóshesi. Qalbıǵan qarasha tam úıler kózime ottaı basylady. Mynaý aldymyzdaǵy bizdiń úı. Ákem salǵan óz úıim, óz bosaǵam. Tór úıdiń terezesi qarańǵy da, aýyz úıde solǵyn qyzǵylt jaryq bar. Júrek shirkin erip, balqyp, birdeńe bop barady.

Esiktiń dál kezine kelip, attan túsip jatyrmyz. Sol ýaqytta esik ashyldy. Jaýyryny shodyraıǵan usqynsyz aryq kempir kórindi. Meniń shesheme ári uqsaıdy, ári uqsamaıdy.

— Apa!

— Erkin! Qoz-e-e-mm!..

Sheshem oıbaımen kep bassaldy.

Saǵynysqan qushaqtar aıqasyp, qatty da qaldy.

Anam, asyl anam! Saǵyndym-aý, aıaýlym!

Sheshemdi qushaqtap turyp baıqaǵanym boıy burynǵysynan kishireıip, ózi sumdyq júdep ketken. Burynda ilbıgen qý jany edi, qazir endi súıekterin bir-birlep kıiminiń syrtynan sanap alǵandaı.

Bir kezde anamdy qushaǵymnan bosataıyn desem, sylq etip qulap barady. Shap berip, áreń ustap qaldym. Sóıtsem, talyqsyp shala ólik bop, meni súıenish etip ázer tur.

Sheshemdi Dúısekeń ekeýmiz ekeýlep súıemelep, úıge kirgizdik. Tósekke jatqyzyp qoıdyq.

Qaıran ǵana apataıym, jaryqta túr-túsin anyqtap baıqap, shoshyp kettim — túrmeden kelgen menen de jaman. Qaraımyn da egilip, bassalamyn. Qaraımyn da egilip, bassalamyn.

Qushaqtasam, qushaǵyma tolmaıdy — bir ýys.

Bul kezde mańaıdaǵy úılerden júgirip bala-shaǵa, áıelder kelip qaldy. Bireýler sheshemniń oramalyn aǵytyp, betine sýyq sý búrkip jatyr.

Qanysha jeńgem kórinbeıdi.

— Jeńgem qaıda?

Dál osy kezde moıny-basyn kıizdeı qalyn qara oramalmen orap, baılap alǵan, butyna erkektiń galıfe shalbaryn kıgen bir qara áıel esikten entigip kirip kele jatty. Maǵan onyń júris qımyly men ot shashqan jigerli kózderi ǵana tanys.

Kúlimsireýi tanys .

Esikten shat-shadyman jaınap kirgen jeńgem ol daǵy meni ókirip jylap kelip bassaldy...

O, altyn jeńgem, aıaýlym! Ne bop ketkensiń sen-daǵy!

Jylasyp-syqtasyp bolyp, jasqa shylanǵan kózderimizben bireýmizge bireýmiz qaraımyz. Men oǵan, ol maǵan tańyrqaýlymyz. Qudaı biledi, myna kıim, myna túrmen jeńgemdi basqa jerde keziktirsem, tanymaı qalýym daýsyz. Keshegi ózim biletin, qaladan kelgen, arshyǵan jaýqazyndaı Qanysha sylqym bul emes. Beti-qoly tilim-tilim jarylǵan, ústine ne bolsa, sony kıgen.

Birimizdi birimiz kórmegen bir jyldan asa ýaqyttyń ishinde jeńgemniń basynan az azap keshpegeni bet-júzinde saırap, jazýly tur.

Óńi ustalǵan aqshadaı kóne tartyp, mańdaıyna qatarynan eki ájim syzyǵy túsip qapty.

Qanysha jeńgem kóziniń jasyn jeńine, kóıleginiń kir-kir etegine súrtip otyr. Maǵan bul da jat. Keshegi muǵalıma Qanyshada muńdaı ádet bolmaıtyn, onyń qaltasynan tap-taza kishkentaı qol oramaly túspeıtin...

Jeńeshetaıym-aý, kim bop ketkensiń!

Túnniń kóp ýaqytyna deıin biz uıqyǵa jatpadyq. Birimizden birimiz adasyp qap, ár qıyrdan áreń kelip tabysqan jandarmyz. Keýdemizdi kernegen muń, zarymyz da, saǵynyshymyz da kóp eken. Sony qansha aǵytyp aqtarǵanmen taýysa alatyn emespiz.

Meniń bastan keshkenderim sheshem men jeńgem úshin ǵajaıyp ertegi tárizdi. Aýyzdaryn ashyp, jandary keremet kúızelip tyńdaıdy. Al olardyń bastan keshkenderi meni kúızeltedi.

Kıim-keshekteri tozyp bitken,. adal etti maldan bir sıyrdan ózge eshteńe de qalmaǵan.

Jeńgem kolhozda jumys isteıdi eken, istemeske sharasy joq.

— Eki etegimdi belime túrip alyp, qalaǵa tartyp otyrýǵa talaı.oqtaldym. Bir zavodqa jumysshy bolyp kirsem de ólmes edim. Janymdy bundaǵydan jaqsyraq. baǵar edim. Biraq jipsiz tusalyp, kete almadym, — deıdi jeńgem.

Qandaı tusaýlar, ekeni belgili. Sársebektiń otyn óshirip qalaı ketsin? — Ólmeli kempirdi qaıda tastap ketedi?

Qanysha jeńgem nege de bolsa shydap, aqyryn kútýge beldi bekem baılaǵan, Ol osy kezde sharbaqty ógiz arbamen bazǵa shóp tasıdy eken. Adam kónbeıtin, adam,úırenbeıtin ne bar deseńizshi.

45

Eldiń hali júdeý

Tym júdeý.

Keshegi tynyshtylyq kezde qoldyń salasyndaı bolyp, kóshege syımaı júretin jigit-bozbalalar qazir kórinbeıdi. Bári derlik áskerde. Qaıtqandary az.

Cay ketip, aqsaq-toqsaq múgedek bolyp qaıtqandar.

Aýylda buralqy ıtter kóbeıgen. Adam turmaıtyn jaman tamdardy mekendegen kisi kórse bezip jóneletin jabaıylanǵan mysyqtar paıda bolǵan.

Esikteriniń aldyna qazan asyp, jalyndatyp arpa,bıdaı qýyryp, kelip týlap jatqandar.

Maıdannan qara qaǵaz alyp, bozdap qalǵan úıler de az? emes eken.

Kolhozdaǵy jumystyń bar aýyrtpalyǵyn áıelder men qarttar, jas balalar kóteretin bolǵan.

Ásirese; áıelder Meniń Qanysha jeńgem tárizdi jas kelinshekter.

Áıel zatyn, jalpy, názik dep ataıdy ǵoı. Bos sóz. Myqtynyń eń myqtysy; kónbise áıelder ekenine men kimmen de daýlasýǵa barmyn:

Erkekter zoryǵyp óletin aýyr jumystardy bul kúnde qynq demesten áıelder atqaryp júr. Onyń syrtynda, úı ishiniń tirshiligin isteıdi, bala ósiredi, kári ata-enelerin kútedi.

Qudaı biledi, erkek buǵan tózbegen bolar edi.

Soǵys bitýge soǵys bolsa bireýge yrys.

Nuráli, Júnister úshin yrys:

Basqarma men bas býhgalter ekeýleri bul kúnde kókte qudaı, jerde ókimet bar ekenin múldem umytqan. Kolhozdyń qoń et, maıly súbesine tumsyqtaryn qadap qoıyp, soryp jatqan súlikter. Ekeýi de ábden baıyp alǵan, Dúnıe, múlikti biri men biri jarysyp, básekelesip jınaıtyn bolǵan. Shaladan Nuráli kilem satyp ákelse, Júniste kilem satyp ákeledi. Nuráli kilem satyp ákelse, Júnis te sony áketedi.

Nuráli general palto alyp kıse, Júnis, tym quryǵanda, general kostúm alyp kıedi.

Eki qorqaý sen kóp jeısiń be, men kóp jeımin be dep qomaǵaı jarysqa túsken.

Jemqorlyǵy jaǵynan bireýinen bireýi qalyspasa da, kózge kóbirek túsetini Nuráli. Júnis aılamen búrkeńkirep jeıdi de, Nuráli ashyq asaıdy.

Nurálide bul kúnde ataq ta, abyroı da jeterlik. Aýdan kóleminde eń myqty, eń azýly predsedatelderdiń biri .bolyp sanalady eken. Basshylardyń aldynda bedeldi. Pleným, konferensıalarda ylǵı maqtalady, gazet ylǵı maqtap jazady.

Mine sondyqtan da aýylda Nuráliniń betine tike keler bir jan joq. Ar jaqtarynan atarǵa oqtary bolmaı tursa da, Qureke. Nureke, dep, aldynda qurdan jorǵalaıdy.

Eger kókte qudaı bary ras bolsa, Tuıyqtyń halqy úshin jol qudaı Nuráli. Jerde ókimet bary ras bolsa, ol da Nuráli.

Nurálisiz Tuıyqta tań atyp, kún shyqpaıdy.

Nuráli osy kóktemde júz myń somnyń soǵys zaemyna jazylǵan. Júnis elý myń somǵa jazylǵan.

Bul olarǵa ataq úshin qajet.

Bári bir óz qaltalarynan tólemeıdi, kolhozdyń qoıy men maıyn satyp tóleıdi.

Ózge jurt jan baǵa almaı otyrǵan kezde Nuráli aýyldyń bas jaǵynan ońasha dóńes jerden tórt bólme etip, shatyrlap jańa úı turǵyzyp jatyr. Qalaýy, ishki-tysqy sylaǵy túgel bitken. :Pesh salý, eden tóseý, esik-tereze ornatý ǵana qalǵan. Aýyldaǵy eń bıik, eń ádemi úı bolmaq.

Ol úı bitip, daıyn bolǵan kezde hozáıkasy kim bolady?

Sáýle bola ma? Áı qaıdam. Sáýleniń talma aýrýy sońǵy ýaqytta asqynyp ketken. Kádimgi jyndyǵa aınalǵan. Nuráli ony Shelekke baqsyǵa aparyp tastapty. Saýyǵyp kele me, ne bolady?

Úıde bir jetideı tynyqtym da, aýdanǵa keldim. Mılısıa men voenkomatqa esepke otyrýym, pasport alýym qajet. Keshiktire berýge bolmaıdy, soǵys ýaqytynyń zań — tártibi qatal.

Zapy bolyp qalǵandyqtan da, Mılısıa keńsesi jaqqa jolaǵym kelmeıdi. Barsam, ustap alady da qamap qoıatyndaı júregim dúrs-dúrs etedi.

Pasport stolynyń kishkentaı oıyq terezesinen júreksine syǵalap qaraımyn. Qandaı adam otyrǵanyn baıqamaqpyn. Sóıtsem, bir kezde osyndaǵy mektepte ózime orys tilinen sabaq bergen Naǵıma deıtin áıel bar edi, sol otyr.Kóńilim jadyrap, jylyp qoıa berdi.

— Táteı, amansyz ba?

Naǵıma meni tanymaı baryp, ázer tanydy.

— Qaıdan júrsiń? Ne bop ketkensiń? — dep, surap jatyr.

Men qysqashalap jaı-jaǵdaıymdy aıttym. Endi pasport alýym qajet, túrmeden bosaǵan kýáligimdi kórsettim.

— Toqta... toqta... Sen buryn osynda júrgende pasport alǵan ba ediń?

— Alǵam.

— Ol pasportyń qaıda?

FZO-ǵa ketip bara jatyp, jolda, Petropavlda urlatyp alǵanymdy aıttym.

Naǵıma sol jaǵynda qasynda turǵan úlken seıftiń astyńǵy bólegin ashty da, bir pasport, bir komsomoldyq bılet alyp shyqty. Ekeýin de áýeli ózi oqyp, qarap aldy. Sodan soń maǵan usyndy:

Mynalar emes pe?

O ǵajap! Baıaǵy sol meniń pasportym! Meniń komsomoldyq bıletim! Esh jerine daq túspegen. Komsomoldyq bılettiń arasynda Ǵalıanyń maǵan syılaǵan kishkentaı sýretine deıin júr.

Bulardyń munda qaıdan kelip qalǵanyna ań-tańmyn.

Túsinsem , buıyrmasyn.

Urlatqanda aqshań da bar ma edi?

— Azyraq bar bolatyn.

— Urlaǵan adam aqshańdy alǵan da, dokýmentterińdi pasporttaǵy adresiń boıynsha konvertke salyp, bizge jibergen, — deıdi Naǵıma.

Mundaı da bolady eken.

Taǵy da bir jetideı ýaqyt ótti, úıdemin. Taza aryq, taza kóterem bolsam kerek, ózimdi sergek sezinem. As bolsa, tábetimde min joq. Kóz janarym tirilip, betime kádimgideı qan júgirip, adam qataryna qosylaıyn dep qaldym.

Bir kúni atqarýshy kelip tur:

— Erkin, seni aýyl sovet shaqyrady, — deıdi,

Sol baıaǵy Yrysty.

Keldim. Yrysty qınala otyryp:

— Qaraǵym Erkin, seni áskerge shaqyrǵan povestka kepti, — deıdi.

Mine men Qarasazda voenkomattamyn. Tyrdaı bolyp sheshinip, áskerı komısıanyń aldynda turmyn. Aryqtyǵyma komısıa músheleri tańyrqap qarasady.

— Aýrýsyń ba?

— Saýmyn.

— Munsha nege aryqsyn?

Jaramadym.

Jaramaýym tek aryqtyǵymnan emes. Eki tizem ekeýi birdeı kúdis, aıaqtarym tolyq túzelip, jazylmaıdy.

Jaraǵanda, áskerge qýana-qýana ketetin edim.

46

Men jigerli, kúshti bolyp ósýdi jasymnan arman etýshi edim, Mektepte oqyp júrgende dene shynyqtyrý sabaǵyn jáne sportty óte súıetinmin. Qolyma túsken sporttyń túrlerinen men shuǵyldanbaǵan, men qyzyqpaǵan bireýi joq. Shamam kelse, bárin de ıgerýge qushtar edim.

Voleıboldy jaqsy oınaımyn, shańǵyny táýir tebem. Sýda táýir júzem. Jaqynǵa júgirýde aldyma jan salmas jelaıaqtyń biri edim.

Týrnıkke de jaman oınamaımyn.

Jasymnan názik, aryq bala boldym da, qara kúshke onsha jarymadym. Biraq onyń esesin álgideı sportpen shuǵyldaný, ózimdi shyńdap jetildirý arqyly tolyqtyrýǵa tyrysatynmyn.

Dene tulǵasy symbatty, bulshyq etteri túıin-túıin oınap turatyn, qyńqyl syńqyldy bilmeıtin, densaýlyǵy kúshti adamdarǵa árqashan tamsanyp, qyzyǵyp qaraımyn. Qolymnan kelse, solardaı bolý asyl armanymnyń bireýi.

Ál-qýaty nasharlyq ilmıgendik, taǵdyrdyń adam boıyna japsyrǵan zor mini, kemshiligi dep qaraımyn. Ómirde ondaılardyń talaı jerde esesi ketetinin óz kózimmen kórdim, basymnan da keshirdim. Qıyn-qyspaq ýaqytta aldymen qaýsaıtyndar jáne osyndaılar. Áljýaz nashar kisi ystyq-sýyqqa tózimsiz, dene enbegine shalaǵaı keletini daýsyz nárse.

Eń aıaǵy bireýmen tóbelesip qalsa da, taıaq jeıdi.

Men ózimdi osy kezde álgideı aryq ta dármensizdigim úshin adamnyń qory sanaımyn. Oǵan qosa eki tizem kúdis. Kózge qorash beıshara bireý bolyp qalǵanymdy, ásirese, áskerı komısıadan ótken kezde tipti anyq baıqadym.

Komısıadan qorlanyp, yza bolyp shyqtym.

Joq men qalaı da, ońalýym kerek!

Tizemniń kúdistigin joıýym kerek.

Osyny aldyma eń birinshi maqsat etip qoıdym.

Kúnde tańerteń kerilip, sozylyp, neshe alýan dene shynyqtyrý jattyǵýlaryn jasaımyn. Shańǵy tebem (ýyqtan shańǵy jasap alǵam). Kónkı tebem.

Tizelerimniń kúdisin jazý úshin tizemdi búkpeı turyp eńkeıip, qolymdy jerge tıgizýge tyrysamyn. Áýelgide jetpek túgil, jolamaıtyn. Sosyn birtin-birtin jerge qolymnyń úshi tıetin boldy.

Men bul jattyǵýdy qashan talǵansha, sharshaǵansha elý ret, qaıtalap jasaýmen bolam.

Apam ylǵı da renjıdi:

— Balam-aý, ózin bolsań, kóteremsiń. Bekerden beker azaptanyp, janyńdy munsha nege qınaısyń? — deıdi.

Aýdannan qyzmet taýyp almaqshy boldym. Kolhozda Nuráliniń qol astynda jumys istegim kelmeıdi.

Qyzmetke ornalassam, úıdi kóshirip áketpekshimin.

Men tárizdi azdy-kópti oqýy bar adamǵa bul kúnde qyzmet ońaı tabylýy tıis.

Qarasazdamyn.

Tanıtyn bireýlerden gosbankke qyzmetker kerek. Inspektorlyq oryn bar. Jumysy aýyr emes, op-ońaı úırenip ketesiń degen sóz estidim.

Keldim. Sóılestim. Bastyǵy Mıroshnıchenko deıtin tápeltek jýan adam. Kadrlardyń esebin alatyn lıstok berdi, «osyny toltyr. Ómirbaıanyń men aryzyńdy jazyp, qosyp ákel» dedi.

Lıstokta júrekti dir etkizetin bir jaman suraq bar eken.

Sottaldyń ba? Ne úshin sottaldyń?» deıdi.

Mańdaıymnan terim burq ete qaldy.

Meniń gosbankke kyzmetke alyný, alynbaýym ǵana emes, bolashaq búkil ómirim osy suraqqa tirelip turǵandaı edi. Ne dep jazam. Ótirik jazýǵa bolmaıdy. Al sottaldym dep jazýǵa qolym barmaıdy.

Sen óziń sovet mekemesine qyzmetke alýǵa bolatyn deni durys adamsyń ba? Joq, qaýipti bireýsiń be dep, surap otyrǵanmen birdeı edi. Kisiniń óz kemshiligin, basqalardan jasyrǵysy keletin jan jarasyn ózine moıyndatyp aıtqyzǵandaı ar-namysqa tıetin dókir suraq.

Qıyn bir esep shyǵarǵandaı nemese jumbaq sheshkendeı oılanyp kóp otyrdym. Sodan soń lıstokty tórt qabattan búktedim de, ortasynan qaq bólip jáne jyrttym.

Eki bólekti qabattap salyp jáne jyrttym.

Osymen meniń anketa toltyrýym. bitti.

Kórmegenim keńseler, mekemeler bolsyn dedim de, aýylǵa kaıta qaıtyp keldim.

47

Dál sol kúni bizdiń úıde bir qonaq qonyp otyr eken. Jasy qyryqtar shamasynda, jińishke qıaq murty bar, mańdaıy qasqalaý sursha jigit, aty Musa. Osydan elý-alpys shaqyrym Jarqulaq dep atalynatyn altyn keninde jumys isteıdi. Sheshem jaǵynan bizge jekjat shalys. Ózi dombyra tartyp, án salady. Minezi jumsaq kisige juǵymdy táýir adam kórinedi.

Osy Musa ózi jumys isteıtin altyn kenin kesh boıyna maqtap sóıleýmen boldy. Jumysy aýyr bolǵanmen, tabysy jaqsy.

Ár aıdyń aıaǵynda sol aıda búkil altyn keni boıynsha alynǵan altynnyń mólsherine qaraı enbek aqy tóleıdi. Enbek aqyny altynnyń talony túrinde beredi. Bir somnyń talony jaı aqshanyń qunyna shaqqanda on som bop baǵalanady. Dúkende kezdeme, bitýli kıim, qant-shaı sekildi osy kezde basqa dúkenderde quryp ketken nárseler syqap tur. Talonyń bolsa, ne alam deseń alasyń, jaı aqshaǵa satpaıdy. Kúnine normalap nan beredi degendi aıtty.

Qazirgi kolhozdaǵy turmyspen salystyrǵanda., Musanyń aıtyp otyrǵandary komýnızm edi.

— Men barsam, jumysqa ala ma? — dep suradym.

— Alǵanda qandaı, áke deıdi.

— Oǵan da ómirbaıan jazyp, anketa toltyrý kerek pe?

— Qańdaı anketa?

— Qaıda týdyń, qaıda óstiń, ákeń kim, shesheń kim degen tárizdi...

— Túktiń keregi joq. Barasyń da, isteı beresiń. Bitti.

Ertesinde tańerteń Musaǵa mińgestim de, Jarqulaq qaıdasyń dep, tartyp jóneldim.

Joly ári alys, ári aýyr eken. Tán-SHannyń Qytaıǵa qaraı suǵynǵan eń bir shalǵaı túkpiri, kók jaltyr jalańash shyńdardyń dál túbi. Attyń myqtylyǵynan bir kúnde ázer jettik.

Eki jaǵy qysań kelgen shuńǵyl shatqal saı. Kóbigin aspanǵa atqan asaý ózen. Altyn keni ózenniń jaǵasyna taıaý tóskeı júrekshede. Bóreneden qıǵan úsh-tórt aǵash úı, aǵash baraktar jáne on shaqty jer úı, jerkepeler. Bary osy.

Biz munda keshke qaraı kelgenbiz. Taý ishinde kún erte batyp, kesh erte túsedi. Musa semásymen jalpy baraqta turady. Semásy degende ózi, kári sheshesi, qaryndasy úsheýi ǵana. Áıeli joq, áıelinen ajyrasqan bolǵan kerek.

Baraqtyń esiginen:

— Kesh jaryq! — dep, Musa bastap, kirip keldik.

Uzyn baraqtyń ishi alakeýgim. Taqtaı sákiniń ústinde ár-ár jerde syqsıyp janǵan bilte sham, ár shamdy qorshap alyp, keshki shaıǵa bas qoıǵan jumysshylar. Bári moıyndaryn «buryp bizge qarasty.

— Eshkiń aryq!

— Ýa, Musa, at-kólik aman ba?

— Qalaı, tómengi el-jurtyń tynyshtyq pa eken?

— Armıadan kimder kelipti?

— Armıaǵa kimder alynypty?

Osy sekildi suraqtar jaýyp ketti.

— Qasyńdaǵy bala kim? — dep surap jatyr.

— Bizdiń Tuıyqtaǵy jekjat edi, osynda jumysqa keldi.

— E-e.

Trotýarsha sozylǵan uzyn sákiniń ústinen Musa semásyna tıgen oryn baraqtyń kire berisine jaqyn eken. Biz sol arada turmyn syrt kıimderimizdi sheshinip jatyrmyz. Musanyń sheshesi men qaryndasy meniń buryn kórmegen adamdarym. Ekeýi de maǵan bunysy kim, masyl etip, taǵy kimdi ákelip otyr degendeı tosyrqap qarasady.

Minekeı biz shaı iship otyrmyz. Ortamyzda tóńkerýli keseniń túbine jaqqan syǵyraıǵan bilte sham. Shaıdy Musanyń sheshesi Qalampyr quıyp otyr. Piste muryn, betinde sheshek tabynan paıda bolǵan bujyr shuqyrshalary bar qatpa qara kempir, Maǵan ol álsin-álsin barlap kóz tastap qarap qoıady.

Musanyń qaryndasynyń aty Bátıma, jasy men shamalas. Ne sheshesine, ne Musaǵa tartpaǵan, aıaq-qoly jýan, jýan bel, bolbıǵan sary qyz. Sheshesi men Musanyń eki aralyǵynda menimen betpe-bet otyr.

Nege ekenin qaıdam, osy qyz maǵan bir kórgennen unamady. Bylaısha alyp qaraǵanda, túr-túsi taza, yqtıatty, kıim kıisinde de oǵash eshnárse joq. Az sóıleıtin, minezi salmaqty jaqsy uqsaıdy.

Biraq qaraptan qarap otyryp, álgini sýqanym súımeıtinin sezinem. Kúreń sarǵysh shashyna áldeqandaı jyltyraýyq maı jaǵyp, mańdaıynan qaq jara jabystyryp tarapty. Betine qaraǵan saıyn shashynyń ár jerinen baıqalatyn qaıyzǵaq pen álgi maıdan júregimdi aınytyp, kúlimsi bir ıis kelgendeı bolady.

Denem óz ózinen titirkenip, Bátımaǵa qaramaýǵa tyrysamyn.

Dastarqanǵa bólke týralǵan, azyraq shaqpaq qant shashyp tastalǵan. Mundaǵy ómirdiń basqashalyǵy osydan da baıqalǵandaı bólke nan men qantty kolhozda ekiniń biri jemeıdi.

Baraq turǵyndarynyń jalpy sany jıyrma bes-otyz adamdaı. Semály, semásyzdary aralas. Barlyǵyna úı ortaq, aýa ortaq, jatatyn uzyn sáki ortaq.

Pysqyryp, túshkirýleri de ortaq.

Shaı ishilip boldy. Áıelder ydys-aıaq jýyp, jınaýǵa kiriskende, erkekter ózderiniń erkektik artyqshylyqtaryn kórsetýge kiristi. Ol — biri men biri jarysyp, bireýinen bireýi temeki, gazet surap alyp baraqtyń ishin ashshy kók tútinge toltyryp, shylym shegý edi.

— Ómiráli, qalaısyń, eı?

— Jaqsymyn, Ábeke.

— Jaqsy bolsań, bastamaımyz ba?

— Basta dep buıryq berseńiz, bastaımyz.

Bul shylym tartylyp bolǵannan keıingi áńgime.

Ábekeńi baraqtyń arǵy túkpir jaǵyn mekendegen qara murt, qara saqal adam. Sirá, osyndaǵy jurttyń jasy úlken otaǵasy sol bolar.

Al Ómiráli sákiniń orta tusynda, bizben qanattas otyrǵan jastaý, shilpi sary jigit.

Baraqtaǵylar Ómiráliniń aınalasyna syrǵyp, jınala bastady. Ár top óz ortalaryndaǵy shamdaryn ala kelip jatyr.

Ómiráli jastyǵynyń astynan bir qalyń kitap alyp shyqty. Muqabasyn gazetpen qaptaǵan, paraqtary julymdanyp tozyp ketken bul kitap batyrlar jyry eken.

— Neni bastaımyz?

— «Qyz Jibekten» basta.

— «Qyz Jibek» keshe oqyldy ǵoı. Basqa bireýin.

— «Qozy Kórpeshti» basta.

— «Qobylandyny» basta, — degen sózder estildi.

Kópshiliktiń qalaǵany «Qozy Kórpesh» jyry boldy.

Ómiráli maldas quryp, jaıǵasyp otyrdy. Bilte shamnyń ekeýin qatarynan aldyna jaqyndata qoıdy da, kitap betin jaryqqa bura ustap, basyn da solaı qaraı qısaıtyp ap, daǵdy bolǵan maqammen áýendetip oqı jóneldi:

Kemel aqyn keltirer sózdiń túrik,

Oǵan da zaman ótken bir yqylym.

Keshegi ol bir qatar zamanynda

Ótipti eki baıyń bizden buryn.

Mundaǵy jurttyń qoly bosta, ásirese, osyndaı keshki ýaqytta ermek etip, kóńil kóteretin oıyn-saýyǵy da, kınoteatry da osy kitap eken. Sonyń ishindegi qıssalardy on, jıyrma qaıta oqytqandy, basqalar uıyp tyńdaǵandy biledi. Oqıtyn ylǵı da Ómiráli bolsa kerek. Birtúrli syńsyp áýendetken tárizdi tóselgen maqamǵa salyp, oqta-tekte ernin jalap qoıyp, teńep otyr. Tyńdaýshy jurt báıge atyna dem berip, qozdyra túskendeı ár kezde elire ún qosyp, máz bop, jyrǵap qalady.

Qıssany men de jaqsy oqımyn. Ómiráliden ári táýir, ári tez oqımyn. Meniń de tóselgen maqam-áýenderim bar. Soǵan salyp, qubyltyp, áserli etip oqýǵa sheber-aqpyn.

On bir býyndy qara óleń túrindegi qıssany bir basqa, jyr túrindegi qıssany jáne bir basqa áýez-nashpen, álqıssa dep bastalatyn qara sózi bolsa, ony taǵy da bólekshe daýyspen neshe saqqa júgirtip oqı alam.

Shirkin maǵan oqytar ma edi dep, arkam qozyp, ázer otyrmyn. Ómiráliniń oqyǵany kóńilime tolmaıdy. Bir sarynmen sylbyr oqıdy eken, sóz ben sózdiń arasynda yńyldap sozyp turyp alady.

Bir kezde Ómiráli talyp sharshaǵandaı boldy. Tamaǵy kebersip, úni shyqpaýǵa aınaldy. Sony paıdalanyp:

— Berińiz, men oqıyn, — dedim,

Berdi.

Kóreıik, qalaı oqyr ekensiń degendeı jurt maǵan trasty. Aralarynan oryn bosatysyp, meni shamǵa jaqynyraq jiberdi. Kókparǵa tyńnan qosylǵan júırikteı eshqandaı múdirissiz-zaýlaı jóneldim:

Tal shybyqtaı buralǵan ózi kerim,
Minekeı, ony aıtatyn keldi jerim.
Qypsha bel, alma moıyn sulý Baıan,
Sıpaty jannan asqan ol bir serim...

Ómiráliden asyryp, qulshynǵan shabytpen oqyp jóneldim. Ár sózim anyq, aıqyn, áserli shyǵyp jatqanyn ózim de ańǵaramyn. Jurt menen mundaı óner kútpese kerek. Bári jym bop, bir sátke tym-tyrs tyndy da qaldy. Sosyn, kitaptyń bir beti taýsylyp, ekinshi betke aýysarda, sol kezdegi úzilgendikti paıdalanyp:

— Oı, azamatym!

— Mynaý bir ónerli bala ǵoı!

Qatyryp oqıdy eken!

Tamasha oqıdy eken — dep, jamyrap, maqtaı jónelisti.

Tóbem kókke jetkendeı boldy...

Maqtaý sózder shabytymdy odan beter tasytty. Jer tanabyn qýyrǵan tarlan bozsha baýyrym erkin jazylyp, naǵyz babyma túse bastaǵandaımyn. Mańdaıymnan býsanǵan ter shyqty. Jyr mazmunynyń jurttyń júrek qylysh shertip ótedi-aý degen tustaryna kelgende, daýys nashymdy qubyltyp, túrlente túsýmen qabat, qas-qabaq, bet-beınemdi de beıimdep, ózgerte qoıam. Jyrda aıtylyp jatqannyń báriniń tiri kýási tárizdimin, ózim birge aralasyp, basymnan birge keship júrgendeımin.

Minekeı, jyr oqylyp bitti. Tez oqyldy. Jurt qalaı aıaqtalǵanyn sezbeı qalǵan tárizdi.

— Oı, kóp jasa!

— Bir jasyń myń bolsyn!

— Jasyń uzaq bolsyn! — degen tárizdi maqtaý sózder.

Ónerime súısingen jurt:

— Qane, endi Qobylandyny oqy, — dep, ótinish jasaı bastady.

«Kemeshi kelse, qaıyqshy sýdan shyǵady» degendeı, Ómiráli dalada qalyp qoıdy. Ózge jurttyń ishinen ony Ómiráli atandyryp, bıiktetip turǵan basyndaǵy azǵantaı baq-dárejesin tútin qaldyrmastan men tartyp alǵandaı boldym.

Jyr qıssalarynyń ishinde Qobylandyny erekshe súıem. Ózim jáne túgel derlik jatqa bilem. Keı jerin kitapqa qaramaı da zaýlatam. Taıbýryldyń shabysyn sypattaıtyn jerde jyny qozǵan baqsydan órepkip ózimdi-ózim umytyp, qalybymnan shyǵyp ketetin tárizdimin..

Qysqasy, ǵajap oqydym.

Jurt bir aýyzdan:

— Myna bala artıs eken, — desti.

Osydan bylaı kúnde keshkilik qıcca oqý meniń mindetime aınaldy.

48

Úlken baraqtyń bet aldynda baǵanǵa symmen salbyratyp baılap qoıǵan rels synyǵy. Ertemen tań qarańǵysynan sony bireý bilekteı soıyl temirmen búkil taý-quzdy jańǵyryqtyryp dań-dań soǵady. Bul uıqylaryńnan oıanyńdar, turyńdar degeni. Uzyn sákiniń ústinde qaz-qatar tizilip sulaǵan adam deneleri. dabyl únin estip, qaýyrt qozǵalysqa keledi. Ár-ár jerden jyltyrap, taǵy da. bilte shamdar janady.

Shashtary uıpa — tuıpa bolyp, esinen turyp jatqan, áıelder.

Turǵysy kelmeı, qyńqyl-syńqyl bildirgen balalar.

«Áı, túr. Shaı qaınat» dep, áıelderin julqyǵan erkekter.

Altyn kendegi negizi qaýyrt jumys ózenniń arǵy betindegi taýdyń sonaý bıik jal basynan qappen ken arqalap túsý. Tip-tik qıa betten ırektep qashap, jol jasaǵan. Jurt taýǵa sonymen jaıaý shubap shyǵady, jaıaý túsedi.

Kólik shyǵa almaıdy.

Tómende sý boıyńyzda bóreneden qıyp jasaǵan shaǵyn aǵash úı. İshi dıirmen qusap kúndiz-túni dúrsildeıdi de jatady. Jurttyń taý basynan azappen arqalap túsken kenin untaqtap, altynyn aıyratyn zavod mine sol.

Oǵan kim bolsa, sony kirgizbeıdi.

Shatqaldyq ishin jańǵyryqtyryp dabyl ekinshi ret soǵylǵanda, jurt jumysqa shyǵýlary kerek.

Qoltyqtaryna bir-birden bos qap, meshok qysyp alyp, jaıaý shubyrǵan halyqtyń arasynda mine men de kele jatyrmyn.

Qasymda Bátıma.

Ol maǵan bir semányń adamdarynda bolatyn úıirsek jyly kózben qaraıdy. Egiz qozy tárizdenip janamalap birge júrgisi keledi. Bátımanyń ol minezi maǵan onsha unamaıdy. Jolap ketse, birdeńesi juǵatyndaı boıym dir ete qalady.

Sýdan ary ótken soń-aq jol tike órge tartady. Taýǵa órmelep shyǵý bastalady. Úırenbeseń adamǵa bul naǵyz azap bolady eken. Joldyń bir ıregin júrmeı-aq tizem saldyrap talyp ketti.

Al úırenil, daǵdylanyp alǵandar birin-biri qýalaı, basyp-ozyp, taý eshkishe zyrlaıdy...

Jurttyń eń sońynda qalyp qoıdym..

— Alǵashynda jurttyń bári óstedi. Taýdan tas alyp túspek túgil, shyǵa almaı qınalady. Áli biraz kúnnen keıin úırenip ketesiń — deıdi Bátıma.

Búıtken biraz kúni quryp qalsyn.

Álsin-álsin toqtap, dem alam.

Bátıma da analardaı sharshaý bilmes kónteriniń bireýi. Biraq onyń meni jalǵyz tastap ketkisi kelmeıdi. Maǵan qaraılap, men toqtasam, ol da toqtaıdy.

Keıbir óte-móte tik jerlerde qoltyǵymnan súıemelep, qamqor bolady.

Bunysy adamshylyq ekenin men ishimnen jyly qabyldap, áıel zaty retinde unatpasam da, joldas retinde, jerik retinde ózin táýir kóre bastadym.

Basqalar bizden uzap ketti.

Maǵan taý basyna shyǵýdyń ózi muń boldy. «O, búıtip tapqan tabysy qurysyn! Mynaý jumys emes dozaq qoı!» degen sózdi toqtap, demalǵan saıyn aıtam.

Irek-ırek bolyp, tike ketip jatqan jol tipti taýsylatyn emes. Ár ıregin júrip etken saıyn endi qansha qaldy eken degen oımen joǵaryǵa kez salyp qarap qoıam. Áli kóp, áli uzaq.

Bir ırektep soń bir ırek.

Áne, áýelgi ozyp ketkender taýdyń ushar basyna jetip te úlgerdi. Ol arada ken qazatyn shahta bar. Musa tárizdengen áýletti jigitter sol shahtada jumys isteıdi. Tasty burǵymen uryp tesedi de, dári qoıyp jaǵady. Kendi solaı qopsytady.

Tústen keıingi smenaǵa baratyn bolǵandyqtan Musa qazir úıde.

Biz taýdyń ortan beline ázer dep jetkende, aldyńǵy ozyp ketkender ken alyp, kaıtyp ta úlgerdi.

Altynnyń keni kıyrshyq tasy aralas, dymqyl sarǵysh qum bolady eken. Aýyrlyǵy keremet — tuzben birdeı. Sodan qaptarynyń túbine zildeı etip shylqytyp salyp alǵan áıelder men balalar aýyr júktiń salmaǵymen janshylyp eki búktelip, eńiske qaraı dedektep júgirip ketip bara jatady. Art jaqtarynda apat bolyp, sodan qashyp kele jatqan adamdar tárizdi, eshteńege bas buryp qaramaıdy. Bireýine bireýi bir aýyz sez aıtpaıdy, aıtýǵa murshalary da joq.

Álgideı qatty júrispen kele jatyp, jazataıym súrinip ketip jyǵylsa, ne bolarlaryn bilmeımin. Biraq, bir ǵajaby, birde-bireýi jyǵylmaıdy.

Álderi bitip, demalǵylary kelgende, joldyń bıik jar erneýine arqalaryn súıep, tikelerinen —tik shalqaıyp, qulaı ketedi.

Sosyn taǵy júgiredi.

Óldim-taldym degende taýdyń basyna da shyqtym-aý! Shahta deıtinderi mine mynaý. Altynnyń jylǵasyn qýalap, jaqpar tastyń ózegin úńgip kólbeı qazylǵan, ishi ala kóleńke úńgir Áýesi sebezdep jańbyr jaýyp turǵandaı dymqyl, aıaq asty shylqyǵan sý. Tas qabyrǵalardan jorǵalap aqqan móldir tamshylar.

Aıaqtyń dál astynda úıilip jatqam kep.

Bátıma ekeýmiz ǵanamyz.

— Usta qabyndy, — dedi Bátıma.

Men qabymnyń aýzyn ashyp turdym.

Alaqany shuqyraıǵan meshkeı kúrekpen Bátıma tórt-bes kúrek ken salyp berdi de:

— Osy jetedi, býdan artyq apara almaısyń, — dedi,

Salynǵan ken qabymnyń túbinde ǵana, maǵan tym az kórinip tur.

Árkimniń kúnbe-kún alyp barǵan kenin tarazyǵa jekelep ólshep qabyldaıdy. Soǵan saı eńbek jazady. Eńbegi kóptiń tabysy da kóp. Eńbegi azdyń tabysy da az.

Sondyqtan kendi, múmkin bolǵanynsha, mol etip aparýǵa árkim múddeli.

Bátıma kendi ózine menikinen eki esedeı mol etigi salyp aldy.

— Qane, kóterip kór.

E, kóterse nesi bar degen oımen qabymdy jerden julyp almaqshy boldym. Sóıtsem, zil batpan. Ońaıshylyqpen kótere alatyn emespin. Jerge jabysyp qalǵan tárizdi. Bátımanyń járdemimen ázer dep arqama saldym.

Ken emes, qorǵasyn. Bóksemdi janshyp syndyryp barady. Osyny sezgen Bátıma:

— Qalaı eken? — deıdi.

— Aýyr eken.

Men alda kele jatyrmyn, Bátıma meniń sońymda. Tizelerim qaltyrap, mas adamdaı táltirek-táltirek etem.

Shahtanyń shyǵar aýzyndaǵy kólbeý jolmen kele jatqandaǵy halim osy.

Endi mine quldı eńis jol bastaldy.

Aýyr júkpen eńisten tómen túsý — bul dozaqtyń dozaǵy eken. Jurttyń álginde dedek qaǵyp júgirip bara jatýynyń syry maǵan endi málim boldy. Júgirmeske lajym joq. Sharshaǵanǵa deıin jantalasyp biraz jerge jetip qalýyń kerek.

Men joldyń bir ıreginiń basynan aıaǵyna deıin ázer jetem. Sosyn, jurttan kórgenim boıynsha, jol shetine shońqıyp qulaı ketem.

Meni tastap Bátıma taǵy da ketpeıdi. Qasymda júgin arqalaǵan qalpy kútip, tosyp turady.

Men bes ret otyryp demalǵanda, ol bir ret otyryp demalady.

Bátımanyń nege sharshamaıtynyna meniń tańym bar.

Mende ál qalmady, otyrýym jıilep ketti.

— Qashan úırengenshe, jurttyń bári óstedi, Bul bul ma, erteń áli belińnen shoıyrylyp, qozǵala almaı qalasyń, — deıdi Bátıma.

Qap, beker kelgen ekenmin. Kolhozda jumys isteýim budan myń ese artyq edi ǵoı dep, ishimnen bas shaıqap ókinýdemin.

Bátıma bir kezde:

— Tym aýyr bolsa, azyraq tógip tasta, — dedi.

Mundaı aqyl basyma neǵyp kelmegenine tańmyn. Qýanyp kettim de, kenimniń birazyn tógip tastadym.

Saı tabanyna deıin endi az qalǵanda, meniń halim múldem bitti. Kirpigim áreń qybyrlap, jol shetinde demalyp otyrmyn. Menen tómen dál qasymda Bátıma otyr.

Bátıma da sharshańqyraǵan, biraq mendeı álsiz emes.

Bizden basqalar zavodqa baıaǵyda barǵan. Aldy kenderin etkizip úıdi-úılerine tarap ketti de, arty ótkizip jatyr.

— Al júrmeımiz be? — deıdi Bátıma.

— Bátıma, men qatty sharshadym. Júrýge halim joq.

Kenimnen jáne biraz tegin tastaıyn desem, sonsha jerden azaptanyp kóterip ákep, endi tógýge obalsynam.

İshim ashıdy.

Bátıma men kútpegen ǵalamat bir erlik sheshim jasady. Meniń qabymdy óz qabynyń ústinen kótermek boldy. Men áýelde shoshyp qaldym. Eki adamnyń júgin bir adam qalaı kóteredi?

Bul múmkin emes nárse!

Minekeı, Bátıma eki qapty bir ózi arqalap kele jatyr. Men art jaǵynda bos kelem. Bátımanyń kúshtiligine ári ǵajaptanyp, ári onyń ne beli, ne aıaǵynyń bir jeri byrt etip synbas pa eken dep, qaýip oılaımyn.

Synbaq túgil, qyńq demeıdi. Ústinen jáne osyndaı júk artsań da, júre beretindeı.

Kúsh dep mine osyny aıt.

Erkek basymmen júgimdi qyzǵa arqalatýym jáne onyń óz júgine qosymsha etip kóterip qoıyp, ózim bos kele jatýym kóldeneń jurt kórse, aryma tańba bolarlyqtaı uıat is. .Men buny jan-tánimmen shamyrqanyp tereń sezinemin. Bireý-mireý baıqamasa eken deımin.

Joldasqa Bátımadaı qaıyrymdy adam, áı sirá, dúnıede kezdespes!

Kópirdiń qasyna kelgende,Bátıma ýh dep, dem.alýǵa biraq otyrdy. Endi qalǵan jol az ǵana. Men óz qabymdy ózim aldym.Óldim-taldym degende, tarazynyń basyna jettim.

Bul kezde ta razy basynda adam qarasy joq edi. Qabyldaýshyda biz jaqqa ketip qalǵan. Bátıma ekeýmiz.demalyp, tosyp otyrmyz.

Qalaı, qatty sharshadyń ba?

— Qurysyn, taýǵa endi shyqpaımyn. .Ketem aýylǵa.

Qoı, ketemi nesi elden uıat emes pe? Alǵash ret shyqqanda jurttyń bári óstedi. Áli úırenesiń.

Meniń ketemin — shyn sózim.

Basynda qara bylǵarymen tystalǵan malaqaıy, ústinde sý jańa qara kók qystyq paltosy bar, orta boıly, tolyqsha deneli, ádemishe qara súr jigit ishi dúrs-dúrs etken zavod úıinen shyǵyp, aıaǵyn jaılan basyp, bizge qaraı kele jatyr. Eki qoly qaltada..

— Sen qyzǵa búgin ne kórindi jurttyń eń sońynda qalyp? Buryn eń aldymen keletin ediń? Bul Myrqymbaı kim?

Bátıma meniń kim ekenimdi aıtyp jatyr.

— Qudaı biledi, kolhozdan qashyp keldiń ǵoı...

— Men kolhozǵa múshe emespin, — dedim.

— Kolhozǵa múshe bolmaı, aspannan túsken shyǵarsyń.

Áýeli Bátımanyń.kenin ólshedi, elý kılogramm shyqty.

Meniki otyz segiz aq.

— Óziń jigit:emes.ekensiń ǵoı, qyz ǵurly kóterip ákelmepsiń — dep qabyldaýshy meni mazaq etip jatyr.

Kitapshaǵa jazbaq bop:

— Famılıań kim? — dep surady.

— Mamyrbaev.

— Mamyrbaev! — dep, qabyldaýshy eleń ete qaldy. — Sen Sársebek Mamyrbaevtyń inisi emessiń be?

— Iá, inisimin.

— Týǵan inisimisiń?

— Týǵan.

— Sársebek áskerde ǵoı?'

— Áskerde.

— Qashan alynyp edi?

— Eki jyldaı boldy.

— Hat kelip tura ma?! Qaı jerde?

— Byltyrǵy mart aıynan beri hat joq

— Soǵysqa baryp pa edi.

— Barǵan.

— Mm....

— Meniń aǵaıymdy siz qaıdan bilesiz?:— dep suradym.

— E, bilmeı. Sársebek ekeýmiz Almatyda býhgalterlik kýrsta birge oqyǵanbyz. Bir bólmede jatqanbyz. Aǵańnyń áıeli Qanyshany da bilem. Ekeýiniń qalaı tanysyp qalaı qosylǵany bári myna. meniń alaqanymda. Qanysha. qaıda, sol óz aýyldarynda muǵalim be?

Bul jigittiń aty Dúısen, famılıasy Daýylbaev eken. Jeńgem jaıly aıtqandarymdy óte yjdaǵatpen tyńdady. Onyń áldekimderdiń qýdalaýymen qyzmetinen bosap kolhozda qara jumys istep júrgenin bilgende, keremetteı kúızelip, mynaý. sumdyq eken degendeı basyn birneshe ret shaıqap qoıyp turdy.

Mundaǵy altyn kendi artel dep ataıdy. Dúısenniń qyzmet laýazymy esepshi-býhgalter.

Basqarýshylardyń bireýi.

Bul adamnyń meniń Sársebek aǵaıymmen álgideı jaqyn joldas bolyp shyqqanyna, sol arqyly maǵan da suhbat bildirip, jyly sóıleskenine ishimnen qýanyshty edim. Jumystyń aýyrlyǵynan aýylǵa qaıtyp ketsem degen oıymnan endi aını bastaǵandaımyn. Shydap, taǵy biraz istep kórmekpin.

Dúısen maǵan qoldan kelgen jaqsylyǵyn isteýge daıyn turǵan adam. Sársebektiń inisi ekenimdi bilgen soń ol meniń ákelgen kenimdi otyz segiz kılonyń ornyna túzep, qyryq segiz kılo etip jazdy.

Ósirip jazdy.

Bir búgin emes, kúnde sóıtedi.

Taýdan kúnde derlik men jurttyń sońy bolyp kelemin.

Tarazynyń basynda Dúısennen ózge eshkim qalmaıdy.

Bátıma bolsa, ol óz kisimiz. On túgil, jıyrma kılo qosyp jazsa da, qýanǵannan ózge bir aýyz sóz aıtpaıdy.

Dúısen bir kúni:

— Áı, qara támpish, reti kelse men seni basqa bir jeńilirek jumysqa aýystyramyn.

49

Ne jumysqa aýystyrar eken dep, janym taqat tappaı kútip júrmin.

Dúısen maǵan óz aǵaıymdaı boldy. Kezikken jerdiń bárinde táptishtep hal-jaıymdy surap jatady.

Basqalardyń aldynda meniń tóbem kókke jetkendeı boldy.

Taýǵa shyǵýǵa, taýdan túsýge burynǵydaı emes, azdap úırengen tárizdimin. Kendi de, namysyma tyrysyp, kóbirek kóterip ákelem. Biraq azap eken, azap. Ár shyǵyp túskende, ǵumyrymnyń jarmysyn joǵaltqandaı bolam.

Janbaǵys adamǵa ne istetkizbeıdi! Aqsha adamǵa ne istetkizbeıdi. Taýdan bir sentnerge deıin tipti odan asyryp ken kóterip ákeletinder bar.

Kúnine ólimtiktenip eki shyǵyp túsetinder bar.

Bundaılardyń kópshiligi jas balalar. Áke-shesheleri olardyń tabys tapqanyna qunyǵyp alǵan. Bizdiń pálenshe sharshaý bilmeıdi, taýǵa eki ret shyǵyp túsý oǵan oıynshyq dep, qoltyǵyna sý búrkip, maqtap qoıady.

Bala neme, shynynda da sondaımyn dep oılaıdy.

Dúısen aǵa, kóp jasa! Bir jasyń myń bolsyn!

Men mine basqa jumysqa aýysyp otyrmyn.

Raqat jumys.

Altyn keni turǵan saıdyń boıynda, on shaqyrymdaı tómende, qalyń qaraǵaıdyń arasynda pıloram bar. Sodan eki adam atqa artyp, súıretip ár túrli tilindi aǵash, taqtaı tasımyz.

Qasymdaǵym Álim deıtin shal.

Jol bul arada nashar, mashına, arba júre almaıdy.

Qajet nárseniń bár-bárin tómen jaqtan atqa artyp jetkizedi.

Álimniń mingeni óziniń jeke menshik aty. Aqy ózine jáne atyna tólenedi.

Meniń astymda arteldiń túıedeı bıik, kúıli qyzyl aty. Er-turmanym bylǵarydan istelgen ádemi bazar er-turman.

Kúnine bir ǵana.ret baryp ákelemiz. Qalǵan ýaqytta bospyz. Eki barýǵa biz shydaǵanmen, at shydamaıdy.

Jazylatyn enbegi tas tasýshylardan kem emes,

Jekjatyna jolaýshy shekken adamdaı Álim ekeýmiz tańerteń shaıdan keıin atqa qonamyz da, áńgimelese otyryp, aıańmen pıloramǵa kelemiz. Attyń ár qaptalyna ekiden-úshten taqtaı teńdep alamyz da, qaıta qaıtamyz. Qatar júrýge jol tar, birimizdiń sońymyzdan birimiz shubap, júrip otyramyz. Qystygúni orman ishi. Móldiregen saf aýa. Tynyshtyq Qardan úki taǵynǵan aǵashtar. Taǵaly attar joldyń shyny qaryn syqyr-syqyr basyp, oqta-tekte pysqyryp qoıyp, kele jatady, Bet-júzimiz aıazdan albyraı túsip, malaqaıdy shekege salyp qoıyp, erge bir jambaspen otyryp, yńyldap óleń aıtqandy ǵana bilemiz.

Raqat jumys emeı, nemene?

Ákelgen aǵashtarymyzdy ólshep, qabyldaıtyn Dúısen.

Dúısen munda salt bas. Artel dırektorynyń orynbasary Ámirjan deıtinniń úıinde páterde turady.

Bul adamnyń boıyndaǵy tamasha bir qasıeti — kúldirgi ázilqoılyǵy. Aınalasyn kúlkige toǵytyp, basqalardyń oıyna kelmeıtin neshe alýan qyzyqty áńgimelerdi janynan shyǵaryp aıtyp júredi.

Bir kún Dúısen:

— Qara támpish, mektepte jaǵyrapıa pánin súıetip be ediń? — dep, surady, Men «ıá» dedim.

— Olaı bolsa, aıtshy, Amerıkany ashqan kim?

— Kolýmb. Hrıstofor Kolýmb, — dedim bilgishtigimdi kórsetip.

— Durys emes. Afrıkany ashqan kim?

— Afrıkany kim ashqanyń bilmeımin. Al Amerıkany...

— Toqtaı tur. Japonıany ashqan kim?

— Bilmeımin.

— Súıetindigiń osy ma, túk bilmeısiń. Men saǵan aıtyp bereıin, bilip al, dúnıe júzindegi elderdiń kópshiligin bizdiń qazaqtar ashqan. Oǵan dálel: kóp el, kóp jerdiń aty qazaqsha. Máselen, «Azıa» degen ataý qazaqtyń «áz uıa» degen sózinen shyqqan. Iaǵnı, ata meken degen sóz. Uqsaı ma?

Men uqsaıdy eken dedim.

Dúısen ármen qaraı túsindire bastady:

«Afrıka» qazaqtyń «qapyryq» degen sózinen shyqqan, ıaǵnı ystyq, degen sóz, «Japon» halqy «jupyny» halyq degennen, «Brazılıa» «mynaýyń biraz el, á» degennen shyqqan. «Evropa» ol da qazaq sózi, «jaýropa» degennen shyqqan. Kórdiń be, bári de qazaq sózi. «Pekın» qazaqtyń «bekin»degen sózi. Jaý kele jatyr, qalanyń qaqpasyn jap, bekin degennen shyqqan. Qazaqta qyzyń Qyrymǵa, ulyń Urymǵa ketsin» degen sóz bar. «Qyrymy» kádimgi ózimizdiń Qyrym, Qara teńizdiń jaǵalaýy. Al «Urymy» Rım. Italányń astanasy. Qazaqtar Rımge tili kelmegen soń «Urym» degen.

Dúısen osy tásilmen dáleldep, «Amerıkany» da qazaq sózi etip shyǵarady. (Qaǵaz betine túsirýge uıattaý.)

Men bul áńgimeni alǵashynda shyn kórip tyńdasam, sosyn birtindep qaljyń ekenin bilem. Dúısenniń ózi oılap tapqan óte bir qısyndy, tapqyr qaljyń. Ádemi qaljyń. Oqýy az ada adamdar senip te qalatyndaı.

Dúısenniń tapqyrlyǵyna máz bolyp, rahattanyp kúlemin.

— Qazaqtar ashqan jáne qandaı jerler bar? — deımin.

— Kóp, — deıdi Dúısen. Ózi kúlmeıdi, shyn sóılegendeı etip aıtady. Monǵolıany da qazaqtar ashqan. «Monǵol» qazaqsha «myń qol» degen sóz. «Koreıa» qazaqsha «qarıa» degen sóz. «Chılı» qazaqtyń «shıli» degen sózi, jerinde shı kóp ósetin bolǵandyqtan solaı ataǵan. Mine, támpish bala túıege, atqa minip alyp bizdiń ata-babalarymyzdyń barmaǵan jeri qalmaǵan. Myna sheti Japonıa, myna sheti Amerıka bárin aralaǵan.

50

Musanyń sheshesi Qalampyr dúnıege tek aqshanyń kózimen qarap, baǵalaıdy. Aqshany kóp tapsa, ol jaqsy, adam, az tapsa, jaman adam.

Men taýdan tas tasyp júrgenimde Qalampyr kún saıyn qansha ákelgenimdi suraıtyn. Eń az ákelýshilerdiń qatarynda ekenimdi estip, qońyraıyp qalatyn. Aıdyń aıaǵynda tabysyń az bolady, túk te almaısyń dep, jynyma tıip qajap otyrady.

Atpen aǵash tasıtyn jańa jumysqa aýysqaly beri Qalampyr maǵan táýir qaraıdy. Óıtkeni munda maǵan jazylatyn eńbek mol, ıaǵnı tabys mol. Qalampyr ony jaqsy biledi.

— Aǵash tasýshylar aqshany qyryp alady. Aıdyń aıaǵynda áli qaryq bolasyń, — deıdi.

Burynǵydaı emes, asty-ústime túsip, elpildep turady, shaı ishkende, nan, qantty aldyma syryp qoıyp otyrady.

Osy jasymnyń ishinde ózim óz bop jalaqyly jumys istep, sanap aqsha alyp kórgen emespin. Aıdyń aıaǵyndaǵy eńbek aqy beretin kúndi shydamsyzdana kútýdemin. Qansha alýym múmkin ekenin kúni buryn eseptep shyǵaramyn.

Jumystyń sońynan qolym bosta kúnde magazınge bir kirip shyǵam. Kolhozdaǵy dúkenderde baıaǵyda qarasy óshkender qıly kezdeme, bitýli kıim, qant-shaı munda syqap tur. Solarǵa kózim qyzyǵyp qaraımyn. Erteń jalaqy alǵan kezde ne satyp alatynymdy oılastyryp, qıalymmen baıımyn. Anany, anany alsam dep, kóńilimde tizim jasýmen bolam.

Ol tizimim dúkenge jada buıymdar túsken saıyn ózgeredi.

Ózimnen góri Tuıyqtaǵy sheshem men jeńgemniń qamyn kóbirek oılaımyn. Adam bolyp, mal taýyp, áýeli solardy qýantýǵa asyqpyn. Shesheme jańa mási, onyń syrtynan kıetin azıa galoshyn satyp alýdy, jeńgeme kóılek, ádemi saly oramal satyp alýdy arman etem.

Ózime jańa kırzo etik, maqtaly jyly shalbar, jyly fýfaıka satyp alsam deımin. Bir jolǵy jalaqyda bunyń bárin satyp ala almaspyn. Jýyrdaǵy eki-úsh aıǵa túzetin josparlarym osyndaı.

Mine, aı aıaǵy boldy. Jıyrma eki somnyń altyn talony tıdi. Bul birqaýym aqsha... Jarym-jartysyna kelesi jalaqyǵa deıin kún kórýime, jarym-jartysyna dúkennen nárse alýyma bolady.

Ómirde azap qana emes, raqat ta bar ekenin muńdaǵy jurt jalaqy alǵan kúni biledi Qoldaryna talondary tıer-tımesten úı ishterimen magazınge júgiredi.

Qazekem saýdaǵa, eseppen, únemmen kún kerýge ebeteısiz halyqtyń bireýi ǵoı. Qeıbireýler aqshalaryn sarp etip birden jumsaıdy da, erteńgi shaı - nanyna elden qaryz surap júredi.

Nemese alsam dep, zárý bolǵan zatyn almaı, kózine birinshi ilikken birdeńe satyp ap, qap dep, ne isterge bilmeı, ókinip júredi.

Qaıtyp berse, magazınshi almaıdy.

— Myna.zat kimge qajet? — dep, bazar joqta bazar ashyp, aıqaı salyp júrgeni.

Úı-úıdi, baraq-baraqty qydyryp, alýshy izdeıdi

Bireý alsam ba eken dep, almaı qoısa, onymen taban astynda jaýyǵyp búıtken adamshylyǵyńdy uraıyn dep, renjisýge deıin barady.

Aqymaqshylyǵy úshin ózin sabap alýǵa kisi joq.

Jylpos magazınshige aldanyp qalǵanyn sońynan úıine kelip, satyp alǵan nárselerin jaıyp salyn, saýsaqpen sanap eseptegende bir-aq bilip, dúkenge qaıta júgirip kep:

— Sen meniń pálen tıynymdy jep qoıypsyń, qaıtar, — dep, shý shyǵaryp júrgender jáne kezdesedi.

Qazaq jumysshylaryna tán bir jaqsy qasıet, áıteýir, olar araqqumar emes.

Araqty múldem derlik ishpeıdi.

Araq ishýshilerge jurt jırenishpen qaraıdy.

Maǵan ekinshi aıda tıgeni otyz bes somnyń talony.

Bul tas tasıtyn bildeı jigitterdiń tabatyn tabysymen qaraılas. Qalampyrdyń «aǵash tasýshylar aqshany qyryp aladysy» mine osy.

Úı ishimiz ben (Musa semásyn jáne ózimdi aıtam) dúkenge saýda jasaýǵa kelip turmyz. Bul mundaǵy jurttyń ádeti. Saýda jasarda, búkil semálarymen túgel keledi. Eshqaısylary qalmaıdy. Bireýi saýdalasýshy bolǵanda, basqalary aqylshy.

Ótken aıda shesheme dep mási, galosh alǵam. Olar qazir Qalampyrdyń sandyǵynda saqtaýly. Jáne sol joly ózime kırzo etik alyp kıgem. Buǵan deıin kıip júrgenim bátińke edi, atqa mingeli beri tobyǵymdy úzeńgi qajap, áýrege salǵan.

Bul joly jeńgeme dep kóılektik satın, sary ala saly oramal, ózime maqtaly jyly shalbar aldym .

Biraz qant, shaı aldym.

Qalampyrǵa syılyq retinde oramal alyp berdim. Qara kempir bul kúnde maǵan jaqsy qaraıdy. Qóńilin aýlap, rıza etip qoıýym ózime paıdaly.

Al búgin menen qýanyshty, menen baqytty jan joq, Óıtkeni erteń Tuıyqqa jol júrmekshimin. Úıge baryp kelýge úsh kúnge ruqsat surap aldym.

Arteldiń basshylary minip baryp kelýime astymdaǵy atyma deıin berip otyr.

Sheshem men jeńgeme alyp baratyn oljam qanshama!

Beıshara ǵarip jandardy qýantýǵa jaraıtyn kezim kelgen tárizdi.

Men munda bas-aıaǵy eki-aq aı eńbek ettim. Sonyń, ózinde álgindeı tabys taptym. Basshylarǵa da, ózge jurtqa da jaǵymdymyn.

Basshylarǵa jaǵatynym: jumysty jaqsy isteımin, adalmyn. Qaıda jumsasa da, elgezektenip ushyp turam.

Úlken baraqtaǵy jumysshylarǵa bekitilgen úgitshimin. Partorgtiń tapsyrýymen olarǵa gazet, jýrnal oqyp berem. Qabyrǵa gazetin shyǵaram. Maıdanda ne bop jatqany týrasynda áńgimeler ótkizem.

Ózge jurtqa jaǵatynym taǵy da osy minezim. Buǵan endi kúnde keshqurym tyńdaýshy eldiń qulaq quryshyn qandyryp, artıse myń qubyltyp qıssa oqıtynymdy qosyppyz. Qıssa tyńdaýǵa keıde Dúısen de, artel dırektorynyń orynbasary Ámirjan da keledi. Meniń oqyǵyshtyq ónerime olar da rıza bolady. Maqtasady.

Basshylardyń maqtaýy ol ete mańyzdy nárse.

Áıtpese, qazirgideı qıynshylyq kezde úsh kúnge jumystan mursatana alý, arteldiń eki-úsh atynyń birin surap alý ol kim kóringenniń qolynan kelmeıdi. Bul arada meniń álgindeı kózge túsip júrýimniń sebi tıip otyr.

Tańerteńgi ýaqyt. Kún áli shyqpaǵan. Túıedeı qyzyl attyń ústinde Tuıyq qaıdasyń dep, taý ishimen jalǵyz soqtyryp kele jatyrmyn. Jolǵa jaqyn turǵan qaraǵaılardyń dál tóbemde qyraý basyp salbyraǵan butaqtaryn oıyn úshin qamshymen tartyp etem. Sap-salqyn qyltanaqty qyraýlar basyma, atymnyń jalyna saý etip quıylady. Jalańash moınyma da kirip ketedi.

Kún búgin sál ǵana shytqyl, aýada biliner-bilinbesteı aıaz bar. Biraq men ony elemeımin. Keýdeme tolqyn atqan qyzýly qýanyshym turǵanda, omyraýymdy ańqıtyp ashyp tastaýǵa barmyn.

Siz meniń osy kele jatqanda atqa otyrysym qalaı ekenin kórseńiz. Ózimdi beıne bir parad qabyldaýǵa shyqqan bıik qolbasydaı sezinem. Karsy bettegi anaý samsaǵan qalyń qaraǵaı sap túzep tizile qalǵan soldattarym.

— Smırno! Ravnenıe na seredıný! — dep aıqaılaımyn.

Tańǵy tunyq aýada daýysym jańǵyryǵyp búkil ormandy kezip ketedi.

— Joldas marshal! Gvardıa polkynyń soldattary paradqa shyǵýǵa daıar! — dep, ózime ózim raport berem.

— Sálemet bolarsyńdar, soldat joldastar!

— Sálemet bolarsyz, marshal joldas!

Áne, Sovet Odaǵy gımniniń qudiretti úni shalqyp estildi, Meniń qolym shekede. Sap túzegen myń san soldattarym qybyr etpeıdi...

Adam bolý netken baqyt!

Ómir súrý qandaı kóńildi!

Bir kezde men ózimnen ózim tastan qulap, ólmekshi de boldym-aý. Tfý, netken aqymaqpyn! Naǵyz doraqtyń ózi ekenmin ǵoı!

51

Qyzyl atty ter-ter etip, Tuıyqqa qarańǵy túspeı, kóz baılanbaı jetip keldim. Anada kelgendegideı qubyjyq sorly halde emespin. Túıedeı qyzyl attyń ústinde búginde kim bolyp oralǵanymdy jurt kórsin qaıta!

Jaýym Nuráli kórip, ishi kúısin.

Aý, halaıyq! Úılerińnen nege shyqpaısyńdar? Maǵan nege tańyrqap qaramaısyńdar? Meniń mynaý art jaǵymdaǵy qomaqty bókterindimdi kórdińder me? Sender onyń ishinde ne baryn bilseńder etti.

Mańdaı ter, taban aqymmen tapqan, sheshem men jezdeme jele jatqam baǵaly, asyl buıymdarym bar.

Jańa mási, jańa galoshty «altyn kennen balam ákep berdi» dep, ;áli sheshem jarqyratyp kıip shyqqan kezde, jeńgeme jańa saly oramal, kóılek ákelgenimdi, ózim de birsypyra jańa kıimder alyp kıgenimdi kórgende, sender qaıter ekensińder!

Aý, balaqaılar? Sábıler! Júgirińder, bizdiń úıge kelińder! Meniń senderge beretin bazarlyǵym — táttilerim bar. Qoldaryńa bir - bir shaqpaq qant ustatam. Erkin aǵam ákep berdi dep, qajalap jep júrińder.

Shirkin-aı, meniń osy kelgen túrimdi Ǵalıa kórer me. edi!

Eh, Ǵalıa men úshin sen aıyqpas qaıǵyǵa aınaldyń, dertke aınaldyń. Júregimnen máńgige syzyp tastaıyn desem de, dármensizbin. Nege. olaı?. Ne sebepten syzyp tastaı: almaımyn?

Nege umyta almaımyn?

Ǵalıa, sen meni bir emes, eki óltirdiń. Ekeýi de óle.ólgenshe esimnen ketpes; sirá.

Bireýi — úıge bir qaıyrshy bala kirip ketti dep, qorlap aıtqan sóziń.

Ekinshisi — men taý jaqtan seıilden qaıtyp kele jatqanda, esik aldynda salt atty jigitpen yrjaqtasyp turýyń.

Sondaǵy is mineziń...

Sonda men «Aqjolǵa» ne úshin bardym? Bir sen úshin edi ǵoı, Ǵalıa. Al sen meni qalaı qarsy aldyń?

Qaıyrshyǵa teńediń...

Qas qylǵandaı, men kelgende, Tuıyqtyń kóshesinde birde-bir adam qarasy kórinseshi. Bul kim dep, bireý esigin ashyp qarasashy.

Tym-tyrs.

Mynaý tam úılerde tiri adamdar turatynyn murjalardan shyǵyp jatqan tútinderge qarap bilmeseń, bári túgel : qyrylyp qalǵan eken dersiń.

Bizdiń úıge tótelep anaý shet jaqpen barsa da bolýshy edi, Men ádeıi ortalyq kósheni qaq jaryp kele jatyrmyn. Bir kezde dál aldymnan, úıdiń qalqasynan qalyń kıingen, soqtaýyldaı eki erkek qarsy shyǵa keldi.

Bular Nuráli men bas býhgalter Júnis edi.

Ekeýi de meni bir degennen tanymaı; toqtap,. moıyndaryn bura osharyla qarap qapty; Men dál qatarynan úzeńgimmen qaǵa ótip bara jatyrmyn. Bıik attyń ústinde keýdemdi, odan beter bıik ustap, kózimdi joǵarydan qıǵashtaı tastap, ádeıi amandaspadym.

— Óı, mynaý Erkin ǵoı.

— Sársebektiń inisi ǵoı, — desip, artymnan kúńkildep, aıtyp jatty.

Aıtsa, aıta bersin. Erkinekeń endi olardyń sózi túgil ózderin eleı qoıar ma eken!

Bizdiń úıde mereke!

Bizdiń úıde shattyq!

Meniń altyn kennen qýanyshty oljaly oralýym sheshem men jeńgemniń tóbelerin kókke jetkizdi. Baqyttyń aýyly dál mundaı qol sozym_jaqyn bolar dep, olar oılamaǵan da, kútpegen.

Keshegi Sársebek aǵaıym bar kezdegi berekeli ómir bir keshte bizdiń úıde qaıta ornady. Iisi muryn jarǵan qyzyl shaı, mol, dastarqan. .Qazanda búlk-búlk qaınap, pisip jatqan sýret.

Ertegilerde aıtylatyn aq taıaǵyn qolǵa ustap, úıinen baqyt izdep ketip, talaı qıynshylyqtardy bastan keship, aqyry baı bolyp oralatyn jetim balalar bolýshy edi ǵoı. Men osy otyrǵanda dál sol sekildimin.

Dúısen Daýylbaevty Qanysha áıbat biledi eken. Iá, ol sondaı, kóńildi, jaqsy jigit dep, qosyla maqtap otyrady.

Tańerteń oıanǵanda men sheshemdi tórdegi aýzy ótse sırek ashylatyn qońyr sandyqtyń qasynda kórdim. Bul sandyqta Sársebektiń bar kıimi saqtaýly. Sheshem úshin dúnıede ol kıimderden qymbat múlik joq.

Qanshama tarshylyq kezdi bastan keship, ash-jalańash bolsa da, ol aǵaıymnyń bir kıimin satyp nemese azyq-túlikke aıyrbastap, qajetke jaratqan emes.

Ondaı oı sheshem men jeńgemniń basyna kirip te shyqpaǵan.

Sheshem Sársebektiń qısyq jaǵaly qara satın jeıdesin eki ıyǵynan eki qolymen jazyp ustap, únsiz kemseń-kemseń jylap tur.

Meniń oıanǵanymdy kórdi de, kóz jasyn súrtip, tejele qaldy.

— Shybynym, aǵamnyń myna jeıdesin sen kı. Tiri kelse, kıim tabylar.

Sársebektiń qara bylǵary qolǵaby bar-dy. Atqa minip júrsiń, qolyń tońbasyn dep, sony da maǵan berdi.

Aýylda bir kún bolyp, onyń erteńinde altyn kenge qaıtaıyn dep jatyrmyn.

Sheshem men jeńgem attandyryp salyp tur.

— Qosh saý bolyńdar.

— Qosh, shybynym. Qaıda júrseń, aman júr.

— Erka, qosh.

At basyn buryp, endi jóneı bergenimde, jeńgem:

— Erka, toqtashy, — dep qaldy. Tizgindi tejep, kilt toqtadym. Jeńgem qasyma keldi. Men ákep bergen ádemi saly oramaldan samaı shashyn túzeı turyp:

— Erka, Ǵalıa kúıeýge tıgenin esittiń be?

— Joq!

— Áneý kúni hat kelgen. Kúıeýge shyǵypty.

— Kimge?

— Sol óz aýyldarynda, armıadan kelgen bireýge.

Attyń basyn tez buryp, jónele berdim. Kóńilim bosap, ishim ý bop erip barady.

52

Qalampyr meni óz balasy jolaýshy ketip oralǵandaı qýanyshpen qarsy aldy. Uzaq jol sharshatqan bolar, qarnyń ashqan bolar dep, qalbaqtap, jany qalmaıdy.

Sheshemniń, jeńgemniń amandyǵyn táptishtep surap jatyr.

Shaı ústinde qabaǵym kirbiń ekenin baıqap qaldy.

— Sen nege kóńilsizsiń?

— Jaı.

— Bir jeriń aýyra ma?

— At soǵyp, sharshaǵandyq bolar...

Qalampyr meni sońǵy kezde ete syılaǵysh-aq.

Jatar kez boldy. Syrtqa shyqtym da, baraqqa qaıta kirdim. Jatyp qaldym.

Meniń qasyma, ádette Qalampyr jatatyn. Qalampyrdyń ar jaǵynda Bátıma. Bátımanyń ar jaǵynda Musa.

Nege ekenin bilmeımin, ol tártip búgin ózgeripti. Bátımaǵa tósek menimen qatar salynypty.

Maǵan bul unamady.

İshim qyp ete qaldy.

Qalampyr sońǵy kezde bir áńgimeniń shetin shyǵaratyn bolǵan. Keıde ekeýmiz ońasha otyrǵanda, is-mis joq, Bátımany maqtaı jóneledi. Qyz bolsa, meniń qyzymdaı bolsyn, maılyq-sýlyqqa birdeı. Aqshany soqtaýyldaı jigitterińnen kem tappaıdy. Buǵan serik bolǵan adamnyń mańdaıynyń baǵy bar deıdi.

Men úndemeımin. Bul áńgimeniń maǵan qatysy joq degendeı qalyp bildirem.

Bátımadan keıin Qalampyr meni maqtaıdy:

— Sen de jaman bala emessiń. Bátımany qalaı kórsem, seni de solaı kórem. Bireýińnen bireýińdi alalamaımyn, — deıdi.

Kempirdiń tútini qalaı qısaıatynyn men túsinem. Siz oılaǵandaı bola qoımas deımin.

Men Bátımany adamshylyǵy jaǵynan syılaımyn. Al biraq súımeımin. Súımegen soń basyma aqyr zaman tónse de, men oǵan úılenbekshi emespin.

Qara kempir buny bilmeıdi.

Tósekke jatqan bette ádeıi kempirge qarsylyq minez kórsetip, Bátımaǵa dóńkıgen arqamdy berip, kórpemdi basymnan asyryp búrkenip aldym.

Al endi qaıter eken?

Musa keremet jýas adam. Eshteńede sharýasy bolmaıdy. Mynaý nege bylaı dep bir aýyz sóz aıtpaıdy.jumys istep, aqsha tapqandy ǵana biledi. Ol aqshany ustaıtyń da, jumsaı tyn da Qalampyr.

Kelini qara kempirdiń ózim bıleımin minezine tózbegendikten ketip qaldy degen sóz bar.

Bul ábden múmkin nárse.

Bir kúni ekeýden ekeý otyrǵanda:

— Erkim balam, myna jurt ósek aıtyp júr ǵoı, — dedi qara kempir.

— Ne dep?

— Sen tún ishinde Bátımaǵa qol salady dep...

Men jaman yza boldym:

— Kim? Kim ony aıtqan?!

Qalampyr pálen aıtty dep, eshkimniń atyn atamady.

— Sondaı bir qańqý sóz estidim. Ósek aıtpaı júrse, bul jurttyń ishi keppeı me? — dedi.

— Siz Bátımaǵa tósekti nege menimen qatar salasyz? Endi qatar salmańyz.

Tósek qatar salyna berdi...

Álgi sóz, shynynda da, jurt aýzynan estilgen ósek pe, joq álde Qalampyrdyń ózi oılap tapqany ma, men bile almaı, dal boldym.

53

Tósek qatar salyna berdi...

Sharapty súıip ishseń de mas etedi, súımeı ishseń de mas etedi. Áıel zaty tap sol sekildi — jolap ketseń qaýip.

Birińe biriń taqalyp qatar jatý — ol endi shekten shyqqandyq.

Tósekke uıqyǵa jatqan saıyn men Bátımaǵa sol dóńkıgen arqamdy berip, kórpemdi búrkenip alyp jatamyn. Qara kempirge, baraqtaǵy ózge de onymen tileýles áıelderge kórsetken qıastyǵym. Tańerteń jáne osy jambasymnan, osy jatqan qalybymnan túregelem.

Al tún ishinde... tún ishinde jatysymdy azdap ózgertetin kezderim bolady. Bir jambaspen jata berip kisi shydaı ma?

Bátıma kóbinese shalqasynan jatady. Maǵan aýyr denesimen taqalyp alady. Onsha kóp qımyldamaı, tym-tyrys jatady da qoıady. Ne oıaý, ne uıqyly ekenin bilý qıyn.

Mine men aqyryn, eppen aýnap, betimdi Bátıma jaqqa buryp aldym. Uıqym shaıdaı ashylyp ketken. Endi qybyr etpeı jatyp tyn tyńdaımyn. Úı ishinde qoryl kóp, biri ana tustan, biri myna tustan estiledi. Tyńdap jatý qyzyq — qoryldyń neshe túrin estısiń. Senin qorylyń qandaı, meniń qorylym qandaı dep, jurt jarysqa túsken sekildi.

Qorylǵa qosyla jáne bir anaıy dybystar da estilip qalady.

Men ótirik uıyqtaǵan bolyp, «pysynap», kórpemniń keýde tusyn ashyp tastaımyn. «Uıqysyrap» qoldarymdy beıbereket jaıyp jiberem. Jaıylǵan qolym Bátımanyń jalańash ıyǵyna tıedi nemese onyń keýdesiniń ústine baryp qulaıdy.

Bátıma shoshyǵan minez kórsetpeıdi...

Bir kúni tús kórdim. Túsimde Baljan úıine barǵan ekenmin. Tún. Qarańǵy. Tór aldynda jatyrmyn. Qasymda kórpeniń syrtynda menimen qushaqtasyp Ǵalıa jatyr.

— Ǵalıa, beri kirip jat, tońasyń ǵoı, — deımin.

Ǵalıa úndemeıdi.

— Qarashy, ıyqtaryń sup-sýyq, — deımin de, kórpeniń Ǵalıa jaq shetin ashyp, ony ózime qaraı tartam. Ǵalıada qarsylyq joq, jenil jyljyp kele jatyr. Mine ystyq baýyryma enip, jabysyp aldy...

O, ǵajap! Shynynda da bireýdi qushaǵyma qysyp alyppyn.

Sóıtsem, Bátıma...

54

— Erkin, hal qalaı?

— Hal jaqsy, Dúısen aǵaı.

— Sol hal degeniń jaqsy bolmaıyn dep tur-aý, Erkin shyraq. Kolhoz seniń sońynan qýǵyn qaǵaz jiberipti.

Arqam muzdaı bolyp ketti.

— ...Osyndaı bizdiń bir kolhozshymyz qashyp ketip, sizderde jumys istep júrgen kórinedi. Sol adamdy jumystan shyǵaryp, ózimizge qaıtarsańyzdar eken depti.

Bul qýanarlyq habar emes-ti.

Sońǵy kezde altyn kenge kolhozdardan jan baǵys izdep kelýshiler kóbeıgen. Soǵan baılanysty aýdan: kolhoz músheleri altyn kenge jumysqa alynbasyn dep qaýly etipti degen sóz shyqqan. Artynan qýǵyn kelgen birneshe adam jumystan bosatylǵan.

Bunyń bári maǵan málim jaı.

— Men kolhoz múshesi emespin ǵoı, — dedim.

— Bul senińshe. Al olar áke-shesheń kolhoz múshesi bolǵandyqtan seni de kolhoz múshesi dep esepteıdi.

Oılamaǵan jerden basyma qara bult qaıta úıirildi.

Bul da Nuráliniń isi. Ana joly meniń aýylǵa shikireıip barǵanymdy ol kerdi. Qandaı oljamen oralǵanymdy estidi.

— Jaraıdy, alan, bolmaı, jumysyńdy isteı ber. Men dırektormen sóılesip kereıin. Múmkin, seni shyǵarmas.

On kúndeı qulaǵym tynysh boldy, Sodan soń keńsege shaqyrady.

Qýǵyn qaǵaz taǵy kepti.

Arteldiń dırektory Ivanov deıtin qazaqshaǵa sýdaı adam. — Sen jaqsy jigitsiń, bizge kereksiń. Qolymnan kelse, seni alyp qalar edim. Biraq ol qolymnan kelmeıdi. Aýdandyq atqarý komıtetiniń qaýlysyn buza almaımyn, — deıdi.

Artelmen qosh aıtysýyma týra keldi.

Qara kempir menen beter qınalyp, Nurálini syrtynan qarǵap-silep júr. Qarǵamaı she! Ol meni ózine kúıeý bala etýdiń bar aılasyn istep-aq baqqan edi. Eńbegi zaıa ketkeli otyr.

Bátıma túnde qulaǵyma sybyrlap:

— Erkin, men seni saǵynamyn, — deıdi.

Onyń betime oqys tıip ketken samaı shashynan úrkip, basymdy aýlaq alyp qashamyn.

Nuráliniń qol astyna barǵansha men qańǵyp ketýge ázirmin. Tuıyqqa — úıge soqpastan, birden Qarasazǵa voenkomatqa keldim.

— Ne aıtasyń?

— Meni soǵysqa jiberseńizder eken.

Men kirgen kabınette bir áıel, eki erkek — úsh adam otyrǵan. Barlyqtary maǵan tańyrqap qarasady. Deni saý ma, saý emes pe, shyny ma, tálkegi me deıtin tárizdi.

Saýmyn. Shyn sóılep týrmyn. Birdeńe suraǵan adamsha jalynamyn. Ótinishim oryndalmasa osy aradan kete qoıar túrim joq.

Otyrǵandar:

— Áskerı bıletińdi kórset, — dedi.

Meniń qaltamda áskerge jaramsyz dep, úsh aı merzimge berilgen aq bılet. Ol merzim ótip ketken. Komısıaǵa qaıta túsetin kezim bolǵan.

Denim de, sózim de durys ekenin bilgen soń:

— Jaqsy, pálen ýaqytta komısıaǵa kelesiń, — dep qolyma povestka jazyp berdi.

Kúzdegideı túrinen adam shoshyrlyq tiri árýaq emespin. Kádimgideı eteıip, ońaldym. Kún saıyn erinbeı-jalyqpaı ıilip, sozylyp, jattyǵýdyń arqasynda dizelerimniń kúdisterine deıin jazyp aldym. Endi áskerge qalaıda jaraýǵa tıispin.

Kolhozda Nuráliniń tepkisinde júrgenshe, maıdanǵa baryp, ne erlik ólimmen óleıin, nemese Otan aldyndaǵy boryshymdy azamatsha atqaryp, eńsemdi joǵary ustap, arymdy, anketamdy tazalap, qaıtyp keleıin. Ekiniń biri.

Ári-sári bolýdan toıdym, qajydym.

Mine, taǵy da áskerı komısıanyń aldynda turmyn. Deni saý, sergek bolyp kórinýge tyrysamyn,

— Aýrýyń bar ma?

— Joq.

Sheshim bireý:

— Goden k stroevoı slýjbe! Ertesinde arbamen Almatyǵa júrgizdi.

Nuráliden aılamdy asyrǵanyma qýanyp, kete bardym. Qosh, týǵan aýylym!

— Qosh, aıaýly altyn anam! Qanysha jeńgem, qosh!

Otqa salsa kúımeıtin, sýǵa salsa batpaıtyn jany siri Erkinderiń esen-aman áli-aq qaıtyp keledi.

EKİNSHİ DÁPTER

1

Sonaý soǵys joq bala kezde men áskerdiń sýret bop, qatyp turatyn kıimine, astyndaǵy sáıgúlik atyna, asynǵan myltyq-qylyshyna qyzyǵatyn edim .Qyzyl ásker bolýdy arman etetinmin.

Sol kezde soldat boldym eken dep, birden jańa kıim bermeıdi. Maıdanǵa jóneltilgenderdiń ıyǵynan sypyrylǵan kónetoz eski kıimder beredi. Ony kıip, sýret bop, qala qoımaısyń.

2

Soldattyń da qolynyń qalt etetin kezderi bolady. Árkim ony árqalaı paıdalanady: bireý úzilgen túımesin qadaıdy, bireý el-jurtyna hat jazyp jatady. Endi bireý aıaǵyna jaıly-jumsaq bolýǵa sirne-sirne shulǵaýyn ýqalap álek. Tiri jannyń tirshilik áreketi bitken be?

Tós qaltamnan tastamaı salyp júrgen, qatqyl tysty dáptershem bar meniń. Uzyndyǵy som dáptersheniń boıyna laıyqtalǵan, dáptershemen juby jazylmaıtyn bir súıem qara qaryndashym bar, ekeýi de baǵaly múlikterim. Álgideı óz erkim ózime tıgen shaqtarda, betimdi qasymdaǵy joldastarymnan teris buryp, súıketip jazyp jatam.

Óleńderdi, reti kelse, gazet-jýrnalǵa basqyzý, sóıtip, aqyn ataný úshin jazam.
Pılotkam on shekemde jypyrmaly,
Arqamda júk qapshyǵym sypyrmaly,
Sary sym, sary jeıde, kenep belbeý,
Báteńkem aıaq bassam syqyrlaıdy...
«Men soldat» deıtin óleńim mine osylaı bastalatyn.

Bul óleńdi men ózimizdiń aýylǵa, aýdandyq gazetke jiberdim. Gazet qasqaıtyp birinshi betine jarıalapty. Bir nomerin hatpen maǵan jiberipti. Sodan beri qasymdaǵy qazaq joldastarym da, orys joldastarym da meni «aqyn», «bizdiń aqynymyz» deıtin bolyp júr. «Jas Jambyl», «Jambyldyń murageri» dep te ataıdy. Osynyn bárinde de: baıqaımyn olardyń maqtaýynan góri kelemej etýleri kóbirek.
Meıli poezıa olarǵa kelemej bolǵanmen men úshin tipti de kelemej emes.

Qupıa qalta óleńderdiń jaıy budan óri bólegirek. Men ony gazet-jýrnalǵa usyný úshin jazbaımyn, tek ózim úshin jazam. Ózimniń eń jaqyn syrlas adamdarym úshin. Bul óleńderdi kim kóringenge oqymaımyn da.

Adam óziniń ishki syryn kez kelgenge aqtaryp, jaıyp sala bere me? Bul da sondaı. Bul tárizdi óleńderde baıandalatyndar ózimniń bastan keshkenderim, ishime syımaı júrgen muńym men zarym. Áli qolym jetip úlgermegen armandarym. Ol tárizdi óleńderdi gazet-jýrnal jaratpaıdy.

* * *

Meniń de ózimshe qýlyq esepterim bar.

Qupıa-qalta óleńderimniń táýir-táýir degenderin kóshirip, hatpen úıge jiberem. Olar da oqysyn. Ekiniń biri, egizdiń syńary emes ekenimdi, bilip, aqyndyq talantym baryn bile bersin el-jurtym. Búgin bolmaǵanmen erteń soǵysqa men de baratyn shyǵarmyn. Taǵdyrym qalaı bolaryn kim bilsin. Múmkin, qańǵyǵan bir túıir qorǵasynnyń kesirinen elge tiri oralmaspyn. Er atanyp, dańqymdy jaıyp úlgermespin. Mine sonda artymda batyrlyq dańqym qalmasa da, álgideı bes-alty aýyz sózim — óleńderim qalady ǵoı. Menen barǵan óleń, hattardy sheshem dúnıe astyn-ústin bolsa da jyrtpaı saqtaıdy. Qaltasyna boı tumardaı salyp júrip oqytatyn bolady. El ony bireýinen bireýi estip kóshirip alyp, taratyp áketedi. Bireýden bireýge jaıady. Áli, «Erkinniń áskerden jazǵan haty» dep, jıyn-toıda dombyramen ándetip, aıtyp júretinder de tabylady.

Osynyn bári el arasynda meniń atymdy shyǵarady.

Álgideı, soǵystan tiri oralmasam, el-jurtym oqta-tekte eske alyp, aıtyp otyrmaı ma:

— Shirkin bozdaq, armanda ketti ǵoı! Áıtpese, adam bolatyn balanyń biri edi! — dep.

3

Bastaýysh mektepte oqyp júrip-aq redaksıalardyń birazymen hat alysyp-berisýdi kásip etip úlgergen edim. Sol ádet soldat bolǵanda da qalmaǵan.

Qyrsyq taǵdyr meniń aqyn atanýymdy sirá qalamaıtyn bolsa kerek. Bir de bir óleńim basylmaıdy. Al basylǵanyn kórýge qushtar-aqpyn.

(Aýdandyq gazet men úshin tań bolýdan qalǵan.)

Búkil el bolyp, kazak, halqy bolyn oqıtyn gazet-jýrnaldarǵa basylsa dep, arman etem.

«O, qudaı, jaratqan ıem. Bunyńa da shúkir!» — dep eldegi sheshem baıǵus bir jasarym qalar edi.

Nuráliniń ishi ý jutqandaı kúıer edi.

Hat tanıtyn qazaq ataýly túgel japyrlap oqyp jatqan óleńdi, sóz joq Ǵalıa da oqyr edi-aý. Óleń sońynda «Erkin Mamyrbaev. I. bólimshesiniń kýrsant-jaýyngeri». Ǵalıanyń kózine meniń aty-jónim ottaı basylýy sózsiz.

Júregi keýdesine syımaı, týlap qoıa berer: sol... sol..« Erkin...

Óskende jazýshy bolam deıtin edi. Bola bastaǵany ǵoı...

Eh, Ǵalıa... Ǵalıashym meniń. Basqaǵa buıyrsań da, Ǵalıashym deýdi qoımaımyn-aý áli de. Qaıteıin, qımaımyn ǵoı. Qımaımyn. Seni esime alsam, ishi-baýyrym órtenip ketkendeı bolady. Mıyma qan quıylǵandaı eki shekem zyrq ete qalady.

Ózińdi kóretin kún bolar ma eken, Ǵalıa? İshimdegimdi armansyz bir aqtaryp, sóılessem. Kiná kimnen boldy? Menen be, joq senen be? Bilsem.
Meniń kinám bir jylǵa zym-zıa joǵalyp ketýim. Al seniń kináń odan góri kóp te, basym. Sen meni aqyryna deıin kútpediń. Tabandylyq kórsetpediń. Birin biri shynaıy súıetin adamdar, Ǵalıajan, olaı bolmaýy kerek edi.

Zym-zıa joǵalaıyn dep joǵaldym ba, men beıbaq? Alapat soǵys shyqty da, ómirdiń astyn ústine keltirdi, birdi birge bytystyrdy. Sep bolsań, basyma is túsken kezde umyttyń meni. Júregińnen óshirip, syzyp tastadyń.

Múmkin, bárine soǵys kináli shyǵar?

Men seni, bári bir qıa almaımyn, Ǵalıa. Ózińdi bir kórip syr shertýge qushtarmyn.

Bilgishter qaıda da bolsa bar. Áskerde de jeterlik. Meniń gazet-jýrnaldarǵa óleńder jiberip, basqyza almaı júrgenime olar kúledi:

— Shyraq, sen áli bala ekensiń, — deıdi. — Bir japyraq qaǵazǵa súıketip, óleń jaza saldym da, qyryq tıynnyń markasyn japsyryp, jiberdim. Endi ol basylýǵa tıis deısiń. Jo-o-q, oǵan ol basylmaıdy.

— Qalaı etse basylady?

— Almaty degen mine mynaý — úıdiń qasy. Jarty kún mursatana surap al da, redaksıaǵa óziń bar. Óleńińdi kózbe kóz otyr.yp, kórset. Qur qol jáne barma. Qaltańda redaksıa qyzmetkerlerin sýsyndatqandaı mine mynaýyń bolsyn...
Bilgishim buny aıtqanda, úsh saýsaǵynyń basyn ýqalap kórsetedi. Men birden túsinem — aqshań bolsyn degeni.

— Sosyn men kóreıin óleńiń basylmaǵanyn...
Men oılanyp qalam. Ómirde kóp nárse álgideı qıǵash jolmen júzege asatynyn biletin tárizdimin. Biraq, talant júrgen jerde de ep júrýi kerek degenge ılanǵym kelmeıdi.

Dúnıedegi en ádil, eń týrashyl nárse baspasóz jáne onda qyzmet isteıtin adamdar dep uǵatynym jáne bar.
Bul úshin bilgish meni maýbas sanaıdy da, óz aıtqanyn dáleldep, órshelene túsedi:

— Qazaqta ekiniń biri óleń jazatyny ras pa?

— Ras.

— Eger sonyń bári basyla berse, ne bolar edi?

Men ıyǵymdy qompań etkizemin. Ne bolatynyn qaıdan bileıin?

— Eger sonyń bári basyla berse, — deıdi bilgish táptishtep sóılep, — jurt ózge kásipti túgel qoıyp, shetinen aqyn, shetinen jazýshy bolyp ketpeı me?

Men taǵy oılanam. Bul sózde qısyn bar tárizdi.

— Álgideı jolyn taýyp, ebin tapqandar ǵana basylady, ıaǵnı, aqyn-jazýshy bolady.

4

Aıaq astynan, oılamaǵan jerden, kınoǵa túsý degen áýre tabyldy. Ol bolmasa men, múmkin, aýyrmas edim. Aýyrmasam, Qyzyl Armıa jasaqtarynyń sapynan máńgi-baqı shyǵyp qalmas edim. Birine biri sebep.

Soǵys kezinde «Mosfılm» Almatyǵa kóship kelgen. Ataqty «Bronenoses», «Potemkınniń» avtory, kınorejısser Sergeı Eızenshteındi sizder bilesizder. Al onyń qyzmet orny «Mosfılm» ekenin, Almatyǵa ol da keship kelgenin bilmeýlerińiz aıyp emes.

Bir kúni bizdiń batalóndy kınoǵa túsesińder dedi de, sapqa turǵyzyp, aldy da jóneldi. Qaskeleń aýdany, «Polıtotdel» deıtin shaǵyn kolhozdyń qasyna alyp keldi.

Jaz ýaqyty. Úlken ańǵar ózek. Shaǵyn qara sý. Qara sýdyń boıyna qatar-qatar shatyr tigip, lager jasap aldyq.

Bireý toımen álek, bireý qoımen álek, Eızenshteınniń «Ivan Groznyı» atty kınofılm túsirip júrgen kezi eken. Bizdi, bir batalón atty ásker, bir batalón jaıaý áskerdi, patshaǵa jasaq bolý úshin alyp kelgen.

Kúndiz. Ashyq aspannyń asty. Shóbi qalyń teriskeı betkeı jerge soldattar bireýine bireýi taqala jaıǵasyp otyrysqan. Alda appaq shashy jalbyrap moınyna túsken, kelbetti shaldaý adam tanystyrý retinde bolashaq fılmniń senarıinen bizge úzindi oqyp tur.
Uly kınorejısser atalynatyn Sergeı aǵamyz mine osy kisi.

Tap sol kezde men onyń álgideı tarıh úshin qajetti, qurmetti adam ekenin bilippin be? Bilsem, osy júrgen kıno qyzmetkerleriniń bireýi retinde men oǵan selsoq qaramas edim. Múmkin bolǵan sáttiń bárinde de qasynan eki eli shyqpaı qoıar em. Kórgen-bilgenimdi bir túıirin qaldyrmaı, qaǵazǵa jazyp otyrar em. Mine, qazirgideı sáti kelip qalǵanda, kýáli sózdiń ótirigi joq dep, ol týraly oqýshyǵa maıyn tamyzyp, uzaq áńgimelep aıtqan bolar edim.

Biraq amal qansha, ondaı kóregendik oı ol kezde meniń mynaý ylǵı keshigip oılaıtyn basyma kirmek túgil, jaqyn jolamaǵan. Sol sebepten, tek sol sebepten, uly adamnyń kómeski túr-túsinen ózge eshteńe meniń esimde qalmaǵan.

Bul úshin, eger qajet bolsa, oqýshydan da, Sergeı Eızenshteınniń máńgi ólmes rýhynan da, keshirim ótinýge men daıyn.

Uly sýretkermen istes bolyp júrgenimdi men maýbas, qara basyn bilmegenmin ol kezde.

Qalyń soldattyń sonaý shet jaǵynda, oryssha oqylǵan senarıdi shala uǵyp, sonda da zeıin sala uıyp tyńdap otyrǵan, beti-basyn shytynap kúnge kúıgen kishkene qara soldat — bolashaq dyrdaı qazaq jazýshysy ekenin sirá, Eızenshteın de bilmese kerek.
Anadaı dóń ústinde taqtaıdan, faneradan Qazan qalasynyń úlken maketi jasap qoıylǵan. Biz, Ivan Groznyı patshanyń atty jaıaý jasaqtary,

soǵan shabýyldar jasaımyz. Rejıser daýys ulǵaıtqyshpen aıqaı salady:

— Stop!

Shabýyl basynan bastap, qaıtadan jasalady.

Ivan Groznyı rolinde artıs Cherkasov.

Halyqqa aty keń taraǵan kúldirgi artıs Jarov ol da osynda. Uly Eızenshteınnen góri, biz qolymyz bosta, uly emes osylardyń qasynan shyqpaımyz.

Bala kezimizde muǵalimderden, úlkenderden suraıtyn ek:

— Kınodaǵynyń bári shyn bolǵan ba? Adamdar shyn óle me? Keme sýǵa shyn bata ma? Úıler shyn órtenip, shyn qıraı ma?

— Joq onyń bári jasandy, jalǵan, dese, kınoǵa degen yntyǵymyz sýyp qalýshy edi.
Ondaı uǵym tamasha óner — kınematografıanyń ereksheligin bizge jetkizip, túsindirip aıta almaýdan týady eken.

5

Tús kezi. Kún yssy. Qazanǵa shabýyldy jasaı-jasaı tıtyqtap, demalyp otyrmyz. Ystyq shekeden etip, mı qaınatady.
Jympıǵan soldat pılotkasyndaı jeksuryn bas kıimdi men ómiri kórgen emespin. Ne ystyqtan, ne sýyqtan ǵana bop jarytpaıdy.
Ózen boıy bul arada jalańash, aǵash-buta óspeıdi, demalǵan kezde bas saýǵalar kóleńke tabylmaıdy-aq.
Qaqtaǵan ystyqtan jan tappaǵan soń qasymdaǵy bir túp qyzyl qýraıdy basyma pana etip, kók shópke baýyrymdy tósep, jata ketkem. Jer syz. Lezde kózim ilinip, uıyqtap ketippin. Qansha jatqanym belgisiz.

Bip kezde satyrlaǵan kóp dybystan oıanyp kettim. Sóıtsem, kınoǵa túsýge daıyndalyńdar degen komanda bolǵan eken. Boı jazyp turaıyn desem, tura almaımyn. Keýdemniń ishi toly ıneler. Tikeıip, boıymdy jazbaq bolsam, álgi ıneler ekpeme, qolqa-júregime ońdyrmaı suǵyp-suǵyp alady. Keýdemdi qolymmen basyp, búgilip, tynysym tarylyp:

— Oıbaı... oıbaı... — dedim de, qaıta quladym.

On soldattyń ústinde edireńdegen bir tekeshik — otdelnıe komandıri. Álginiń sene qoıǵysy kelmeıdi.

— Ne? Ne bop qaldy?

— İshim oıbaı.,.

— Hvatıt prıtvorátsá, vstavaı!

Mende turatyndaı hal joq.

Meni qýlyq istep jatyr dep oılasa kerek. Óńeze neme, jańaǵy sózin qaıtalap, jaman aıaqtarymen quıryǵyma teppek bolady. Oı, mundaı yza bolmaspyn.

Ornymnan qalaı atyp turǵanymdy ózim de bilmeı qaldym. Otdelenıe komandıriniń keńirdeginen ala túsýge daıyn edim. Dir-dir etem.
Shań-shuńǵa jurt eleń etip qarasty. Ne, ne bop qaldy dep, vzod komandıri keldi.

— Mynaý ótirik aýyryp turǵysy kelmeıdi.

— Ákeńniń basy!

Feldsher keldi sýmkasyn salaqtatyp. Ystyǵymdy ólshedi. Termometr aınalaıyn denem ot ekenin kózderine shuqyp, kórsetip berdi.
Otdelenıe komandıriniń úni óshti.

Jazyqsyz japa kórgendikten qanym qaınap, basylatyn emespin. Otdelenıe komandırine azýymdy shyqyrlatyp:

— Toqtap tur! Men saǵan kórsetemin! — dedim.

Qos at jegilgen saldyrlaq kók arba yńq-yńq etken meni Almatyǵa polkke jetkizdi. Sanchasta rentgenge salyp kórdi de, ókpeńe sýyq tıgen dep tapty. Ystyq kúnde tership, qyzyp turǵan denemen syz jerge jabysyp jata qalýym aqymaqshylyq bolǵan eken. Ókpeniń ekeýi birdeı qabynyp shyǵa kelgen.

Lenın kóshesiniń boıy, taý etegindegi gospıtálǵa ákelip saldy. Qalyń baqtyń ishi, taza aýa.

Gospıtálda kúzge deıin jattym. Adam ábden júdep-jadaǵanda denedegi bar aýrý túgel bas kóteretin tárizdi. Ókpem túzelgenmen basqa kesel jamaldy. Oń jaq moınymnyń óndirsheginiń bezi qabynyp, ońaı jazylmaıtyn, túri jaman jaraǵa aınaldy. Jaranyń úńireıgen aýzy dáriger ne em istese de bitpeı turyp aldy.

Kúnder ótip jatty. Jarada jazylatyn nıet joq.

Aqyry bolmaǵan soń, dárigerlik komısıaǵa saldy. Komısıa alty aıǵa eskerip kyzmetten bosatty. Bergen kenesi aýylyńa taza aýaǵa bar. Kúshti. tamaqtar ish. Kóp uıyqta. Taza aýada kóp júr, sóıtip, ońal.

Jol azyǵymdy bultıtyp arqama tańyp aldym da, elge qaıttym.

Qyzyl Armıaǵa fashızmmen mensiz soǵysýyna týra keldi.

6

Áskerden kele jatqanda el betine jarqyn júzben qaraısyń. Jolshybaı kezdesken mashınalarǵa qolyńdy aıbattana kóterip, qonar úıdiń esigin batyl-batyl qaǵasyń.

Bul kezde áskerde adamy joq jan joq. Bireýdiń uly, bireýdiń baýyry, endi bireýdiń súıgen jary saǵan uqsap soldat kıimin kıip, otan qorǵaý jolynda qyzmet atqaryp júr. Qar keship, soǵysyp júr.

Ásirese, maıdannan jaralanyp qaıtqandarǵa el beıili bólek. Olardy syılamaıtyn, qurmet etip qaramaıtyn jan sırek. Qyzyl ottyń ishinen shybyn janyn shúberekke túıip aman alyp shyqqan naǵyz baqyttydaı kóredi. Bar beıilderimen qyzmet etýge daıyn turady.
Óte-móte eljirep, tónin túsetinder jaqsylyq, jamandyqty kóp kórgen qarttar:

— Qalqam, soǵystan kelemisiń? Maıdannyń qaı jerinde boldyń? Gospıtálda qaıda jattyń? Qaı jerińnen jaradar boldyń? — dep, suraqty jaýdyra jóneledi.

— Joq, soǵysqa barǵan joqpyn. Áskerden aýrý bolǵan sebepti qaıttym,. — deýge mundaıda til kelmeı qalady. Alǵashqy birinshi suraqqa «ıá» dep qap, sosyn shegine almaıyq. Ótirikke belshemnen bata berem. «Qaı jerińnen jaradar boldyń?» dese, mine dep, moınymdaǵy aýrýdan bolǵan jarany kórsetem.

Eshkim de shúbá keltirmeıdi, senedi. Áskerden qaıtqannyń bári-aq jaralanyp qaıtqandar dep oılaıdy.
Tósekti qalyń etip salyp, eń táýir degen tamaqtaryn berip, syılap jiberedi.

Búkil kesh boıyna soǵys jaıynan áńgime surap, qadalyp otyryp alatyndar bar. Anaý qalaı? Mynaý qalaı?.. Soǵysqa barmaq túgil, áli bir oq atyp kermesem de,. maıdanda «basymnan keshkenderimdi» maıyn tamyzyp aıtyp berem. Onyń kóbi áskerde soǵysqa baryp kelgen basqa jurttyń aýzynan estigenderim. Al keıbiri ózimniń soǵysqa barsam óıter edim, búıter edim degen, qıalymnan týǵan.

Maıdannan kele jatqan jaradar soldat bolyp, az kúnde esen-aman elime jettim.

7

Mine taǵy da Tuıyqtamyn. Tuıyq meniń dúnıeniń qaı buryshyna ketsem de, qaıta aınalyp tabatyn altyn uıam. Bylq etpes túp qazyǵym. Meni oǵan arqandap baılap qoıǵan, jaı kózge kórinbeıtin, úzilmes keremet berik jip bar. Ol jip úzilse, men men emespin, basqamyn.
Endigi mindet dáriger aıtqan keńesterdi múlt jibermeı oryndaý. Sóıtip ońalý. Densaýlyqty túzep ap, dańqty Qyzyl Armıanyń qataryna qaıta oralý. Fashızmdi talqandap, joq etýge halqymnyń azamaty retinde ózimniń úlesimdi qosý.

Aýylyńa taza aýaǵa bar degen edi dáriger. Mine keldim. «Kóp uıyqta» ózim de jasymnan uıqyshyl jannyń birimin. Uıqynyń sazaıyn bere bastaıtynyma daý joq.

Dárigerdiń jáne bir aıtqany «kúshti tamaqtar ish» edi ǵoı. Buny da umyta qoıǵan men joqpyn. Biraq múltiksiz oryndaýǵa kelgende, uqypty bolar túrim joq. Bar bolsa ishesiń kúshti tamaqtardy, joq bolsa, neńdi ishesiń?

Dárigerdiń keńesin qazanǵa salyp qaınatqanmen sorpa bolyp shyqpaıdy. Qazanǵa tamaqtan ótetindeı basqa birdeńe salyp qaınatqan jón.
Ol ońaılyqpen tabylatyn kez emes.

Aýyzdy aýyrtyp et, maıdy aıtpaǵanda, nan jeýdiń ózin Tuıyqtyń halqy baıaǵyda umytypty. Sonyń biri bizdiń úı. Sonaý jyldary tarshylyq kezde qazanǵa jalyndatyp arpa qýyryp, tońqańdap keli túıip jatýshy edi ǵoı. Osy kúni sol kásipke kaıta oralypty.

Kúnbe-kún et, maı, nan jeıtinder Nuráli, Júnis, tárizdi birli-jarym qazan qulaǵyn ustaǵandar.

Men kelip túsken kúni sheshem baıǵus qalbalaqtap aýyldy keze jónelip, áldekimnen, álde nege saýdalasyp, bir serke ákep soıǵan bolatyn. Onyń eti eki-úsh kúnde sap boldy. Sap bolmaı kaıtsyn. Jeıtin aýyz tek ózimiz ǵana emespiz. Maǵan amandasa kelgen aýyl adamdary qashan qazan ottan túsirilmeıinshe túkirikterin jutyp, tór aldynda jarbıyp, otyryp alatuǵyn ádetteri.

Kók serkeniń eti túgil úı syrtyna kúresinge laqtyrylyp tastalǵan súıek-saıaǵynan da túk qalǵan joq. Aýyldyń talaıdan súıek kemirmegen ash ıtteri bir birimen yryldasyn, talasyp, tıgen-tıgeninshe talap áketti.

Endi et te joq. Qolda pyshaqqa iligip, et bolatyn usaq mal da joq. Búkil bir úıdi jan baqtyryp otyrǵan jalǵyz qyzyl sıyr bar. Esýas bolmasań ony jaryn tastaı almaısyń.

«Alystan alty jasar bala kelse, alpystaǵy shal baryp sálem beredi». Meniń áskerden oralǵanymdy estip, bizdiń úıge bas suǵyp shyqpaǵan jan Tuıyqta joq-aq. Tek Nuráli kelmedi. Bizdiń úımen, bizdiń tuqymmen bitispes jaý bolyp alǵanym ol jáne bir ret osylaısha aıqyn kórsetti.

Dúnıeniń qory bolyp ketsem de, onyń aldyna tómenshiktep barýǵa men de joqpyn. Kolhoz predsedateli túgil, maǵan dese, qudaı bolyp ketsin.

8

Al ne isteımin endi? Alty aı boıy jambastap jatyp alam ba? Qoı, bolmas. Onsyz da jandaryn áreń baǵyp otyrǵan eki áıelge (sheshem men jeńgeme) masyl bop, jata berýim jaramas. Ózime bir jumys taýyp alaıyn.

Qaıdan tabam? Kim bolam?

Nurálige jumys surap baratuǵyn men joqpyn.

Meniń oıym aýdanda.

«Ómirbaıan jaz». «Anketa toltyr» degendi oılasam, týla boıym dir ete qalatyn ádet paıda bolǵan. Mekemeniń bárinde de sol tártip. Qolyńnan qandaı jumys keletinin suramaıdy. En áýeli toltyr mynany dep, aldyńa toqymdaı etip, kadrlar esebiniń lıstogin jaıyp tastaıdy.

Lıstok emes, suraqshy. Ol senen qadalyp, suraq ala bastaıdy: sottaldyń ba? Ne úshin sottaldyń?

Sottalmadym dep, ótirik aıta almaımyn. Al sottaldym dep jazsam, mekeme basshysynyń menen dál bir oba aýrýy bar adamdaı at-tonyn ala qashatynyn jáne bilem.
Osyny osylaı dep, túgel jazyp berýdi lıstok qalamaıdy. Tek bir ǵana sózben ne ıá, ne joq dep jazǵanyńdy qalaıdy.

Shirkin, ne sotqa, ne prokýrorǵa hatshy bolsam. Nuráliniń kózi atyzdaı bolar edi-aý! Óıtkeni, ol júrgen jer las qoı. Eki qoly, aıaǵy bári las. Zań mekemeleriniń aty atalsa, las kisi qaltyrap turady. Sot, prokýrorǵa hatshy bolý maǵan mine osy úshin — jaýym Nurálini azdy-kópti qaltyratý úshin kerek.

Biraq, men tárizdi zańmen istes bolǵan adamdy zań mekemelerine kyzmetke almaıtyny belgili.

* * *

Oılap-oılap, muǵalim bolaıyn dedim. Ózge qyzmetterdiń ishinen kóńilim qalaıtyny muǵalimdik.

Aýdandyq oqý bóliminiń keńsesinde turmyn. Munda da sol bir tártip: ómirbaıan jaz, anketa toltyr.

Jazdym. Toltyrdym. Júregim qaltyrap, bastyqtyq úkimin kútýdemin. Muǵalim bola almaısyń demese neǵylsyn.

Bastyq altyn adam eken. Men toltyrǵan qaǵazdardyń ol betine de qaramastan stolynyń tartpasyna tyǵyp jatyp:

— Al, jigitim, qaı mektepke barǵyń keledi? — degeni.

Men qýanǵannan:

— Qaıda jiberseńiz de baram, — dedim.

— Sarybelge barasyń ba? Ári mektep meńgerýshisi bolasyń. Ári óziń bir klasty oqytasyń.

— Baraıyn.

* * *

Mine Sarybeldemin.

Bul aranyń kóke aty Sarybel bolǵanmen kolhozynyń aty Karl Marks.

Bizdiń Qarasaz aýdanynda aty qutaımaıtyn kolhozdar bar, Sonyń biri Sarybeldegi osy artel. Áýelde, tuńǵysh ret kolhoz ben birikkende, atyp atam zamanǵy jer aty boıynsha Sarybel dep qoıǵan. Bul, árıne, tabıǵı durys edi.

Keıinirek jurt komýnızm ıdeıasynyń túp atasy Karl Markstiń óz atyna bir-aq jarmasady.

Bundaǵy kolhoz aty sodan beri «Karl Marks». Al Sarybel dep ataýyn jýyq mańda qoıatyn emes,

Soǵan biz de erip ketip otyrmyz.

* * *
Sarybel aýdandaǵy iri poselktiń biri. Orys, qazaq aralas. Mektep úıi eki jerde: birinde orys klastary, ekinshisinde qazaq klastary oqıdy.
Menen buryn munda úsh muǵalim bar eken. Úsheýi de názik jynystyń ókilderi. Men mine tórtinshimin.

Áýelgi kezdesken eki jas kelinshek muǵalimder iltıpatpen ıilip:

— Salamatsyz ba, joldas dırektor. Kelýińizben, — dep qoldaryn syzyla usynyp jatyr.

Myrs etip, kúlip jibere jazdadym. Nege «dırektor?» «Joldas mektep meńgerýshisi» dep, durysyn nege aıtpaıdy? Álde meniń tym las ekenimdi kórip, tálkek etkenderi me? Bolmasa, maǵan jaǵyný úshin qyzmet-laýazymymdy ádeıi qampıtyp ataǵandary ma?»

«Mektep meńgerýshisi» degennen góri «dırektor» deý, shynynda da, ári yqsham, ári dardaı.

Eki mektep úıinde úı sypyratyn eki áıel bar. Olar da kúni buryn aqyldasyp qoıǵandaı:

— Joldas dırektor, amansyz ba? — deıdi.

Áýelde oǵash bop estilgen «dırektor» degen sózge qulaǵym bara-bara úıreneıin dedi.

9

Osynda, Sarybelde, shesheme tórkin bop keletin Qudaıberdi degen adam turady. Ózi kázir áskerde. Áıeli Nurıla oqymaǵan, saýatsyz. Kolhozda jaı qara jumys isteıdi. Bala kótermegen, jalǵyz bas. Men osy Nurıla jeńgeıdiń úıindemin. Minezi jumsaq, baýyrmal jaqsy kisi. Aýdandyq oqý bólimi Sarybelge barasyń ba degende, meniń oılamaı, birden kelisim berýime bul da sebep bolǵan. Páter izdep áýre bolmaımyn, Nurıla jeńgeıdiń úıinde júretin shyǵarmyn dep oılaǵam.

Tór aldynda Nurıla jeńgeıdiń qalshyldap salyp bergen jer tóseginde mine bir túnep shyqtym. Tańerteńgi ýaqyt. Uıqym ábden jaqsy qanyp qalǵan. Oıym da, boıym da sergek. Adam bundaı kezde oıanyp ap, mynadaı raqat haldi qımaı, kerilip, jata túsetin ádeti. Ár túrli oılar basqa keledi.

Kenet moınymdaǵy jaram esime tústi. Laǵnet kelgir, osy jara-aq kóńilimdi kirbiń etip bitti-aý! El kózinshe uıalyp, kóılegimniń jaǵasyn da aǵyta almaımyn. Ystyqta da, sýyqta da qorynyp, qymtap alyp júrgenim.

O, ǵajap! Senem be, senbeımin be? Saýsaǵymnyń úshimen moınymdy sıpap kórsem, jara joq. Jazylǵan. Jelimdep tańyp qoıǵan shúberegi túsip qalypty.

Jaranyń orny jym-jylas.

Oı, mundaı qýanbaspyn! Ornymnan atyp turyp, aınaǵa júgirdim. Jara joq. Jaranyń aýzy qara qotyrlanyp bitip qalǵan. Jaradan qutylǵanmyn!

Oı, ǵajap-aı Bundaı da ǵajap ýaqıǵa bolady eken-aý! Dáriger ne em istese de boı bermegen jara edi. Eshqandaı em-domsyz ózinen-ózi jazylǵan.

Gospıtáldan shyqqaly men bul jaraǵa eshqandaı da em istegen joqpyn. Em isteýge jaǵdaı da bolǵan emes. Tek eki-úsh ret kirlep ketken shúberegin aýystyrdym.

Men endi bildim: moınymdaǵy jaranyń shıpasy dári emes eken. Týǵan jerdiń aýasy eken. Jarany sol emdep jazǵan. Tek sol.
Qasıetińnen aınalaıyn, týǵan jer!

10

Sabaq eki mektepte de eki smenamen oqytylady. Men tústen keıin ekinshi, tórtinshi klastardy katar qosyp oqytam. Mektep úıiniń ekeýi de nashar. Osy úshin ádeıi arnap salynbaǵan. Bir kezde adam turǵan, osyndaǵy kóp úılerdiń bireýindeı bákene, qorash tam. Shatyrsyz.
Ásirese, qazaq klastary oqıtyn mektep usqynsyz. Óz aldyna ońasha jeke de emes. Álde kimniń táıpıǵan tam úıiniń jalǵasy.

Bergi, kóshe jaqtaǵy eki bólme mektep bolǵanda, arǵy, qora jaqtaǵy basqa eki bólmede Segizbaı deıtin, qas-qabaǵy túksıgen, tulǵasy aıý tárizdes shaldaý adamnyń semásy turady.

Mektep pen Segizbaı úıiniń esikteri bólek.

Segizbaı jıvsyrenyń osy tóńirektegi birneshe kolhozdy qamtıtyn agent qabyldaýshysy. Kıimdi qatyp kıinedi. Ústinde jańa fýfaıka, shalbar, aıaǵynda syqyrlaǵan hrom etik. Basta bazar qalpaq. Alǵashqyda men bul adamdy onsha unatpaı júrdim. Kisige súzetin buqa tárizdenip, ıegin alqymyna tyǵyp alyp, ejireıe qarap turǵany. Amandassań jóndi amandaspaıtyn tákappar. Ernin bolar-bolmas jybyr etkizedi de qoıady. Sońǵy kezde osy úshin men de onymen jóndi amandaspaıtyn bolǵam.

Mekteptiń dál qasynda, bet aldynda, Segizbaı qojalyq etetin bir qora sharýashylyq bar. Úlken sharbaq qorshaý. Ol qorshaýdyń ishinde jabyq tóbeniń astynda shoqy-shoqy úıilgen jún, teri-tersek. Esigine shombal qara qulyptar salynǵan ár túrli qoıma-skladtar.Shıkizat ótkizgen jurtpen Segizbaıdyń saýda sattyq jasaıtyn arnaıy dúkeni bar. Ol da osynda.

Dúken, dúken degen soń men bir joly kirip edim. Kózim atyzdaı boldy. Sarybeldiń halqy Segizbaıdy kórgende aldyn qıa kesip ótpeı, nege Seke, Seke dep, kishireıip, qurmet etip turatynyn, Segizbaıdyń tákappar bolýynyń syryn endi bildim. Senseńiz álgi jaman dúkende joq nárse joq.

Halyq kóp tutynatyn: ár túrli ishtik-tystyq kezdeme, pıma, galosh, aına, sabyn, bylǵary, shaı qant bári tur. Osynyń qaı-qaısy da osy kezde qapy jerge tambaıtyn zárý zattar.

Bul nege býlaı ekenin surastyrsam, soǵystyń kesirinen saýdadaǵy tártip te ózgeripti. Álgi atalǵan halyq kóp tutynatyn qat buıymdar jıvsyre arqyly da satylatyn bopty. Biraq jaı aqshaǵa satylmaıdy. Jún, qyl, teri-tersek ótkizgenderge, onda da, sol ótkizgen shıki zat qunynyń belgili bir prosentine ǵana beriledi.

Jaı aqshaǵa satylsa, bunyń bári búıtip jarqyrap turmaıtyny belgili.

* * *
Bir kúni túske taman kúndegi ádetim boıynsha mektepke sabaǵyma keldim. Alǵashqy qar jaýyp, kún kaıta jarqyrap ashylǵan. Áli sabaq bastaýǵa erteleý. Klasqa kirmeı, bıylǵy tuńǵysh qardy tamashalap, syrtta ózimmen ózim bolyp turmyn.

Kenet, art jaǵymnan:

— Bala, neǵyp tursyń? — degen daýys estildi. Jalt qarasam, Segizbaı. — Beri kel!

Segizbaı óz esiginiń aldynda tur.

İshimnen myrs etkendeı boldym — «bala». Jurt qampıtyp, «dırektor» dese, bul «bala» deıdi. Tym qursa, «muǵalim» dep te atamaıdy.
İshimnen qyrsaýlanyp, bul ne aıtar eken dep, qasyna jaqyndap keldim .

— Júr, shaı isheıik.

Segizbaı osyny aıtyp, ketip barady. Boldy, iles sońymnan degeni tárizdi. Men álgi arada bir sátke qalshıyp qalyp qoıdym.
Segizbaı artyna burylyp qaraıtyn da emes.

Meniń jynym keldi. Myna shal jyndy ma eı? Júr degenge, meni sońynan tompańdap jóneletin kúshik tárizdi kóre me? Adamsha nege jóndep shaqyrmaıdy? Qatarlasyp, birge nege júrmeıdi?

Syqyrlaýyq kishkene esikten úlken denesimen eki búktelip, kirip jatyp, Segizbaı artyna endi ǵana býryldy. Júrmeı turyp qalǵan meni kórdi:

— Júr, neǵyp tursyń?

Taǵy ezi buıyryp sóıleıdi.

Men ári qyrsyǵyp, ári tańyrqaımyn: óziniń dóreki minezi osy ma? Bolmasa, meni jóndi kisi dep, sanamaǵany ma?

Qalaı da, Segizbaıdyń nysy jeńdi. Mine ol kirgen alasa esikten men de kirip kele jatyrmyn. Buryn bul úıge bas suqqan jan emespin.
Shaǵyn aýyz úı. Edeni jer. Biraq taza. Tór úıdiń kókshil syrmen syrlanǵan esigi qaq jarylyp, ashyq tur. Ar jaqtan edenine tabaldyryqtyń túbine deıin jetkizin, biriniń ústine birin qabattap tósep tastaǵan qyzyldy-jasyldy alasha-tekemetter, eki kisilik aq polskıı kereýet, jibek shymyldyq, qabyrǵaǵa ustaǵan úlken de, ásem kilem kórinedi. Saltanatqa malynǵan tap-taza kóńildi bólme. Esik aldyna aıaq súrtý úshin tastalǵan shúberekke kaıta oralyp, aıaǵymdy barynsha yqtıattap súrtip, syrt kıimimdi sheship, sodan keıin ǵana ter úıge eppen basyp kirdim. Syrtynan qaraǵanda tym qorash jaman tamnyń ishi dál mundaı jaınap turýy múmkin-aý dep, eshqashan oılaǵan emes edim.

Segizbaıdyń úıine kirip kermesem de, semásyn kerip júrmin, bilem. Jaýyqazyn deıtin kempir bop qalǵan qatpa qara áıeli, tórtinshide—meniń klasymda oqıtyn Jibek atty pysyq ta, ójet qyzy bar. Mine solar bárimiz alasa dóńgelek stolda shaı iship otyrmyz. Kesek-kesek opyryp týraı salǵan oppaq tapa pan, tabaqshaǵa sheńgeldep úıip salǵan qarynnyń súr ıisti sary maıy, qant.

Sút qatyp, baptap quıǵan qyzyl shaı.

Bundaı dastarqan búl kúnde kim kóringenniń úıinen tabylmaıdy.

Ystyq shaıdy sypaıygershilik saqtap eppen urttap otyrmyn, basym oı degenge áńki-táńki. Bul qalaı baı turady? Úıiniń ishi anaý, iship-jemi mynaý. Meniń dál art Jaǵymdaǵy úlken qabyrǵa toly bıik etip jınaǵan sándi júk. Quryǵanda on jastyq, jıyrma kórpe bar shyǵar-aý. Bunyń bárin bul qaıdan aldy? Soǵystan buryn jınaǵandary ma?

Biz or qaısymyz ádeıi adam otyrýǵa arnap istegen bir-bir jumsaq, dóńgelek quraq kórpesheniń ústinde otyrmyz.

Dál mundaı turmysy bar adam bul kezde el ishinde sırek. Sırek túgil, kezdespeıdi. Tym qurysa, kolhoz predsedateli nemese aýpartkom sekretary bolsa eken-aý. Jıvsyrenyń jaı ǵana agent-qabyldaýshysy. Buryn mundaılardy jurt kózge iletin be edi!

Segizbaı sózsheń adam emes. Tek anda-sanda maǵan «ish» dep qoıady.

Bet aýzyn saı-saı ájim basqan, tarbıǵan súıek qoldarynyń kók tamyrlary badyraıyp shyǵyp ketken Jaýqazyn tipten jýas. Ózdiginen jan ashym sóıleıtin túri baıqalmaıdy. Tek shaı quıyp bergendi ǵana biledi.

Shaı sońynan Segizbaı:

— Bala, karta oınaýdy bilýshi me eń? — dedi.

— Eptep bilem.

— Bilseń, keshke sabaǵyń bitken soń kel, karta oınaımyz. Jıyrma bir deıtin oıyndy biletin be eń? Qaltańa aqsha sala kel, sony oınaımyz.
Segizbaımen meniń jaqyndasýym, mine, osylaı bastalǵan.

Keıde kún ara, keıde eki kúnde bir ret osynda jınalyp, karta oınaımyz. Qartadan ózge kóńil kóterip, ermek eter nárse munda shamaly. Kıno kelmeıdi, radıo joq. Toı-tomalaq bolmaıdy. Bola qalsa, tym sırek.

Kádimgi jıyrma birdiń ózin oınaımyz.

Bul kúnde aqshadan kúsh ketken zaman. Soǵys ony jaı qaǵazǵa aınaldyryp jibergen. Ýys-ýys kókala qaǵaz kimniń de qaltasynan tabylady. Bazary joq aýylda ol bátshaǵar karta oınaǵannan ózge túkke de jaramaıdy.

Basqa úıge jınalmaı, Segizbaı úıine jınalatyn sebebimiz munda kóńildi otyrýǵa tolyq jaǵdaı bar. Úı jyly, ári taza. Jarqyraǵan áınekti ondyq sham. Soǵys shamdy da, onyń áınegin de joq etken. Kóp úı osy kezde syǵyraıǵan bilte shammen otyr.

Syrt kózge túksıip, juǵymsyz kóringenmen Segizbaı, jalpy, jaman adam emes. Ásirese, jora-joldasyna beıili keń.

Karta oınaýǵa jınalǵan serikterin ol, tym quryǵanda, shaı berip syılamaı jibermeıdi. Biz tór úıde dýyldasyp, qarta oınap otyrǵanda, aýyz úıde aq samaýyr qashan ishseńder men daıyn dep, eki ıyǵynan demin alyp, ándetip daıyn turady.

* * *

Sekeń bizdi ylǵı da qur shaımen qaıtarmaıdy. Keıde odan da góri mándirek birdeńeler sopaq ete qalady. Sekeń bıyl soǵymǵa semiz tý bıe soıǵan. Sonyń eti aýyz úıde, plıtanyń ústinde, kók kastrúlde búlk-búlk etip, daýysy bizge estilip, qaınap jatatyn da kezder bolady.

Et túsirilip, aldymyzǵa kelgen kezde:

— Áı qatyn, álgińnen birdeńe bar ma? — deıdi Sekeń.

Biz kózderimiz qýana jaınap, birimizge birimiz qaraımyz.

Jaýqazyn joq dep aıtpaıdy. Lyp etip, aýyz úıge shyǵyn ketedi de, jarty bótelkedeı spırt alyp keledi. Sý qosylmaǵan. Sý qosqanda, bir bótelke bolady. Sekeń ony qyrly staqandarǵa óz qolymen bólip, quıa bastaıdy.

Otyrys budan keıin tipti kóńildi bola túsedi.

Qaıdan alatynyn qaıdam, áıteýir, Segizbaı úıinen spırt úzilmeýshi edi.

Jaýqazyn ári momyn, ári kónbis, jaıly adam. Tań atqansha otyryp, karta oınasaq ta, qabaq shytyp, byrjıyp-tyrjıǵandy bilmeıdi. Aıaǵynyń ushymen júrip, kyzmet etedi.

Keıde karta oınaýǵa Sekeń ekeýmizden basqa adam bolmaı qalady .Eki qol jıyrma birge azdyq etedi. Sosyn, otyryp alamyz da, beti qalar oınaımyz. Ańdysyp, eseptesip oınasa, bul da qyzyq. Túp ortasy qalaı aýyp ketkenin baıqamaı da qalamyz.

Bizdiń úı kósheniń basy, birqaýym jer.

— Endi jeti túnde qaıda barasyń? Nurılany uıqysynan oıatyp júremisiń? Osynda-aq jata ket,— deıdi Sekeń.
Osylaısha, men ár kezde bul úıge qonyp qalatyn da ádet taptym. Kórpe-jastyq munda jetkilikti. Asty-ústim jańa kórpelerge qopsyp, óz úıimde jatqandaı raqattanyp-uıyqtaımyn.

* * *

Bir kezde Segizbaıdy unatpaıtyn bolsam, endi onyń jaqyn dostarynyń birine aınaldym.

— Iá, Sekeń ómir súre biletin jan. Óziniń ishki esebine berik. Kim kóringenge omyraýyn aıqara ashyp turmaıdy. Áýeli alystan baıqap, barlap alyp, sodan soń jaqyndasady,

Keıbireýler qý deıdi Segizbaıdy. Múmkin, qý da shyǵar, Biraq aqyldy qý.

Sarybelde bul kúnde Segizbaıǵa isi túspeıtin jan kem de kem. Qap-qap jún, soıǵan maldarynyń teri-tersegin arqalaı jurt, qashan kórset, Segizbaıdyń sońynan shubap, eredi de júredi. Sekeń biledi olarmen qalaı sóılesýdi. Ákelgen shıki zatty birden qabyldap ala salmaıdy. Ony-muny syltaýmen bir-eki ret qaıtaryp jiberedi. Unatpaǵan kisilerin, sóıtip, áýrege salyp qoıady.

Teri-tersek alyp keletinderdiń kópshiligi kempir-shal, bala-shaǵa. Eshteńeniń yǵy-jónin onsha bile qoımaıdy. Segizbaı ne aıtsa, soǵan kónedi. Tek áıteýir qabyldap alǵanyna, tegin almaı, azdy-kópti birdeńe bergenine máz bolady. Birinshi sorttyń terisin ekinshi sortpen, ekinshi sorttikin úshinshimen qabyldap alyp jatqanynda sharýalary joq.

Kóp túkirse, kel degen. Bir basyna jeterlik berekeni Seken. mine osylaı jasaıtyn tárizdi. Birdi eki, ekini úsh ete biledi.
Men mektepte sabaq oqytyp turyp, Segizbaıdyń áldekimderdi jazǵyryp, ursyp jatqan daýsyn estımin. «Mynaýyń jún emes, qıqym-sıqym birdeńe ǵoı! Áket ary. Almaımyn. Kerek bolsa, jýyp ákel!»

«Jeti atań qazaq bola turyp, mal soıýdy bilmeıtin neǵylǵan jansyń? Óstip te mal soıyp, teri sypyra ma eken?»
Bir de bir adam Segizbaıǵa qarsy sóılep, daýlaspaıdy.

Segizbaıdyń qolynda qazynanyń elden shıki zat jınaý úshin berilgen pildeı eki myqty aty, arba shanasy bar. Onyń bárin ol óziniń jeke menshigindeı emin-erkin paıdalanady. Baram degen jaǵyna barady qalaǵan ýaqytynda. Tyndyratyn isi bolsa tyndyrady. Otyn-sýdan, jem-shópten taryqqandy bilmeıdi.

Iá, soǵys bireýge soǵys bolǵanmen bireýge yrys. Segizbaı úshin ol yrys bolyp tur.

11

Qys túskeli qashan. Aıaǵyma galoshsyz pıma kıip júrmin. Kún jylymyq kezde kóshedegi qar jipsip, erip jatady da,tabanymnan sý ótip ketedi. Bylǵanysh sý aıaqpen ózińdi jurttyń qory sezinip bitesin.

Galosh tek Segizbaıdan tabylady. Onda da jún, teri ótkizseń.

Bir kúni Sekeń meniń aıaǵymdaǵy shekesine deıin sý jutyp, kóksoqta bolǵan pımalarǵa kózin qıǵashtaı tastap, sál turdy da:

— Mólsheri neshinshi galosh kıetin ediń, — dep surady.

Aıttym.

— Júrshi.

Osylaı dep, Segizbaı burylyp kete bardy. Men sońynan qýana erip jóneldim.

Seken, qorshaýdyń ishindegi dúkenine ertip keldi. Tórgi qarańǵy bólmesine kirip ketip, bir par jańa galosh ustap shyqty.

— Kıip kórshi.

— Shaq eken, — dedim galoshty sý pımaǵa nyǵarlap kıip alyp.

— Shaq bolsa kı.

Raqmetti ózinshe bólek jaýdyryp, sosyn:

— Al endi meniń sizge etkizetin teri-tersegim joq. Qýanyp aqshalaı tólemesem? — dedim.

— Keregi joq.

Sóz osymen bitti.

Arada biraz kún ótip ketken.

Bir kúni Seken, esiginiń aldynda ekeýden ekeý turyp:

— Bala, — dedi.

Men onyń betine qaradym.

— Sen bizdiń kempirdi mektebińe úı sypyrýshy etip, qyzmetke alsań qalaı bolady? Ózi sypyrar. Otyn kesip, jarýyna Jibek kómekteser. Qarap otyrǵanda ne bitiredi? Dán jaǵy osy kúni qıyndap ketti. Azyn-aýlaq tıesili norma bıdaıy iship-jemge sep bolsyn.

Az múdirip, oılandym da:

— Jaraıdy, — dedim.

Úı sypyrýshy eki áıeldiń bireýi naýqasshań. Jumysqa salaq. Ornyna basqa adam alǵym kelip júrgenin Segizbaı biletin.

Norma bıdaı dep otyrǵany qyzmetker, jumysshylarǵa aı saıyn selpo arqyly normamen bıdaı berilip turady. Kolhoz múshelerine, qyzmet istemeıtinderge berilmeıdi.

Jaýqazyndy osylaısha mektepke úı sypyrýshy etip qabyldadym. Mekeme bastyǵy bolyp, ómirimde tuńǵysh ret qol qoıyp, buıryq jazdym.
Sekeń ekeýmizdiń aramyz budan keıin tipti jaqyn bolyp ketti.

12

Ár aıdyń aıaǵynda aýdanǵa barýym kerek. Muǵalimderdiń jalaqysyn jáne oqytýshylar men mektep qyzmetkerlerine aı saıyn osyndaǵy selpo arqyly berilip týratyn norma astyqtyń narádyn ákelýim kerek. Jalaqyny aýdandyq oqý bólimi, narádty aýdandyq tutyný qoǵamy beredi.

Bul úshin mektep meńgerýshisi ózi barýy shart.

Mekteptiń óz kóligi joq. Jolshybaı áldekimdermen selbesip, onda baryp, qaıtarda Tuıyqqa úıge soǵyp, birer kún sheshem men jeńgemniń qasynda bolyp, otyn-sýyna járdemdesip, odan Sarybelge qaıta oralyp jetkenshe, arada bir jetideı ýaqyt ótip te ketti.

Mine Sarybeldemin. Kún aıaz. Juqaltań soldat shınelmen joldan qaltyrap tońyp kelip, Nurıla jeńgeıdiń jedeldete qaınatqan ystyq shaıyna jańa bas qoıǵan betim.

Bir kese shaıdy qolyma ustatyp jatyp, mıyǵynan kúlimsirep:

— Segizbaı dosyń jas qatyn ákep, toı jasap jatqan kórinedi. Baryp qutty bolsyn aıtpaısyń ba? — deıdi.

Bul men úshin kútpegen jańalyq edi. Jeńgeıdiń júzine ejireıe qaradym. Qaljyńy ma, joq shyny ma?

Nurıla jeńgeı menimen qaljyńdaspaıdy.

— Segizbaıdyń áıeli bar emes pe?

Nurıla jeńgeıdiń ústińgi qasqa tisiniń bireýi syrtqa qaraı shyǵyńqyrap bitken. Sál jymısa-aq, jarqyrap shyǵa keledi. Sonysy aqsıyp, mysqylmen kúlimsireı otyryp sóıledi:

— Shal degender bul kúnde qutyrdy emes pe? Áıelderin ajyrastym at qylyp, bólek shyǵaryp qoıady da, burynǵysha jas toqal alady. Segizbaı dosyn, da sóıtse kerek. Jaýqazyndy qyzymen bólek shyǵarǵan kórinedi.

Meniń tańyrqaýymda shek joq. Iapyraı á, Seken búıtedi dep, kim oılaǵan? Aralas-quralas júrip, onyń mundaı oıy bar ekenin buǵan deıin men qalaısha sezbegenmin? Ol tek meniń aýdanǵa ketýimdi kútip qana turǵan ba?
Qalaı tez alyp úlgergen?

— Kimdi alypty? Osy Sarybeldiń adamy ma?

— Joq bul araniki emes, Kómirshi jaqtan ákelse kerek. Kúıeýi soǵysta ólgen jas kelinshek kórinedi.
Kómirshi deıtin shaǵyn qystaq osy aradan kórinip tur, jap-jaqyn. Sekeń shanasyn jegip alyp, teri-tersek jınaýǵa al kettim dep, ylǵı da solaı qaraı tartyp otyratyn edi. Neni jınap júrgeni endi belgili boldy.

Oı, qý-aı! Qashan qaqshyp túskenshe, sezdirmeýin qarashy!

Mundaǵy negizgi keshe uzynnan uzaq sozylǵan bireý. Mektep pen Sekeń úıiniń turǵan orny poselkeniń orta tusy. Nurıla jeńgeı aıtqan jańalyqty óz kezimmen kórip bilgenshe taqat qylmaı, osylaı qaraı aıańdap kele jatyrmyn.

Anadaıdan baıqaǵanym: Sekeń úıiniń esiginiń aldy áıel, bala-shaǵaǵa tolyp ketken. Bireý kirip, bireý shyǵyp, abyr-sabyr. Endi mende eshqandaı da kúdik qalmady.

Oı, pále-aı! Sekeń pále eken. Onyń bundaı oıy bar dep, kim oılaǵan?

Báse, Jaýqazyn beısharanyń qabaǵy bir ashylmaıtyn edi-aý. Kúıeýiniń kóńiline jelik kirip júrgenin sezedi eken ǵoı.

— Assaloýmaǵaleıkom! — dep, tór úıdegi shaı iship otyrǵan bir top adamnyń ústine kirip keldim.

Aýyl daǵdysy boıynsha qaq tórde kárıalar. Olardan tómenirek kárıa bolýǵa daıyndalyp júrgender. Odan da tómen jigitter men kelinshekter aralas. Osy sońǵy top: «Kel! Kel, muǵalim», desip, aralaryn ashyp, oryn bosatysty.

Sekeń nardaı bolyn, keýdesin tik ustap tórde, kárıalardyń qatarynda otyr.

— Seke, nıet qabyl bolsyn, — dedim.

Sekeńniń aýzy jybyr etti de, basyldy.

Ystyq shaı aldyma kelip te qaldy.

Meniń esil-dertim shaıda emes, Seken alyp otyrǵan jas toqalda. Ol qaıda? Qandaı adam? Myna toptyń ishinde ne istep, qalaı otyr?
Áıelder negizinen, samaýyryn mańynan oryn tepken. Eki jas kelinshek qonaqtarǵa shaı quıyp otyr. Sonyń biri buryn men kórmegen beıtanys, úrip aýyzǵa salǵandaı, kózderi jaıqalǵandaı, tolyqsha aqsary kelinshek. Qasyndaǵy basqa áıelderden bólekshe, úlde men búldege bólenip, saltanatty kıingen. Basynda shashaǵy omyraýyna tógilgen appaq jibek sháli. Súp-súıkimdi, qyzǵylttaý nurǵa toly júzin tómen salyp, óte bir ıba saqtap, áldeneden qysylǵan tárizdenip otyr. Eshkim aıtyp, tanystyrmasa da, Seken, qondyrǵan totyqus osy ekenin men birden bildim. Ádemi! Kórki de, súıkimdiligi de kelisken. Jas shamasy jıyrmanyń bes-altaýynda.

Shynymdy aıtsam, álgini Sekeńe qıǵym kelmeı barady...

On, pále-aı, toryna qalaı túsirdi eken?

Jas toqaldan kózimdi ala almaıtyn tárizdimin.

Aýzynyń salymdysyn qaraı gór dep, ishimde qyzǵanyshtyń oty tutanǵandaı bop, tórdegi Sekeńdi de barlap qarap qoıam. Ol búgin erekshe shıraq, kóńildi. Jemtigin búrip túsip, toıattaǵan qyrandaı babynda. Kishirek qońyr kózderinde jaltyldaǵan ot bar. Eki beti nurly, qasyndaǵy myjyraıyp-tyjyraıǵan shal-shabyrǵa qaraǵanda, áli de jigitteı.

Jas toqaldyń syrǵa toly ap-aıqyn sıqyr kózderi birneshe ret meniń kózderimmen toqaılasyp qalǵan kezder boldy.

* * *

Meniń bir tań qalǵan nársem Jaýqazyn da osynda. Syrtta ot jaǵyp, otyn jaryp, qyzmet qylyp júrgenderdiń bireýi sol. Bunysy qalaı? Baıym jas qatyn aldy, tósek jańǵyrtty dep, qýanǵany ma?

Qaıdan qýansyn. Basqadaı amal-aılasy bolmaǵan sop, beıshara, lajsyz kóngeni de.

Qaıda barady kónbeı? Qulyndy bıe tárizdenip, sońynan qyzyn shubaltyp ketkenmen qaıda baryp syıady?

Jaýqazyn men Jibekti Segizbaı kósheniń arǵy betinde basqa úıge shyǵarypty. Bunda jas toqaly ekeýi qalypty. Bul tek zańǵa tompaq kelmes úshin sóz júzinde bólektený. Al is júzinde olaı emes. Sender áli de bolsa meniń qanatymnyń astyndasyńdar. Men turǵanda ashtan ólip, kóshten qalmaısyńdar. Men senderdi nazarymnan tys tastamaımyn degeni bul sharasyz eki bıshara janǵa.

Sol úshin de Jaýqazyn onyń aıtqanyna kónip, aıdaýyna júredi. Qutyrǵan qaqpas, alatyn jas qatynyńdy ala ber. Tek bizdi kózimizdi bozartyp, aıdalaǵa qýyp jibermeseń bolǵany dep qaraıdy.

Dármensizdiń qolynan basqa ne keledi?

* * *

Sekeń sóıtip, bir úı edi, eki úı boldy. Osylaısha zańǵa qaıshy keltirmeı, jolyn taýyp, eki úı bolyp jatqandar osy kúni el ishinde az kezdespeıdi. Ásirese, malshylardyń arasynda kóp.

Soǵys jigit ataýlyny sypyryp áketti. Aıaq-qoly balǵadaı jas kelinshekterdi baısyz qaldyrdy. Olar endi qý tizelerin qushaqtap, qashanǵy jalǵyz sarǵaıyp jatady? Kúıeýlerinen qara qaǵaz alyp, úmiti birjolata óshkenderi shal da bolsa, joǵynan bary deıdi de, kóz jumbaıǵa basyp, tabylǵan erkek ıistige tıip-tıip alady. Sonyń biri Altyn, Sekenniń jas toqaly.

Atyn ózine laıyq taýyp qoıǵan.

Báıbishe, toqal bir birimen aralasyp, biriniń úıine biri kirip-shyǵyp júredi. Ol túgil, tamaqty kóbinese, Altyn otyrǵan úıde bári birge ishedi. Ek úıdiń arasy kósheniń arǵy beti men bergi beti, jap-jaqyn.

Jaýqazyn Altyn úıiniń qyzmetshisi tárizdi. Otyn jarý, sý ákelý sekildi úıdiń ishki-tysqy jumystaryn, kóbine-kóp sol atqarady. Ol bolmasa, Jibek atqarady. Aq saýsaq myrza toqal Altyn, negizinen, boıyn kútip, úıde otyrǵandy biledi. Áldekimshe kósteńdep, kóshege kóp shyqpaıdy da.

Bul ekeýiniń ar jaqtarynan qalaı ekenin kim bilsin, al ber jaqtarynan tatý ázirinshe. Segizbaı barda da, joqta da shaıdy shoshaıyp, birge iship otyrady. Kishisi úlkenin ámende syılap, siz dep sóıleıdi. Bilmeıtin adamǵa biri jeńge, bireýi kelin tárizdi.

Kúndes eki áıeldiń arasynda bolatyn birin biri azýǵa salyp, shaınap tastasam deıtin kijingen doly arazdyq bul ekeýinen, ázirinshe, baıqalmaıdy.

* * *

Altynǵa úılendi de, Sekeńniń minezi kúrt ózgerdi. Arqandalǵan atsha úı mańynan uzap shyqpaıtyn boldy. Buryn eki kúnniń birinde arba-shanasyn jegip alatyn da, teri-tersek jınaýǵa el aralap ketetin. Keıde bir qonyp, keıde eki-úsh qonyp, aýylǵa sodan soń oralatyn.
Kázir ol el aralaýǵa tym sırek shyǵady. Qonyp qalý deıtin endi bolmaıdy. Eki atty ter-ter etip, túndeletip bolsa da Sarybelge qaıtyp oralady. Sulý toqaldy qoltyǵyna qysyp jatyp uıyqtamasa, kóńili kónshimeıtin tárizdi.

Sekeńniń úıine jınalyp, karta oınaýymyz da azaıdy. Oǵan kartadan góri qyzyǵyraq basqa ermek tabyldy.

Jumys sońynan bala, júr, shaı ish deýdi de ol maǵan endi sırek aıtatyn boldy. Meniń ol úıde burynǵysha qalaǵan ýaqytta erkindep. kirip barýymdy da onshalyq jaratpaı turatyn tárizdi.

Men osynyń bárin kóre tura, kórmegen, baıqaı tura, baıqamaǵan bolam. Men úshin Sekeń sol burynǵy Sekeń. Onyń úıi sol burynǵy emin-erkin aralasyp, kirip-shyǵyp júrgen úıim. Sabaqqa erteleý kelsem, syrtta tońyp turmaımyn. Osynda kirip, ýaqyt ótkizemin.

Bundaıda Altyn keıde jalǵyz otyrady. Kúıeýi bar kezdegiden ózgeshe erkin de, jyly qabaqpen qarsy alady. Ekeýmiz ony-muny ázil sózder aıtysyp, jarasa qalatyndaımyz. Buryn bundaıdy basymnan kóp keshpegen uıańmyn. Naǵyz aıtqym kelgen sózimdi aıta almaı, ýaqytty tekke ótkizip alǵanymdy sońynan bir-aq bilip, qap dep, barmaǵymdy tistep, ókinýmen bolam.

13

Úsh adam Sekeńiniń úıinde karta oınap otyrmyz: men, Sekeń jáne osy «Karl Marks» kolhozynyń zavhozy Ábdibaqas sholaq Ábdibaqas oń qolyn soǵysqa berip qaıtqan. Bary tek sol qoly. Jalǵyz qolmen ol bárin de isteıdi: ózi kıinip, sheshinedi, atty ózi erttep minedi.
Jalǵyz qol karta oınaýda da eshkimge ese jibermeıdi.

Soǵan qaraǵanda, bir qol kimge de bolsa jetkilikti tárizdi.

Altyn karta oınamaıdy. Ákesine erkelegen jas balasha ol meniń týra bet aldymda, kúıeýiniń dóńbekteı úlken tizesine bir jambastap súıenip, karta oınaýshylarǵa móldirep qaraýmen otyr.

Meniń oı-zeıinim oıynnan góri Altynda. Qolymdaǵy kartaǵa qaraǵan bop, kartanyń asty ústinen Altyn jaqqa syǵalap, kóz tastaımyn. Dop-domalaq bultıǵan, kóıleksheń, ásem bókse, sál ǵana búgip alǵan túzý tolyq aıaqtar tamsanyp, eltip, keıde tipti, ózimdi ózim umytyp qaramasyma qoımaıdy. Partalas áriptesterimniń ózime arnalyp aıtylǵan sózderin estimeı qap, dál bir shoshyp oıanǵan adamdaı selk ete qalatyn kezderim bolady.

Altynnyń da nazary mende bolýǵa kerek. Urlana qarasqan kózder, keıde, bir birimen toqaılasyp qalady. O, kózder! Til aıtyn jetkize almaıtyndy jalt etken bir ǵana qaraspen aqtaryp, aıtyp salatuǵyn syrshyl da, sıqyr kózder! Erkek pen áıel arasynyń san qıly qupıa páleketi eń áýeli osy senderden bastalady. Órt senderden bastalady. Úlken órttiń shyǵýyna kózderdegi jalt etken jalǵyz ushqyn sebepshi.

* * *

Arada biraz kún ótip ketti.

Bir kúni mektepke sabaǵyma kelsem, Sekeń esik aldynda óziniń tańdaýly aty qara ker jorǵany kók qashabaǵa jekkeli jatyr. Onda eki at, eki shana bar. Bári qazynaniki. Kártań jýan baqaı jıren at pen qanatty jaıdaq shanany ol ony-muny jumys úshin, aıtaıyq, teri-tersek jınaýǵa nemese otyn-sýǵa jegedi. Al qara ker jorǵa men kók qashabany olaı-bylaı boı jazyp shyqqanda, myrza júristerge jegip, paıdalanady.

Ár attyń ár shananyń qyzmeti bólek-bólek.

Jolaýshy júrgeli jatqanyn bildim de, qasyna kep, sálem berdim:

Seke, bir jaqqa barǵaly jatyrsyz ba?

Aýdanǵa barmaǵaly talaı bolyp edi... — dep Sekeń sózin eki ushty etip toqtady.

Meniń ishim qýanǵannan qyp ete qaldy. Biraq ony sezdirmeýge tyrysyp, klasqa kirip kettim.

Shattyq kernegen júregim apaı-topaı. Iá, aýdanǵa Sekeń barmaǵaly, shynynda da, kóp boldy. Endi ol az sharýamen barmaıdy. İstep júrgen jumysynyń bir aılyq pa, eki aılyq pa esep-qısabyn aparady. Ony onda tapsyryp, ótkizedi. Bankten aqsha alady. Jıvsyreden jańa tovarlar alady. Bunyń bári bizdiń mynaý qaǵazbastylyq zamanda op-ońaı tez bite qalmaıdy. Quryǵanda, birneshe kúnge sozylady. Bul ýaqyttyń ishinde Altyn munda jalǵyz ózi...

 

Endi qalaı qýanbaıyn?

Klasta sabaq oqytyp turyp, eki kózim terezeden syrtta, jol júrýge qamdanyp, úıge bir kirip, bir shyǵyp júrgen Segizbaıda. Tezirek ketse eken! Ketse eken dep tileımin. Aınyp qalmasa eken.

Qap, álginde qaıda baratynyn beker suradym-aý. Ol pále, sezik oılap qalýy ábden múmkin.

Ýra! Segizbaı paltosynyń syrtynan etegi jerge shubalǵan qara seńseń ishik kıip, qolyna uzyn arba qamshy ustap, shyǵyp keledi. Bul endi ketpek bolǵany. Áne shylbyrdy mama aǵashtan sheship ala bastady. Attyń basyn kóshege qaraı burdy. Meniń qýanyshymdy sezgendeı qara ker typyrshyp, shanany alyp jónelýge ol da asyq. Aıýdaı qorbıyp, biri ózi shanaǵa ázer syıyp, otyryp jatyr Segizbaı.

Ol endi aınymaıdy.

Oı, men qandaı baqytty edim.

* * *

Bir sabaq bitken. Úzilis. Úıinde jalǵyz otyrǵan Altynǵa jetip barǵym keledi. «Urynyń arty qýys» degen ras-aý, Jan-jaǵyma seziktene jaltaqtap qarap, ázer batyp kirdim.

Altyn aýyzǵy bólmede ot jaǵatyn plıtanyń túbinde astyna kishkentaı tapal oryndyq qoıyp, symtemirmen shulyq pa, qolǵap pa, bir nárse toqyp otyr. Tap kázir meniń kelýimdi kútpegendeı tańyrqap, baǵjıa qarap qalǵan. Nege keldiń! Senin jaıdan jaı kelmegenińdi sezemin dep turǵandaı kez qarasy.

Óńinde tańyrqaý men abyrjý aralas.

Onyń jalǵyz ekenin kórip, qýandym. İzdegenim tabylǵandaı qasyna arsalaqtap, jetip bardym. Biraq jattap kelgen sózderimniń aýzyma biri túsetin emes.

— Neǵyp otyrsyń? — dep, dál bir burynnan alysyp oınap júrgen joldasymsha ıyǵynan eki qoldap basyp, tóne tústim.
Altyn tym jýas, ózimsingen daýyspen:

— Ary tur, bireý-mireý kep qalady, — dedi.

Ádemi úlken kózderinde balqyǵan jyly nur bar.

Tap sol kezde syrt esik ashylyp kelip ketsin. Jaýqazyn edi kirip kele jatqan.

Jaýqazyn ol da jaman sasty. Dál mundaı ábes te,tosyn jaǵdaıdyń ústinen túsermin dep, ol, árıne, oılamaǵan. Ne úıden kaıta shyǵyp keterin, ne sol kirip kelgen boıda bermen qaraı júrerin bilmeı, esik aldynda betin teris buryp, eńkeıip, ózimen ózi bolyp, qunjyńdady da qaldy. Sosyn, aqyry, bizge qaraýǵa júzi shydamasa kerek, úıden kaıta shyǵyp ketti.

14

Altynǵa sozǵan qolymdy taǵdyrdyń qaǵyp tastap, jasaǵan eskertpesi edi bul. Men ony tyńdamadym.

Tún. Aıaz. Sarybeldiń halqy otyndy, shamǵa quıatyn jer maıdy únemdep, bul kezde erte jatady. Bir de bir úıdiń terezesinen jyltyraǵan jaryq baıqalmaıdy.

Bos kóshemen shyny kardy syqyr-syqyr basyp jalǵyz ózim kele jatyrmyn.

Sýyqtan qorynǵan ıtter de ózderinin, jyly uıalarynan shyqqylary kelmeıdi. Beısaýat kóshe kezgen bul kim-eı degendeı, jatqan oryndarynan bastaryn da kótermesten, ár jerden mańq-mańq etip, jalqaý úrip, tez basylady.

Mynaý mine ózim sabaq beretin, qazaq klastary oqıtyn mektep. Áýeli syrttaı sholyp, aınala qarap óttim. Bireý-mireý túndeletip, mekteptiń otynyn urlap, birdeńesin búldirip júrgen joq pa? Tekserýge, qaraýǵa tolyq qaqym bar adammyn.

Mektep aman. Terezeler bútin.

Mekteptiń esigine qulyp salynbaıdy. Dybyrsyz eppen ashyp, ishke kirdim. Klass ishi ala kóleńke, jyly. Eń artqy partalardyń bireýinde otyrmyn oıǵa batyp. Ne isteımin? Baram ba Altynǵa? Qalaı baram? Ne aıtam? Esigin ashpaı qoısa, qaıtem?

Joq, ashpaýy múmkin emes.

Múmkin, jalǵyz emes shyǵar? Qorqam dep, Jibekti qoınyna birge alyp jatqan bolsa she?

Kóp otyrdym qınalyp. Mine osyndaımyn. Batyl bolatyn jerde batyl bola almaımyn da, sońynan opyq jep, ókinip júrem. Erteń de sóıtpesem neǵylsyn!

Dál qazir Altyn ekeýimizdi bólip turǵan bir ǵana tam qabyrǵa. Ar jaqta ol da, ber jaqta men. Qol sozym jerde, óziniń jyly tóseginde, eshteńeden qapersiz pyr-pyr uıyqtap jatyr. Meniń munda mysym quryp, kúızelip otyrǵanymdy ol bilmeıdi de.

Qabyrǵany tyqyldatyp ursam ba eken? Múmkin, men ekenimdi bilip, esik ashar? Syrtqa shyǵar?

Túndeletip Segizbaı kelip qalsa she? Joq, kelmeıdi. Qyryq shaqyrym jerdeı sharýasyn bitirmeı, nege kelsin.

Qıal keledi basyma. Qabyrǵany, áne, ana aradan, irgeden adam denesi syıatyndaı etip, úńgip tessem. Sol tesikten Altyn jatqan bólmege zyp etip, kirip barsam? Tesiktiń arǵy aýzy Altyn tóseginiń astynda bolsa. Ol ekeýimizden basqa eshbir jap bilmese bul tesikti. Qalaǵan ýaqytta kirip-shyǵyp júrsem. Dál bir myń bir tún ertegisindegi tárizdi. Shirkin, qandaı raqat bolar edi.

Ózimdi ózim qaıraýmen jelkeden búrip ap. turǵyzdym da, syrtqa shyqtym. Tóńirekti jaqsylap qarap aldym da, Altyn úıiniń esigine keldim. Tereze perdeler túsirýli. Esik berik. Júregim keýdeme syımaı, dúrs-dúrs etedi.

Esikti qaqpas buryn qora jaqty jáne bir aınalyp, qarap óttim. Iá, Sekeń kelmegen. Kelse, qara ker jorǵa qorada shópti byrt-byrt jep turar edi. Qara ker de, kók qashaba shana da kórinbeıdi.

Táýekelge bel baıladym — esikti saýsaǵymnyń syrtymen aqyryn tyq-tyq qaǵyp, ar jaqtan ne dybys estiler eken dep, qulaq tostym.
Sol-aq eken, tór úıdiń esigi ashyldy:

— Bu kim? — degen Altynnyń súıkimdi daýysy estildi.

— Men...

Sóz bitti osymen. Júrisi biliner-bilinbes bolyp, Altyn beri aýyz úıge shyqty. Esiktiń ilgeshigin syqyr etkizip, ashyp jiberdi. Men keletinimdi bilip, uıyqtamaı tosyp jatqandaı edi.

Alasa, ish jaǵy shuńǵyl esikten ún túgel kirip kele jatyrmyn. İstiń bastalýy ári ońaı, ári sátti bolǵanyna qýanyshtymyn. Altyn da únsiz. Meniń sońymnan esiktiń ilgeshegin qaıta ilip jatyr.

Altyn meni oraǵytyp, tór úıge ótip barady. Lám-mım dep, bir aýyz sóz aıtpaıdy. Men onyń sońynan ilese kirdim.
Altyn tósegine jatyp jatyr.

Meniń ne isteýim kerek ekeni ózinen ózi túsinikti bolyp qaldy. Tór aldynda, tósektiń qasynda tikemnen tik turyp, sheshine bastadym. Altyn bunyń ne demeıdi. Meniń sheshinip bolýymdy kútip qana jatqandaı.

15

Túnniń talaı ýaqyty bolǵan. Altyn ekeýimiz jaı taýyp, sabasyna túsken kóńilmen qushaǵymyz aıqasyp, áńgimelesip jatyrmyz. Áıeldiń erki óz qolyma kóshken soń men ony tergeýge ala bastaǵandaımyn. Ózińe teń emes, shal adamǵa nege tıdiń dep suraımyn. Altynǵa bul suraq unamaıdy. Balasha burtıyp, óı, qoıshy, tıgim keldi, tıe saldym. Kolhozda ketpen arqalap júrmekpin be deıdi.
«Tıgim keldi, tıe saldym» Altyndaı tartymdy sulý áıeldiń aýzynan mundaı sóz estigenime qynjylatyn tárizdimin.

— Segizbaı seni qalaı kóndirdi?

— Óı, qoıshy. Men onymen sóılesti ǵoı deısiń be? Teri-tersek jınap, aýylǵa kelip-ketip júretin. Áıimhan deıtin jaqyn jeńgem bar edi. Shyǵannan shyqqan jylpos. Qaıdan tapqanyn, sopy taýyp alypty. Sol Áıimhan kúndiz-túni basymdy urshyqtaı aınaldyryp, qalaı tıip qalǵanymdy ózim de bilmeımin.

Bul sózden Altynnyń jalpy ómir ataýlyǵa, onyń ishinde óz ómirine de, jeńildeý qaraıtyndyǵy baıqalatyn edi. Bul kúnde ondaılar bir ol emes, kóp. Soǵys jurttyń bolashaq úmitine deıin azaıtty.

Altyn bir úıde bir ózi erke bolyp ósken eken. Jeti klastan keıin oqymaǵan. Orta mektep óz aýyldarynda joq. Al basqa kolhozǵa qyz bala syrtqa shyqsa, buzylyp ketedi dep, ata-anasy jibermegen. «Buzylmaı turǵanda» jasyn ósirip, kúıeýge bergen. Kúıeýi sol aýylda ózin oqytqan muǵalim eken. Soǵysta ol qaza tapqan.

Endigi taǵdyry mynaý.

Tań atpaı, el aıaǵy qozǵalmaı, men taıyp otyrdym. Bul joly ózime ózim rızamyn. Mine, osyndaı batyl bolý kerek dep,ózimdi ózim arqaǵa qaǵyp, maqtap kele jatyrmyn.

Kún artynan kún ótip jatty.

Sekeń ana joly aýdanǵa bir qonyp, qaıtyp kelgen. Sodan beri eshqaıda uzap shyqqan emes. Maǵan bul unamaıdy. Sekeń birdeńeden sezik almas úshin men endi ol úıge aıaǵymdy tarta basýǵa tyrysam. Osy kúni Altyńmen, kóbinese, alystan, qas-qabaqpen uǵynysam. Áneýgi tún — baqyt túni bir kórgen túsim ǵana tárizdi. Jatsam-tursam sonyń taǵy da qaıtalanýyn arman etem.

Ol úshin Sekeń ketý kerek bir jaqqa. Qonatyn bolyp, uzap ketýi kerek.

Kúndiz-túni Altyndy ǵana oılaımyn.

Mahabbat joq deıdi keıbireýler. Mahabbat joq bolsa, bul ne endi? Altyndy kórgim, onymen birge bolǵym kelip, yntyǵyp turýym nelikten?
Mahabbat bir-aq ret bolady deıdi. Bul da jalǵan. Men ózim talaı qyzǵa ǵashyq boldym. Sonyń bárine de ólip-óship, shyn ǵashyq bolǵan edim. Ǵalıany qalaı súısem, Altyndy odan kem súımeıtin tárizdimin.

Múmkin, qyzdar da, áıel zaty da solaı shyǵar?

* * *

Áıel men erkektiń bastańǵysyn bir kún týyrlyq jasyrady, bir kún úzik jasyrady. Úshinshi kúni, bári bir, jarıa bolady deıdi qazaq. Sol ras.
...Tún. El jatyp qalǵan. Dándep alǵan ádispen taǵy da Altynnyń esigin tyq-tyq qaǵyp turmyn.

— Bu kim?

— Men...

Esiktiń ilgeshegi ashylyp jatyr.

Taǵy da sol ter aldynda, tikemnen tik turyp, sheshinip jatyrmyn. Bári sol ana jolǵydaı.

Túnniń birtalaı ýaqyty bolǵan. Altyn da men de oıaýmyz. Ólip-óship, zaryǵyp kezdeskende, deni durys adam uıyqtaı ma?

— Tań atyp qaldy, bar endi. Bireý-mireý kórip qoısa, uıat bolady, — deıdi Altyn.

Men qazir ketem deımin de, jata túsem. Altynnyń ystyq qushaǵyn qımaımyn. Budan soń qashan taǵy da kezdesýdiń sáti kelgenge deıin jáne zaryǵyp bitetinim sózsiz.

Kenet, syrtta at tuıaǵynyń qardy syqyr-syqyr basqany, shana tabanynyń syrǵanaǵan dybysy estilgendeı boldy. Altyn da, men de eleń ete qaldyq. Dybys birden birge aıqyndalyp, osy esiktiń aldyna qaraı jaqyndap keledi. Qara ker jorǵanyń pysqyrǵany ap-anyq tanyldy,

— Keldi! — dedi Altyn úreıi ushyp...

Kim kelgeni bylaı da belgili edi.

Atyp turyp, jalma-jan kıinip jatyrmyn. Kıimderimdi kóregendik jasap, biriniń ústine birin rettep, úıip qoıǵanym qandaı jaqsy bolǵan.
Syrttaǵy shana bul kezde terezeniń dál tusyna kelip toqtady. Segizbaı ekeni daýsyz. Ap-aýyr denesimen qashabany syqyrlatyp, áne, jóńkilip túsip jatyr. Qaraǵaıdaı siresken pıma, onyń syrtynan galosh kıgen aıaqtaryn bireýine bireýin torsyldatyp soǵyp qoıady. Shyny qardy shyqyr-shyqyr etkizip, beri esikke qaraı kele jatyr.

Esik qaǵyldy. Altyn uıqysynan jańa oıanǵan adam bop:

— Bu kim? — dedi.

— Men.

Sekeńniń kújil jýan daýysy.

Altyn ekeýmiz tilsiz uǵynysyp, birimizdiń sońymyzdan birimiz qabattasyp, aýyz úıge shyqtyq. Ol alda, men arttamyn. Altyn esiktiń ilgeshegin ashyp jatyr. Men onyń qalqasynda buryshta baıqalmastaı bolyp, tyǵylyp turmyn.

Esik beri ishke qaraı ashylatyn. Segizbaı únsiz jóńkilip kirip kele jatyr. Ony qasynan ótkizińkirep jiberdi de, Altyn ym jasap, meni shyntaǵymen qaǵyp qaldy. Al jónel degeni. Altyn men esiktiń arasynan zymp berip, zytyp jóneldim. Segizbaı baıqamaı, sezbeı qalǵan tárizdi. Artymnan Altyn esikti qaıtadan jaýyp jatty.

Aman-saý qutylǵanyma qýanyp, kósheniń basyna deıin júgirdim.

17

Ol kezde shylym shegem. Jigit bop, óz tizginimdi ózim qolǵa alǵannyń belgisi dep, bul kásipti armıada úırengem. Papıros, sıgaret tabylatyn kez emes. Sasytyp, burq-burq soratynymyz qoldan týralǵan kók temeki, mahorka.

Úıge kep, júregim ornyqqan soń shalbarymnyń qaltasyna qol salyp, portsıgarymdy izdedim. O, sumdyq! Portsıgarym joq! Mana Altynǵa bara jatqanda bar bolatyn. Jolda shylym orap shekkem.

Júregim sý etip, birden bildim — portsıgar álginde qarbalas kıinip jatqanymda, Altynnyń úıine túsip qalǵan.
Endi ony Segizbaı taýyp almasa neǵylsyn?

Sý ete qalǵan júregim muzǵa aınalyp búkil arqa basym shymyrlap bara jatyr.

Óıtpeı she? Segizbaı ol portsıgardy jaqsy biledi. Meniki ekenin kúnshilik jerden kerip, tanıdy. Qarta oınaǵan kezde myrzasynyp, ylǵı da stoldyń ústine qoıyp qoıatynmyn. Sekeń odan san ret shylym orap shegip, qaqpaǵanyń syrtyna bizben shuqyp, qıǵashtap jazylǵan

«Kemelhannan Erkinge eskertkish» degen jazýyn talaı oqyǵan.

Kemelhan áskerde birde qyzmet istegen joldasym. Sýdaǵy malta tas tárizdi syrty jyp-jylmaǵaı osy bir qalaıy portsıgardy armıadan bosap, elge ketigi bara jatqanymda eskertkishke sol syılaǵan bolatyn.

Qurydym. Sekeń taýyp alsa, anyq qurydym. Bátshaǵar, qaltamnan ylǵı da túsip qala beretin edi. Qap, osynyn, osylaı bolaryn aldyn ala nege oılamadym eken? ishki qaltalarymnyń bireýine yqtıattap, nege salyp qoımadym?
Kemelhannan osyny attaı qalap, atandaı surap alǵan, tipti, ózim edim-aý. Sóıtsem, basyma pále bolý úshin alǵan ekenmin ǵoı.

* * *

Menen keıin Segizbaı úıinde ne bolyp, ne qoıǵanyn qıalymmen kórip bilem: syrt esikti bekitip bolyp, Altyn sham jaqty. Tór aldynda, tósekke taıaý jerde kókala tekemettiń ústinde appaq bop, jarqyrap jatqan portsıgardy kórdi Segizbaı. Portsıgar emes, jylan, aıdahar kórgendeı boldy.

— Mynaý kimdiki?

Altynda ún joq. Óńi qashyp, záresi ushyp barady.

— Bul munda qaıdan jatyr?

— Bilmeımin...

— Hege bilmeısiń, buzylǵan qanshyq? Sen bilmegende, men bilem be? Aıt, myna úıde kim boldy?

Budan keıingini qıaldaýdyń ózi qorqynyshty.

18

Tańerteń tósegimnen aýyryp oıandym. Etim ysyp, eki shekem lyq-lyq etedi. Basymnyń saqınasy ustaǵan.

Osy aýrý mende bala kezden bar. Kún ótse, uıqym qanbasa, bir nársege qatty tolqyp kúızelsem, qaıǵylansam, alyp uratyn ádeti.
Aýyryp qalǵanyma, sóıtip, mektepke bara almaıtyn bolǵanyma, dál osy joly qýandym.

Qazaq klastaryn oqytatyn ekinshi muǵalim Saqysh deıtin momyndaý, jóni túzý kelinshek. Soǵan aýyryp qalǵanymdy aıtyp, meniń klastarymdy sen oqyta tur dep, qaǵaz jazyp jiberdim.

Mine endi basymdy tańyp alyp, tór aldynda yńq-yńq etip jatyrmyn. Oıymda Segizbaı, Altyn, portsıgar.

Budan da jazylatyn shyǵarmyn-aý. Sosyn, mektep jaqqa qalaı baram? Segizbaıdyń kózine qalaı kórinem?

— Bala, beri kel. Mynaý seniki me?— deıdi de, qaltasynan portsıgardy jarqyratyp sýyryp alady...

Odan da qara jerge kirip ketkenim artyq emes pe?

Nurıla jeńgeı ne bilsin, túk te bilmeıdi. Aılanqastap, kúlimdep, qasymnan shyqpaıdy.

— Sýyq tıgizip alǵansyń ǵoı. Sorpa qaınatyp bereıin, Terlep ish, táýir bolyp ketesiń, — deıdi.

Ańqaýsyń-aý, jeńeshe. Sýyq tıse, dál munsha kúızelermin be? Mynaý sútteı uıyǵan tynysh dúnıeni búldirdi «dırektor» balań. Ózine ońaı aıyqpastaı aýrýdy qoldan jasap aldy. Sodan endi qalaı qutylýdyń jolyn izdep jatyr.

Oı, dúnıe-aı! Baıansyz, sum dúnıe. Keshe Altynmen qushaqtasyp jatqanda menen baqytty jan joq edi. Búgin endi menen sorly, menen baqytsyz jan jáne joq. Taǵdyrdy men qyrsyq taǵdyr deıtinim mine osydan ǵoı, Ýaıymsyz, qaıǵysyz raqat ómirdi ol maǵan eshqashan da baıandy etip kórgen joq. Meni, qalaı da, birdeńege uryndyryp júrmese, súrindirip júrmese, taǵdyrdyń ishi kebedi.

Joq, men bara almaımyn mektep jaqqa. Erteń túgil, búrsigúni de, tipti eshqashan da bara almaımyn, Óshiremin qaramdy. Sýǵa batqan tassha zym-zıa joǵalamyn.

* * *

Taǵy da Qarasazdamyn. Aýdandyq oqý bóliminin keńsesin syrtta toryp, batyp kire almaı júrgenime bir saǵattan asty. Ne aıtam? Muǵalim bolǵym kelmeıdi deımin be? Joq, álde basqa mektepke suranam ba?

Qandaı sebep-syltaý oılap tabamyn?

Qolyna portfel ustaǵan, shubalǵan qara ton, qara malaqaı kıgen, boıy alasalaý bireý kóshemen maǵan qarama-qarsy kele jatyr. Tanıtyn sıaqtymyn. Iá, ıá, álgi... sol... Qaratoǵanda turatyn... Álimǵoja. Soǵystan buryn ary ótip, beri ótkende bizdiń úıge kelip-ketip júretin, Sársebek aǵaıymnyń táýir joldastarynyń biri.

Álimǵoja da meni birden tanydy. Ekeýmiz shuqyrasyp amandastyq. Hal-jaı surasyp jatyrmyz.

— Áskerden qashan keldiń? — deıdi meniń bas-aıaǵyma kóz júgirtip.

— Eki aıdaı boldy.

— Qaıdasyń kázir? Ne istep júrsiń? Sársebek qaıda? Hat-habar bar ma?

Men bárin aıttym. Sársebek armıada. Talaıdan beri hat joq. Ózim Sarybelde muǵalim edim. Endi onan ketkim kelip júr dedim.

— Nege? Sarybel unamady ma?

— Úıden shalǵaı. Aýylǵa kelip-ketip turýym qıyn... (Taban astynda oılap tapqan syltaýym ózime unap qaldy.)

Soǵysqa Álimǵoja da barǵan eken. Bir qolynyń basynan jaradar bopty. Kázir óz aýylynda, jeti jyldyq mektepte dırektormyn deıdi.

— Sarybelden ketkiń kep júrse, onda bizge kel. Bizge voenrýk kerek, — dedi Álimǵoja. Qarmanatyn tal tappaı turǵanymda, mynaý endi jaqsy boldy:

— Jaraıdy.

Ekeýmiz jáne biraz sóılesip, sózimizdi pisirdik te, aýdandyq oqý bólimi meńgerýshisiniń kabınetine kirdik. Álimǵoja mendeı emes, erkin. Mekemeniń shaldaý bastyǵymen máre-sáre uzaq amandasty. Álimǵojany kórip, anaý da bir jetisip qalǵandaı boldy.
Men anadaıda eski dıvannyń shetinde táıt dese, ushyp ketetindeı bop, ázer ilinip otyrmyn. Áńgimeniń tezirek maǵan aýysýyn kútýdemin.

Kenet Álimǵoja:

— Súke, men ózime taptym voenrýkti,— dedi.

— Kim ol?

— Mine, myna bala.

Súkesi meni endi ǵana kórgendeı súze qarady.

— Biz buny Sarybelge jibermep pe edik?

— Súke, men sizge bul balanyń jaǵdaıyn aıtaıyn, — dep Álimǵoja bastyrmalata jóneldi, — bul álgi Tuıyqtaǵy Mamyrbaı degenniń balasy ǵoı. Ákesi momyn, jaqsy adam edi. Sársebek deıtin aǵasy baıaǵyda mektepte menimen birge oqyǵan. Kázir armıada. ákesi soǵystan buryn qaıtys bolǵan. Kázir úıinde aýrýshań sheshesi, jeńgesi ǵana. Sarybel bul balanyń jaǵdaıyna kelmeıdi eken, shalǵaı. Demalys — demalysta úıine baryp, otyn-sýǵa járdemdesip týra almaıtyn kórinedi. Buny siz voenrýk etip, bizge jiberińiz.
Álsiz ǵana bultaqtap kórdi de, Súkeń:

— Jaraıdy, — dedi.

Másele kórgen tústeı tez sheshildi.

Sóıtip, Qaratoǵanǵa voenrýk bolyp baratyn boldym. Oılamaǵan jerden Álimǵojany kez keltirgen qudaıǵa myń raqmet aıtyp jatyrmyn.

19

— Ras-dva! Ras-dva! Pirám shágim arsh! Ystoı! Náleýi! Volna!

Soldattyń botqa-kójesin úsh aı beker iship-jemegen tárizdimin. Oryssha sózderdi belden basyp, syndyryp, áldekimderge eliktegen shaq-shaq etken daýyspen balalarǵa komanda berip júrmin.

Áskerde myqty komandır — qatal komandır degen uǵym bar. Mendaǵy óz álimshe soǵan uqsaýǵa tyrysam.

Soǵysqa deıin mektepterde áskerı sabaq bolmaǵan. Soǵys shyqqan soń engizilgen. Oqýlyq bul pánnen atymen joq programma jáne joq.

Muǵalim ózi ne bilse, balalarǵa neni úırengisi kelse, sony úıretedi.

Tolyq anarhıa.

Men ózim fızkýltýra men áskerı oıyndarǵa jasymnan qushtar jannyń biri edim. Jańa kyzmetimdi súıemin. Sabaqty shamam kelgeninshe, qylylyqty etip ótkizýge barymdy salam, Odan-budan izdestirip, pánime qatysy bar biraz kitap, broshúralar taýyp alǵam. Jatpaı-turmaı oqyp, bilmegenimdi bilýge tyrysam,

Biraq, álgideı ádebıettiń bári derlik oryssha. Qınalyp, ázer oqımyn, jóndi túsinbeımin. Kóp sózin jobamen uǵam. Al jobamen uǵylǵanynyń biri durys bolǵanmen biri teris.

İs júzinde durysym da durys, terisim de durys. Óıtkeni, qatem bolsa kórsetip, mynaýyń bylaı deıtin bilimi ózimnen ozyq adam mektepte shamaly. Dırektor da, zavých ta talaı jyl qorjynyn salaqtatyp, pedýchılıshege syrttan oqýǵa baryp júrip, azappen ázer bitirgender. Ol ekeýiniń orysshasy menen de tómen.

Meniń jumysymdy tekserip, jón aıtýǵa olar nıet te bildirmeıdi.

Men munda mektep dırektory Álimǵojanyń úıindemin. Ana joly onymen birge kelip túskennen osyndamyn. Jambas aqy, qursaq aqy tóle dep, qazaq aıtpaıdy. Ózim bilip birdeńe bersem, múmkin, alar edi. Biraq beretindeı mende ne bar? Ac tegin, tósek-oryn tegin. Dırektor joldas, meni óziń alyp keldik, óziń bak, dep, ún-túnsiz júrip jatqan jaıym bar.

Sarybel, onda az ýaqyt muǵalim bolǵanda basymnan keshken ýaqıǵalar oıymnan shyǵa qoımaıdy. Portsıgar jaıy áli de bolsa men úshin jumbaq. Onyń tap sol túni sol úıde — Segizbaı úıinde túsip qalýy aqıqat. Al biraq, kim taýyp aldy? Segizbaı ma, Altyn ba? Múmkin, Altyn taýyp alyp, kúıeýine kórsetpeı, tyǵyp qoıǵan shyǵar? Sekeń eshteńe de bilmeıtin shyǵar? Onda meniń kúızelip, qaıǵy-qasiret shegýim bekershilik. Sarybelden at tonymdy alyp, artyma burylyp ta qaramaı, bezip otyrýym ol da bekershilik.

Osynyn bárin qalaı bilýge bolar eken?

Sarybel Qarasaz aýdanynyń bir sheti, Qaratoǵan ekinshi sheti. Bul aradan Altynmen tildesý, habar bilý men úshin ońaı sharýa emes.
Múmkin, ómir boıy bile almaı, ishqusta bolyp ótermin?

20

Kóktem. 1945 jyldyń kóktemi.

Fashızm bul kezde bel omyrtqasy mertikken jyrtqysh tárizdi, Ózinin oıran salyp shyqqan bastapqy apanyna qaraı bas saýǵalap, sheginshektep barady. Azattyq alǵan qalalar men elder sany kún sanap kóbeıýde.

Dańqty Qyzyl Armıa eziniń alty aıǵa demalys berip bosatqan ulyn — meni izdeı qoıǵan joq áli. Soǵan qaraǵanda, jaradar jaýdy birjolata joq etýge endi onyń kúshi men aralaspaı da jetetin tárizdi.

Tuıyqtaǵy úıge kóktem shyqqaly barǵan joq edim. Qatynaǵan bireýden jeńgem hat jazyp jiberipti. Oqydym da, yzadan qalshyldap kettim.
Aýrý sheshem men jeńgemdi Nuráli sıyr saýýǵa shyǵarypty. Bul osy kezde kolhozdaǵy jumystyń eń aýyry. «Aýrý túgil, sen kempirdiń túgiń joq. Qaqshańdap óz jumysyńdy istegende, tajaldaısyń. Aýrý bolsań tósek tartyp jatar ediń ǵoı» deıtin kórinedi. «Men sorly nege kónbegem? Bárine de kónermin. Myna syrqat ta, kári shesheńe obal bolatyndaı túri bar. Erka kel de, kóshirip áket» dep jazypty jeńgem.
Atana nálet Nuráli, qaıtsem eken? Seniń-aq yzań ótip bitti-aý.

Men endi sheshem men jeńgemdi osynda, Qaratoǵanǵa kóshirip ákelsem degen oıǵa keldim. Bul oı basymda buryn da bar bolatyn. Álimǵojaǵa aıtyp edim, birden qostady.

— E, nesi bar. Kóshirip ákel. Bunda da el bar, jurt bar. Birdeńe etip kún kórersińder. Otyn-sýlaryńa, múmkindiginshe mektep kómektesip turady.

Dırektorym bylaı degen soń men endi qozyp kettim. Sheshem men jeńgemdi Qaratoǵanǵa kóshirip ákeletin boldym. Munda kelgen soń kiretin úıde op-ońaı tabyla ketti. Qaratoǵanda malshylardyń qańyrap bos turǵan úıleri kóp.

Álimǵoja kolhozdan bir kúnge dep, eki atymen arba surap alyp berdi. «Bar, kóshirip ákel. Kóńilin ornyna tússin».

Eki attyq bos arbany saldyrlatyp aıdap, mine Tuıyqqa kelip otyrmyn. Bul sáskelik kez. Kóshe qańyrap bos. Kázir kóktem egisiniń naǵyz qarbalasqan qyzý kezi. Jurttyń bári jumys basynda.

Ádeıi kolhoz keńsesiniń aldynan ótpeı, oraǵytyp kelip, arbany ózimizdiń úıdiń qalqasyna toqtattym.

Esik berik. Tereze perdeler túsirýli. Talaıdan jóndeý kórmegen baıǵus tam úı syrtynyń ár-ár jeriniń sylaǵy omyrylyp, júdep tur. Kópten beri adam turmaıtyn, ıesiz úıge uqsaıdy.

Sheshem men jeńgem qaıda ekenin bilmekke kórshi Maqpal kempirdiń úıine keldim. Syrt esik ashyq. Tabaldyryqty attap, kire bergenimde, ar jaqtan búıiri qabysqan aryq qara ıt meni soǵa-moǵa aldymnan atyp shyqty. Sasyp, qorqyp qaldym. Úıde eshkim joq shyǵar dep edim. Sóıtsem, tórdiń qaq tóbesinde, betin qubylaǵa berip, Maqpal namaz oqyp otyr.

It buza almaǵan namazdy buzýǵa batylym jetpeı, sileıip turyp qaldym.

Álden ýaqyttan keıip betin eń sońǵy ret bir sıpap, namazyn aıaqtaǵan Maqpal ornynan týlaı túregeldi:

— Aýyzyńa pálen eteıin! Qarashy-eı, tipti adam eken demeıdi. Úıdiń ishin aınala timiskilep, kezip júr.

Men alǵashynda Maqpaldyń kimdi urysyp júrgenin bilmep em. Sóıtsem, suǵanaq ıtti ursyp júr eken.

— It kirip kele jatqanda, ket dep, qýyp jibermeısiz be?

— Namaz bitpeı, qalaı qýamyn. Namaz buzylady ǵoı, — deıdi Maqpal.

Men kúlip jatyrmyn. Bul qarańǵylyq degendi qoısańshy, Dinge shyn berilgen adamdar namaz úshin jaýynan jazym shegedi dep te estıtin edim. Maqpaldyń myna qylyǵyna qaraǵanda, sol ras sekildi.

— Shesheń de, jeńgeń de sıyr saýatyn bolǵan. Keshe brıgadır arba ákep, taýǵa fermaǵa kóshirip áketken. Nuráli deıtin qudaı shyqty bul kúnde. Aýrý-syrqaýyńa qaramaıdy. Betine týra qaraǵan jan bolsa, tóbesine áńgir taıaq oınatyp bitedi. Shesheń jarymjan ekenin aıtsa, tyńdamapty, — dep, Maqpal óz muńyn shaqqandaı kúrsinip toqtady.

Órge qaraı júrý aýyr bolsa da, attardy tyrqyratyp aıdap, mine endi taýdaǵy fermaǵa kele jatyrmyn. Nurálige degen ashý-yzamdy eki attan alatyn tárizdimin. Tal túste sıyrdy ıirip qoıyp, saýyp jatqan ústilerine keldim.

Bu ne? Kúndiz sıyr saýylatyn ba edi?

Qotannyń taý jaq shetinde, osyndaǵy jalǵyz kıiz úıdiń qasynda, qolyndaǵy taıaǵyna súıenip, qaraýyldaı qazdıǵan ferma bastyq Oshaqbaıdy anadaıdan tanydym. Tik minez, qatal adam. Ózin kóp jurttan joǵary ustaıdy. Men ony onsha unatpaımyn. Kıiz úıden tómen qaraı bulaqty jaǵalaı qonǵan alty jeti qarasha jappa úıler. Sonyń biri sheshem men jeńgemdiki bolar dep oılap, arbany sol tusqa qaldyrdym da, Oshaqbaıǵa jaıaýlap kep sálem berdim.

— Áı, Erkinbisiń?! Qaıdan júrsiń? Myna arbań ne? — dep, Oshaqbaı bir degennen tikireıe qarady.

Men sheshem men jeńgemdi kóshirgeli kelgenimdi aıttym.

Oshaqbaı odan beter tikireıip, bes tal shoqsha saqaly sholtańdap:

— Kolhoz ruqsat etti me? — dedi.

— Kolhozdyń bizde ne sharýasy bar?

— E, kolhoz ruqsat etpeı, qalaı kóshpeksińder? — dedi Oshaqbaı. Bul sózdi sıyr saýyp jatqan áıelder túgel estisin degendeı shańqyldap, qatty aıtty. Bir-bir sıyrdyń baýyryna súlikteı jabysyp alǵan, ústeri kir-kir, óńsheń qara áıelder eleń etip, qulaq túre qalysty,

— Kázir baıaǵynyń basy baıly sharýalary joq. Árkimniń óz erki ózinde, — dedim men.

— Áı, sen zań soqpa maǵan. Men zań-pańyńdy túsinbeımin. Odan da Nuráliden ruqsat qaǵaz alyp kel. Onsyz men eshkimdi eshqaıda jibermeımin. Sol.

Oshaqbaı ekeýimizdiń áńgimemiz osymen bitip qaldy

* * *

Buryn munda osyndaǵy barlyq kolhozdar sekildi sıyr kúnine eki mezgil saýylatyn. Maı jospary oryndalmaı, kolhoz basshylarynyń jandary muryndarynyń ushyna tirelgen kezde endi úsh mezgil saýylatyn bopty. Sıyr saýýǵa qosymsha adamdar shyǵarýy da sodan eken.
Mal aryq. Iterip qalsa, qulaǵaly turǵan, yńyrshaǵy aınalǵan, kileń derlik kóterem. Qystan qysylyp, júdep shyqsa, áli kókke toıyp qońaımasa, aryq bolmaı, qaıtedi?

Saýynshy áıelderdiń túrleri saýyp jatqan sıyrlarynan da aıanyshty. Báriniń derlik ústinde, qoldary qalt etkende, júnnen ózderi toqyp kıgen, baıaǵynyń batyrlarynyń oq ótpes temir saýytyna uqsaıtyn, ári qalyń, ári turpaıy bir-bir qap kóılek. Jóndi jýylyp, taralmaǵan dýdyraǵan kir shashtar. Kir oramaldar.

Bir jappanyń aldynda taqyr jerde qol-aıaǵy shıdeı jas sábı manadan baqyryp jylap otyr. Ústinde ıt kóılekten ózge lypa joq. Áýelde astyna toqym tósep, esiktiń kózine otyrǵyzǵan. Sıyr saýyp jatqan sheshesine barmaq bop, talpyna-talpyna sábı jerge túsip ketken. Kázir endi toqym bir jaqta, ózi bir jaqta. Ony jubatyp, murny-basyn tazalaýǵa sheshesinde mursha joq.
Jáne bir jappadan silelep shyr-shyr etip jylaǵan besiktegi balanyń daýsy estiledi.

— Bol! Bolyńdar? Kún keshkirip barady. Sıyr jaıylyp úlgermeıtin boldy!— dep Oshaqbaı saýynshy áıelderge digir salyp qoıady.
Sıyr saýylyp bolysymen biz kósh qamyna kiristik. Qalqıǵan jaman jappany jyǵa bastadyq. Aıaldaýǵa ýaqyt tar. Kolhoz at-arbasyn búginde, bir ǵana kúnge dep bergen.

Meniń ony tyńdamasyma kózi jetken Oshaqbaı:

— Nuráli ruqsat etse, kóshesin. Ruqsat etpese, kóshpeısiń — dep atyn erttep mindi de, ákesi ólgendeı shabýyldap, Tuıyqqa ketti.

— Nuráli túgil, qudaıyńa baryp aıt!

— Balam, shataqtaspa, shataq qursyn. Dúnıede shataqtan jaman nárse joq. Ittermen ıt bolmaı, jaılap, jóndep sóıles, — deıdi sheshem bez-bez etip. Meniń minezimniń jaman ekenin biledi ol.

Júkti túgel tıep bolyp, arbaǵa otyryp, endi jóneleıik degen kezde, Oshaqbaı qaıta jetti, Óńi burynǵydan beter qatý.

— Túsir júkti! Kóshpeısińder! Bastyqtyń buıryǵy solaı.

Tyńdaıtyn men emespin, arbany aıdap ketpek boldym.

Oshaqbaı arbanyń aldyna umtyldy. Eki attyń shaýjaıynan ustap, kóldeneńdep jibermeı turyp aldy.

— Jiber deımin!

— Jibermeımin.

— Jiber!

— Áı, shoshqa! Tart tilińdi Men seni ólip ketsem de jibermeımin! Seni jiberip, meniń basym ekeý emesi Kúshti bolsań bar ana Nurálige!

— Men oǵan barmaımyn!

— Barmasań bastyqtyń ruqsatynsyz men jibermeımin. Ol maǵan solaı dedi, el, biraq jiberme dedi. Meni óltirip, óligimdi taptap, sodan keıin ǵana ketesiń!

Oshaqbaı bir bet, qanypezer jaman adam. Ólýge bar, al bastyqtyń buıryǵyn oryndamaýǵa joq.

Ol ekeýmizdiń kerisýimiz shegine ábden jetti. Endi tek qan-josa tóbelesýimiz ǵana qaldy. Biraq buǵan bir de birimiz bara alatyn emespiz. Kim úshin, ne úshin dep baramyz? Aıdaladaǵy Nuráli úshin be?

Ferma basyndaǵylar shataqtyń aqyry nemen tynatynyna yntyǵyp, qarap qalǵan.

Kerisýmen bir talaı ýaqyt ótip ketti. Kún keshke taıap qaldy. Oshaqbaıdyń jibermesine meniń kózim ábden jetti.

Qap, ne isteımin? Osy úshin bunymen tóbelesip, qan josa bop júrem be?

Joq, baraıyn Nurálige. Ne aıtar eken? Jibermese, jaýyzdy ne óltirip, ózim óleıin. Aıaıtyn ne jan qaldy!

Eki attyń biri arqasy bútin, kúıli úlken qyzyl at. Sony aradan shyǵaryp, ústine jaıdaq qarǵyp minip, álginde Oshaqbaı baryp kelgen izben aýylǵa qaraı quıǵytyp, shaba jóneldim. Júk arbanyń ústinde qaldy, Júk ústinde úreıleri ushyp, úrpıisken sheshem men jeńgem.
Qanyma ábden qaraıyp alǵam.

Órtke shapqan adamsha tasyrlatyp, bir degennen kolhoz keńsesine keldim. Sóıtsem, Nuráli munda joq. Úıine shaı ishýge ketti deıdi.
Kóshedegi ıtterdi abalatyp, aýyldyń ekinshi shetindegi Nuráliniń jańa úıine keldim. Úsh bólmeli, shatyrly jańa úıdi ol byltyr turǵyzyp kirgen. Esiktiń dál kózinde shashylyp jatqan legen, qysqash tárizdi zattardy at tuıaǵyna qańǵyrlata basqyzyp, tistenip aıqaı saldym.

— Nuráli! Shyq beri!

Qolymda qamshy ornyna ustap alǵan uzyndyǵy bir metrdeı kespeltek jýan aq taıaq.

Ar jaqtan:

— Bu kim-eı! Bu qaı ıti — degen Nuráliniń yzbarly daýsy estildi.

— Sen bizdi nege jibermeısiń? Bizde ne ákeńniń quny bar?

Ózimdi ózim ustaı almaı, qalsh-qalsh etem.

Esik syqyr etip ashyldy da, Nuráli kórindi. Sopaq basy tership, kemzalyn jeıdesiniń syrtynan jelbegeı jamyla salǵan. Ylǵı da bas kıimniń astynda júretin, jel tıip, kún qaqpaǵan shekeleri appaq. Osy jaltyraǵan shekeler maǵan taıaq tilegi shyǵyn kele jatqandaı kórinip ketti.

— Áı, ıt, ne ottap turǵanyń? Tús attan!

— Sen bizdi nege jiberme deısiń?

— Tús attan! Túsip sóıles.

Meniń meılinshe ashynǵan túrimdi kórip, Nuráli qaımyqqandaı edi. Tabaldyryqtan bir ǵana aıaǵymen attap, beri qaraı onsha shyqpaı tur. Bir qolymen bosaǵadan ustap alǵan.

— Ana ıtińe jiber dep, qaǵaz jazyp ber!

— Tús deımin attan qurıyn demeseń.

— Má ákeńniń!..

Qolymdaǵy ońtaılap ustap alǵan taıaqpen aıamastan perip kelip qaldym. Jaltyr shekeni týra kózdep urdym. Oǵan degen talaıdan bergi yza-kegimniń burq etip jarylǵan jeri osy edi.

Nuráli jasqanyp, sheginip qaldy. Taıaq esik pen shekege qabattasa shaq etip qatty tıdi. Sol jaq qabaqtyń ústinen burq ete qalǵan qan kórdim. Nuráliniń baq etken daýysy qosa shyǵyp ketti.

Úıde jáne bireýler otyr eken.

— Óltirdi!

— Oıbaı, óltirdi!

— Attan! Attan! — desip, shýlasyp jatty. Áıel daýysy, erkek daýysy aralas.

Jarqyshaq qyryl daýys qamyt aıaq Qybyraı shaldyń daýysy ekenin tanydym.

Attyń basyn buryp ap, tómen ózim kelgen keńse jaqqa qaraı shaba jóneldim.

21

Taıaǵy da aty sýyq, túsi sýyq KPZ turǵynymyn. Jasym jıyrmadan aspaı jatyp, bul meniń osy bosaǵany ekinshi ret attaýym. Oý, ómirdegi men arman etken jol, tipti de, bul emes edi ǵoı! Basqa edi ǵoı.

Kemem alǵa qaraı júzýdiń ornyna artqa júzip bara jatqan joq pa?

Oý, osy men omaqasyp, nege súrine berem? Aıaǵymdy alyp Kúre almaıtyn ezim kinálimin be?

Dańǵyraǵan túzý jolǵa shyǵatyn kúnim bola meniń de, bolmaı ma?

Qamalyp otyrǵandardyń bári derlik men tanıtyn jergilikti adamdar. Kolhozshylar. Bireýi bir qap bıdaı urlaǵan. Bireýi bip shana shóp urlaǵan. Endi biri kolhozdyń semiz sıyrynyń ornyna aryq tana qosyp, semiz sıyrdy jymqyryp, soǵymǵa soıyp alǵan.

Qysqasy, qaı-qaısynyń da durysyraq jan baqqysy kelgen.

Soǵys ýaqytynyń zań — tártibi qatal. Ol kimge de bolsa, men aıtqandaı júrip tur, bárine kón, belbeýdi meılinshe qatty tartyp býyn deıdi.

* * *

Tergeýshim Kazbek deıtin bet-júzinen eshqandaı sezim belgisi ańǵarylmaıtyn, sazarǵan sup-sur bireý. Buryn osynda aýdandyq magazınde satýshy bolatyn. Mılısıaǵa sodan aýysyp kelgen.

Aldymda ózim tárizdi adam otyr-aý dep, Qazbek esh oılamaıdy. Adam bop, bir mezgil ezý tartyp kúlgendi, jadyraǵandy bilmeıdi. Ol tek ezine tekserýge tapsyrylǵan qylmys isti biledi. Zańnyń soǵan týra keletin, kitapta tasqa basyp jazylǵan statásyn biledi. Birin birine sáıkestirip, syqpyrtyp jazǵandy biledi.

— Sóıtip, urǵanyńdy moıyndaısyń ǵoı?

— Moıyndaımyn. Urǵanym ras.

— Nemen urdyń?

— Taıaqpen.

— Aǵash taıaq qoı?

— Taıaq aǵash bolmaǵanda, — deımin men kúlip.

— Osynyń seniń urǵanyńnyń nátıjesinde zábirlenýshiniń basy aýyr jaraqattanýy múmkin ekenin aldyn ala oılap, bildiń ǵoı?

— Men eshteńeni de oılap jatqan joqpyn. Qanyma ábden qaraıyp, ashýly edim.

— Toqta. Sen qan-pandy qoıa tur. Eger taıaq esikke qabattasyp, qaǵa tımegende, zábirlenýshiniń basyn aýyr jaraqattaýy múmkin ekenin aldyn ala oılap, bildiń ǵoı? Maǵan osyny aıt?

— Al, bildi deseńiz, bildim. Kún bolsa, keshkirip barady. At ta, arba da kolhozdiki.

— Toqta. At-arbany sen qoıa tur. Bul arada onyń túkke de keregi joq.

Tergeýimniń túri, mine, osy, «qol qoı» deıdi, qoıam.

Shashyn tikireıtip, ejık etip qyryqqan, kózderi ólgen maldyń kózindeı jylbysqy sý kóz Qazbek túnniń pálen ýaqytyna deıin menen jaýap alyp otyryp, bir aýyz da bógde sóz sóılemeıdi. Qalqam, seniń munsha ashynýyńa, qylmys jasaýyńa shynaıy sebep qandaı dep suramaıdy. Bir aýyz ázil qaljyń aıtyp, ne meni sergitpeıdi, ne ózi sergimeıdi, Qudaı ony o bastan jazalaýshy etip, meni jazalanýshy etip jaratyp, betpe-bet ańdystyryp qoıǵandaı.

Adam emes, robot edi Kazbek. Mılısıa formasyn kıgen, tek suraq qoıǵandy, jazyp alǵandy biletin robot.

Tergeýim, qashannan da, áýre-sarsańsyz tez bitetin ádeti. Bul joly da solaı boldy. Aıyptaý qorytyndym qolyma tıdi. Qylmysymnyń zań tilindegi atanýy «bireýdiń dene múshesin aldyq ala oılap, ádeıi qastandyqpen aýyr jaraqattaý».

Qamalyp otyrǵandardyń ishinde búkil zań-kodeksti sýdyratyp jatqa soǵatyndar bar. «Bul úshin eki jyldan segiz jylǵa deıin bas bostandyq erkinen aıyrý jazasy beriledi» deıdi olar,

Eki jyldan segiz jylǵa deıin!

Eń azy eki jyl. Maǵan osynyń ózi-aq jaryq dúnıeniń betine endi kaıtyp shyqpaıtyn tuńǵıyq bolyp kórinedi.

Eki jyl ol ushy-qıyrsyz máńgilik.

İsimde dárigerdiń anyqtamasy tigilgen eken. Onda Nuráliniń sheke súıegi shytynaǵan, mıy shaıqalǵan depti. Bala kezde kúnde tóbelesip, shekeni jaryp keletin edik. Sonda mı shaıqalmaq túgil, túk te bolmaıtyn edi. Kıiz kúıgizip basyp, qanyn tyıatynbyz da, op-ońaı jazyp alatynbyz. Nuráliniń bas súıegi op-ońaı shytynaıtyn áınek bolǵany ma? Mıy op-ońaı shaıqatylatyn torsyqqa quıǵan aıran tárizdi bolǵany ma?

Áı, qaıdam? Shúbálimin. Meniń kózimdi joıý úshin Nuráli bárin de ádeıi solaı istetkizýi ábden múmkin. Onyń oǵan aılasy da, qudireti de jetedi.

Basqa túsken masqarashylyqtyń adam qandaıyna da kónedi.

Arbamen óz aýylyma sotqa alyp keldi. Týǵan-týysqannyń betine kylmysker bop qaraýdan júzim kúıedi.

Sheshem, jeńgem osynda. Qaratoǵanǵa kóshý olarǵa buıyrmaǵan. Taǵdyrym bylaı bolǵan soń, qalaı kóshedi? Mensiz onda ne bitiredi?

Sot májilisi bastalǵanǵa deıin aýyl sovettiń keńsesine qamap qoıdy. Bala-shaǵa qyzyqtap, terezeden syǵalap, maza taptyrmaıdy.

Sot májilisi kolhoz keńsesinde ótpekshi. Adam kóp jınalǵan. Shaǵyn keńsege syımaıdy. Kópshilik jurt maǵan búırekteri buryp, jandary ashyp qaraıtyp tárizdi. Biraq kibirtik, jasqanshaq bolyp qalǵan halyq Nuráliden qorqyp, pikirlerin ashyq aıta almaıdy.

Tek kózder ǵana sóıleıdi: «Erkin, jaraısyń! Jigit ekensiń. Nuráli jaýyzdyń basyn jaryp, óshimizdi bir alyp berdiń. Jurt aıta júretindeı is istediń!»

Sot prosesi bastaldy. Zaqym shegýshi retinde Nuráli shaqyryldy. Ol kázir baıaǵy bet-aýzy taramys, qarabaıyr Nuráli emes. Bordaqy bolǵan shoshqadaı syzdap, ábden qatty semirgen.. Aıaǵyna aıaǵy jýyspaı taltaqtap, yrs-yrs etip basady. Salmaǵynan edendegi taqtaı maıysady. Shekesine aǵarǵan dáke japsyryp alǵan. Sirá, taıaqtyń tıgen jeri sol bolýǵa kerek. Áli jazylmaǵany ma? Joq elde, jazylsa da ádeıi istep otyr ma? Zalymnan bárin kútýge bolady.

Proses advokatsyz ótip jatyr. Advokat alǵan joqpyn, Alyp neǵylam? Oǵan birdeńe tóleýim kerek. Nemdi tólemekpin? Advokat aıtqan sózdi ózim de aıta alatyn tárizdimin.

Sekıgen áıel advokat aýdannan bizge ere shyqqan edi. Munda kelgen soń, ne qylmysker ózi, ne onyń týǵan-týysqandary óıte gór, búıte gór dep, aıaǵyna oralyp, jalynbady. Ońaı olja bolarlyq eshteńeniń qarasy kózine kórinbedi. Sosyn ol proseske katyspaı, óz betimen taıyp turdy.

Kýáler Qybyraı shal, Nuráliniń áıeli...

Úkim jarıalandy. Aıaýsyz qatań úkim — úsh jylǵa bas erkinen aıyrylsyn!

Jelke tusymda taıaý otyrǵan qalyń toptyń arasynan sheshemniń bozdap, jylap jibergen úni estildi.

22

Taǵy da KPZ. Áldeqaıda jolaýshylap, óz úıine qaıta oralǵan jandaımyn. «Ne boldy?», «Qalaı bitti?» dep, qasymdaǵylar bas sap surap jatyr. «Úsh jyl!» «Kóp!» «Kóp bergen» desip jatyr. Nuráli emes, basqa bireýdi dál solaı jaraqattasam, úsh jyl bermeıtini anyq.
Kútýdemin endi. Búgin erteń basqa da sottalǵandarmen qosyp qalaǵa jóneltedi. Sot kesilgen adamdy munda masyl etip, uzaq ustamaıdy.
Odan ári eńbek túzeý lageri. Bunyń bári men úshin ózim júrip ótken tanys baspaldaqtar. Oılap ketsem, júregim zyrq ete qalatyn azaby, sory kóp, dosyń túgil, qasyńa tilemeıtin qıyn baspaldaqtar.

Ókinemin, árıne. Men tárizdi jeńiltek, qyzba jannyń aqyly artynan kirip jatady. Ókinishi kóp bolady. Nege urdym? Urǵanymnan ne taptym?

Úsh jyl ol qashan bitedi?

Tuńǵıyq, túpsiz sary ýaıymǵa ózimdi ózim tastap kelip jiberem. Basymdy qansha qatyryp oılaǵanmen basqa jol taba almaımyn.

* * *

Tún. Shyrt uıqyda jatqanbyz. Bireý KPZ-nyń esigin órt shyqqandaı qatty-qatty tarsyldatyp qaǵady. Shoshyp oıandyq.

— Óı,turyńdar! Turyńdar-eı! Súıinshi! Soǵys bitti!

Daýys kúzetshi mılısıonerdiki. Ol óziniń postta turǵanyn umytqan. Qulaǵyna jańa kelip jetken qýanyshty habardy ishine syıǵyza almaı, bizdi oıatqan.

Kameranyń ishi quıyn kirip ketkendeı astań-kesteń boldy. Soǵys óksitken, soǵys tıtyǵyna jetpegen jan joq shyǵar-aq!

— Ras pa? Eı, aınalaıyn, ras aıtasyń ba?

— Ras. Álginde radıomen habarlady.

Sham jandy. Tań atqansha eshkimde uıqy bolǵan joq.

Tańerteń qoraǵa seıildeýge shyqqanda qarasaq, Qarasazdyń kóshesi ý-shý.. Halyq qýanyshty. Meıram. Bir ǵana kúnde burq ete qalǵan, aldyn ala eshqandaı ázirlik jasalmaǵan tosyn da, erkin meıram. Bireýdi bireý qýanǵannan túıgishtep júr, súıip júr, jylap júr. Atqa minip, soǵys bitkenin jarıalap, quıǵytyp, shaýyp júrgen jigitter. Keıbiri tań atpastan sylqytyp, iship te alǵan tárizdi.

Laǵnet kelgir, bul soǵystyń da bitetin kúni bar eken-aý!

Taǵy biraz kún ótip ketti. Nege ekenin, bizdi qalaǵa túrmege jóneltý keshiktirile berdi.

Bir kúni kameraǵa sońyna birneshe adam ertip, mılısıa bastyǵynyń ózi kirip kele jatyr. Bul sırek bolatyn ýaqıǵa. Bárimiz ornymyzdan dúrkirep turyp, qarsy aldyq. Mılısıa bastyǵynyń óńi ádetten tys jyly. Sender ne bilesińder degendeı ishinen kúlimsirep turǵandaı.

— Súıinshi! Súıinshi berińder! Men senderge qýanyshty habar alyp keldim.

— Al, aınalaıyn! Nemizdi alsań, al!

— SSRO Joǵarǵy Sovetiniń Ýkazy shyqty. Sottalǵan adamdardyń bárine derlik keshirim bolatyn boldy.

— Ýra!

— Ýra!

Kameranyń ishi toı bolyp jatqandaı ý-shý, opyr-topyr.

Mynaý melshıgen qatal da, sýyq qabyrǵalar munshama qýanyshty daýysty, sirá, ómiri estimegen shyǵar.

Ýkaz basylǵan gazetti óz kezimizben oqyp kórmeı, kóńil bir túrli senbeıtin de tárizdi.

Mine, gazet te kelip jetti. Jaqsylyqtyń jarshysyn dúnıedegi eń qymbat, eń asyl jaqynymyzdaı bas salystyq. Bireý oqyp, basqamyz siltideı tynyp, tyńdaýdamyz. Úsh jylǵa deıin sottalǵandar múldem bosatylady deıdi gazet sózi.

Basqasy maǵan qajet emes. Meniki úsh jyl! Oı, qandaı baqytty edim!

Sottyń úsh jyldan artyq bermeı, týra úsh jyl bergeni qandaı jaqsy bolǵan!

Joq, taǵdyr meni eshqashan aıamaıdy degenim asylyq aıtylǵan sóz eken. Dál osy joly aıap, oń kózimen qarady. Bolashaǵym, áli júzege asyp úlgermegen armandarym bar ekenin eskerip, meıirbandyq jasady. Tilmen aıtyp jetkizgisiz qýanyshyn tóbemnen salań etkizip, tastaı saldy.

O, taǵdyr, bunyńa rızamyn. Myń da bir raqmet! Býdan bylaı men seni qyrsyq taǵdyr, qatal taǵdyr dep, sirá da atamaspyn.

Aınalaıyn Kalının atam. Ýkazǵa qol qoıýshy sensin ǵoı. Saǵan myń raqmet! Kósegeń kógersin! Bir jasyń myń bolsyn!

Dańqty Qyzyl Armıa! Myń jasa! Fashıs aıdahardy jeńip, mylja-mylja etken sensiń ǵoı. Seniń jeńisiń bolmasa, bizge keshirim de bolmas edi. Jaqsylyq tóbemizden salań ete qalmas edi.

Myń jasa, Sovet ókimeti! Óz ókimetim! Kedeı-kópshiktiń ókimeti! Osynyń bári seniń arqań. Ulyńnyń azyn-aýlaq qıǵash basqan qadamdary bolsa, keshir! Keshire gór! Sý túbine máńgilik kettim-aq qoı dep edim. Sen meni aıadyń. Jaryq dúnıeniń betine qaıta alyp shyqtyń. Osy úshin de men saǵan máńgilik boryshtarmyn.

Qalam qaıda? Qaǵaz qaıda? Oý, ákelińder! Óleń jazam.

Ýra!
Ýra!
Endi týra.
Bosanamyn osynan.
Pravo alam,
Úıge baram,
Teń-qurbyma qosylam!

23

Óship qalǵan úmitim kaıta jandy, ólip qalǵan armanym qaıta tirildi. Endi mende bir ǵana oı, bir ǵana maqsat, ol — ketý Almatyǵa. QazPI men QazGÝ-diń birine oqýǵa túsý. Sóıtip, adam bolý. Sonaý sábı kezden búıregimniń buryshynda eń bir asylymdaı ardaqtap, saqtap kele jatqan aqyn, jazýshy bolsam deıtin kókeıtesti armanym bar emes pe? Sonyń sońyna birjolata bel sheship túser kezim endi naq kelgen sekildi. Ózimdi ózim qaırap, jyr shertemin:

Talpynasyń talabym,
Qanatyńdy qomdaısyń,
Ushyp baryp qalaıyq.
Nege ústinen qonbaısyń.

Qalaǵa ushyp barý úshin maǵan eń birinshi qajet nárse onynshy bitirdi degen atestat. Ol. mende atymen joq. Onynshy túgil, toǵyzynshy bitirmesem, qaıdan bolady?

Qarasaz orta mektebiniń dırektory bir kezde ózime tarıhtan sabaq bergen Maqsut deıtin jaqsy adam. Bir kúni kóshede sol kezdesip qaldy.

Hal surady. Almatyǵa oqýǵa keteıin desem, atestat taba almaı júrmin dedim.

— Men saǵan atestat bere almaımyn, — dedi Maqsut, — qajet deseń, toǵyzynshy bitirdi dep, kýáliktiń kóshirmesin jazyp bereıin.

— Aǵataı, sóıtińizshi.

Óıtkeni, toǵyzynshy bitirgen de jerde qalmaıdy. Eki jyldyq muǵalimder ınstıtýtyna túsýine ábden bolady.

Avgýstyń ystyq kúnderiniń birinde bir qap un, bir qoıdyń kepken etin arqalap, ańsaǵan Almatyǵa da jettim-aý! Kel, kele ǵoı deıtin, emeýirini eljirep, ózine shaqyratyn meniń munda eshqandaı jaqynym da, tanysym da joq. Eshkimdi bilmeımin. Oqýǵa tússem, ólmespin degen táýekelmen ǵana kelip otyrmyn.

Shofer Talǵar kóshesinde bir úıge toqtaǵan. Úı ıesi Qaraqyz deıtin aıaǵyn syltyp basatyn jasamys áıel. Qashan ınstıtýtqa oqýǵa túsin, jataqhanadan oryn alyn jaıǵasqansha osynda tura turýǵa álgimen op-ońaı til tabystym.

Menen basqa bul úıde jáne bir aqsaq erkek týrady. Qaraqyzǵa qaraǵanda jastaý, soǵys múgedegi. Bir qolyna taıaq ustap, bir qoltyǵyna baldyq súıenip júredi.

Aqsaq ta, Qaraqyz da esh jerde jumys istemeıdi. Uzaq kúnge kókbazardy torýyldap, alypsatarlyq jasap, jandaryn solaı baǵady. Aqsaq keıde, eki-úsh kún joǵalyp ketip, qaıta tabylady. Semiz-semiz tiri qoılar alyp keledi. Soıyp, etin bazarda qasap jasap satady. Bas-sıraq shek-qarny ózimizge buıyrady.

Kórshilerdiń keıbiri aqsaqty Qaraqyzdyń kúıeýi deıdi. Keıbiri pátershisi deıdi. Osynyń ekeýi de durys. pa dep oılaımyn.

Tapqan aqshalaryn bul ekeýi, negizinen araqqa, sosyn, tamaqqa jumsaıtyn edi. Balalary joq.

* * *

Eki jyldyq muǵalimder ınstıtýty QazPI men birge. Oqý izdep kelgenderdiń kópshiligi armıadan bosaǵan, jastary marqaıǵan, soqtaýyldaı-soqtaýyldaı jigitter, Onynshy bitire sap kelgender ol kezde az. Men dokýmentterimdi tarıh-fılologıa fakúltetine tapsyrdym. Eki me, úsh pe pánnen emtıhan tapsyrasyń dedi.

Men buǵan kádimgideı júreksindim. Qolyma kitap ustamaǵaly birtalaı jyl. Shynymdy aıtsam, qaraıyp qalǵan edim.

Júreksinýim beker bolyp shyqty. Emtıhannyń emtıhan degen tek aty eken. Al zaty... Ony oqýshy ózi atasyn.

SSRO tarıhynan emtıhan tapsyrmaq bolyp kirdim. Muǵalim jalǵyz. Ústimdegi áskerı kıimderime qarap:

Armıada boldyń ba?

— Boldym.

— Qaı jerlerde boldyń?

— Osy Almatyda, Tastaqta.

Taqtanyń betinde SSRO-nyń ákimshilik kartasy ilýli tur. Sony nusqap:

— Kórset Almatyny.

Almatyny kórsetpeı qara basyp pa?

— Tastaq Almatynyń qaı jaǵynda?

— Batysynda.

Boldy, bitti. Emtıhan tapsyratyn qaǵazyma «úsh» degen baǵa qoıyp berdi.

«Úshke» kóńilim tolmaǵandaı túr kórsetip edim. «Qabyldanasyń, bara ber» dep, qoldy bir aq siltedi.

Basqa pánderden emtıhan tapsyrýym da osy taqylettes.

Aıaqtyń dál astynda úıilip jatqan ken.

Jurttyń bári derlik «úshke» tapsyryp, bári derlik qabyldanyp jatyr.

Soǵys jańa bitken. Oqýǵa túsem deýshiler az. Oqý bólimindegi áıel emtıhan lıstogimdi qabyldap alyp jatyp:

Aýyldaryńnan qalaǵa oqý izdep kelgen taǵy da balalar bolsa, ertip ákel, — dedi.

Onyń bul tapsyrmasyn men jigitshe oryndadym.

Kók bazarǵa kúnine bir soǵatyn ádetim. Óıtkeni, azyq-túlik kartochkasy áli joıylmaǵan. Tamaqtan ótetinniń bári tek kók bazarda ǵana erkin satylady. Uıǵyr áıelderi sút qosylǵan ystyq shaı, tandyrdyń kózdeı kishkene toqashtaryn, ystyq manty satyp turady. Túste bir mezgil sol aradan áldenem de, Qaraqyzdyń úıine, negizinen, keshke túneý úshin baram.

Kók bazarsyz qalada eshkimniń de kúni joq.

Sóıtip, kók bazarǵa kelsem, bizdiń aýdannyń bir top balasy kezdesip qaldy. Shurqyrasyp kórisip, jón surasyp jatyrmyz. Bári de oqý izdep kelgen, menen góri jas balalar. Jetinshi, segizinshi bitirgender. Saýda tehnıkýmyna túsemiz dep kelipti. Dokýmentterin áli tapsyrmapty.

— Tehnıkýmdy qoıyndar. Odan da men túsken eki jyldyq muǵalimder ınstıtýtyna túsińder ,— dedim.

— Oıbaı-aý, ınstıtýtqa bizdi ala ma? Alsa, túser edik qoı.

Alǵanda qandaı.

Sońymnan bir top balany shubyrtyp ertip, ınstıtýtqa keldim. Oqý bólimindegi áıelge:

— Mine, aıtqanyńyzdy oryndadym, myna balalardy ertip keldim, — dedim.

Oqýǵa álgilerdiń bári qabyldandy.

24

Iá, stýdent bolý ol kezde ońaı edi, al shydap oqý qıyn edi. Óıtkeni jaǵdaı aýyr.

Jataqhana bergen joq. Instıtýttyń jataqhanasyna soǵys kezinde áskerı zavodtyń jumysshylary kirgen. Olar endi bosatýy kerek. Biraq bosata almaı jatyr. Ol úshin olarǵa úı berilýi kerek. Úı joq. Semály jandardy eshkim de kóshege súırep tastaı almaıtyny belgili. Bul bir qıynshylyq.

Ekinshi qıynshylyq kartochka sıstemasy áli joıylmaǵan. Nan da, basqa azyq-túlik te ólshenip, kartochkamen beriledi. Kıim-keshek, kir jaýtyn, qol jýatyn sabynǵa deıin solaı. Instıtýt ashanasynda júgeriniń suıqyltym dámsiz kójesi men dámsiz botqasynan ózge eshteńe erkin satylmaıdy.

Ýaqyt ótip jatyr. Áne-mine dep, ýáde etken jataqhananyń áli qarasy da kórinbeıdi. Áli sol Qaraqyzdyń úıindemin. Kúlsheli bala súımendi. Bir qap un, bir qoıdyń etin arqalap kelgen áýelgi kezde Qaraqyz maǵan basqasha qaraıtyn edi. Endi ol taýsylǵan soń basqasha qaraıtyn boldy. Tústen keıin oqımyn. Leksıa ábden el orynǵa otyra kesh bitedi. Qarańǵyda esik qaǵyp turǵan men ekenimdi bilse-daǵy Qaraqyz jekirip:

— Bul kim ózi?! — dep, surap alyp ashady.

— Súmpıip, taǵy kelip tursyń ba? Sen osy bizdiń úıden qashan ketip tynasyń?

— Apaı, bul men ǵoı, — deımin jalynǵan jumsaq daýyspen. Ashyńyz, asha kórińiz. Ózge qonatyn jerim bolmaǵan soń amalsyz kelip turmyn dep, jalynǵandaı bolam.

Aýyldan artymnan dorba-dorba et, maı kelip jatsa, Qaraqyz, árıne, búıtpes edi.

Aqsaq erkek kúnde keshke qaraı mas. Bir kisilik bólek kerýette ol bul kezde kıimin de sheshpesten pyryldap, araq sasyp, uıyqtap jatady. Stol ústinde ishimdikten bosaǵan bótelke, bir neshe tal pıaz, qara nannyń qıqymy. Meniń júregim sazyp, tamaq ishkim keledi. Qarnymda kúshik qyńsylaǵan tárizdenedi.

Jaǵdaıym aýyr ekenin aıtyp, dekannyń qyr sońynan qalmaı júrip, aqyry, jataqhanaǵa da qolym jetti-aý.

Instıtýtqa kirgen jerde dálizdegi týra esik aktovyı zal. Sol endi, ýaqytsha, stýdentter jatatyn jataqhanaǵa aınaldyrylǵan. Aralas jataqhana.

Aralas bolatyn sebebi: aktovyı zaldyń joǵarǵy sahna jaq bóleginde qyzdar da, tómende er balalar. Eki arany tek sarǵysh shymyldyq qana bólip tur.

Sahnanyń syrt jaǵynda ınstıtýt aýlasyna shyǵatyn kishkene bólek esik bar. Qyzdar óz «bólmelerine» sol arqyly kirip shyǵady. Er balalardyń ústin basyp, zal arqyly da ótýlerine bolady. Qysqasy, aınala túgel esik.

Al biz, er balalar, tómendemiz. Qatar-qatar oryndyqtar turǵan keń zaldy endi syıǵanynsha, bir kezde bireýine bireýi taqalyp, bir kisilik temir kerýetter qoıylǵan. Jataqhana emes, kazarma. Iakı vokzaldyń kútý zaly dersiz. Ásirese, keshke qaraı mundaǵy ómir óziniń bar boıaýymen jandanady. Bireýler ashyq-shashyq tyraıyp, uıyqtap jatsa, bireýler tamaq jep, endi bireýler karta oınap, kitap oqyp otyrady. Bireý kirip, bireý shyǵyp, aranyń uıasyndaı gý-gý, yzyń tún ortasyna deıin bir basylmaıdy.

Qyzdar bizden góri azyraq, tártiptirek. Saǵat túngi on birden keıin jym bolady. Bizden shýlamaýdy, uıqy berýdi talap etedi.

Shymyldyqtyń ar jaq ber jaǵynan sóılengen sózder bir birimizge estilip turady. Ar jaqtan bireý túshkirip qalsa, ber jaq járekem alla aıtady. Karpenko komendant ornatqan qatań tártip boıynsha er balalarǵa shymyldyqtan ary ótýge, ıaǵnı, shekara buzýǵa bolmaıdy.
Al ázil-qaljyńǵa jol bos.

Shymyldyqtyń ar jaǵynan qyzdardyń kıinip-sheshingeni, taranǵany, júrgen-turǵany bizge kóleńke bop, kórinip turady.

— Ásıa, taranyp, qaıda barǵaly jatyrsyń? Meni ala ket,— dep daýystaımyz.

Jáne bir qyz kıim ótektep jatady. Ol piste muryn, buıra shash Sholpan.

— Sholpan, kóp jasaǵyr, meniń jeıdemdi de ótektep bere qoıshy, — deımiz.

Sholpan kóńilshek:

— Ákel, — deıdi.

Búkil kesh boıyna shymyldyqtyń ar jaq, ber jaǵynan óstip, aıqaılap, sóılesýmen bolamyz. Shekara da buzylmaıdy, qyzdarmen qarym-qatynas ta júrip jatady.

Jaryq ol kezde berekesiz. Keıde keshqurym aıaq astynan jalp etip, sónedi de qalady. Joǵaryda qyzdar, tómende biz ý-shý bolamyz. Birimizden birimiz sireńke, maı sham suraǵan boı, qarańǵyda mılasyp, aralasyp ketemiz. Shymyldyq shekara bundaıda, amalsyz, buzylady. Qarańǵyda qarmanyp, óz tósegim eken dep, basqa tósekke qoıyp ketýshiler de tabylady...

Degenmen, áldekimniń úıinde kirme bop qysylǵannan munda júz ese kóńildi edi. Eshqaıda sandalyp baryp jatýdyń qajeti joq. Sabaq oqıtyn aýdıtorıalar qasymyzda. Oqý zaly, kitaphana qasymyzda. Kóńildi alan etip turatyn qyzdar, olar da qasymyzda.

* * *

Zar bop júrip, qolym áreń jetken jataqhanadan da, oqýdan da qýyla jazdadym.

Dál bul joly taǵdyr kináli dep aıta almaımyn. Tikeleı ózim kináli edim. Ózimniń tynysh júre almaıtyn mynaý ońbaǵan jeńiltek minezim kináli.

Menimen birge İrgesh deıtin stýdent oqıdy. Toǵyzynshyny osy bıyl bitirgen, áli eshteńe kórip, ysylmaǵan jýas, aýyl balasy. Dál mundaı uıqyshyl jan dúnıede sırek shyǵar. Saǵat keshki on bolmastan Irgesh tóseginde pyr-pyr uıyqtaıdy da jatady. Uıqysy tipti qatty. Basyna tepkileseń jýyq mańda oıanbady.

* * *

Bir kúni keshqurym syrttan kelsem, jataqhananyń ishi qarańǵy eken. Eshkim joq tárizdi. Shamdy jarq etkizip, jaryp jiberip qarasam, İrgesh jalǵyz ózi pyryldap, uıyqtap jatyr. Kórpeni aıaq jaǵyna ysyryp, teýip tastaǵan. Tyr jalańash. Qap, buǵan ne istesem eken dep, oılap turmyn.

Sol kezde syrttan jáne bir bala kirigi keldi. Fılfaktyń orys bólimshesinde oqıtyn qushykesh Áben edi.

— Áben,— dedim, — qyzyq bolsyn. Mynany tósek-mósegimen kóterip, qyzdardyń ortasyna alyp baryp qoısaq qaıtedi?

(Qyzdar jatatyn sahna jaq ol da qarańǵy. Iaǵnı, onda da eshkim joq bolýǵa kerek).

Áben kelispek túgil, qýanyp ketti.

Bir kisilik jep-jeńil kerýettiń birimiz basynan, birimiz aıaǵynan tik kóterip, aldyq ta jóneldik. Sahnaǵa kóteriletin basqyshpen joǵaryǵa alyp shyqtyq. İrgesh túk te sezbeıdi. Basy olaı-bylaı aýytqysa, yńyranyp, qaıtadan túzelińkirep qoıady. Sirá, jer silkinip jatyr dep oılaıtyn bolsa kerek.

Mynaý mine qyzdardyń tósekteri. Orta tusy bos. İrgeshti kereýetimen sol araǵa oqshaýyraq etip qoıyp qoıdyq. Aıaq jaǵyndaǵy umar-jumar bolǵan jamylǵysyn aldyq ta, taıyp turdyq. Ne bolar eken?

Bir aınalyp, qaıtyp kelsek, aktovyı zaldyń ishi órt shyqqandaı ýda shý, birsypyra adam jınalyp qalǵan. Qyzdardyń shańqyldaǵan daýystary. Biz Áben ekeýmiz, túk bilmegen bop: ne, ne bop qaldy deımiz. Bolǵan oqıǵa mynaý: bir top qyz ýlap-shýlap kınodan keledi. Shamdy jarq etkizip, jaǵyp jibergende, qalyń tósektiń orta tusynda paıda bolǵan jáne bir bóten tósekti, onda tyraıyp uıyqtap jatqan jalańash erkek denesin kóredi. Shaıtan kórgendeı ýlap-shýlap qorshap alady.

Sóıtse, uıyqtap jatqan erkek dene — İrgesh.

Shý-shý etken daýystan İrgesh ázer oıanady. Áýelde ne bolǵanyn bile almaı, ónim be, joq túsim be dep jan-jaǵyna eseńgirep qaraıdy.

26

Bul ýaqıǵanyń arty qyzyq bolmaı, shyjyq bola jazdady. Qyzdar dereý jataqhana komendantyn ertip keledi. Er balalar bizdi masqara jasady dep, akt jazady. Ol akt ertesinde ınstıtýt dırektoryna jetedi.

Instıtýt dırektory dekanǵa tapsyrady:

— Ony istep júrgen kimder, tap. Tap ta tıisti jazasyn ber. Basqalar úshin sabaq bolsyn, — deıdi.

Sol keshte kim qaıda bolǵanyn táptishtep teksergende, sezik Áben ekeýmizge túsedi.

Bizdiń fakúltettiń dekany Dáýletbaev deıtin adam. Jaqsy qyryqtar shamasynda. Qazaq tilinen sabaq beredi. Syldyr sózge sý juqpas sheshen. Aýdıtorıaǵa sarnap sóılep kirip, sóılep shyǵady. Alǵashqy kezde biz ony aýzymyz ańqıyp, silekeıimiz shubyryp tyńdaıtyn edik. Ne degen sheshen, aqylgóı. Bolsań, osyndaı bol dep, oılaıtynbyz.

Júre-bara biz Dáýletbaevtyń kim ekenin ábden tanyp bildik. Onyń eshqandaı mánsiz -maǵynasyz syldyr sózin tyńdaýdan jalyǵatyn boldyq. Arzan aqyl, qur dilmársý. Kúndiz-túni bir plasınkany oınata bergen tárizdi.

Mine, moınym salbyrap, sol Dáýletbaevtyń aldyńda turmyn. Ótirik aıta almaıtyn jynym bar. Kináli men ekenimdi bir aınalymǵa kelmeı, moıyndadym. Endi tek aǵymnan jarylyp keshirim ótinýdemin. Budan bylaı qoı aýzynan shóp almaı, tynysh júremin dep, shyn júrekten tebirenip, ýádemdi berem.

Bir kezde, mektepte oqyp júrgende de, osy tárizdi shýlyǵan ýaqıǵalar meniń basymda jıi kezdesetin. Eseıip, jigit bolsam-daǵy meni túlen nege túrte beredi? Jurt qusatyp nege tynysh júrgizbeıdi dep ishimnen ózimdi ezim synap, kúızelýdemin.

Meni ábden tyńdap boldy. Endigi kezek Dáýletbaevtiki. Ol bireýge aqyl aıtqandy, ósıet oqyǵandy súıedi. Shoshaıǵan suq saýsaǵyn meniń shekeme taqap qoıdy:

— Men saǵan aıtaıyn, — dedi Dáýletbaev, — mısyzsyń. Sanasyzdyń naq ózisiń. Aqymaqsyń. (Ol sınonım sózderdi qabattap aıtqandy súıedi). Aqymaq bolmasań, ókimet pen partıanyń ózińe jasap otyrǵan qamqorlyǵyn nege kórmeısiń? Nege baǵalamaısyń? Nege túsinbeısiń?

— Túsinem, aǵaı, — dep qaldym.

— Óı, túsingeniń sol ma? Tyr jalańash erkekti qalyń qyzdyń ortasyna salyp qoıǵanyń ba? Budan ótken bassyzdyq, budan ótken júgensizdik, budan ótken betimen ketýshilik bolmaıdy, joldas! Joq álde bola ma, óziń aıtshy?

— Bolmaıdy...

— Sen, múmkin, ádeıi óstigen shyǵarsyń? Instıtýttan ádeıi qýylǵyń kelgen shyǵar? Instıtýt saǵan qajet emes shyǵar? Olaı bolsa, ashyq aıt? Seni munda eshkim de kúshpen ustap turmaıdy. Dúnıedegi ǵylym, bilim ataýlynyń bárin sen ınstıtýtsyz-aq tabatyn shyǵarsyń? A?

— Joq,— dedim basymdy odan beter salbyratyp.

— Áı, qaıdam, — dedi de, Dáýletbaev meni ózinshe keketip muqatyp taǵy da sarnap jóneldi.

— Sen ózi qaıdan keldiń?—dedi Dáýletbaev bir kezde.

— Qarasaz aýdanynan.

— Qaı Qarasaz? Ózimizdiń Qarasaz ba?

— Osy Almaty oblysy.

— Ne deıdi? Ne aıtady? Sen meniń de Qarasazdan ekenimdi bilip, ádeıi aıtyp turǵan joqsyń ba?

— Joq,— dedim men basymdy qýanǵannan kóterip ap.

— Óı, Qarasazdan bolsań, endigi bizdiń úıge kelmeı, neǵyp júrsiń? — dedi Dáýletbaev. Áńgimeniń saryny múldem ózgerip ketti.

— Qarasazdyń dál ózinenbisiń?

— Tuıyqtanmyn.

— Bilem, Tuıyqty da bilem. Oıbaı-aý, sen meniń óz inim ekensin ǵoı. Shynymdy aıtsam, men seni myna qylyǵyn úshin ınstıtýttan qýyp shyqpaq edim. Endi qaıtem? óz qolymdy ózim qalaı kesem?

Árıne, kese almaısyz degendeı týr tanyttym,

Taǵy da kóp-kóp aqyl aıtyp, eń sońynda:

— Jaraıdy, bir jolǵa men saǵan jerles bolǵandyqtan keshirim jasaıyn, — dedi Dáýletbaev.— Al, biraq aldaǵy ýaqytta baıqa. Oıyńa ne kelse, sony isteıtin bul saǵan aýyl ishi emes, qala. Jaı qala emes, astana. Instót bosaǵasy. Uqtyń ǵoı?

— Uqtym.

Sol ma? Sol emes pe? Sol ma? Sol emes pe? Sol! Ǵalıa! Kezdesý dep, mine osyny aıt!

Paster men Karl Marks kósheleriniń buryshynda nan zavody. Nan zavodynyń asty nan magazın!. Aq nan, kóbinese, osynan tabylady. Kartochkamen jarty bólke aq nan alyp, shyǵyp kele jatqam. Tramvaıdan jańa ǵana túsken symbatty jas kelinshek maǵan qarsy kele jatyr.

Tanys júz, tanys kóz qaras. Sol ma? Sol emes pe...

Oıpyrmaı, mundaı da kezdesý bolady eken!

Máre-sáre amandasyp jatyrmyz.

— Ǵalıa, qaıdan júrsiń?

Ǵalıa búkil ón-boıymen kúlimsirep

— Sen óziń qaıdan júrsin? — deıdi.

— Men be? Men osynda oqyp júrmin.

— Qaıda?

— QazPI-de.

— Men be? Men osynda oqyp júrmin.

— Qaıda?

— JenPI-de.

Mássaǵan kerek bolsa!

Men seni kórmespin dep oılaýshy em. Al, biraq kórýge qushtar edim.

Ǵalıa óte bir názik qıylyp:

— Men de, — dedi.

Baıaǵy men biletin Ǵalıa kıiktiń laǵyndaı ýyljyp turýshy edi. Kázir endi qyry túsken kıimdeı óńi eskirip qapty. Kúlimdese, mańdaıyna usaq bir ájim syzyqtary jınalatyn bopty. Túr-túsinen, tulǵasynan sharshap ta júrgendigi sezilgendeı.

Sol mańda, halyq az júretin, ońasha kósheniń birinde árli-berli qydyrystap, birqaýym áńgimelestik. İshimde talaıdan jınaqtalǵan oǵan degen ókpe-nazym da, orny tolmas ókinishimde kóp eken. Sonyń bárin armansyz aqtarǵandaı boldym.

Biz kórispegeli eseptesek, eki jyldan asa ýaqyt ótipti, Bul eki jyldyń ishinde talaı-talaı sý aqty. Talaı-talaı jel soqty. «Oı, Ǵalıa-aı, kúıigiń sonda da basylatyn emes, Oılasam, júregim qaınap ketedi».

— Erkin, qoıshy, bári ótti-ketti. Endi aıta bermeshi, — deıdi Ǵalıa. Tyńdaý oǵan da jeńil tımeıtin tárizdi.

Qyz kezinde Ǵalıa shashyn ıyǵyna keltire dóńgelentip qıyp qoıatyn. Burymy bolmaıtyn. Basyn ońǵa-solǵa oqys buryp qalǵanda, jelpeń ete qalatyn sol shash kázir joq. Onyń ornynda bilekteı eki burym.

Iá, adam ózgeredi eken.

Kóńilimdi túınegen jaıtqa qaıta oralamyn:

— Kúıeýiń kim?

— Ǵalıanyń eki beti, mańdaıy qyzaryp ketti.

— Kim bolýshy edi, adam. Meniń kóz aldymda burnaǵy jyly aldynda onymen at ústinen alysyp oınaıtyn úıiniń shashy jelp — jelp etken, ústinde soldat kıimi bar taldyrmash jigit. Men anadaı dóń ústinen ishim qyzǵanyshtan qyz — qyz qaınap, qarap turǵan edim. Ǵalıanyń kúıeýi mine sol jeksuryn bolýǵa kerek.

Baqytymdy tartyp alǵan súmelekti jeksuryn demeı ne deıin?

Seniń kúıeýge shyqqanyńdy Qanysha jeńgemnen alǵash estigende, attan qulap qala jazdadym ǵoı. Aýyldan bylaı tómen ońasha shyǵyp alyp, áke-sheshem qabatyna ólgendeı bozdap, jylaǵanymdy kórseń!

— Tý, Erkin, tipti birin de umytpaıdy ekensiń!

— Bunyń bári men ólgende ǵana umyt bolady.

* * *

Ǵalıadan estigen jańalyqtarym: Ysqaq áli sol Qaraǵandyda: Enbek armıasynan qaıtpaǵan. Baljan ferma bastyqtyǵynan bosaǵan.
Ǵalıa JenPI-diń jataqhanasynda turady eken. Al kúıeýi mal dárigerlik ınstıtýtynyń jataqhanasynda. Ekeýi eki bólek. «Páter izdep edik, yńǵaıly páter taba almadyq» — deıdi.

Maǵan olardyń osysy — bólek turǵandary unaıdy.

Burynǵydaı emes, batylmyn.

Ǵalıa, men saǵan endi baryp turam.

— Qoı, Erkin, uıat emes pe?

— Nesi uıat?

— Meniń kúıeýim bar ekenin qyzdardyń bári biledi. Ne dep kelesiń?

— Tanysym, jerlesim edi dep kelem.

— Qoı, uıat bolady. Óıtip bala bolma. Ótkendeginiń bárin de umyt. Seni men biz endi tek jekjat adamdarmyz,

— Kóresiń, báribir baram.

29

Kóne dert qaıta qozǵaldy. Jaranyń aýzy qaıta tyrnap ashyldy. Kúndiz-túni Ǵalıa basymnan shyqpaıtyn boldy.

JenPI — qaladaǵy ataqty oqý oryndarynyń biri, Men ol týraly býǵan deıin de talaı qytyqty sózder estigem. Biraq ózim baryp kórgen emespin.

Qalada JenPI-di bilmeıtin, ony sóz etpeıtin stýdent az.

Sezimtal bir jas aqynnyń gazette JenPI týraly jazǵan óleńin oqyǵan edim. Onda ol ony «sulýlar galereıasy» dep ataǵan.
Galereıadaǵy kep sulýdyń biri — Ǵalıa.

JenPI — ózinshe bólek tártibi bar oqý orny ekenin biletin em. Onda tek qyzdar, kelinshekter oqıdy. Jataqhanasyna kim kóringendi, ásirese, jigitterdi kirgizbeıdi. Keshke qaraı jataqhananyń aldy qyz, jigittiń bazaryna aınalady dep, estıtinmin.

Osyndaı ataǵy zor JenPI-ge joly túspeı júrgenniń bireýi men edim. Mine endi júregimniń júr, júr dep, maza taptyrmaı súıreleýimen men de kelip turmyn.

Kelme, bala bolma dese de Ǵalıaǵa kelip turmyn.

Bala emes, soqtaýyldaı jigit bolǵandyqtan kelip turmyn.

Eki qabat sary úı — jataqhana taqtaı qorshaýdyń ishinde.Qolynda kezeı ustaǵan qarýy bolmasa da, aqyrǵan daýysy anaý-mynaý qarýǵa, bergisiz, zor deneli áıel kúzetshi, Ol seni ishke kirgizbek túgil, qaqpadan qaratpaıdy.

Sulý izdep kelgender jataqhanaǵa qaraı ótip bara jatqan qyzdardan qajet etken adamdarynyń aty-jónin turatyn bólmesin aıtyp, shaqyrtyp alyp jatyr.

Ana joly menen bir qatelik ótken. Ǵalıanyń qaı bólmede turatynyn suramappyn. Tek aty-jónin, oqıtyn fakúltetin bilem.

Ol kázir kimniń famılıasynda? Óz famılıasynda ma? Joq, kúıeýiniń famılıasyna kóshti me?

Qaqpaǵa onsha jaqyn jolamaı, shetkerek turmyn. Buryn bazar bazarlap kórmegen, bazarǵa tuńǵysh kelgen adam tárizdimin. Áýeli mundaǵy jaǵdaıdy barlap, bilip alýym kerek. Janataı adam nege de bolsa qorynshaq. Bul bir.

Ekinshi júreksinetin sebebim: múmkin, myna turǵandardyń ishinde Ǵalıanyń kúıeýi de bar shyǵar? Men ony tanymaımyn. Oılamaǵan jerden arandap qalyp júrsem she?

Jýan qara terekti panalap, biraz turdym. Osy arany taqyrlap, ákki bolǵan qýlar mendeı emes, batyl. Kóshe jaqtan kele jatqan qyz qarasy kórinse-aq aldyn kóldeneńdep, tosyp turady. Qaryndas, bir mınýtke dep, janasyp, shoqaınasha jabysa ketedi. «Pálen bólmeden pálen degen qyzdy shaqyryp jiberseńiz».

Shaqyrylǵan sulý ıis maıy burqyrap, ish jaqtan jasanyp shyǵyp kele jatady. Anaý ony qaqpanyń dál kózinde tosyp ap, basqalardyń aldynda baqyty janǵan pendeshe keýdesine nan pisip, qoltyqtap taıyp otyrady.

Kóz baılana bastady. Men áli turmyn. Ne isteımin? Shaqyrtam ba, joq pa? Ǵalıanyń kelme degen sózi esimnen ol da shyqpaıdy.

Áldekimniń áıeline áldekimniń súmpıip kelip turýy, shynynda da, ábes jaǵdaı. Ǵalıany, onyń kúıeýin biletin qyzdar, sosyn ne oılaıdy?
Qalyń topqa jolamaı, álgi arada japadan jalǵyz kep turdym. Qylmys isteýge kelgen adam tárizdimin. Óz ózimnen abdyrap, berekem qasha berdi.

Túk bitirmeı, jataqhanaǵa qaıta qaıtty.

* * *

Shirkin-aı, kózsiz batyr bolyp ketetin de kezderim bolady-aý meniń. Ondaıda eshteńeden taısalýdy bilmeımin. Aıtam degen sózimdi, kimge de bolsa, basy-kóziń demeı, aıtyp salam. İsteımin degenimdi isteımin. Jer qaıysqan qalyń qolǵa jalǵyz ózim qarsy shabýdan taıynbaımyn.

Bul úshin tek bórtip iship alsam bolǵany!

Búgin mine sondaımyn — batyrmyn. Ana joly Ǵalıaǵa baryp ony shaqyrtyp ala almaǵanym úshin ózimdi ózim jep qoıýǵa daıynmyn. Ne degen jasyqtyq! Ne degen sý júrektik! Meni de jigit deıdi-aý. Jigit bolmaı qalaıyn.

Ne tur onda? Shaqyrtyp ap, sóıleskende turǵan ne bar? Kúıeýi kórse, kórsin. Urdym men ony. Ǵalıa odan buryn meni súıgen bolatyn.
Mine, JenPI-diń jataqhanasyna taǵy da kelip turmyn. Áli kún batpaǵan erte ýaqyt. Menen basqa jataqhana toryǵan eshkim joq. «Bazar» áli bastalmaǵan.

Bundaǵy tártipti qasaqana bilmegen bop, qaqpadan ishke kirip bara jatyrmyn.

— Kýda? Kýda? — deıdi kúzetshi áıel jep otyrǵan tamaǵyn tastaı salyp, asyp-sasyp.

— Kak kýda? Týda, — deımin aýlanyn ishin nusqap.

— Onda ótýge bolmaıdy.

— Nege?

— Azamat, tártip solaı, shyǵyńyz. Qajet etken adamyńyzdy syrtta turyp, shaqyrtyp alyńyz.

Tártibi qyzyq eken degendeı basymdy shaıqap qoıam.

Kóshe jaqtan suńqıǵan qara qyz kele jatyr.

— Qaryndas... Siz osynda oqısyz ǵoı. Keshirińiz. Maǵan Ǵalıa deıtin qyz qajet edi. Geofaktyń birinshi kýrsynda oqıdy.

— Ǵalıa? Ǵalıa kázir munda turmaıdy. Kúıeýi men ekeýi páter jaldap, shyǵyp ketken.

Melshıip turdym da qaldym. Qyz meniń bas-aıaǵyma dúdamal kózben shola qarap aldy da, óz jónine kete bardy.

Bókse degen bar-aq. Aıaqtary da túp-túzý. Tolyq, kúshti aıaqtar. Osynyń ózin aınaldyrsam ba eken?

Jáne bir qyz kele jatyr. Boıy maǵan laıyq shaǵyn, E, osyny aınaldyraıyn. Jataqhanaǵa bostan-bos qaıtpaqpyn ba? Aldyn anadaıdan bógep, tosyp turdym.

— Qaryndas.

Qyz qalt toqtady.

— Siz osynda oqısyz ǵoı?

— Aıta berińiz?

— Sál... qydyryp qaıtpaısyz ba bylaı qaraı?

— Raqmet.

Qyz menen qoryqqandaı oraǵyta etip ketip barady.

— Qaryndas! A, qaryndas!

Qaryndas burylyp ta qaramastan aıaǵyn jedeldete basady.

29

Birinshi semestrdiń oqýy aıaqtalyp ta qaldy. Az kúnde qysqy emtıhan tapsyrý naýqany bastalady. Emtıhandy merziminen buryn tapsyryp, aýylǵa baryp kelsem deımin. Tek stıpendıamen kún kórip oqý qıyn. Et, maı, ún tárizdi biraz azyq-túlik qamdap ákep, súıenish etpesem bolatyn emes. Bir ǵana semestr oqyǵanda mine eki jaǵym sýalyp, kózderim bozaryp, kóterem deıtindeı halge jettim.
Aýylda biraz kúp áldenip, tamaǵymdy toıǵyzyp qaıtsam da men úshin úlken olja.

Emtıhandy merziminen buryn tapsyrý úshin dekannyń ruqsaty qajet.

Dáýletbaev ótinishimdi tyńdap bolyp:

— Seniń aýylyń baı aýyl, — dedi, — qoı kóp. Et kóp. Qazir soǵym soıyp bolǵan kez. Barasyń da, qalyń ettiń ishine kiresin de ketesiń. Solaı ma?

Men tek kóńil úshin:

— Solaı, — dedim.

Dekan ruqsat etti. Ol jazyp bergen ruqsat qaǵazdardy qaltama salyp alyp, endi ketpek bolǵanda:

— Men saǵan bir qyzyq aıtaıyn, — dedi Dáýletbaev kenet esine birdeńe túsip ketkendeı. Ne qyzyq ekenin bilmekke men qalt toqtap, qulaq tostym.

— Bizdiń úıdegi kárıa bar ǵoı, qyzyq adam. — Dáýletbaev óziniń daǵdyly ótirik kúlkisine salyp, keńkildep kúlip aldy. — Magazınnen, bazardan ákelingen etti jemeıdi. Maǵan qoldap coıǵan maldyń etin asyp berińder deıdi. Al qalada, óziń aıtshy, ondaı et tabyla bere me?
Daýletbaev aıtqan qyzyqtyń túri osy edi. Men ne derimdi, myna sózdi taban astynda qalaı túsinerimdi bilmedim. Bylaı shyǵyp, oıǵa qaldym. Dekan álgi sózdi nege aıtty? Menen, sirá, birdeńe dámetkeni emes pe?

* * *

Jıyrma kúndeı elde boldym. Endi qalaǵa qaıta qaıtýǵa mashına izdep júrmin. Oljasyz emespin. Aǵaıyn-týysqannyń járdemimen bir qoıdyń eti, bir qap ún, birer kılodaı toń maı daıyndap aldym. Sarymaı ońaılyqpen tabylmaıdy. Sarymaıdy Nuráli sekildi qoly jetkender jeıdi. Nurálige sarymaı surap baratyn men emespin.

Jolaýshy tasıtyn avtobýs qatynamaıdy qalaǵa. Men tárizdi kıimi juqaltań janǵa qys kózi qyraýda ashyq júk mashınasynyń ústine otyryp sapar shegý ońaı sharýa emes,

Biraq odan basqa shara joq.

Kýzovyna toltyryp qoı tıegen bir mashına kezikti. Qalanyń, qalyń qoıdyń arasyna otyr dedi shofer. Oılanyp turatyn, mashınadan mashına tańdaıtyn kez emes. Kelistim. Arqamdy kýzovqa tirep, astyma et salǵan jáshikti qoıyp, otyryp aldym.

Mashına yzǵytyp kele jatady. Dalanyń oıqy-shoıqy jabaıy qara joly. İİİofer tormozdy berip kelip qalǵanda, kýzovtaǵy qalyń qoı ústime opyr-topyr qulaıdy, Bireýine bireýi soǵylysqan, ústeri shýash, ter sasyǵan qoılardy álsin-álsin keıin qaraı tyqsyryp, ıterýmen bolam.

Qoı ol adam emes. Túzge shyqqym keldi dep, aıtpaıdy, Qoıýyn da, suıyǵyn da turǵan-turǵan jerinde erkin jiberedi. Túrgenge jetkenshe bylǵanyp ta, qınalyp ta bittim. Túrgenge jetkenshe shydaı almaı, túsip qaldym. Qalaǵa deıin qalǵany, nebári, jetpis shaqyrymdaı. Mashına budan ári jıi qatynaıdy. Birdeńe etip jetermin.

Kún keshkirip barady. Mashına joq. Shoferlar munda bir sozdaı etpes-aý dep, aýdandyq shaıhananyń aldynda turmyn.

Ústine bıik etip, tekshe-tekshe býǵan pishen tıegen áskerı júk mashınasy kelip toqtady. Kabınada soldat shofer men kapıtan. Shaıhanaǵa tamaqtanýǵa kirdi. Qalaǵa ala ketýlerin ótinip em:

— Shóptiń ústinen qulap qalmaısyń ba? — dedi.

— Qulamaımyn.

Jol aqyma dep, men tólegen aqshaǵa soldat pen kapıtan býfetten bir-bir stakannan araq qaǵyp saldy.

Olar da kóńildi, men de kóńildimin. Kóńildi adam basqarǵan mashına or qoıandaı zymyrap keledi.

Alda úlken quldı eńis. Jol asfált emes, tósegen bujyr-bujyr tas. Saıdyń dál tabany sý jyrǵan jyrasha eken. Shofer ony alystan baıqamady ma, qaıdam, mashınanyń júrisin baıaýlatpady. Ekpindegen qalpynda jyrashany soǵyp etti. Jardaı bop júk tıelgen aýyr kýzov bir jaǵyna teńselip, oqys aýyp kelip ketti. Men shóp ústinde eki aıaǵymdy qatarynan kósip salyp otyrǵam. Jantaıa tyrmysyp, shópke jabysa túskenime qaramastan, qalpaqtaı ushyrdy da jiberdi. Et salǵan qalyń taqtaı jáshik qoltyǵymnyń astynda edi. Senen qalmaımyn, ólsem, birge ólem dep, áýede menimen katar birge ushyp keledi. Dál astymdaǵy bujyr-bujyr tastardy kórip, qazir soǵan byrsh ete qalatynymdy, qurıtynymdy oılap úlgerdim.

Bitti!

Dál qasymnan bomba jarylǵandaı tars etken daýys shyqty. Bul, sóıtsem, byt-shyt bolǵan jáshik eken. Jol ústine shashylyp, jaırap túsken múshe-múshe et kórdim. Jáshiktiń synyqtary aralas.

Ózim saýmyn. Aıaǵymdy kósip salyp otyrǵan qalpymda tikemnen tik dik ete qalǵam. Qırap, mertikkennen amanmyn. Tek oń qolymmen jerdi tireı qulaǵan ekem. Qolymnyń bilezigi ǵana isip, aýyryp qalǵan.

Bul degen shybyn jannyń sadaqasy.

Aman ekenime qýanyshtymyn.

Mashına anadaı baryp toqtady. Shoferda da, kapıtanda da es qalmaǵan. Maǵan qaraı qalbalaqtap júgirip keledi,

Aman ekenimdi kórip, kóńilderi jaı tapqandaı.

* * *

Instıtýtqa kire beriste syrtta Dáýletbaev kezdesip qaldy. Meni kergenge qýanǵandaı qalt toqtady:

— Oý, aýylyńa baryp, kelip te qaldyń ba? Qalaı, el-jurtyn aman ba eken? Áke-shesheń, ini-qaryndastaryń... seniń osy kimiń bar? Men tipti bilmeıdi de ekem ǵoı... Iá, tegis aman ba eken? Aman bolsa, boldy... Ózin bylaı azdap... ońalǵan tárizdisiń. El ishi kázir jaqsy shyǵar. Soǵym soıǵan kez. Qalaı, et-maıdy kóp ákeldiń be?

— Ákeldim...

— Durys, endi oqy. Oqysań, adam bolasyń. Men saǵan mynadaı bir qyzyq aıtaıyn: aýyldaǵy kóp jurt oqýdy azap dep túsinedi. Qalada kópeskeniń kók sorpasyn iship, kózimdi kógertip, oqý oqyǵannan da, el ishinde et, maıǵa toıyp júrsem, sol raqat dep qaraıdy. Bul degen naǵyz artta qalǵan, ker tartpa, toǵyshar adamnyń pikiri...

Jataqhanaǵa kelip, jáne de oıǵa qaldym. Dáýletbaev menen shynynda da, birdeńe dámetedi eken. Áıtpese, et týraly nege aıta beredi? Et-maıdy kóp ákeldiń be dep, nege suraıdy? Áneý kúni ákesiniń bazar eti men magazınniń etin jemeıtinin, qoldan soıǵan maldyń etin ańsap turatynyn ol maǵan teginnen tegin aıtqan joq. Ádeıi qulaq qaǵys etip aıtty.

Dáýletbaevtyń úıi ınstıtýtqa jaqyn kósheniń arǵy betinde. Kóne osobnák úıdiń jarym bólegi. Esik aldy kóshe jaǵyn taqtaımen biteý etigi qorshaǵan shaǵyn aýla. Kúzde, biz oqýǵa jańa kelgen kezde, sol aýlanyń ishinen jip kerip, borshalap jaıyp qoıǵan et kóretinbiz. Kıimi júdeý, ilmıgen aryq sur shal ettiń astyna byqsytyp tútin salyp, qonǵan shybyndardy qýalap otyratyn.

Keıin bilsek, ol bizdiń dekanymyzdyń ákesi eken. Et jaıynda maǵan Dáýletbaevtyń tegin aıta bermeıtinin mine sol da rastaǵandaı.

Men de pendemin, aldaǵy ýaqytta dekanǵa áli talaı isim túsetini daýsyz. Endeshe, osyndaı sáti kelip, ol ózi emeýirin bildirip turǵanda, maǵan buny nege paıdalanbasqa? Dáýletbaevtyń kóńilin taýyp, qoltyǵynyń astyna nege kirip almasqa? Odan men paıdadan ózge qandaı zıan shegýim múmkin degen oıǵa keldim.

Jataqhanadan oryn alýym da Dáýletbaevtyń arqasy emes pe?

Aldaǵy ýaqytta jataqhananyń burynǵy úıleri bosaı bastaıdy. Dáýletbaev oń kózimen qarasa, aldyńǵy toptyń qatarynda, táýir degen bólmelerdiń birinen maǵan oryn tıedi.

Jáshiktegi etten qoıdyń bir qol, bir sanyn tańdap aldym. Jolǵa shashylyp túsip, bylǵanǵan jerlerin ábden jaqsy tazaladym. Sosyn gazetke orap qoltyǵyma qysyp aldym da, keshki sham jańa janǵan ýaqytta Dáýletbaevtyń úıine keldim.

Ókinishke oraı, dekanym úıde joq eken. Áıeli de joq. Ac ishetin úıde tórgi buryshta, alasa dıvan kerýettiń ústinde, ata-anasy jazǵyryp, úıge qamap ketken kináli balalarǵa uqsap tek kempir, shaly ǵana montıyp otyr.

— Aǵaı úıde joq pa eken?

— Joq, — dedi ekeýi qabatynan.

Júregim lúpildep, ózim de áreń kirgem. Alyp kelgen nársemdi bere sap, qaıta qaıtqansha asyq edim.

— Mynaý bizdiń aýyldyń dámi edi...

Osy sózdi mińgirlep zorǵa aıttym da, oraýly etti ortadaǵy as ishetin úlken stoldyń shetine qoıa salyp, taıyp turdym.

Kempir, shal eshteńe de aıtqan joq. Meniń bar qımylyma baǵjıyp qaraǵan kúılerinde qala berdi.

Syrtqa shyǵyp, boıymdy jınaǵannan keıin ókineıin endi. Meniń osym durys bolmady-aý, á? Kempir, shal ǵoı meniń kim ekenimdi bilmeıdi. Tústep tanymaıdy. Osyndaǵy kelip-ketip júrgen kóp stýdenttiń biri dep qaraıdy, Men pálen degen balamyn, pálen aýyldanmyn dep, anyqtap nege aıtpadym? Dáýletbaev sonda basqa emes, men ákelgenimdi biler edi. Endi qaıdan biledi?

Qap, eńbegim de, etim de zaıa ketkendeı boldy-aý.

Ertesinde Dáýletbaev meni kórip, joq burynǵydan da jyly amandasty. Hal-jaıymdy táptishtep surap, ishi baýyryma kirip barady. Kózderimen et ákelgen ekensiń ǵoı, bildim dep turǵandaı.

Men de qýanyshtymyn. Keshegi et aparyp bergen ózge emes, men ekenimdi kózimmen de, bet-beınemmen de bildirip, sezdirip jatyrmyn. Kempir-shal aty-jónimdi aıtpaǵanmen, túr -túsimdi sypattap aıtqan bolar-aý. Dáýletbaev, sosyn, birden-aq sezgen bolar.

«Aǵaı, keshe keshte sizdiń úıge baryp edim» dep aıtýǵa da aýzym barmady.

30

Bizdiń kýrsta Dáýletbaevqa eń jaqyn degen stýdenttiń bireýi menmin. Ol meniń atymdy da atamaı, kóbinese, «shyraq» deıdi. «Shyraq, hal qalaı?» «Shyraq, el-jurtyń aman ba?» dep turǵany.

Instıtýt qabyrǵa gazetinde meniń «Dostyq» atty óleńim jarıalanǵan. Dáýletbaev álgini oqypty. Meni kórip,

— Oý, sen aqyn ekensiń ǵoı. Molodes! Óleńiń maǵan unady, — dedi.

Taǵy bir kúni ınstıtýt pen jataqhananyń eki aralyǵynda kezdesip qalyp:

— Qolyń bos pa seniń? — dedi.

— Bos.

— Bos bolsa, júr bizdiń úıge.

Dáýletbaev meni úıine ertip keldi. Kabınetine kirgizdi. Ekeýden ekeý ǵanamyz. Esikti qymtap, jaýyn qoıdy. Kitap shkafynan mektepterde bolatyn klass jýrnaly tárizdi syrty qatqyl, úlken dápter alyp:

— Men saǵan óleńder oqyp bereıin, tyńdaısyń ǵoı? — dedi.

— Tyńdaımyn.

Dáýletbaevtyń da óleń jazatynyn buryn bilmeıtin em. Baspasóz betinen kórgen emespin. Yntyǵa tyńdadym.

Ol jaılap ózindik mánerge salyp, oqı bastady. Shynymdy aıtsam, birinshi óleńniń birinshi shýmaǵynan-aq unamady maǵan. Jaqsy óleń, aǵyp turǵan aqyndyq talant birden belgili. Al mynaý bolsa, qara Dúrsin birdeńe. Kóńilge qona keter ádemilikten jurdaı. Uıqastary shalajansar. Ne bolsa, soǵan arnap jazylǵan arzan óleńder.

Mynaý «Aqbaıǵa» deıtin óleń. Osyny tyńda, — deıdi Dáýletbaev. Oqymas buryn ol óleńniń týý tarıhyn baıandaıdy. — Aqbaı deıtin meniń dosym. Ózi taǵy qurdas. Seniń ber jaǵyńda Bógen aýdanynda turady. Burnaǵy jyly demalysqa barǵan edim. Sonda Aqbaı úıine qonaqqa shaqyrdy, Qozy soımaı. laq soıypty. Myna óleń soǵan shyǵarylǵan.

Sen Aqbaı, qozy soımaı, laq soıdyń,

Onyń ózin qınalyp, jylap soıdyń.

Bir jylda aýylyńa bir kelemin,

Qınalsań, ol laqty nesin soıdyń?

Óleń uzaq — on shýmaqtaı.

Bir joldasy ǵylymı sovette synap sóılese, Dáýletbaev oǵan da óleń shyǵarǵan. Áıeli túski tamaqqa et aspaı, kartop qýyrsa, oǵan da óleń. Ákesi magazınnen sút ákele jatyp, esik aldynda taıyp ketip, sútin tógip alsa, ol da óleń.

Áı, áke, aıaǵyńdy jóndep baspaı,

Táltirek-táltirek etesiń araqty ishken mastaı,

Kolhozdyń sen sekildi kári shaly

Pyp-pysyq, jyp-jınaqy, mármár tastaı...

— Osy óleńdi kárıaǵa oqyp berip em, jat ta kep ashýlandy. Sodan beri magazınge sútke bar deseń barmaıdy.

Dáýletbaev óleńdi, ózinshe, Abaıǵa eliktep jazatyn kórinedi. Biraq onysy anaý jaman, mynaý jaqsy, anadaı bolma, mynadaı bol degen tárizdi jadaǵaı qur dilmarsý. Tereń oı, tereń pikir kezdese qoımaıdy. Bala ekesh bala biletin tym arzan qaǵıdalar.

— Mynaý mine senderge, jastarǵa arnap jazylǵan óleń. Jóndep tyńda, qulaǵyńa quıyp al:

Jas adamǵa áýeli talap kerek,

Sodan keıin tyrmysyp oqý kerek

Halqyńa, otanyńa qyzmet qyl,

Qur dalada qalmaısyń bolsań zırek.

Ár óleńdi oqyp bop, menen pikir suraıdy.

— Qalaı?

Men, árıne, maqtaımyn. Jaqsy óleń, tereń fılosofıaǵa qurylǵan óleń deımin. Óıtkeni, ol meni maqtasyn dep ertip keldi.

Bir kezde qasaqana:

— Aǵaı, siz bul óleńderińizdi nege bastyrmaısyz? — dedim.

Dáýletbaev buǵan kóterilip qaldy.

— Shyraq, men buny aqyn bolý úshin jazyp júr ǵoı deımisiń? Ózim úshin jazam da, tastaı berem. Qajet etken adam bir kezde taýyp alyp, bastyra ma, zertteı me, ózi biler, — dep bir qoıdy.

Iaǵnı ol óziniń poezıasymen tarıhtan oryn alýǵa dáneker.

Sosyn:

— Byltyr osy óleńderimdi Sabıtke oqyp berip em. Oı, Áleke, siz aqyn ekensiz ǵoı. Myqty aqyn ekensiz dep, maqtady. Óleńderińizdi mashınkaǵa eki dana etip basqyzyp bizge berińiz. Gazet-jýrnalǵa basqyzaıyq jeke kitap etip shyǵaraıyq dedi. Jaraıdy bereıin dedim. Biraq, sońynan aınyp qaldym. Ol ony aqaý ber jaǵyndaǵy bala-shaǵaǵa berer. Olar ony talqylaımyz der. Soǵan sol tabanymdy tozdyryp júrem be? — dedi.

Iá, myqty aqyndar taban tozdyryp júrmeıdi. Ataq-dańqtyń, aqshanyń sońynan júgirmeıdi. Onyń bári oǵan ózderi izdep keledi.

Ustazymdy budan buryn azyn-aýlaq syılaıtynym bar edi. Osy joly onyń jáne bir qyrymen — aqyndyq ónerimen tanysqannan keıin sony da joǵaltyp alǵan tárizdimin. «Oı aqymaq. Mundaı da aqymaq. bolady eken-aý!» dep shyqtym Dáýletbaevtyń úıinen.

31

Óletin bala molaǵa qaraı qashady. Men endi túlen túrtip, ár jerde ustazymdy keleke etetindi shyǵardym. Stýdentterdiń aldyna shyǵyp alyp Dáýletbaev bolyp, sarnap aqyl soǵam. Ol bolyp óleń oqımyn.

Úzilis kezi. Dala tuman. Jer balshyq kóńilsiz. Stýdentter dúr etip syrtqa shyǵyp jónelmeı, uılyǵyp aýdıtorıada otyr. Kire berisip kitap shkaftarymen bólip, fakúltet sekretary otyratyn shaǵyn qýys bólimshe jasap qoıǵan, ózimizdiń altynshy aýdıtorıa. Men erikkennen alǵa shyǵyp, muǵalimniń ornynda Dáýletbaev bolyp, qolymdy sermep tastap, sarnap turmyn:

— ...Sender biri qoıshynyń, biriń sıyrshynyń, endi biriń traktırshiniń balalarysyńdar. Qalaǵa joǵary dárejeli bilim alý úshin, sóıtip, halqyńa, otanyńa paıdaly azamat bolyp shyǵý úshin kelip otyrsyńdar. Bul árıne jaqsy. Bilim alma, halqyńa, tárbıelep ósirgen elińe paıda tıgizbe dep, eshkim de aıtpaıdy. Ony aıtqan adam ol sovet adamy emes. Al biraq sender mynany este ustańdar: oqýdy qansha jaqsy oqyǵanmen ınstótti úzdik! Tipti eren úzdik bitirip shyqqanmen, odan soń aspırantýraǵa túsip, ony da úzdik bitirip, ǵylym kandıdaty, odan soń ǵylym doktary, tipti akademık bolyp shyqqanmen, ǵylymda neler ǵalamat jańalyqtar belgili bir maqsattaryń bolmasa zamanǵa, dáýirge saı sana-sezimderin bolmasa, túısik, túsinigiń bolmasa, túkke de aspaısyńdar.

Ońbaıyn, osynyń bári ár kezde leksıa bastalar aldynda Dáýletbaevtyń pýlemetteı boratyp, bizge arnap aıtatyn aqyl-nusqa sózderi. Mán joq, maǵyna joq, birine biri qaıshy keletin qur syldyr. Qarnymdy joq ta bolsa Dáýletbaevsha shartıtyp, alǵa jiberip, Dáýletbaevtyń óz daýysyna salyp, birden birge ekilenip, bósip turmyn. Stýdentter raqatqa batyp, kúlisip, tyńdap otyr.

Kenet, oılamaǵan jerden:

— Aıt! Aıta ber! Bógelme! —  dep, esik jaqtaǵy qýystan naǵyz Dáýletbaevtyń ózi shyǵa kelsin.

Meniń kózim baqyraıyp, tilim baılandy da qaldy. Kirip ketýge jer tesik emes. Men túgil, búkil kýrs sasyp qaldy. Eshkim buny kútpegen.

Dáýletbaev aýdıtorıaǵa mana kirgen eken. Esik jaqtaǵy qýysta, kitap shkaftarynyń tasasynda meniń ol bolyp sarnaǵan bar sózimdi tyńdap, estip turǵan.

— Aıt! Taǵy neń bar! Qaldyrma! — dep, maǵan taqap kep, qadala qaraǵanda, men shydaı almaı, jerge qaradym. Dekannyń óń-túsi ashýdan jaman buzylyp ketken eken.

Sen óziń artıs kórinesiń ǵoı. Artısiń oqýyna túspeı munda neǵyp júrsiń? Joq qateleskensiń! Sen oqıtyn oqý bul emes!

«Bitti. Qurydym. Oqýdan shyqty degen osy»

Tapaıdyń tal túsinde urlyǵymen kolǵa túsken adam esinen tanyp qalsa kerek. Meniń halim dál soǵan uqsas. Tipti bir aýyz keshirim ótinýge de tilim keletin emes. Ne isteseńiz de kóndim degen túr bildirip, melshıip tura berdim.

Osy ýaqıǵadan keıin talaı ýaqytqa deıin Dáýletbaevtyń júzine qaraı almaı júrdim.

Áıteýir meni keleke ettiń dep, ol meni ınstıtýttan qýyp shyqqan joq.

32

Sol jolǵy kezdeskennen keıin Ǵalıany kórgen joqpyn. Biraq, ylǵı da oılaýmen bolam. Qaıdaǵy páterge shyqty? Kúıeýi men ekeýi ǵana ma? Jalǵyz otyrǵan kezinde salań etip jetip barsam, qaıter edi?

Biz bul kezde ınstıtýttyń ishindegi aktovyı zalda jatpaıtyn bolǵanbyz. Odan ketkenbiz. Instıtýtqa jaqyn, Sovet kóshesindegi jataqhananyń úıleri bosap, soǵan kóshkenbiz. Bir bólmede nebári alty stýdent, raqat.

Kóktem shyǵyp qalǵan. Kóshedegi kar ketken. Biraq aǵashtar áli búrshik jaryp úlgermegen. Kúndiz kádimgideı kúnshýaq, jyly, jeńil kıimmen júrýge bolady. Al keshke qaraı salqyn.

28 gvardıashylar atyndaǵy park jataqhananyń bet aldynda, kósheniń arǵy betinde. Onyń ishinde Almaty kınoteatry bar. Biz kóbinese, kınoǵa osynda kelemiz. Osy kezde kınoteatrlarda soǵysta qolǵa túsken olja fılmder júrip jatyr: «Tarzan», «Meniń qıalymdaǵy qyz» t. b.

Kınoǵa ertip aparýǵa qyz degen aıaq astynan tabylady. Al biraq aqsha tabyla bermeıdi.

Keshke qaraı jalǵyz ózim «Almatyǵa» kıno kóreıin dep keldim. Kún búgin senbi. Instıtýttyń oqý zalynda otyra-otyra jalyqqan edim.

Kasa jabyq. «Barlyq bılet satylyp bitti» degen habarlandyrý ilingen. Soǵan qaramastan, kasanyń aldynda on shaqty adam ıirilip tur.

— Bılet joq pa, nemene? — dep, jaqyndaı berdim.

— Sizge qansha bılet kerek edi?

Tanys daýysqa jalt burylyp qarasam... Ǵalıa! Ana joly kóshede bir ret kezdestirip, zym-zıa joǵaltyp alǵan Ǵalıashym. Oı, mundaı qýanbaspyn! Ol meni anadaıdan kórip, qarap turǵan eken. Máre-sáre amandasyp jatyrmyz.

Ǵalıanyń qasynda suńǵaq boıly, taldyrmash, betinde azdaǵan sheshek daǵy bar júzi jyly sursha jigit. Ǵalıanyń kúıeýi eken.

Ǵalıa bizdi dereý tanystyryp jatyr:

— Mynaý álgi ózińe aıtyp júretin Erkin. Qanysha ápkemniń qaınysy. Al mynaý meniń joldasym. Tanysyp qoıyńdar.

— Jeksen, — dep, aqsur jigit qolyn birinshi bolyp usyndy.

— Erkin.

Syrtynan bir kórmekke yntyqqan ata jaýymmen osylaı kezdesip, tanystym.

Men týraly Jeksenniń ne bilip, ne qoıatyny maǵan, árıne beımálim. Biraq kózqarasynan jaýsynǵan túri baıqalmaıdy. Qaıta, menimen kezdesip, tanysqanyna bir túrli qýanyshty tárizdi. Dál bir óziniń eski dosyn kezdestirgendeı óńinde jyly kúlki! Minezi ashyq-jarqyn jigit sekildi. Eki sózge kelmesten aǵynan jarylyp, dostyq qushaǵyn aıqara ashyp:

— Ǵalıa bir ret kóshede kezdestirdim dep keldi. Ekeýiń de sonymen tym-tyrs boldyńdar, Jekjat adamdar degen sóıte me eken. Birin biri qaıdan da bolsa izdep taýyp, aralasyp-quralasyp turmaıtyn ba? Biz jýyrda páterge shyqqanbyz. Jatsynbaı, kelip turýyńa bolady — dep jatyr.

Adresterine deıin aıtty. Men ony qýana dereý jazyp aldym.

Jeksenniń ashyq-jaryq minezi meni ózine jaqyn tartyp aıtyp jatqan sózderi de unaıdy. Unamaıtyny tek Ǵalıany menen tartyp alýy. Biraq ol ózi solaı dep, oılaı ma eken? Ǵalıa ekeýmizdiń aramyzdaǵy bastalýy bar da, aıaqtalýy joq tam-tum mahabbat ýaqıǵasyn bile me eken? Sózine, maǵan degen beıiline qaraǵanda, áı, bilmeıdi-aý deımin. Ǵalıa oǵan ol jaıynda aıta qoıdy deımisiń. Áıel zaty erkekteı ashyq aýyz emes. Olar ózderiniń ishki syrlaryna berik keledi.

Jeksenniń eshteńe bilgeninen de, árıne, bilmegeni jaqsy.

Ǵalıa men Jeksen de kınoǵa bılet alýǵa kelgen eken. Bılet joq. Syrtqa shyqtyq.

— Al ne isteımiz? Kınoǵa kirsek bolatyn edi, — dep, Jeksen Ǵalıaǵa qarap, murnyn ýqalap, sál turdy. Sirá, tegin ýqalaý emes tárizdi. Álde neniń ıisin alystan sezgendeı qushyrlaný bar óńinde. Sosyn: — myna aradan bir-bir krýjkadan syra ishsek qalaı bolady? — dedi maǵan.

Men qarsy emespin degendi túrimmen bildirdim. Al ózim myrzalyq jasaýǵa qaltam taıaz, dármensiz edim.

Ashyq estradanyń syrt jaǵynda, syrahana bar. Úsheýmiz soǵan keldik. Býfetshi Mısha aǵaı óz adamymyz. Stıpendıa alǵanda, qaltamyzǵa ǵaıyptan tıyn-teben túsip qalǵanda, biz munda bir soqpaı ketpeımiz.

Meni syrahanaǵa aldymen kirgizip jiberdi de, Jeksen esik aldynda Ǵalıamen kúbirlesip, bógelip qaldy. Ǵalıanyń «sen baıqa, budan basqa bermeımin» degen sózi, qaǵaz aqshanyń sybdyry maǵan anyq estildi.

Jeksen zakaz bere bastady:

— Eki krýjka syra tirkemesimen. Jáne bir krýjka.

— Men ishpeımin, — dedi Ǵalıa basyn tyjyryna shaıqap.

— Onda eki krýjka tirkemesimen.

«Tirkeme» syrahananyń buralqy sózi. Ony munda túsinbeıtin jan joq. Eki stakanǵa júz gramnan araq, eki krýjka syra quıylyp, syrǵyp aldymyzǵa keldi. Stakannyń birin Jeksen qolyna aldy:

— Káne, tanystyǵymyz úshin!

Men áli qolyma alyp úlgermegen stakannyń tóbesimen Jeksen tasty tasqa urǵandaı tars etkizip, qoıyp qaldy.

— Jigitim, baıqa, syndyrasyń. Onsyz da stakandar shaq kelmeıdi, — dedi býfetshi.

— Qam jemeńiz, túk te bolmaıdy.

Jeksenniń araqty soǵystyrýy ǵana emes, ishýi de erekshe. Basyn ántek shalqaıtty da, júz gram araqty ydystan ydysqa qotarǵandaı óńeshine sylq etkizip, biraq quıa saldy. Tipti ashyrqanyp qoımaıdy. Kenezesi keýip kelip, muzdaı sýdy tartyp jibergen adamsha raqattanyp, kekirinip qoıyp tur.

Men de kettim. Biraq Jeksenshe óner kórsetip ishe almaımyn. Ǵalıanyń bizdiń ne istep, ne qoıyp jatqanymyzda jumysy joqtaı. Bir qolymen esiktiń tutqasynan ustap, syrtqa qarap, osy aradan tezirek ketýge yntyq bolyp tur.

Jeksende asyǵatyn túr joq. Qalǵan-qutqan aqshasyn eseptep jáne bir-bir krýjkadan syra aldy. Syrtqa shyqtyq.

Joq jomarttyń qolyn baılaıdy. Qaltamda birdeńem bolsa, mundaıda men de tartynbas edim. Ózimdi syılaǵan janǵa boryshty bolyp qalmas edim.

Parkten shyǵyp, Karl Marks kóshesin órlep kele jatyrmyz. Eki kesh aralyǵynda dál osy tusqa, kóshe shetindegi júzjyldyq záýlim bıik aǵashtardyń basyna, qaıdan ushyp kelgenin, qaptaǵan qara torǵaı jınalǵan. Beıne bir qus bazarynsha, ózderiniń tilderinde ý-shý bolyp jatyr. Tómende trotýarmen ótken jurt joǵaryǵa bir qaramaı ótpeıdi.

Dáý de bolsa, kún raıy buzylady. Jaýyn jaýady, dedi Jeksen, Sosyn betin maǵan buryp: — Búgin senbi, ne bitiresiń. Odan da júr, bizdiń úıge baraıyq, — dedi.

Men buǵan qýanyshty edim. Ǵalıanyń betine qaradym. He aıtar eken ol?

— Júr, bizdiń qańdaı turmysta turyp jatqanymyzdy kóresiń.

Kelistim.

Tórtinshi tramvaı Komsomol kóshesiniń boıymen batysqa qaraı saldyrlap, aldy da jóneldi. Adam áýelde kóp edi. Sosyn birtin-birtin azaıa berdi. Tramvaı qaladan shyǵyp ketti.

— Oý, biz qaıda ketip baramyz?

— Tastaqqa.

Ózim bir kezde armıada qyzmet etken Tastaq.

Tramvaıdan túsip, tómen qaraı úsh kóshedeı júrdik. Shatyryn shıfermen japqan shaǵyn osobnák úı. Kóshe jaǵyn taqtaımen jymdaı etip qorshaǵan. Adam kiretin kishkene esikti Jeksen tyqyldatyp qaǵa bastady. Ar jaqtan áıeldiń shańqyldaǵan unamsyz daýysy estildi:

— Kto tam?

— Bul biz ǵoı, Masha apaı.

Semizdigi me, joq eki qabat pa qarny shermıgen, ústine saltaq-saltaq eski sur fýfaıka kıe salǵan, óńi jap-jas, tipti sulýsha deýge bolatyn sary áıel esik ashty.

33

Negizgi úıge tirkep salǵan bir bólme alasa nashar úı. Esigi óz aldyna bólek. Syǵyraıǵan jalǵyz tereze. Jeksen men Ǵalıa osyny jaldap turady eken.

Bul, sirá, áýel basta vremánka bolar. Negizgi úı bitken soń úı ıeleri ony buzyp, alyp tastaýǵa qımaǵan. Qalada páter tapshylyǵy sumdyq ekenin kórip, tegin aqsha tabýdyń kózine aınaldyrǵan.

Edeni jermen jer, alakóleńke tapal bólmege kirip kelgen bette pogrebtegi shirigen kartop ıisi tárizdi unamsyz ıis murynǵa lap ete qaldy. Ǵalıa shyrt etkizip sham jaqty.

— Tórlet, joǵary shyq, — dep, meni aldyna sala kirgen Jeksen qurmet kórsetip jatyr.

Oń jaqta bir kisilik arzanqol temir kereýet. Sol jaqta shaǵyn taqtaı stol. Eki eski aǵash oryndyq. Esik jaq bosaǵadaǵy kerogaz, ydys-aıaqty aıtpaǵanda, úıdegi kózge túser múlik-múkámaldar osylar. Joǵary ótpes buryn áýeli syrt kıimimdi sheshe bastadym.

Kereýettiń aıaq jaǵyna qabyrǵanyń dál orta tusyna at baılaıtyn qazyqtaı dáý qara shege qaǵylǵan. Meniń shınelim men kepkamdy Jeksen soǵan ilip qoıdy. Eki oryndyqtyń birin Ǵalıa maǵan laıyqtap, tórge taman syrǵytyp:

— Osy bir aıadaı qýys úıde turǵan bolyp jatyrmyz. Shynymyzdy aıtsaq, biz munda tek túneý úshin kelemiz. Páter tabý qalada pále eken. Ońaılyqpen tabylmaıdy, — dep ózderiniń mynadaı jaısyz turmystary úshin menen keshirim ótingendeı, orynsyz aqtalǵandaı bolyp jatyr.

— Bir jaqsysy áıteýir tramvaıǵa jaqyn, sol úshin kirdik. Áıtpese, kirmeıtin edik, — deıdi Jeksen. — Al, Erkin, sen endi zerikpeı, otyra tur. Seni zeriktirmeýdi myna qudashańa tapsyram. Men myna araǵa baryp kele qoıaıyn. Qalanyn ortasyndaǵydaı emes, bul aranyń magazınderi erte jabylady. Kempir, sen ot asa ber. Álgi tor qaıda? Myna qonaqtan uıat bolyp qalmaıtyndaı etip, sarańdyǵyn ustamaı jáne birdeńeler ber. Tileýimiz mundaı durys bolar ma, búgin dál senbi kúni kezdesýimizdi qarashy. Jaqsylap bir demalaıyq. —

Men tek sypaıygershilik úshin:

— Jeksen, osy áýre bolýdyń qajeti ne? — dep jatyrmyn.

— Nesi áýre, áýre bolatyn túk te joq, — dep, Ǵalıa sýmkasynan Jeksenge aqsha alyp berip jatyr.

Kókshil jip tordy qaltasyna ýmajdap salyp aldy da, Jeksen taıyp turdy.

Mine endi Ǵalıa ekeýmiz ǵanamyz. Áńgimeni neden bastasam eken?

— Ǵalıa, bilesin be, men seni JenPI-ge izdep bardym ǵoı?

— Qashan?

— Jana jyldyń aldynda. Sóıtsem, páterge shyǵyp ketti deıdi.

— Aldaısyń.

— Ońbaıyn, ras.

— Men saǵan kelme degenim qaıda?

— Men báribir kelem demedim be?

— Erkin, sen bala emessiń ǵoı, túsinýiń kerek. Bolar is boldy, boıaýy sińdi degendeı... Men senen ótinemin: anaý-mynaý oıyń bolsa, tasta endi.

— Falıa, sen ne dep tursyń?

— Sol. Men týrasyp bir-aq aıtam. Beker uıat bolady. Saǵan da, maǵan da abıyr ápermeıdi.

Men qasaqana renjigen bop, ornymnan turdym:

— Ketem.

— Hege?

Sol, ketem, dep qazyqtaǵy shınelime qaraı júrdim.

Ǵalıa kúlimsirep, aldymdy bógedi.

Qoı, otyr. Sur et bar aýyldan kelgen, et asam.

Ǵalıany qapsyra qushaqtadym da, betimdi moınyna qushyrlana basyp, qattym da qaldym, Ári naz, ári ókpem.

— Erkin, ne bolǵan saǵan?

Oı, Ǵalıa-aı! Óldim ǵoı seni oılap.

Erkin, qoı, jaramaıdy. Men saǵan umyt degenim qaıda?

Umyta almasam, qaıtem?

Umyt uıat bolady. Senimen biz endi tek jekjat adamdarmyz.

Bul cózi maǵan betime sýyq sý shashyp jibergendeı áser etti, esimdi birden jıǵyzdy.

Mine Jeksen de jetti asyp-sasyp. Qolynda torǵa sap, ustap alǵan bir bótelke araǵy, bir bank kambala konservisi qaǵazǵa oralǵan jáne birdeńeleri bar. Basyndaǵy qońyr malaqaıdy tósek ústine qaraı birden atty, terlep ketipti. Ońǵa qaraı jatqyza taraǵan sýsyldaǵan qara qońyr shashy mańdaıyna tógilip, jelpeń, ete qaldy.

Toqta! Tanys bir sýret meniń kóz aldymnan elestep ótkendeı boldy ǵoı. Iá, ıá, osy shash! Burnaǵy jyly sıyr fermada dóń ústinde turyp kóretinim jelpeńdegen osy shash emes pe edi? Shash ıesi jas jigit at ústinen Ǵalıamen alysyp oınap jatqan. Iá, ıá, sol» Tap ózi.

Oıpyrmaı, sol joly qyzǵanyshtan ne isterge bilmep edim-aý! Sol sýret, jelp-jelp etken sol shash sodan beri meniń kóz aldymnan ketpeıtin. Ǵalıany alǵan, dáý de bolsa, sen shyǵarsyń dep oılaýshy edim.

Jeksen paltosyn tóseginiń aıaq jaǵyna artyp tastaı saldy. «Stakandar qaıda? Ákel, Nan ákel. Et piskenshe qaýjańdaı turaıyq», dep pyshaqpen konservini asha bastady.

Ǵalıa bul kezde kerogaz jaǵyp, sý jylytyp, et asýdyń qamyn istep jatqan. Úıdegi unamsyz syz ıisine endi qońyrsyǵan jermaı ıisi aralasyp, tynysty múldem bitep barady.

Terezede jeldetkish joq. Syrttan epten taza aya kirip turý úshin Jeksen esikti syzattap ashyp qoıdy.

Jeksen ekeýmiz araq iship otyrmyz. Ǵalıa ishpek túgil, jolamaıdy. Jeksenge qarap, álsin-álsin: «Boldy endi. Qalǵanyn erteń ishińder» dep, eskertý jasap qoıady.

Et pispeı-aq jartylyq sap boldy.

Jeksen masań. Tilin shaınap sóılep, Ǵalıadan araq ákelýge taǵy da aqsha suraı bastady. Ǵalıa aqsha joq deıdi.

— Óı, ákel deımin-eı. Ólmeımiz. Óletin halden ketkenbiz. Nemistiń oǵynan da qudaı saqtaǵan. Áli de saqtaıdy. Erteń stıpendıa alamyz. Aýyldan azyq keledi. Bul áıeliń jylańqy bolatyny jaman eken ǵoı, — dep, Jeksen sóziniń sońyn qaljyńǵa aınaldyryp, kúlgen bolady.

Ǵalıada kúızelis bar, óńinen bep-belgili.

— Bul endi óstedi, bir ishse, toqtamaıdy, — deıdi maǵan shaǵynǵandaı bop.

Men Ǵalıany aıap:

— Jeksen, barmaı-aq qoı. Osy ishkenimiz de jetedi, — deımin. Biraq bul ber jaǵym. Ar jaǵym «bar» deıdi. Onyń úıden ketýi maǵan tek araq ishý úshin emes, negizinen, basqa úshin — Ǵalıamen ońasha qalý úshin qajet edi. Araqtyń býy endi meni qutyrtyp, jeliktirip barady.

Jeksen paltosyn kıip alǵan. Ǵalıaǵa qadalyp: «men bilem. Sende aqsha bar. Kórsetshi sómkeńdi» deıdi.

Ǵalıa bir kúlip, bir ashýlanady. Kúlgende de kózinde qaıǵy tunyp turady.

Áne, ol tósektiń irge jaǵyna, matrastyń astyna tyǵyp qoıǵan sýmkasyn alyp shyqty. İshinen bir ýys aqsha aldy da, sanamaı dáneńe etpeı, esik jaqqa kúısýine qaraı laqtyryp jiberdi:

— Má! İsh!

On somdyq, bes somdyǵy aralas birneshe kókala qaǵaz Jeksenge jetpeı, eki ortaǵa shashylyp tústi.

Bul Ǵalıanyń ashynýy. Meniń odan beter janym ashyp ketti.

Endi Jeksenge shynaıy jalbaryndym:

— Jeksen, barmaı-aq qoıshy!

Sóz uǵatyn Jeksen kórinbeıdi. Jerdegi aqshalardy qarbalasyp, tez-tez jınap alyp jatyr. Áıtpese aqshalar torǵaı bolyp, pyr-pyr ushyp jóneletindeı.

Jeksen taıyp turdy. Kázir kesh. Mundaǵy magazınder jabylǵan kez. Araqqa ol sonaý qalanyń ózine ketti.

Ǵalıa kózin sulyq tómen salyp, oıǵa batyp, turyp qalǵan.

34

Mastyqtyń men de o jaq bu jaǵyndamyn. Kóńilimde aranyn ashqan jastyq jelik. Ǵalıany tarpa bas salýyma tek onyń kóńilsizdigi bóget bop tur.

Áýeli ony jadyratyp alýym kerek.

— Ǵalıa, ne oılap otyrsyń?

— Jaı, ánsheıin...

Ǵalıanyń ıyǵyna qolymdy saldym:

— Janym meniń...

— Men eshkimniń de jany emespin.

— Myna meniń janymsyń. Janym bola da beresiń.

— Erkin, men et túsireıin, — dep, Ǵalıa kerogaz jaqqa júre bergen kezde, men bosaǵadaǵy knopkany syrt etkizip basyp qaldym. Kózge túrtse kórgisiz qarańǵy.

— Erkin, bunyń ne?

Únsizbin. Shamdy qaıta jaqpaq bolǵan Ǵalıany bet aldynan qushaqtap, ustap aldym.

— Erkin, qoı deımin.

— Ǵalıa, janym...

Ǵalıany tósek jaqqa tyqsyryp ákele jatyrmyn.

— Erkin, ókpeleımin.

— Altynym, Altyntaıym...

— Bári bir túk shyqpaıdy,

Tósektiń aıaq jaǵynan shap berip, ustap alǵan Ǵalıa aırylatyn emes. Kúshke salyp, julyp áketeıin desem, temir kereýet saldyrlap qosa qozǵalady. Kórshiler estip, ne bop jatyr, tóbelesip jatyr ma dep, kelýleri múmkin.

— Ǵalıa!

— Erkin, áýre bolma.

— Ǵalıa, renjımin...

— Meıli!

— Endigári men seni kórmeımin.

Ǵalıa únsiz. Men shamdy jaǵyp, kıindim de, hosh ta demesten ókpe men yzaǵa qabat syzdap, taıyp otyrdym.

35

Ýaqyt zymyrap ótip jatyr. Instıtýtta oqý degendi bir kezde dúnıeniń qıyny shyǵar deıtin em. Sóıtsem, qıyn túgi de baıqalmaıdy. Basqa fakúltetterdi qaıdam, bizdiń tarıh-fılologıa fakúltetinde aýzyń qaısy degende, murnyn kórsetetin ıis almastar oqyp júr.

Murtyna qaraı iskegi dep, dúmsheler oqytýshylardyń ishinde de barshylyq.

On segizinshi, on toǵyzynshy ǵasyrdaǵy qazaq ádebıetinen ǵylym kandıdaty Bedelbaev sabaq beredi. Jasy qyryqtar shamasynda, áıeldershe qasyn qyryp, ústine ıis sý seýip ádemilenip júretin qyzyq adam. Muqabasynyń syrtynan gazetpen birneshe qabat etip, qaptap alǵan bir kitapty aldyna búrkemelep, jaıyp qoıyp, tek bas almaı oqyǵandy biledi. Biz onyń aýzynan shyqqannyń bárin syqpyrtyp jazyp alǵandy bilemiz. Leksıanyń túri osy.

Úzilis kezinde Bedelbaev kitapty portfeline salyp, portfeldiń aýzyn yqtıattap bekitip ketýdi esh umytpaıdy.

Biz yntyq bola bastadyq. Sonshalyq qupıalap ustaıtyn ol qandaı kitap? Hege kórsetpeıdi? Hege portfelime tyǵyp ketedi? Múmkin, biz de taýyp alar ek. Muǵalimniń aýzynan shyqqannyń bárin syqpyrtyp jazyp, áýre bolmas edik.

Bir muny Bedelbaev úziliske syrtqa shyǵyp ketkende, biz bilmekke qushtarlyqtyń saldarynan portfeldiń aýzyn ashyp, ózimiz yntyqqan, biz úshin jumbaq kitapty alyp kórdik. Kórdik te, birimizge birimiz baǵjıa qarap, betimizdi áıeldershe shymshyp-shymshyp alýǵa pás qaldyq. Óıtpeı she? Kitaptyń qupıa túgi de joq edi. Ózimiz baıaǵyda orta mektepte oqyǵan, toǵyzynshy klasqa arnalǵan ádebıet oqýlyǵy! Avtory ataqty jazýshymyz Muhtar Áýezov.

Mássaǵan kerek bolsa!

Qazaq tilinen sabaq beretin dekan Dáýletbaev ta solaı. Qalyńdyǵy eki eli, paraqtary eskirip, kirlep ketken, áldekimniń qolymen baıaǵy bir zamanda jazylǵan kóne konspektini aldy pa jaıyp qoıyp, oqyǵandy biledi. Al ǵylymǵa qatysy joq syldyr sózge, sarnap jaıdaq aqyl aıtýǵa kelgende avtomat. Tek trıbýna bolsyn ol úshin. Azdy-kópti tyńdaýshylar bolsyn. Úni bitip bara jatsa, bir urttap, tamaǵyn jibitip alýǵa grafınge quıylǵan salqyn sý ǵana bolsyn.

Dáýletbaev ekeýmiz bul kezde taǵy da jaqsymyz. Ana jolǵy yńǵaısyz ýaqıǵany ol da, men de umytqan tárizdimiz. Men endi saq bolýǵa tyrysam. Dekan jaıly bir aýyz sóz aıtsam da aýzymdy baǵyp, baıqap aıtam.

36

Eki jyldyq muǵalimder ınstıtýtynyń bir kýrsy sholtań etip bitip te qaldy. Oqýdyń teń jarymy aıaqtaldy. Demalysqa elge keldim. Bul kezde bizdiń aýdannan qalada joǵary oqý oryndarynda oqıtyndar az. Kezdesken aǵaıyn-týysqandar, tanystar:

— Neniń oqýyn oqyp júrsiń? Bitirip shyqqan soń kim bolasyń? — dep suraıdy.

— Muǵalimniń oqýyn oqyp júrmin.

— E-e, — deıdi álgiler. Kóńilderi tolmaı qalady.

El adamdarynyń mártebe sanaıtyny sot, prokýror daıyndaıtyn oqýlar. Oqyǵan soń mine sony oqysa dep, arman etedi. Dúnıede sot, prokýrordan ótken úlken de, qudiretti kyzmet bar dep, oılaı qoımaıdy. El ishinde sot, prokýrordan yqpaıtyn jan joq.

Áıteýir meniń kóńilimdi aýlap:

— Oqy, shyraǵym. Oqyǵan jaqsy. Oqysań adam bolasyń, — deıdi...

Onysyna da raqmet.

* * *

Men kelsem, Tuıyq astan-kesteń. Oblystan bizdiń aýdanǵa komısıa shyǵyp kelgen. Sonyń úsh adamy Tuıyqta. Kolhozdy tekserip jatyr. Eshkimniń úıine qonaqqa barmaıdy. Eshkimmen ymy-jymy sóılespeıdi. Keńsede jatyp, keńsede turady. Tamaqty osynda aldyryp ishedi. Óristegi mal, qambadaǵy astyq bári-bárin jipke tizip, túgeldep jatqan kórinedi. Uzyn qulaq bundaıda bárin bile qoıady. Olardyń sybyr-sybyr sózine qaraǵanda Nuráli men bas býhgalter Júnistiń shybyn jandary muryndarynyń ushynda. Óıtkeni kóp mal, astyq kem. Kolhozdyń buryn-sońdy álgi atalǵan eki qorqaýdyń óńeshinen ári ketken qyrýar qarjysynyń izi de joq.

Taǵy da sol uzyn qulaqtyń aıtýynsha, osy arada osyndaı túpsiz bylyqshylyq bar-aý dep, komısıa Tuıyqqa ózdiginen kórgendik izdep kelmegen.. Áldekimniń osy aýyldan, dál joǵaryǵa qaraı domalatqan aryzymyn izin qýalap kelgen.

Nuráli shynynda da, burynǵy jaly kúdireıgen Nuráli emes. Eri moınyna túsip ketken. Úı ishinde de bereke shamaly tárizdi. Kúzde qart ákesi ólgen. Sáýle sońǵy ýaqytta sal aýrýǵa ushyrap, tósek tartyp jatyp qalǵan. Búkil bir qaptaly paralıch bolǵan. Qyzdary kóterip turǵyzyp, kóterip jatqyzatyn kórinedi.

Nurálini ıtteı jek kóre otyryp, jeńeshem Sáýleni ylǵı da aıaýmen bolady:

— Baıǵus, qor boldy ǵoı, — deıdi sheshem, — tórt aıaǵy Nuráliniń tóbesinde oınar-aý. Sol ıttiń kesir-kesapaty ǵoı ony qor etken. Áıtpese, qandaı edi bir kezde. Baıaǵy Zeınekúl bar emes pe? Nuráli zavhoz etip, qaıda barsa da qasyna sekıtip ertip alatyn Zeınekúl sulý. «Túıeni Jel shaıqasa, eshkini kókten kór» dep, zobalań onyń basyna da týyp jatqan kórinedi. Qambadaǵy tuqym bıdaıdy ólshegende, kep kem shyǵypty degen sózdi osy kúni Tuıyqtyń halqy bireýine bireýi «áı, áıeliń ul taýypty» degendeı qýana habarlap aıtady.

Zeınekúldiń kúıeýi soǵystan oralmaǵan. Oralmaǵany ol úshin onsha teris is bolmaǵan. Óıtkeni, qudireti kúshti ıem erigip-zerikkende ermek bolsyn, ese kele qolqanat, járdemshi bolsyn dep, osy sońǵy kúıeýi joq úsh jyldyń ishinde Zeınekúlge balpanaqtaı etip, eki qyz bergen. Jáne bir ǵajaby, aına-qatesiz Nurálige uqsatyp, onyń kóshirmesi etip bergen. Betteri tabaqtaı, pysyq eki qara qyz osy kúni biri men biri jarysa ósip keledi.

Az kúnde komısıa óz jumysyn aıaqtap, taıyp otyrdy.

— Ne bolar eken? Nemen tynar eken? — dep, el bolyp aýdan jaqtan habar kútýdemiz.

Bir kúni biz kútken habar da kelip jetti. Aýpartkom búrosynda bizdiń kolhoz týraly másele qaralǵan. Nuráli men Júnisti kyzmetterinen alyp, isterin zań oryndaryna tekserýge bergen.

— Shoq-shoq! Kóp asqanǵa, bir tosqan! — dep, el ishi aıyzdary qanyp, qýanysyp jatty.

Sol eldik qatarynda men de bar edim.

37

...Bıyl mine úshinshi kýrstamyn. Muǵalimder ınstıtýtynyń birinshi kýrsyn bitirip, tórt jyldyq pedınstıtýtqa aýysqam. Oqyǵan soń jóndep oqıyn, joǵary dárejeli bilimdi qaltama bólmeı-jarmaı, tolyq salyp alaıyn dedim.

Dekan Dáýletbaev, obaly neshik, barynsha járdem etti, qoldady. Birneshe pánnen qosymsha emtıhan, zachet tapsyrýyma týra keldi.

Úshinshi kýrsta pedpraktıka bastalady.

Qalada Mánshúk Mametova atynda qyzdar pedýchılıshesi bar. JenPI-deı ataqty bolmaǵanymen, ózinshe, bul-daǵy «sulýlar gallereıasy».

Ýchılıshege negizinen jetinshi bitirgender túsedi. Sondyqtan, JeıPI-ge qaraǵanda, bundaǵy qyzdar ýyljyǵan jas keledi. Bul onyń JenPI-den artyqshylyǵy.

Ara-tura saqa bop qalǵan qyzdar da kezdesedi.

Biz munda aıdan asa ýaqyt pedpraktıkada boldyq. Talaı muǵalimniń sabaǵyna qatystyq. Ózimiz de sabaqtar ótkizdik. Qyzdarǵa sabaq berý, qyzdardyń arasynda bolý kóńildi. Qyzdarmen jumys isteý kóńildi. Kúlkige, qudaı jazsa, mahabbatqa da qaryq bolasyń...

Jatpaı-turmaı baqylaısyń, psıhologıalyq minezdeme jazasyń dep, ár qaısymyzǵa bir-bir qyzdan bekitip berip qoıdy. Sosyn, qyzdar jataqhanasyna qashan barsań jol bos. Eshkim eshteńe demeıdi.

— Neǵyp júrsin? Bunyń ne? — dese:

— Psıhologıalyq minezdeme jazý úshin zerttep júrmin, — deısiń.

Maǵan bekitilip berilgen oqýshy — úshinshi kýrs stýdentkasy Zaǵıpa.

Orta boıly, ashań júzdi qaratory qyz Zaǵıpa oqý ozaty. Ári osyndaǵy komsomol uıymynyń sekretar!. Pálendeı sulý deýge kelmes. Biraq bet-álpetinde kisini ózine úıir etip, tez tartyp alatyndaı oıly da, qarapaıym jylylyq bar. Ózi kedeı semádan shyqqan. Ómir kórip ysylǵan, salaýatty.

Men alǵash kórip, tanysqan kezden-aq Zaǵıpaǵa selqos bola almadym. Biraq áýelgide ózimdi ózim tejep, salqyn ustaýǵa tyrystym. Praktıkant bolsam da, tárbıeshi degen atym bar. Ony umytýǵa, ustazdyq bedelime nuqsan keltirýge bolmaıdy dep qaradym. Bir aýyz da qıǵash sóz, jeńil minez sezdirgen emespin.

Aıdan asa ýaqytqa sozylǵan pedpraktıka aıaqtaldy.

Búgip pedýchplıshede bizben — praktıkant stýdenttermen, qoshtasýǵa arnalǵan saýyq keshi. Búgin endi, reti kelse, Zaǵıpamen basqasha sóılesýge bolady. Ol úshin eshkim de kinálamaıdy.

Áýeli keshtiń resmı bólimi boldy. Ýchılıshe dırektory bizdiń adresimizge jyly-jyly sózder aıtty.

Dekan Dáýletbaev erkinshe kesilip jaýap sóz sóıledi:

— Bul ómir degen ózi qyzyq nárse. Qyzyq bolatyn sebebi...— dep, bizdiń qulaǵamyzdy ábden sarsytyp bitken; al biraq birinshi ret tyńdaǵan adamǵa sý juqpas sheshendik tárizdenip kórinetin, ózinin daǵdyly syldyr sózin túıdek-túıdegimen aǵytty..

Sosyn oıyn-saýyq, bı.

Meniń bir kemtarlyǵym — bı bilmeımin. Sondyqtan osyndaı saýyq keshterinde, kóńildi bas qosýlarda bı bolǵanyn jaratpaı turam. «Bı» degen sózdi estisem, júregim muzdap qoıa beredi.

Instıtýtta bı úıirmesi jumys istemeıdi. İstese, leksıaǵa baramasam da, soǵan baryp, bı úırenip alar edim. Bı bilmeýdiń azabyn, ásirese, qalaǵa kelip abden tartyp júrmin. Qyzdarmen tanysýǵa, jaqyndasýǵa bıden artyq, bıden qolaıly ne bar?

Jaıshylyqta seniń qasyńda jip ese almaıtyn bireýler bı biletindiginiń arqasynda osyndaıda shyrqap júrip beredi. Bı mýzykasynyń úni estiler estilmesten arqasy qozyp, qas-qabaǵy qylmańdap, tirilip shyǵa keledi. Jaıshylyq ýaqytta sen bar jerde shenine jolaı almaıtyndar ne bir qypsha bel, nárkes kózdiń belinen qymqyra qysyp alyp dóńgelenip kete barady. Raqat! Odan ótken raqat ne bolsyn. Bı bilmeıtin sen sorly ishiń qyzǵanyshtan qyj-qyj qaınap, kózińdi salyp, tek anadaıdan telmirip qaraǵandy bilesiń de. Basqanyń qýanyshyn óz qýanyshyńa sanaǵandaı arsyzdyqpen yrjıyp, kúlip te qoıasyn. Mýzykanyń sıqyr úni tamyr-tamyrdy balqytyp, túgel bıleıdi. Qanatsyzǵa qanat, tilsizge til bitiredi. Áýelde boılaryn jınaqy ustap, aıaqtaryn ádeppen qozǵaýǵa tyrysqan bıshilerden bir kezde erik kete bastaıdy. Jaratylǵannan bir týyp, bite qaınaǵan ógizdershe bireýine bireýi taqalyp, jabysyp alady. Tóske tós, aýyzǵa aýyz tıermen bolyp, kúbir-kúbir sóılesip, kúle beretinderin qaıtersiń. Ne aıtyp, nege kúledi eken? Alpys eki tamyrdan erik ketkende aıtylar soz belgili ǵoı: mahabbat, bireýińe bireýi ólip-óshý...

Sen osynyń bárinen de qaǵa beris, aýlaqsyń. Qotyry bar adamsha eshkimge jolaı almaısyń. Eshkimniń qypsha belinen qushaqtap, tósine tósińdi taqap mahabbat taqyrybyna syr shertise almaısyń. Sonyń bári tek bı bilmegendikten.

Zaǵıpa meniń qasymda qatar otyr. Ol bı biledi. Men bilmeımin. Árkim-árkim Zaǵıpany bıge shaqyrady. Ruqsat etesiz be degendeı ol sol kezde maǵan qıyla qarap alady.

— Bar, bıleı ǵoı, — deımin.

Bireýge júregimniń jarymyn kesip bergendeı bundaı erlikke ázer baram.

Zaǵıpa buny túsinedi. Bı bitisimen dereý meniń qasyma qaıta kelip otyrady.

Búgin men oǵan ustaz retinde kelip otyrǵanymdy Zaǵıpa jáne túsinedi. Pedpraktıka bitken, psıhologıalyq minezdeme jazylyp bitken. Endi meniń oıymda basqa praktıkaǵa bastaý bar. Retin taýyp, Zaǵıpanyń qolyn qysyńqyrap qoıam. Zarına shoshyǵan túr kórsetpeıdi. Kúlimdeýi odan beter súıkimdene túsedi.

Jáne bir yńǵaıy kelgende sybyrlap: Saýyq keshtiń sońynan azyraq qydyraıyq, — dedim,

Zaǵıpa keshige berdi. Qalaısha shyqpas eken á?

Kesh bitken. Jurt tarap ketip jatyr. Bul kóktem kezi. Qalyń kıim ústimizden baıaǵyda túsken. Esik aldyna shyǵyp, onsha uzap ketpeı, Zaǵıpany kútýmen árli-berli qydyrystap júrmin. Eki kózim qaqpada shyǵar ma eken? Shyqpas pa eken?

Keshikken saıyn kúdigim ulǵaıǵandaı.

Shyqpasa, bitti osymen. Onda ol meni súımegeni. Budan soń, men munda kelmek emespin.

Zaǵıpa keshige berdi. Qalaısha shyqpas eken, á?

— Men sizdi ketip qalǵan shyǵar desem.

O, táńirim! Daýys Zaǵıpaniki. Men kútken qaqpa jaqtan emes, basqa jaqtan kelip tur.

— Nege keshiktiń?

— Taıbaǵarova apaı shyǵaryp sal degen soń sol kisini úıine shyǵaryp salyp, kele jatyrmyn, — deıdi.

Taıbaǵarova pedýchılısheniń dırektory.

Zaǵyshty qoltyqtap aldym da, kósheniń qarańǵy jaǵyna qaraı tartyp otyrdym.

Oqý jyly aıaqtalýǵa jaqyn Zaǵıpa bıyl pedýchılısheni bitiredi. Al maǵan ınstıtýt bitirýge áli de bolsa bir jyl bar.

Ol ekeýmizdiń dostyǵymyz ermek úshin bolmaı shyqty. Men sendik, sen mendik degen pátýaly sózder áldeqashan shynaıy beıilmen shegelenin aıtyldy. Endi qalyp otyrǵany sony júzege asyrý, ıaǵnı, semá qurý.

Osy kúni bizdiń aldymyzda turǵan suraq — «ne isteımiz?» Zaǵıpa oqýyn bitirgen soń, qosylamyz ba? Qosylsaq qalaı kún kóremiz?

Zaǵıpa sonaý qıyrdaǵy Pavlodar oblysynan. Úıinde jesir sheshesi, úıelmeli-súıelmeli úsh oqýshy inisi bar. Kúnderin áreń kórip otyrǵan kedeı jandar. (Sheshesi keńse sypyrady.) Olarǵa alaqan jaıyp, járdem kútý biz úshin qıyn bolar edi.

Bizdiń úıdiń hali jáne belgili.

Qysqasy, Zaǵıpada da, mende de súıener eshkim joq. Ekeýmiz de naǵyz sińiri shyqqan kedeı tabynyn ókilderimiz.

Kóp oılap, kóp tolǵandyq. Jaýapkershiligi kúshti mundaı iste táýekel men kóz jumbaı durys aqylshy bola almaıtynyn ekeýmiz de túsinetin tárizdimiz.

Aqyry: týǵaly dara júrip shydadyq qoı. Osy sopa bas kúıimizge jáne bir jyl men oqý bitirgenshe shydaıyq degen mámilege keldik. Sosyn, óz janymyzdy ózimiz baǵatyndaı halge jetip, qosylatyn boldyq.

— Bir jyl da bolsa elge baryp, qyzmet isteıin. Aq sútin berip, azabyma kónip ósirgen anama azdy-kópti sebimdi tıgizeıin. Seniń de bolsa el-jurtyń bar. Aıdaladan kelgen sekildenbeı, ósimdi jıynqyrap baraıyn, — degen sózder aıtty Zaǵıpa. Bul aqylsyz qyzdyń aýzynan shyǵatyn sózder emes.

Keler jyly oqýym bitisimen Pavlodarǵa kúıeý káde istep, Zaǵıpany izdep barmaqpyn da, úılenbekpin.

Ar jaǵy belgili: ekeýmiz de qyzmet isteımiz. Tatý-tátti semá quryp, balaly-shaǵaly bolamyz. Semáda balanyń kóp bolýyn men ózim qalamaımyn. Bir ul, bir qyz jetedi. Ulym, sóz joq, ózime tartady. Sóz joq, aqyldy bolady. Mektepte sabaqty ozat oqıdy.

Qyzym, múmkin, ózime tartar. Múmkin, sheshesine tartar. Biraq ol da aqyldy bolady, sabaqty ol da ozat oqıdy. (Balalarym osal bolatyn shyǵar dep oılaıtyn ata ana bar ma eken?)

Bir bólmede jatatyn stýdentterdiń bir birinen jasyrar syrlary bolmaıdy. Kim kimge qyryndap júr? Kim kimmen kezdesip júr? Qandaı oımen qyryndap, qandaı oımen kezdesip júr? Kimge kim ǵashyq? Shyn ǵashyq pa, ótirik ǵashyq pa? Olar bunyń bárin de biledi.

Menimen birge Muqan deıtin stýdent oqıdy. Derbes stıpendıa, aqyldy, týra sózdi táýir jigit. Óziniń kún kóris esebine berik, tártipti. Bir keshte syrttan tasyr-tusyr kirip kelsem, bólmede Muqan jalǵyz eken. Óz tóseginiń ústinde jastyǵyn arqasyna jumarlap tirep, eki búktelip, eńsesi túsip otyr. Osy bólmedegi alty stýdenttiń ishinde eń bir jabyrqaýdy bilmeıtin óziń árqashan sabasynda ustaıtyn bekem jannyń bireýi osy edi. Bel ortasynan mashına basyp ketkendeı qırap otyrǵan túri maǵan bir degennen oǵash kórindi:

— Muqan, ne bolǵan saǵan?

Jaýap berý ornyna tompaqtaý úlkeń kózderimen maǵan baǵjıa qarap, sál otyrdy da:

— Sen osy bıyl Zaǵıpaǵa úılenetin boldyń ba? — dep, ózime qarsy suraq qoıdy.

— Joq, Oǵan jaǵdaı keletin emes.

— Endi pe istemeksińder?

— Zaǵıpa oqýyn bitirip, aýylyna barady. Bir jyl sonda qyzmet isteıdi, Endigi jyly ınstıtýt bitirgen soń men izdep baram da, úılenem.

Muqannyń kózderi odan beter mólıip ketti. Kúder úzgen daýyspen:

— Qo-o-o-ı! — dep, qolyn bir-aq siltedi.

— Endeshe bitti!

Meniń júregim sý ete qaldy:

— Nege bitedi?

— Aýylyńa ketti degenshe, Zaǵıpa senen múldem ketti deı ber.

Zaǵıpa týraly Muqan jaman birdeńe estip, bilgen eken dep, mende endi odan beter záre qalmady,

— Nege olaı deısiń?

— Má, oqy myna hatty.

Aýzy ashylǵan konverttiń ishinde kerege kóz dápterdiń eki paraǵyna syqap turyp jazylǵan tórt bet jazý. Men ony bir emes, eki qaıtalap oqydym. Óz kózime ózim senbegendeı, mine, endi taǵy da úńile qarap otyrmyn. Ne degen sumdyq! Marjan, men biletin Marjan, búıtedi dep, kim oılaǵan?!

* * *

Meniń kóz aldymda suńǵaq boıly, kelbetti, minezi aýyr qara qyz. Boıyn tik ustap, jan-jaǵyma aqqýsha pańdana qarap júredi. Murnynyń sál ǵana kartopqa uqsaıtyndyǵy bolmasa, ózge bet-álpeti kelisti. Ata-ana tárbıesin, aıryqsha mápeleý kórip ósken ádepti, názik minez ıesi. Bul Marjan edi.

Muǵalimder ınstıtýtynyń birinshi kýrsynda Marjan ekeýmiz birge oqyǵanbyz. Bizdiń kýrstaǵy eń aqyldy da, kórikti qyz osy bolatyn. Sabaqty jaqsy oqıtyn. Dámeli jigitterden Marjannyń sońyna sham alyp túspegeni kem de kem.

Bir umtylyp, joly bolmaı qalǵandardyń qatarynda, shynymdy aıtsam, men de barmyn. Buǵan biraq qyzdan góri ózim kóbirek kináli tárizdimin. Batyl bola almadym, jas-qanshaqtyq istedim.

Kim biledi, qudaı boıdy budan góri uzynyraq etip bergende, jolym álde bolyp ta qalar ma edi? Bári osy boıdyń shaǵyndyǵynyń kesiri.

Men bir ret Marjandy kınoǵa shaqyrdym. Ol op-ońaı kelisti. Marjan páterde turýshy edi. Ýádeli merzimde, ýádeli jerde sap ete qaldy. Suǵanaq jigitterdiń talaıyna pysqyryp qaramaıtyn Marjannyń bul qylyǵy meni sheksiz qýantqan edi.

Mine, Marjan ekeýmiz kınoǵa kele jatyrmyz. Qoltyqtap ustap alsam, qatyp-aq, ketetindeı. Biraq oǵan batylsyzbyn. Joq. Marjan qolymdy silkip tastar dep, qorynǵannan emes. Onyń boıynyń maǵan qaraǵanda azdap uzyndyǵynan...

Qap dep, yzalanam ishimnen. Tym qursa, boıymyzdyń teń bolmaǵanyn kórdiń be?

Al kınoda qatar otyrǵanda batyldaýmyn. Marjannyń ıyǵyna ıyǵymdy taqaı túsem. Joq, Marjan ket ári emes.

Otyrǵanda boıdyń uzyn-qysqalyǵy onsha bilinbeıdi. Eh, shirkin, búkil ómirimiz estip otyrýmen ótse.

Meniń Marjanǵa qyryndaýym bitti osy keshpen. Enesine ilesken taıǵa uqsap, elge kúlki bolarmyn dedim de, endi qaıtyp jolamadym. İshimnen ony qımaı tursam da, ekeýmizdiń aramyzdy jańa jalǵaı bastaǵan mahabbattyń názik jibin birjolata úzdim óz qolymmen.

Osynyń bárin-bárin de Marjan túsingen tárizdi.

Keler jyly men kettim ol kýrstan, tórt jyldyq pedınstıtýtqa aýystym.

* * *

Ótken jyly bir kúni Marjandy osy Muqannyń qasynan kórdim. Muqan mendeı emes, bıik. İshim qyzǵanyshtan bulqan-talqan boldy. Sonda da ol ekeýi bireýine bireýi tek, ekenin amalsyz moıyndaǵan edim.

Qudaı Muqanǵa boıdy da, muryndy da aıamaı bere salǵan.

Sodan keıin Marjan men Muqannyń juptary jazylmaıtyn boldy. Jurt olardy Qyz Jibek — Tólegen dep, ataı bastap edi.

Ótken jyl Marjan eki jyldyq muǵalimder ınstıtýtyn ozat bitirip, óziniń Gýrevine qyzmetke ketken. Al Muqannyń oqý bitirýine áli bolsa bir jyl bar.

Aqyldy jigit Muqannyń ınstıtýt bitirmeı úılengisi kelmeıtin. «Instıtýty bitirem. Sosyn, Gýrevke Marjandy izdep baram, úılenem» deıtin. Ýádeleri quddy bizdiń, Zaǵıpa ekeýmizdiń, ýádelerimiz sekildi bolatyn.

Sodan beri Marjannan Muqanǵa hat úzbeı kelýshi edi. «Meniń Muqanjanym..» dep bastalatyn hattyń sózi. Al mynaý bolsa «meniń Marjanym» dep bastaıtyn. Birin biri eljireı súıisken eki júrek tek oqý jylynyń bitýin armandaýmen bolatyn. Biz bulardyń ýádege berik jandar ekenine shek keltirmeı, senetin edik.

Endi mine, adal degen qazannan shoshqanyń basy shyqty. Oılamaǵan jerden Marjannan mynadaı sumdyq hat kelip jetti...

* * *

«... Muqanjan, kináli menmin. Tek men ǵanamyn... Iá, ıá, men...men...men... seniń taza, aq júregine tike qarar betim bolmaı otyr...

...Al men kettim... Máńgi-baqı kaıta shyqpas bolyp ketip baram...

Ata-apam zorlaǵan joq. Burynǵynyń qyzynsha atqa mingestirip, qol-aıaǵymdy tańyp berip otyrǵan joq. Men ynjyq boldym. Ózimniń ómir josparym bar ekenin der kezinde olarǵa bildire almadym. Kesh qaldym...

Sert baılapty, bárin de mensiz kesip-piship qoıypty. Endi áke-sheshemdi jerge qaratyp, búkil el-jurtqa kúlki etip, jaralmaǵyr qý jalǵyz, nege jaraldyń degizip, tizgindi qolyma jıyp alý erligi menen shyqpaýǵa aınaldy...

Hosh, Muqanjan, bul bizdiń eń sońǵy hatymyz».

Marjan hatynyń sózderi mine osyndaı. Iapyr-aý, senem be, senbeımin be? Senbeıin desem, tanys jazý. «S. Shortanbaı, semıletnáá shkola »degen tanys adres.

Jazý da, adres te Marjandiki.

Hatty maǵan berip qoıyp, Muqan moıny salbyrap, áli otyr. Sharshaǵan. Túni boı uıyqtamaǵan adamsha kózderi qyzara dombyǵyp isip ketken. (Kim biledi ońashada, múmkin, bozdap, jylap ta alǵan bolar!) Búkil ómirine tirek etken mahabbaty oılamaǵan jerden kúl bolyp, qırap túskenin kórip, azamatym esinen birjolata tanyp qalǵan tárizdi. Túńilgen sekildi bárinen. Ómirlik aınymas dos bolatynynan da, buzylmas sert bolatynynan da kúder úzip, toqyrap tynǵan tárizdi.

Muqan ishindegisin kóp aqtara bermeıtin ustamdy jigit. Álginiń bárin ózi aıtpaıdy, kózi aıtady, tentek bolǵan tanadaı meńireıgen túr-túsi aıtady. «Sen buǵan qalaı qaraısyń?» dep, menen pikir suramaıdy. Oǵan endi pikirdiń de, túktiń de qajeti joq.

Men Muqandy ǵajap aıap kettim.

40

Qys boıy jarym qursaq júrgendikten men, áste kóktemge kóterem bolyp jetem. Kún jylyp, jer aıaǵy keńisimen qaladan ketkenshe, elge jetkenshe asyq bolyp turam. Óıtkeni jazben birge el ishine bereke keledi; aıran-sút molaıady, ash aryqqa ári as, ári shıpa, ózim ǵajap jaqsy kóretin, bar tamaqtyń tóresi qymyz aınalaıyn shyǵady.

Dekan Dáýletbaev, baıaǵyda aramyzda azdap quıyn uıtqyp ótkenine qaramastan, óz adamym. Kezekti emtıhandardy meniń, qashan da, merziminen buryn tapsyrýyma ol ábden úırenip alǵan. Tıtteı de qarsylyq jasamaıdy. «Senin. eliń baı. Et kóp, qymyz kóp. Barasyń da, raqatqa batasyń» deı otyryp, emtıhandy merziminen buryn tapsyrýdyń ruqsat qaǵazdaryna dereý qol qoıyp beredi.

Onyń bul jaqsylyǵyn men árqashan da umytpaýǵa tyrysam. Sońynan elden kelgen soń ózine ádeıilep sálem berip, aman-esen kelip qalǵanymdy aıtyp:

— Mynaý bizdiń eldiń dámi edi, — dep, gazetke oralǵan birdeńelerdi as ishetin stoldyń ústine qoıyp ketýge men de úırenip alǵam.

Bıyl da elge jazǵy demalysqa basqa stýdentterden bir aıdaı buryn keldim. Zaǵysh qalada. Memlekettik emtıhan tapsyrady.

El ishi soǵys kezindegideı emes, tártiptelip, túzele bastaǵan. Mashına, tarktor qaıtadan kóbeıeıin degen. Qol eńbeginiń úlesi azaıýǵa bet alǵan. Bul sońǵy eki jyldyń ishinde bizdiń Tuıyqta býdan da basqa birsypyra aıtýly ózgerister bolǵan.

Nuráli túrmede. Burnaǵy jylǵy komısıadan keıin kolhoz dáýletin talan-tarajǵa salǵany úshin alty jylǵa sottalǵan. Qazir İle boıynda enbek túzeý lagerleriniń birinde qoı barady dep estımin.

Bas býhgalter Júnis sottalýdan aman. Qazir basqa kolhozda, jaı býhgalter.

— Ádildik aqyr túbi ońǵa basyp, jaqsylyqtyń aq mamyq qanaty bizdiń bosaǵany da sharpyp ótken. Byltyrǵy oqý jylynyń basynan Qanysha jeńgem muǵalimdik qyzmetine kaıta turyp. Osy kúni ózimizdiń aýylda jeti jyldyq mektepte orys tilinen sabaq beredi.

Aýdanǵa Ahmetov deıtin jańa sekretar keledi. Jurt ony ádil, qarapaıym, isker adam retinde jer-kókke syıǵyzbaı maqtaı bastaıdy. Ádildigin kóreıin deıdi de, Qanysha jeńgem soǵan barady. Óziniń bir kezde Nuráliden shekken zábir-japasyn, muǵalimdik qyzmetten jazyqsyz bosaǵanyn táptishtep túgel aıtyp beredi.

Ahmetov uıyp turyp tyńdaıdy. Nuráli bolsa, áne, anadaı boldy, ózi qazǵan orǵa omaqasa ózi qulady. Taban aýzynda aýdandyq oqý bólimine telefon soǵyp:

— Asylbekova joldasqa ózine laıyq qyzmet taýyp berińder, — dep, tapsyrady sekretar.

Ahmetovtyń aıtqany mundaǵy jurt úshin buljymaıtyn zań.

Mine, bir jyl boldy Qanysha jeńgem eziniń súıetin jumysynda kaıta istep júr.

Nuráli qamalǵan soń az kúnnen keıin Sáýle de qaıtys bolǵan. Eki qyzdyń ekeýi osy kúni Qarasazda ınternatta. Bir kezde Tuıyqtyń halqyna jarty patsha kóringen Nuráli áýletiniń topyraǵy osylaısha toz-toz bolǵan.

41

Demalysym demalys bolatyndaı túri joq. Oıymnan áneýgi Muqan kórsetetin Marjan haty shyqpaıdy. Sol arqyly ózimniń qalada qalǵan, osy kezde memlekettik emtıhan tapsyryp júrgen Zaǵyshym shyqpaıdy. Az kúnde ol da oqýyn bitiredi, óziniń Pavlodaryna joldama alady.

Almatymen hosh aıtysyp ketedi.

Marjanǵa uqsap, sol ketkennen mol ketip júrmeı me?

Bir jylǵa deıin kim bar, kim joq?

Tóseginiń ústinde jastyǵyn jumarlap arqasyna tirep, eńsesi túsip otyrǵan Muqan, onyń sondaǵy aıanyshty túr-túsi kez aldymnan ketpeıdi...

Zaǵysh endi men úshin aıyqpas ýaıymǵa aınaldy.

Iá, el ishiniń jaıy ózime belgili. Almatydan oqý bitirip kelgen sereńdeı boıjetkendi ondaǵy jurt óz erkin ózine bepip, jaıqandatyp qoıa ma? Tipti de qoımaıdy. Úıden kadam attap shyǵyp kórsin, buǵalyqty anań da, mynan da laqtyrýshylar tabylady. Sonyń biri bolmasa, biri Zaǵyshtyń názik qylmoınyna tuzaqqa sap etip iligedi. Boldy — bitti, týlaǵanmen endi eshteńe shyqpaıdy. Marjanǵa uqsap, Zaǵysh ta satyp alǵan malsha áldekimniń jeteginde tompańdap kete barady. Eń myqtaǵanda maǵan kóz jasyn soraǵytyp: «Al, kettim men... Kettim sý túbine. Máńgi-baqı qaıta shyqpas bolyp ketip baram...» dep, dármensiz hat qana jazyp úlgeredi.

Ýádege berik qyz ana Marjandaı-aq bolar. Áne, ne keldi sonyń qolynan? Túk te kelgen joq.

Birin biri shynaıy súıdi degen jandar. Muqan men Marjandaı-aq bolar.

Iá, bir jyl ol aıtýǵa ǵana ońaı. Áıtpese, az ýaqyt emes.

Oılaı bersem, kúdik ústine kúdik jamala beredi. Jáne bári de qısyndy. Muqanǵa týǵan qaıǵyly kún erteń maǵan da týatyny sózsiz tárizdi. Zaǵyshty ýysymnan shyǵaryp, eline jibermeýim kerek sekildi. Eger súıetinim ras bolsa, osy bıyl, qalaı da, úılenýim kerek. Áıtpese, basymdy bekerge qatyrmaı, ol jaıly múldem umytýym qajet.

* * *

Sheshem men jeńgemnen ózge kimim bar aqyldasar? Qysylyp, qınalyńqyrasam da Zaǵyshtyń jaıyn olarǵa aıtpaq boldym. Ne der eken? Bir kúni keshki shaıdyń ústinde ázil shyny aralas etip:

— Apa, osy úılensem qaıtedi? — dedim.

— Úılen, — dedi sheshem menen tek osy sózdi kútip júrgendeı ilip áketip.

— Joq shyn aıtam.

— E, men qaljyń aıtyp otyr ǵoı deımisiń? Úılen. Úılenetin ýaqtyń baıaǵyda bolǵan. Sen quralpy balalar osy kúni bári úılendi. Aldy áke-sheshe bolyp, bala súıip otyr. Sen solardan kembisiń?

Balasynyń er jetip, úılenýin qazaq qýanysh kóredi. Adam bolǵannyń belgisi osy dep biledi. Sol minez, sol túsinik meniń sheshemde de bar. Bir kezde Sársebek aǵaıyma da úılen, úıge bir shúıkebas kirgizip ber dep, qulaǵyn qajap maza taptyrmaıtyn.

Qanysha jeńgem sheshemdi qostady:

— Jaqsy adam bolsa, birińdi biriń shynaıy súıseńder, bar da alyp kel. Endigi jylǵa qaratatyn túk te joq. Sen oqýyńdy bitirgenshe osynda bolar. Menimen birge qyzmet ister.

Qashaıyn degen qoıanǵa táıt degen sebep, men endi úılenýge bel baıladym. Zaǵyshpen burynǵy jasaǵan ýáde-jospar tas talqan buzyldy. Almatyǵa oǵan tyǵyz telegramma jóneltildi: «Kút meni. Kelem!»

* * *

Tuıyqtyń halqy Nuráliden qutylǵan. Kolhoz predsedateli bul kezde Aqjigitov deıtin yndyny jýas, adal, óte bir qarapaıym, jaqsy adam. Qarasazdan kelgen. Men ony burynnan bilem. Soǵysqa deıin aýdanda kolhozdyń bastyǵy bolatyn. Sol Aqjigitov meniń úılengim keletinin bilip, esimnen ketpeıtindeı jaqsylyq jasady.

Birneshe aıdyń jalaqysyn qurastyryp, osy kóktemde jeńgem bireýden bir urǵashy tana satyp alǵan eken. Óssin, saýyn bolsyn degen úmit taǵy. Aqjigitovtyń járdemimen sony endi kolhozǵa ótkizdik te, ornyna mynaý degen ári úlken, ári semiz nildeı kók ógiz aldyq. Ony Qarasazǵa aparyp soıyp, etin qasap etip sattym. Ettiń ári zárý, ári qymbat kezi. Jarty kúnge jetkizbeı talap áketti. Túsken aqshany qaltama salyp aldym da, Almatyǵa Zaǵyshqa tarttym.

Instıtýttarda oqý jyly aıaqtala qoımaǵan. Menimen birge oqıtyn stýdentter áli demalysqa tarap úlgermegen.

Zaǵysh meniń ne oımen shuǵyl kele jatýymdy, árıne, túısinedi.

Mine, ol ekeýmiz taǵy da birgemiz.

— Nege keldiń? — dep kúledi.

— Seni alyp ketýge keldim.

— Ýáde qaıda?

— Ýáde buzyldy.

Restoran jaldap, toı jasap úılenýge shama kelmeıdi. En jaqyn degen bes alty joldastarymmen Zaǵıpany ortaǵa alyp, parktegi ashyq ashanaǵa keldim. Manty, syra, araq aldyq. Bizdiń erli-zaıypty bolýymyzdy osylaı atap óttik.

«Toı» sońynan joldastarym jataqhanadaǵy bólmeniń kiltin maǵan berip, qolymdy únsiz qysyp, tańerteńge deıin saý bolyńdar dep, ózderi basqa jaqtan oryn taýyp túnemekke taıyp otyrysty.

Zaǵyshty qoltyqtap, jataqhanaǵa alyp keldim. Sham jaqtym. Bireýine bireýi taqala qoıylǵan alty tósek. Sonyń tereze jaq buryshtaǵy bireýisi meniki. Osyndaǵy basqa tósekterden eshqandaı da aıyrmasy joq.

Tap kázir qolym jańa jetkeli turǵan jar súıýdiń qýanyshyn oılap, júregim atsha týlap, esikti ishinen kilttep, bekitip jatyrmyn.

Sham sóndirildi...

42

Sóıtip, bas-aıaǵy bir túnniń ishinde semály adam bolyp, shyǵa keldim.

Kók ógizdiń biraz aqshasy qaltada. Zaǵysh ekeýmiz oǵan kók bazardaǵy dúkenderdi aralap, eki kisilik temir kereýet, jamylǵy-tósenish tárizdi biraz zattar satyp aldyq. Ózimizdiń aýdannyń jolshybaı bir mashınasy kezdesip, eshqandaı áýre-sarsańsyz Tuıyqqa jettik.

Esiktiń dál aldynda dyr ete qalǵan mashına daýysyn estip, úıden sheshem atyp shyqty. Sońynda kórshi áıelder. Kelgen biz ekenimizdi kórip, shýlap úıge qaıta kirip ketti. Daıyndaǵan shashýlary bar eken. Mashınadan túsip te úlgermegen Zaǵyshtyń tóbesinen qant, kámpıt, qurt aralas nóser tasyrlap jaýdy da ketti.

Shoferdan bastap, talapaılap terip jep júr.

...Kúz. qalaǵa kaıtyp keldim. Áli bir kýrs oqýym bar. Zaǵıpa ózimizdiń aýyldaǵy mektepke bastaýysh klastardyń birine muǵalim bolyp ornalasqan.

Tek sheshem aýyryp qala beredi.

Kóktem. Leksıa baıaǵyda toqtaǵan. Memlekettik emtıhanǵa bas almaı daıyndalý ústindemiz. Qanysha jeńgemniń qolymen telegramma aldym: «Uldy bolýyńmen quttyqtaımyn!»

Ýra! Men ákemin! Áke qandaı qýanysh!

Ul tapqyzǵan ákemin. Bul endi maqtanýǵa turarlyq jaı.

Jataqhanada ózimmen birge turatyn joldastarym túıgishtep júr:

— Ulyńdy jýasyń, — deıdi.

E, jýmaı she!

Syrahanada gý-gý etip, meniń ulymdy jýyp otyrmyz,

— Beıshara, boıdaqtar, ishińder meniń arqamda.

Muqan da osynda.

— Sen durys istediń. Byltyr úılenbegende, Zaǵıpa saǵan joq edi, — deıdi. Óziniń basqa bireýge, kóldeneń kók attyǵa buıyrǵan Marjany esine túsip, bir sátke tunjyrap, sulyq otyryp qalady.

— Oý sábıge at qoıý kerek emes pe?

— Atty, múmkin, qoıyp ta qoıǵan shyǵar?

— Joq, qoımaıdy. Ákesiniń erkinsiz balaǵa at qoıylmaıdy.

— Onda at tabyńdar. Mynaý degen áıdik at bolsyn. Adam attary qarsha borap jaýyp ketti: Baqyt, Serik, Qýanysh, Murat, Arman... Bireý tizip jazyp otyr.

— Taǵy qandaı?

— Daryn, Maqsat, Jiger...

Árkim dúnıedegi eń sony, eń ásem atty aıtpaqqa tyrysady. Sábıdiń aldaǵy ýaqytta kim bolyp shyǵatyny oǵan búgin qoıylmaqshy atqa tikeleı baılanysty tárizdi.

— Sony, sony at bolsyn.

Sony at ońaılyqpen tabyla ma? Saý da emes, kileń iship alǵan mas bastar. Mac kezde adam oılap jaryta ma? Tiline birinshi oralǵan atty aıta salady:

— Esil bolsyn.

— Esil ol ózen aty.

— «Esil er» deıtin de sóz bar emes pe?

— Esil er dep, ólgen adamǵa aıtady

— Táıt, jaǵyń qaryssyn!

Óńeshti jyrta-jyrta, aqyry, «Qýanysh» degen atqa toqtadyq. Ata-anasynyń tuńǵysh qýanyshy, kázirgi naq kóńil kúıi.

— Ideıa!

— Aıt!

— Osy otyrǵan bárimiz de bir kezde úılenemiz. Bárimiz de erli-zaıypty bolamyz.

— Myna men úılenbeımin!

— Úılenbeseń, ózińmen ket! Tynysh otyr, myna mende mynadaı bir usynys bar: Tuńǵysh týǵan balalarymyzdyń atyn qaı-qaısymyz da Qýanysh dep qoıaıyq! Óıtkeni...

— Ýra! Men qoldaımyn!

Óıtkeni, Qýanysh degen at ulǵa da, qyzǵa da birdeı jarasymdy.

— Tabylǵan aqyl!

— Mynaý tarıhta qalatyn nárse!

— Áı, osy ózi tegin emes. Osynyń basy bas-aq!

Bárimiz sert baılasyp, qol alystyq.

Arada eki-úsh jyldaı ýaqyt ótedi. Osy otyrǵandardyń bári semály bolady. Dúnıege tuńǵysh balalaryn ákeledi. Báriniń aty Qýanysh. Qazaqstannyń túkpir-túkpirinde kileń Qýanysh atty balalar men qyzdar tompańdap júgirip júredi.

— Qane, sol úshin!

Kileń Qýanyshtar úshin!

Osy otyrǵan bárimiz de sertimizde turý úshin!

Qyzmet dese Zaǵıpa ózin-ózi umytatyn ádeti.

Tiri oıynshyq tárizdi tyrbańdaǵan, shala týǵan Qýanyshty endigi baǵyp-qaǵýshy ózi aýrýshań sheshem. Túnde ol besikti tóseginiń qasyna alyp jatady. Sábıdiń qyńq etken daýysy estilse, turyp terbetedi. Asty sý bolsa, jaıalyǵyn aýystyrady. Kún ara temir peshke ot jaryp, legenge sý ysytyp shomyldyrady.

— Ós! Ós! — dep, aıaǵynan, qolynan salbyratyp ustap sozǵylaıdy.

Maǵan sol kezde sábıdiń áli bekimegen názik aıaq-qoly úzilip ketetindeı kórinedi. Ol shyr-shyr etip jylasa, janym ashyp:

— Apa, aýyrttyńyz ǵoı, aqyryn, — deımin.

— Táıt! Maǵan aqyl aıtpaı, aýlaq ket. Óziń qalaı óskenińdi bilemisiń?

Úıde apam barda men Qýanyshqa onsha kóp jolamaımyn. Anadaı jerde stolda bas almaı, emtıhanǵa daıyndalýmen bolam. Apam ony-muny jumyspen úıden shyǵyp ketse-aq, besiktegi sábıge jetip baram.

— Qýanysh! Áı, Qýanysh.

Bet-álpeti áli qalyptasyp bolmasa da, sábıdiń aýmaǵan ózim ekeni seltıgen tanaýynan, jup-juqa qyzǵylt erinderinen, qas-qabaq bitiminen birden tanylǵandaı. Soǵan birtúrli ishim jylyp, qyzyqtap qýanyp qaraımyn.

Mektep kósheniń eń shetinde, dóń ústinde. Soǵan qaraı aıaǵymdy jaılap basyp, kele jatyrmyn. Eń sońǵy balalarǵa deıin qasymnan ótip ketti. Al Zaǵıpanyń qarasy kórinbeıdi.

Júre-júre mektepke de jettim. İshke bala kóterip kirýdi yńǵaısyz sanap, sol arada syrtta taǵy birtalaı turyp qaldym. Jer jutqandaı Zaǵıpa áli joq.

Sábı bezildep, taǵy jylaı bastady.

Men ony jubatpaq bop oraýymen sekirtip aspanǵa atam. Sábı jubanbaıdy odan beter shyr-shyr etedi. Tájirıbesiz qolmen alqam-salqam orala salǵan kórpeshe álsin-álsin oraýy jazylyp, sábıdiń jalańash táni kórinip te qalady. Men maýbas buǵan mán bermeımin. Ýyzdaı názik nárestege sýyq tıýi múmkin-aý dep, oılap ta qoımaımyn.

Bir kezde, áreń degende, mektepten Zaǵıpa shyqty. Munsha nege keshiktiń desem, dırektor shaqyryp, otyryp qaldym deıdi.

Mektepten shyǵa sýyq jel azynaǵan tóbeshiktiń ústinde otyryp, ol shyr-shyr etken Qýanyshty emize bastady. Sábıdi múldem óltirýge ol maǵan solaı kómektesti.

Úıge kelisimen sheshem balanyń betin ashyp, qarap jiberdi de:

— Tuqymdaryń quryp ketkirler-aı! Sender myna balany qurtypsyńdar ǵoı! Qyrqynan shyqpaǵan náresteni qyltanaqtaı etip kóshege jelge alyp shyqqan kimdi kórip edińder? Balaǵa sýyq tıgizipsińder ǵoı — dep jylap jiberdi.

Eki ókpesi syr-syr etip, eti kúıip-janyp jatty da, Qýanysh sol túni el jatar kezde qaıtys boldy.

Eń sońǵy ret yshqyna demalyp, ap-aıqyn sábı kózderin keń etip ashyp, maǵan jáýdireı qaraǵanyn aıtsańyz. «Ákem, qaıteıin, hosh bol. Dúnıege kelmeı jatyp ketýime sebepker óziń boldyń» degendeı adamnyń ishi-baýyry eljiregendeı kúnásiz aýyr muń, narazylyq bar edi kóz qarasynda.

Sábıdiń sol keıpi esimnen ómir-baqı ketpek emes.

43

Memlekettik emtıhannyń bolǵanynan boladysy qorqynysh.

Osynshalyq jaýapty úlken synnan bir de bir stýdent súringenin men ózim kórgen joqpyn. Tipti, aýzyń qaısy dese, murnyn kórsetip, qasaqana súringisi kelse de, súrindirmeıtin tárizdi. Komısıa músheleriniń biri qolynan, biri qoltyǵynan demep degendeı, asýdan qalaı da, asyryp áketedi. Olar tek osy úshin — eshkimdi emtıhannan qulatpaý úshin otyrǵandaı.

Shyntýaıtqa kelgende memlekettik emtıhannyń mańyn kórýge jaramaıtyn maýbastar bizdiń kýrsta bar bolatyn.

Ondaılarǵa komısıa músheleriniń aıtar sózi. mynadaı sekildi:

— Shyraq, memleket seni tórt jyl boıy teginnen tegin oqytty. Qoǵam úshin qajetti bilimdi maman etip shyǵarý jolynda qyrýar qarjy jumsady. Endi kep, maman bolmaımyn, nadan bolam, ınstıtýtty bitirgim kelmeıdi deısiń. Joq shyraq, onyńnan túk shyqpaıdy. Maman bolsań da bolasyń, bolmasań da bolasyń. Instıtýtty bitirseń de bitiresiń. Bitirmeseń de bitiresiń. Bul úshin myna otyrǵan komısıa músheleri tıisti oryndardyń aldynda bastarymyzben jaýap beremiz.

Dál osylaı deıtin tárizdi.

Onysy ras-aý dep te qalasyń.

Al bilimsiz nashar maman daıarlaǵany úshin oqý orny jaýap beripti degendi men ózim estigen joqpyn.

...Eń sońǵy memlekettik emtıhandy «beske» tapsyryp, arqamdaǵy aýyr júkten birjolata qutylyp, shyǵyp kele jatyrmyn. Esik aldynda dálizde áli emtıhan tapsyrýǵa kirmegen topyrlaǵan ózimniń stýdent joldastarym.

— Qalaı tapsyrdyń?

— Qandaı suraqtar keldi?

Men jaýap berý ornyna álgilerdiń qorshaýynan shetkerirek sytylyp shyqtym. Sosyn shekemnen ejireıe qarap:

— Eı, baıǵus, stýdentter-aı, janym ashıdy. Sender de maǵan uqsap ınstıtýt bitiretin kúnderin bolar ma ekeni — dedim.

— Joldastarym eriksiz kúlisip jatyr.

* * *

Memlekettik emtıhan bastalmas buryn bizdi, ınstıtýt bitiretinderdi kyzmetke bólý bolǵan. Aspırantýrada oqýǵa qalý, astanada kyzmetke qalý, basqa qalalardaǵy joǵary oqý oryndaryna, tehnıkýmdarǵa muǵalim bolyp barý sekildi bolashaǵy bar, mándi qyzmetter ıaǵnı jiliktiń maıly basy kúni ilgeri árkim-árkimshe menshiktelip, atap-atap qoıylǵan. Ol«árkim-árkim» oqýdy ozat oqıtyndarmen katar joǵaryda súıenishi barlar, toqpaǵy myqtylar. Al mende toqpaq ta, súıenish te joq. Biraq oqýdy men de ozat oqımyn. Tórt jyldyń ishinde bir ǵana pándi «tórtke» tapsyrdym. Qalǵanynyń bári «bes». Memlekettik tórt emtıhannyń birin «tórtke», qalǵanyn «beske» tapsyrdym. Soǵan qaramastan maǵan jiliktiń maıly basy túgil jaı basy da buıyratyn emes. Qyzmetke bóletin komısıanyń aldynda turmyn. Tym qurysa, Almaty oblysyna qaldyrýdy ótinem. Birinshiden, osynda týyp-óstim. Óz oblysym. Ekinshiden, ádebıetpen áýestenýshi jas aqynmyn. Óleńderim gazet-jýrnal betterinde basylyp júr. Balalarǵa arnalǵan tuńǵysh óleńder jınaǵymdy jýyrda baspa qabyldap aldy. Astanadan uzap ketsem, bundaǵy ózim jańa úıir bola bastaǵan ádebı qaýymnan qol úzip alam ǵoı deımin. Munyń bárin komısıa múshelerine ári maqtan etip, ári búırekteri men jaqqa burý úshin aıtam.

Sóıtsem, meniń ózime de, talantyma da pysqyratyn jan kórinbeıdi. Komısıa predsedateli Oqý mınıstrliginen kelgen, qambala balyq tárizdi qarny qampıǵan tapal sary shal:

— Myljyńdamaı bol, atalǵan mektepterdiń bireýin tańda, — dep, áýeli zekip, ursa bastady.

Ol atap, usynyp otyrǵan mektepter Qazaqstannyń qaıdaǵy-jaıdaǵy qıyr túkpir -túkpirinde.

Shyrt etip, qyrsyǵym ustap:

Men ol atalǵan mektepterge barmaımyn, — dedim.

Sary shal qasyndaǵy ınstıtýt dırektoryna burylyp: Osyndaılar ınstıtýtqa qalaı túsip ketip júr? Qýý kerek qoı! Instıtýt esigine bir shaqyrym jerden qýý kerek bundaılardy! — dedi.

Bolar is bolǵasyn men de tartynbadym. Endi meni Kamchatkaǵa aıdasa da bári bir edi:

— Sizder qyzmetke durys bólip otyrǵan joqsyzdar — dedim.

Sary shal shat-shálekeı boldy:

Sen bizdi teksergiń kele me? — dep, stoldy byrtyq judyryǵymen qoıyp kelip qaldy. — Qara! Qara muny! Anketasynyń túri bolsa mynadaı satpaq — satpaq... sóıte turyp taǵy ózi...jibergen mektepke barǵysy kelmeıdi. Olaı bolsa, biz saǵan múldem jumys bermeımiz! Al onda qaıter ekensiń? Idı kýda hochesh. Jalýısá komý hochesh. Ish ty!..

Ashýy alqymyna tyǵylǵan sary shal sóziniń sońyn aıta da almaı qaldy. Búkil moıny-basy, úsh etaj bop qatparlanǵan buǵaǵy pisken shaıan tárizdi qyp-qyzyl bolyp ketti.

Men onyń sózin únsiz turyp tyńdadym İshimde bomba jarylýǵa daıyn edi. Biraq jarylmady. Ǵajap ustamdylyq kórsettim. Bárinen de sary shaldyń meniń baıaǵyda eki ret sotty bolǵanymdy esime salyp jatýy etim túgil, súıegimnen ótetin tildep, jábirleý edi.

Osy bir jeksuryn ataq sózden meniń qutylatyn kúnim bola ma, joq pa?

ÚSHİNSHİ DÁPTER

1

Týlaǵanmem eshteńe tyndyra almadym. Meniń taǵdyrym Oqý mınıstrliginiń qolynda edi. Olarsyz barar taý, basar jerim joq jáne de ómirdiń osynaý keń jolyna qadam attap shyǵar kezde artyma birqydyrý byqsyǵan shala baılanaryn sezgendikten, aqyry, álgi atalǵan mekemege súmireıip, qaıta qaıtyp keldim. Syrt tulǵasy kambalaǵa uqsaıtyn neni ıtten jek kórip úlgergen byrtyq sary shaldan — mınıstrliktiń kadrlar bólimi bastyǵynyń aldynan qaıta shyǵýǵa májbúr boldym.

Alysqa uzaı qoımaıtynymdy ol bilgen. Moınymdaǵy buǵalyqtyń bir ushy sheńgelinde eneniń ony úzip jónelýge dármenim joqtyǵyn ol bilgen.

Kónbis bolǵan mástekshe erte me, kesh pe noqtaǵa basymdy ózim ákep tyǵatyn kezimdi kútip otyrǵan.

Kespeltek semizshe denesin oryndyqtyń arqalyǵyna myǵymdaı tirep, men jeńilgen, ol jeńgen tákappar pishinde mysqylmen sóıledi:

— Kel, qol, býntar jigit. Qalaı, aqylyn, kireıin dedi me? Alys oblystardyń bipine qyzmetke baratyn boldyń ba? Joq álde...

Jýasyp kelip turǵanymdy túrimnen baıqaǵan ol sóziniń sońym aıtpady.

— Barmasqa lajym joq.

— Ókimet senderge qyrýar qarjy jumsap otyrady. Bilim beredi. Al sender memleket aldyndaǵy boryshtaryńdy umytasyńdar... — dep, sary shal jattandy sózderimen taǵy biraz qajaı tústi.

Eki ıyǵym salbyrap, tilimdi tistep, tura berdim. Bir aýyz qarsy sóılesem, ózine qarsy qol kótergen qabaǵan ıtshe óshiktirip alam. Ol maǵan tap qazir zıan. Óıtkeni, alys oblystardyń da kún kórýge qolaıly durystaý, burystaýy bar. Sonyń durystaý bireýine jiberse eken dep, táýeldimin.

Baǵamdy onsha túsirgim kelmeı, kergigen boldym da, kelistim, aqyry. Endigi dám maǵan keń baıtaq Qazaqstannyń ońtústik batysynan, ózim buryn bolmaǵan, kórmegen N. oblysynan buıyratyn boldy. Buryn tek syrt estýmen biletin beıtanys ólke. Beıtanys adamdar.

Mınıstrlik áıelime de osy aradan joldama berip jiberetin boldy.

— Shet oblystarǵa sender barmaǵanda, kim barady? Bilim men mádenıettiń uryǵyn aýyldyq jerde sender seppegende, kim sebedi? Alys oblystarda osy kúnge deıin áli de bir joǵary dárejeli bilimdi muǵalimi joq orta mektepter bar. Qalaı oılaısyń, osy jaraı ma?

Sary shaldyń bul aıtyp jatqandary, árıne, qısynsyz emes edi.

Poezd ústi. Plaskart vagon. Ońtústik qaıdasyń dep, Zaǵysh ekeýmiz jolǵa shyqqan betimiz.

Bir aıdan asa Tuıyqta, elde boldym. Ol meniń úlken eńbek jolyna attanar aldynda demalyp, kúsh jıǵanym ispetti edi.

Sheshem men Qanysha jeńgem bizge ilespedi. Jyly oryndaryn ázirshe, sýytpaýdy, Tuıyqta qala turýdy laıyq kórdi. Qandaı el, qandaı jer kez kelerin kim bilipti. Áýeli ózderiń baryp kórińder. Jaıǵasyńdar. Jaǵdaılaryń kelisip, sol arany túpkilikti jersingendeı bolsańdar, bizdiń barýymyz qashpas degen sózdi aıtty sheshem.

Mekensiz, elsiz bireýlershe bir-eki bóstek kórpe-jastyǵyn arqalap, bir degennen bizdiń sońymyzdan ubap-shubaǵandy jón kórmedi.

Bunysy jón edi.

Poezdyń júrisi birtin-birtin údeı tústi. Almaty buldyrap arpa qalyp barady. Ózimiz pálen jyl oqý oqyp, bilim alǵan, týǵan aýlymyzdaı etene bolǵan baýyrmal qala bizben qosh aıtysyp, artta qalyp barady.

Qyzyǵy, shyjyǵy mol umytylmas stýdenttik ómir artta qalyp barady.

Alda býaldyr basqa ómir, basqa tirlik. Ystyq-sýyǵy barabar qasterli ustazdyq qyzmet.

Terezeniń ar jaǵy dala. Etek-jeńi dalıǵan, kóz toqtar buldyry joq. Qazaqtyń jaıdaq keń dalasy. Jer tanabyn qýyrǵan júrdek poezd dalanyń osy keńdigin jeńe almaǵanyna yza bolǵandaı oqtyn-oqtyn qulaq tundyryp aqyrady.

* * *

Tómende bizge qarama qarsy orynda, túr-túsi bir kórgennen este qalarlyqtaı, basy ógizdiń basyndaı úlken, kóz qarasy oıly da baısaldy, aq bas orys shaly kele jatyr. Búkil betin, moınyn, murnynyń tanaý-tanaýyna deıin aıǵyzdap ájim basqan. Qyzarǵan eki kózdiń, aldy salbyraǵan eki isik dorbasha. Qysqasy, talaıdy kórgen, ot pen sýdy talaı keshken adamnyń syńaıy.

Manadan Zaǵıpa ekeýmizge barlap kóz tastaýmen otyrǵan ol bir kezde sál yńyranyp, bizdiń nazarymyzdy ózine aýdaryp alyp, qospasy joq tap-taza qazaq tilinde:

— Balalar, joldaryń bolsyn. Qaıda ketip barasyńdar? — dedi.

Men Almatyda oqý bitirgenimizdi, ózimiz buryn bolmaǵan ońtústikke, Qorǵan deıtin aýdanǵa, muǵalimdik qyzmetke ketip bara jatqanymyzdy aıttym.

Shal taǵy da yńyranyp qoıyp:

— Óz erikterińmen bara jatyrsyńdar ma? Bolmasa, zorlap jiberdi me?

Men myrs ettim;

— E, nege zorlaıdy? Óz erkimizben.

— Jaqsy. Qorǵanǵa da joǵary bilimdi adamdar baratyn bolǵan. Bul endi óte jaqsy.

2

Mine, oblys ortalyǵyndamyz. Kún kúıip tur. Jemis-kóktiń bári derlik pisken.

Vokzaldyń aldy-arty túgel bazar. On adam bas qosqan jer bazar. Qazaǵy ózbek, ózbegi qazaq bolyp ketken. Bastaryndaǵy ala taqıaǵa qarap, ajyratý qıyn.

Shetten kelgen adamdy sonadaıdan tanıdy. Jaqyndaı bastasań:

— Áke, al, alyń — dep, shońaınasha jabysady.

Júgimizdi saqtyq kamerasyna qaldyrdyq ta, qalaǵa keldik. .

Oblystyq oqý bóliminiń keńsesin taýyp aldyq. Qorǵanǵa barmas buryn áýeli osynan buıryq alýymyz qajet.

Bizge keregi kadrlar bólimi. Dáý de bolsa anaý qańyltyrmen qaptalǵan qara esik. Iá, qatelespeppin.

Mekeme ataýlynyń bar qupıasy, sirá, osy kadrlar bóliminde saqtala ma deımin. Óıtkeni men kórip júrgen kadrlar bóliminiń bári derlik temir esiktiń ar jaǵynda bolady. Bógde adamdy onda kirgizbeıdi. Temir esikke qatarlas nemese temir esiktiń dál orta tusynda adam basy syıar-syımas úńireıgen tesikshesi bolady. Sol arqyly sóılesip, til qatysady.

Bunda da solaı. Esikti tartyp kórsem, myzǵymaıdy. Sóıtkenshe bolmady, esiktiń orta tusyndaǵy tórt buryshty tesikshe ármen qaraı oıylyp, ashylyp ketti. Túr-túsi egde tartqan sary áıel otyr.

— Sizge ne kerek?

Erli-zaıypty ekeýmiz osy oblysqa muǵalim bolýǵa kelgen adamdar ekenimizdi aıttym.

— Joldamalaryńyz bar ma?

— Bar.

Toqymdaı eki joldama tesikten ary súńgidi. Tesik sart etip, qaıta jabyldy. Kútýdemiz. Shyn joldama ma, ótirik joldama ma analız alyp, zerttep jatqan tárizdi.

Tesik kaıta ashylǵanda, kadrlar esebiniń terlikteı eki lıstogi meniń murnymnyń astynda turdy.

Mynany toltyrasyzdar. Ómirbaıan jazyp, qosyp, alyp kelesizder. Tanys áýen.. Tanys sóz. Zaǵıpa da, men de buǵan shebermiz. Sol arada otyra qaldyq ta, jazdyq. Toltyrdyq.

Qaǵazdardy qaıyryp berin jatyp, daýsymdy barynsha bıazylap:

— Biz sizden ótinemiz: múmkin bolsa, siz bizdi qaladaǵy nemese qala mańyndaǵy mektepterdiń birine qaldyrsańyz eken, — dedim.

Sary áıel qarsylyq aıtýǵa bolmaıtyn, kesip-pishken únmen biraq qaıyrdy:

— Mınıstrlik qaıda jiberse, sonda barasyzdar.

Mine poezd keler ýaqyt taqady. Kasa jabyq. Jurt endi mazasyzdana bastady. Kasanyń terezesin toqpaqtap urý kóbeıdi.

Kasa ashyldy. Ar jaqtan: — Bılet satylmaıdy. Poezda oryn joq dep habarlady.

Mássaǵan!

Jurt ý-shý, opyr-topyr boldy. Kúıinip, ursyp, boqtap jatyr.

— Bular ylǵı da óstedi.

— Adam emes...

— Ádeıi óstedi!

— Jýlıkı!

Manadan kasanyń tesigin baqqan halyq ubap-shubap, býynshaq-túıinshekterin arqalap, syrtqa perronǵa qaraı lap qoıdy. Biz de ilestik.

Ysyldap-pysyldap, salmaǵymen temir joldy maıystyryp, Almaty jaqtan poezd, kelip toqtady. Jurt vagon-vagonǵa umtylysty. Provodnık bılet suraıdy. Bılet joq.

Baıqasaq bıleti joqtar qaıtyp ketpeı, vagon-vagonǵa tyrmysyp minip jatyr. Provodnıkpen kúbirnesip sóılesedi. Kóz qysyp, ıek qaǵysady da, lyp etip, minip alady.

Men-daǵy tez túsindim. Jas jigit provodnıktiń qulaǵyna qaıda baratynymyzdy aıtyp, sybyr ettim. Ol maǵan sybyrlap, tóleıtin aqshamyzdyń sanyn aıtty.

Sonymen sharýa bitti.

İshke kirgen soń qarasaq vagonda bos oryn kóp.

On eki-on úsh jasar qyz ertken qazaq kempir kirip kele jatyr. Iyǵyna artyp alǵan qorjyny bar. Basynda kımeshek, terlep-tepship ketken.

Álginde kasanyń aldynda óshirette ol da turǵan.

Kempir meniń tura qarsyma kelip otyrdy. Vagonda bos orynnyń kóp ekenin kórip, kúıip-pisip jatyr:

— Qarań qalǵyr neme, oryn joq deıdi. Endi qara, mynaý-mynaý oryndar túgel bos. Odan da bılet satsa, nesi ketedi?

Kempir basy-kóziniń terin súrtip, entigip basyńqyraǵan kezde:

— Sheshe, bıletsiz qalaı mindińiz? — dedim.

Pysyq qý kempir eken:

— Óziń qalaı mindiń?

— Biz prvodnıkke kórinbeı, zyp etip, kirdik te kettik.

— Zyp etkizip kirgizer ol seni!

— Al siz qalaı mindińiz?

— Qalaı minýshi em. Aqsha berdim.

— Qansha aqsha berdińiz?

— Áı, balam. Tekserýshi qusamaı jónine otyr.

Poezd qozǵaldy. Jol júrmek bolǵandardan perron jym-jylas tazardy. Qalyp qoıǵan bir jan joq. Satylǵan bir bılet joq.

Ermek bolsyn dedim de, kempirmen sózdi qaıta jalǵastyrdym. Sypaıylap jón surastym. Biz túsetin Shubardan ol túsedi eken. Osy ólkeniń baıyrǵy turǵylyqty adamy. Qaladaǵy uzatqan qyzyna baryp kele jatyr.

Kishkene shoshaq ıegimen Zaǵıpany nusqap:

— Myna bala kim, zaıybyn, ba? — dedi.

Men ázilmen jaýap berdim:

— Esebi, solaı dese de bolady.

— Ekeýiń de baryp, muǵalim bolmaqsyńdar?

Muǵalim etpeı, dırektor etip qoısa da qarsylyq joq.

Kempir onsha unatpaǵan túrmen:

— Áıteýir, oqý bitirgenniń bári osy jaqqa keledi, — dedi.

— Elińizge oqyǵan, bilimdi adamdar kelýinen sizderge ne zıan bar?

— E, zıan bolmaı. Ózimizdiń balalar qyzmetke turaıyn dese, tura almaıdy.

Kempirdiń qyzyq kempir ekenin baıqaǵan soń, Úlken kisi, aıtyńyzshy. Osy jaqta áli. kúnge qyzyna qalyń mal sharýashylyq bar deıdi. Múmkin, siz de alǵan bolarsyz. Osy ras pa? — dedim.

— E, almaı. Pálen jyl asyrap, azaptanyp ósirgen balasyn kim beker bere salmaq!

Elińizde áli kúnge kón áıel alýshylyq bar deıdi?

— Bul endi ótirik. Kóp áıeldi nemenesine alady? Burynǵydaı mal beredi deıtin, mal joq. Kóp alǵanda eki-aq áıel.

Kempirdiń myna sózine Zaǵıpa da, men de kúlip jiberdik. Jas qyz jymıyp, ol da kúldi. Beıqam otyrǵan sóz ıesiniń ózi ǵana.

Áı birtalaıdy kórgen pále kempir bolarsyń-aý!

— Áli kúnge qyz alyp qashý bar deıdi elińizde. Sol ras pa?

— Qyz alyp qashý deımisiń? Ol endi bar. Balam, baıqa. Áıeliń tym jas kórinedi. Bireý-mireý qyz eken dep oılap, alyp qashyp ketip júrmesin. Saq bol. Qasyńnan eki eli shyǵarma.

Taýyp aıtylǵan ázilge biz taǵy da jamyraı kúldik.

3

Shubarǵa túnde kelip tústik. Bizdi qarsy alǵan eshkim joq. Biz tanıtyn munda bir jan joq. Kúndizgi qapyryq ystyq qaıtqan. Ońtústiktiń jeleń júrýge bolatyn jyp-jyly qońyr keshi.

Poezd sál kidirdi de, al endi qosh bolyńdar degende óńeshin jyra bir aıqaılap, ketip qaldy.

Vokzaldyń kútý zalyna kirdik. Adam az. Pálendeı qaýip-qater tónetin oryn emes. Sonda da bolsa saqpyn-aq. Osyndaı jol júrgen kezde bir shoqyp, eki qaraý qajettigin Zaǵıpaǵa da qaıtalap aıta berem. Óıtkeni, aýzy kúıgen úrip ishedi dep, aýzym talaı jıdigen. Aýylda ańqaý óskendiktiń saldarynan jylmaqaı ury-qaryǵa talaı ret ońaıdan olja bolǵanym bar. Birde qaltamdaǵy aqsha salǵan saldarynan, endi birde dorba toly kepken nanymnan taǵy birde (túrmede) ashtyqtan ólip-talyp, ázer qolym jetkende paek nanymnan aırylyp, jigerim qum bop, zarlap qalyp sormańdaı ózge emes, men ekenimdi oqýshy, sirá, umyta qoımaǵan da bolar.

Mende ákesiniń óshi bardaı urysqan, maǵan talaı ret aýyz salǵan. Búkil ómirime umytylmastaı myqty sabaqtar bergen.

Birimiz chemodan men býmany baýyrymyzǵa basyp jatyp, kóz shyrymyn alǵanda, endi birimiz qaraýyl qaraımyz. Vokzal basyndaǵy túndi osylaı ótkerdik.

Kún shyǵysymen aýa taǵy ysı bastady, Vokzaldyń mańaıyndaǵy tas tóselgen jerden bylaıǵynyń bári tolarsaqtan shań. Qýraı, shóp butalardyń bárine súmelenip shań qonǵan. Tıip ketseń burq ete qalady. Bizdiń Jetisý ólkesiniń shańy bozǵylt-qońyr bolady ǵoı. Bul aranyń shańy úı aqtaıtyn ák tárizdi appaq. Kıimge juqsa, ońaılyqpen ketpeıdi. Maıly boıaý tárizdenip jabysyp ,sińip qalady.

Zaǵıpaǵa taǵy da dúnıe-jıhazdy kúzettirip qoıyp, Qorǵanǵa qaraı júretin mashına izdeýge kiristim.

Qýdaı ońdady. Qorǵannyń týra ózine baratyn júk mashınasy kezikti. Biraq kabınada oryn joq. Al kýzovyna kileń arbıǵan shóp mashına, shóp tyrmalar tıelgen.

Meıli. Qaısy bir sánimiz kelisip jatqan jandarmyz. Áıteýir jetsek boldy da. Arbıǵan qalyń kek temirdiń arasyna jaıǵasyp, otyryp aldyq.

Dalanyń jabaıy jolymen zymyrap keledi mashına. Shan kókesi osynda. Kerýenshe shubalǵan qoıý buıra shań mashınany ókshelep qýyp keledi. Mashına jetkizbeýge tyrysyp, bezip qashyp keledi.

Aldan oqta-tekte aryq-arna kezdesedi. Mashına amalsyzdan kilt bógeledi. Ókshelep qýyp kele jatqan qoıý shaq sol kezde áp bálem degendeı, ústimizden basyp qalady.

Qorǵanǵa keshke qaraı jettik. Aman-saý mashınadan túsip jatyrmyz. Erli-zaıypty ekeýmiz birimizge birimiz qarap, yrjıamyz. Meni qaıdam, Zaǵıpanyń tula boıynan jyltyraǵan kózi men appaq tisterinen ózge eshteńe kórinbeıdi.

Qonaq úı bar ekenin bilip, qýanyp qaldyq. Osyndaǵy kep úılerdiń birindeı soqpa tam úı. Tóńiregi kóń-qoqyr. Bizge túnep shyqsaq boldy emes pe?

Jalpaq jýan bókse qara áıel júk artqan ógizshe pyshyldap eden jýyp jatyr. Bastyq ta, úı sypyrýshy da bir ezi kórinedi.

— Oryn bar ma?

— Neshe adam?

— Erli-zaıyptymyz.

Eden jýǵan shúbereginiń sýyn sorǵalatyp, sál-pál oılanyp turdy da:

— Myna tór bólme qatyndardiki. Ázirshe, soǵan ornalasyńyzdar. Al taǵy da áıel qonaq kep qalsa siz bosatyp, aýyz úıge shyǵasyz, — dedi.

— Áıelderdiń arasynda jata bersem de bolmaı ma?

— Jatqyzsa, jata ber.

— Basqalar jatqyzbaǵanmen óz áıelim jatqyzar.

Sóıtin, ter bólmege jaıǵastyq. Tórt tósek. Aýyz bólmede de tórt tósek. Bunda da bireýler bar sekildi. Bir-eki tósektiń ústinde shashylyp jatqan kıimder, zattar.

Ústimizdiń shańyn qaǵyp, jýynyp-shaıynyp, ashanadan tamaqtanyp kelgenimizshe, el orynǵa otyratyn kez boldy. Endi jatyp, tynyǵýǵa qushtarmyz. Mashına myqtap soqqan — dińkelep qappyz.

Aýyz úıdegiler de oralypty. Mosqal tartqan eki erkek. Aýyl adamdary. Ekeýi de masań. Úıdiń ishin kek tútinge toltyryp, taıaqtaı ótip qoldan oraǵan shylymdaryn burq-burq toryp, kereýetteriniń ústinde otyr.

Amandasyp edim, jaýap qaıyrý ornyna alaıa qarasty.

Tór úıge ótip, esikti qymtap jaýyp aldyq. Men shylym shekpeımin. Shylymdy tastaǵanyma jarty jyl. Memlekettik emtıhanǵa daıyndalý kezinde shylym sheksem, basym aınalyp, kózim qaraýytyp, jóteletin boldym. Sosyn, pálendeı qınalmaı-aq tastap kettim.

Sodan beri shylymdy da, shylym shegýshilerdi de ıtteı jek kóremin.

Eger ter úı ońasha bolmaı, maǵan oryndy aýyz úıden, myna eki temekishiniń qasynan bergende, sorlaıdy ekem.

Shylymnyń ıisi men tútini ter úıge de enip alǵan.

Terezelerdi ashyp, úı ishiniń aýasyn tazartyp almaq boldym.

Sóıtsem, bólmedegi eki terezeniń ekeýi de tars biteý. Ashylmaq túgil, jeldetkishi de joq. Men shoshyp kettim. Mynadaı ystyqta qapyryq biteý úıde qalaı uıyqtap, qalaı demalýǵa bolady?

— Qudaıdyń naǵyz azaby emes pe!

Uıyqtamaq túgil, otyryp ta shydamaımyn. Jazdygúni terezeni ashyp qoıyp uıyqtaýǵa ádet alǵam.

Jáne eki terezeniń ekeýi de bir emes, eki qabattan. Sirá, qysqa beıimdelip ornatylǵan da, myzǵymaǵan.

Bólmedegi aýa endi maǵan ómiri tazarmaǵan, úıdiń búkil qabyrǵa-tóbelerine ábden sińip alǵan qońyrsyq bolyp sezile bastady.

Syrtqa shyqtym. Jınalyp, úıine ketpek bolyp jatqan jalpaq qara áıeldi taýyp aldym.

— Oý, jeńeshe, terezelerde jeldetkish joq qoı? Bul qalaı?

— Áýelde solaı jasalypty ǵoı. Sosyn, bul aranyń jeli qatty bolady. Úıge shań tolyp ketedi. Ystyq bolsa, esikterdi ashyp qoıyńdar.

Aqylyńnan aınalyp keteıinniń áńgimesiniń túsi osy.

Aýyz úıdegi mas kórshilermen til tabysyp, eki esiktiń ekeýin de biraz ashqan boldyq. Bólmege janǵa jaıly taza aýa enip, raqattanyp qaldyq.

Qonaq kúnde aýysqanmen tósek-oryn kúnde aýyspaıtyn sekildi. Bir kezdegi aq jaımalar endi qońyr jaımaǵa aınalǵan. Kórpesheniń syrtynan sheshinbesten qulaı-qulaı kettik.

Jastyǵy jastyq emes. İshine qus júnimniń ornyna umar-jumar jabaǵy tyqqan bir pále. Shekege tassha batady. Jaımadan tegisteýge kónbeıdi.

Teńdi sheshtik te, ózimizdiń jastyqtardy alyp jastandyq.

Aýyz úıdegi ekeý bastary jastyqqa tıer-tımesten qorylǵa basty. Biri men biri jarysyp kep qoryldasady. Uıyqtaǵanda qorylǵa basatyn talaı syǵaıdy kórip edim. Ózim de odan quralaqan emespin. Al dál myna ekeýindeı qoryldaǵyshtardy kórsem, kózim shyqsyn.

Bireýinen bireýi asyp túspese aram ólerdeı. Ásirese, mynaý, bizdiń esikke jaqyn bosaǵada jatqandiki tym erekshe. Án aıtqandaı áýeli jińishkelep, syzyltyp bastaıdy da, sosyn, birtin-birtin órleı kelip, naǵyz shyńǵyrýǵa aınalady. Shyńǵyrý ushar bıigine jetken kezde, kenet, bireý óńeshin oryp jibergendeı tynys ta, ún de kúrt úziledi. Tym-tyrys bolady.

Ýh, bitken shyǵar dep, qýanasyń.

Joq, bitpegen. Aldamshy toqyraý. Baýyzdalǵan qoıdaı keńsirik teýip shyǵatyn naǵyz jýan qoryldaýlar mine osydan keıin bastalady.

Ekeýi qosylyp, dýet bop shyqqan kezde, qonaq úıdiń qabyrǵalary dirildegendeı bolady.

Qapyryq pen qoryl qabat qysqan úıde uıyqtaý esh múmkin emes.

Zaǵıpa da dóńbekship, uıyqtaı almaı jatyr. Oqta-tekte kúrsinip:

— Tý, úıdiń ishi ysyp ketti-aý, — dep, qoıdy.

4

Aýdandyq oqý bóliminiń meńgerýshisi Ámirov jastaý jigit eken. Sózi de, minezi de ushqalaqtaý kerindi maǵan. Astynan sý shyqqandaı ushyp-qonyp otyr. Sabalaq eltirige uqsaıtyn buıra shashyn álsin-álsin saýsaǵymen taraǵyshtap, kózin jypylyq-jypylyq etkizip qoıady. Bir sóz aıta bastasań sońyna deıin tyńdamaı, óz sózin ózi qyzyqtap, laǵyp ketedi.

Biz kyzmetke Ámirov aıtqan Kókózekke baratyn boldyq.

Aýdannyń qaı túkpirine qýalasa da bizge endi bári bir edi.

Jolshybaı kezdesken júk mashınasyna otyryp, taǵy da shańǵa ılenip jettik.

Poselke jazyq jerge ornalasqan. Kóshe-kóshede seltıip esken aǵash ta shamaly. Bunda da shań. Mektep úıi kire beris shette eken. Dál esiginiń aldyna kep, mashınadan túsip qaldyq.

Mektepke júgimizdi arqalap kirdik. Eki-úsh áıel qarq-qarq kúlisip, úı aqtap jatyr.

Mektep dırektoryn kabınetinen taptyq. Orta boıly, shashy myqtap suıylǵan, shaqsha bas taramys qara sur kisi jylan kózindeı kishkene sýyq kózderimen úńile qarap qarsy aldy.

Otyr da demedi.

— Álibekov joldas siz bolasyz ba?

— Iá, men.

Men jónimdi aıttym.

Aýdandyq oqý bólimi buıryǵynyń kóshirmesin Álibekov basyp tuqyryp alyp, uzaq qadalyp oqıdy. Sosyn maǵan qarap:

— Shyraq qaı rýdan bolasyń?

Men dál mundaı suraq kútpegen edim. Qazaqtyń salǵan jerden rý surasyp jatýyn jaratpaımyn. Sál bógeldim de, aıta bastadym:

— Uly júz bolamyz. Uly júz ishinde Alban...

Betinde eshqandaı sezim belgisi bilinbeı, sózin táptishtep sóılep:

— Shyraq, Albanǵa da, basqaǵa da bul mektepte oryn joq. Kelgen izderińmen qaıta berýlerińe bolady.

Men óz qulaǵyma ózim senbegendeımin. Melshıip otyrdym da qaldym. Qaljyńy ma, joq shyny ma?

Qaljyńdaıtyn túri baıqalmaıdy. Buıryqtyń shetine jýan qyzyl qaryndashpen «otkazat» dep jazyp, shımaılap qol qoıyp jatyr.

Zaǵıpa tańyrqaýly júzben maǵan qaraıdy. Men oǵan qaraımyn.

— Oý, aqsaqal, bul qalaı? Oryn bolmasa, raıono bizdi nege jiberedi?

— Ony sol jibergen adamnyń ózinen sura.

— Qyzyq eken, — dedi Zaǵıpa.

Álibekov stolynyń tartpalaryn bekitti de, ornynan turdy:

— Al, shyraq shyǵyńdar, esik jabam.

Júgimizdi arqalap, syrtqa esik aldyna shyǵýdan basqa bizde laj qalmady. Sendermen máńgi-baqı sóz bitti degen túr kórsetip, Álibekov úıdi aınalyp, ketip qaldy.

— Mynaý bir qyzyq adam ǵoı! — deıdi Zaǵıpa óńindegi tańyrqaý áli de basylmaı.

— Qyzyqtyń kókesi endi bastalar.

— O, sumdyq! Mektep dırektory bola turyp, álgindeı sóz aıtady.

— Jershil talaı qazaqty kórip edim. Dál mynadaı soraqy jershildikti kórsem, kózim shyqsyn.

— Al endi ne isteımiz?

— Ne isteýshi ek. Qaıtamyz aýdanǵa. Baryp, tıisti oryndarǵa aıtamyz.

Oıymyz túgil, túsimizge kirmegen áýre-sarsań bastaldy.

Poselkeniń shetinde turyp, endi Qorǵanǵa qaraı júretin mashına tosýdamyz. Kereginde kólik tabyla qoıa ma.

Kókózekke jetsek, óz úı — eleń tósegimizge jetkendeı bári bolar dep, oılap edik. Bar jaǵdaıdy jasaıdy degen Álibekovy bylaı qarsy aldy. Elsiz-kúnsiz aıdalaǵa kelgendeımiz.

Bir de biri esiginen qaratpaıtyn jat qabaq jaý elge kelgendeımiz.

Bul aradan tez ketýge asyqpyz.

* * *

Qaryn asha bastady. Ashana bar ma desek, joq deıdi

— Dúken bar ma?

— Bar.

Qystaqtyń orta tusyndaǵy dúkenge keldim. Satýshy óń-túsi túzý jas kelinshek.

— Tamaqtan ótetindeı neńiz bar?

— Araq bar.

— Araqtan basqa?

— Tuzdaǵan balyq bar.

— Jáne?

— Basqa eshteńe joq.

— Mynadaı ystyq kúnde araq ishken adam ólmeı me?

— Olaı bolǵan kúnde bizdiń aýyldyń adamdarynan adam qalmas edi.

— Nan satylmaı ma?

— Joq.

Bóshkedegi tuzdalǵan balyqty kórip, júregim dir ete qaldy. Bitispes ata jaýymdy kórgendeımin. Ashtan ólip bara jatsam, aýzyma salmaı ketermin.

Oǵan soıyldaı myqty sebep bar.

Ana jyly, FZO-dan qashamyn dep ustalǵanda, Sıbırde bizdi aýdandyq KPZ-dan Baıanaýylǵa poezben jóneltken bolatyn. Qamalǵandardy tasıtyn qapas vagon. Táýlikten artyq jol júremiz. Jolda ystyq astyń ornyna sonda bizge tuzdaǵan balyq bergen bolatyn. Ash adam nege qaraıdy. Tuz-muzymen qarpyp, súıegine deıin qaldyrmastan, jep alǵanbyz.

Birazdan soń tilimiz aýzymyzǵa syımaı, qatalap-shóldeı bastaıyq. Vagonnyń teń jarymy áıel de, teń jarymy erkek. Adam kóp. Kúzetten shý-shý etip, sý suraımyz.

— Sý!

— Sý!

Sý bermeıdi.

Ashtyqtan shól jaman ekenin men sonda bildim. Ash bolsań uıqyly-oıaý maýjyrap, jata beresiń, Al shel qysqan adam jatpaq túgil, ózin qoıarǵa jer tappaıdy eken. «Sý!» «Sý!» Kádimgi qara sýdan basqa arman joq.

Bir shelek sýdy sarqyp bir-aq simirýden ezge arman joq.

Jol shetinde jarqyraǵan ózender, kólder qalyp barady. Shirkin-aı, isher me edi dep, tamsanasyń.

Tuzdaǵan balyq maǵan ezin solaı tanytqan.

5

Kesh bop qaldy. Mashına tosyn áli turmyz. Mashına túgil, aýdan jaqqa qaraı tyrs etip qozǵalǵan arba joq.

Shubap, syrt-syrt etken tuıaqtarymen joldyń shańyn aspanǵa kóterip, óristen sıyrlar kaıtyp keledi. Álibekovshe olar da bizge jatsynǵan sýyq kózben qaraıtyn tárizdi. Qaıbiriniń, tipti, súzgisi keletindeı.

Kún batyp, qas qaraıdy. Mashına tosyp áli turmyz.

Júksiz bolsaq eki etekti túrip alyp, jaıaý tartyp jónelýden de taıynbas edik. Jıyrma bes shaqyrym sybaı-saltań adamǵa buıym ba, táıiri. Budan álsiz, budan ólermen kezimde Almatydan Qarasazǵa, úsh júz elý shaqyrymǵa, sińirimdi súıretip, jaıaý jetken men emes pe edim.

Myna eki aıaq ne kermegen? Bárin kergen.

Janym shyndap qysylǵanda, aqyl tapqysh bolyp alǵam.

Biz turǵan álgi arada, poselkeniń shetinde, keshki salqynda jaıylýǵa shyqqan bir qora esek kerindi. Apyr-aý, budan artyq kólik bola ma?

Bizdiń Tuıyqta esegi bar adamdar bolatyn. Bala kezde qyzyqtap esekke talaı minetinbiz. Atqa bergisiz keremet júrdek esekter bolady. Taıpalǵan jorǵa esekter de kezdesedi.

Jalpy esek ataýlynyń qandaıynyń da júrisi maıda. Saýyryna sholjıa minip alyp, juqa shaptan óksheńmen tebinip qoıyp otyrsań esek ol mıtiń-mıtiń jorǵa júristen tanbaıdy. Atqa uqsap ońaılyqpen boldyrmaıdy da. Jer túbine alyp barady.

Kólik ataýlynyń ishinde eń jýasy da, kónbisi de esek.

— Zaǵıpa, mashına kútýdiń endi bizge qajeti joq. Myna qalyń esektiń ishinen eki júrdegin tańdap minip, Qorǵanǵa sonymen keteıik. Túnde bizdi kim kórip, kim bilip jatyr? Tań atpaı, el uıqydan oıanbaı, jetip baramyz.

Meni qaljyń aıtyp túr den oılap. Zaǵysh kúledi.

Qaljyń emes ekenin uǵyndyrdym. Jaıylyp júrgen esektiń bireýin ustap alyp keldim. Taıdaı kók esek.

— Qake, minip kórshi.

Zaǵysh áýeli júreksinińkirep, tamǵa shyqty, Sosyn sol aradan kók esektiń ústine birden qarǵydy.

— Artqaraq otyr!

Zaǵysh tyńdamady. Esektiń bel arkasyndaǵy kishkene qara qotyr jaýyrdyń týra ústine qonjıdy. Jaýyryn aýyrsynǵan kók esek, kenet, bireý búıirine biz suǵyp alǵandaı shoshyp, yrshyp kelip ketti.

Men esektiń moınynan bostaý ustap, qamsyz tur edim. Qapelimde aırylyp qaldym.

Eki aıaǵyn kókke sermep móńkip barady kók esek.

Áne, Zaǵysh esekten aýyp, qulap barady. Eńdi bir sátte baq etip bir shyńǵyrdy da, burqyldaq maıda shańnyń ortasyna top ete qaldy.

Kókesek óz jónine tartyp otyrdy.

Shirkin-aı, kúlerge jan joq. Adamnyń shek-silesi qatatyn tegin komedıa.

Men kúlip júrsem, Zaǵysh byrq-byrq ashýlanyp júr. Kók esekti men ádeıi móńkitkendeı kóredi.

— Esegiń de, ózin de quryp qal. Minbeımin! — deıdi.

— Qoı, ashýlanba. Bári ózińnen boldy. Men saǵan artqaraq min dedim ǵoı. Ylǵı júk artatyn bolǵandyqtan esek ataýlynyń qaı-qaısysynyń da arqasynda qotyr, jaýyry bolady. Sondyqtan esekke jaıdaq mingen kezde artqaraq saýyryna miný kerek.

Zaǵyshtyń shańǵa bylǵanǵan ústi-basyn ekeýlep qaǵyp júrmiz.

* * *

Aıly tún. Kókózek pen Qorǵannyń eki ortasyndaǵy jazyq dala. Eki esek, eki adam — bir shoǵyr qara bolyp, aýdan qaıdasyń dep, tartyp kelemiz.

En alda ústine qara chemodan men teń artylǵan qara esek. Onyń sońynda manaǵy týlaǵysh úlken kók esekke eki aıaǵymdy kósip salyp, qonjıa mingen men. Meniń sońymda Zaǵysh. Jaıaý.

Esekke minbek túgil, endi onyń qaraǵysy da kelmeıdi.

Aıdalada uzaq jolda tym-tyrys kele jatyp, men ózimnen ózim kúlip kelip jiberem. Álgindegi tegin komedıa kóz aldyma elestep ketedi: eki aıaǵyn kókke sermep, týlaǵan kók esek. Oramaly jelpeń-jelpeń ezi qoqań-qoqań etken Zaǵysh...

Zaǵysh ashýlanady:

— Jynyń qysyp kele me? Nemenege kúlesiń?

— Senen atty ásker shyqpaıdy eken.

Biraz burtıyp únsiz kele jatady da, Zaǵysh ózi de kúledi:

— Qaıdan bileıin. Móńkip aldy da jóneldi, laǵnet kelgir!

— Apa qara esektiń jaýyry joq, týlamaıdy. Minip al.

— Minbeımin.

— Sharshap, ólesiń ǵoı.

— Ólsem, ólermin. Bul qorlyqty kórgennen de ólgen artyq.

Tań bozaryp ata bastaǵanda, aldymyzdan aýdan qarasy kórindi.

6

Ámirov. Oý, ketkenderińnen kelgenderin tez boldy ǵoı. Bul qalaı?

Men. Bardyq Kókózegińizge. Álibekov deıtin dırektoryńyzdy kórdik. Mine bylaı dep, buryshtama soqty. Sosyn qaıttyq.

Ámirov. Óı, jyndy ma? Bunysy nesi.

Zaǵıpa. Mashına tossaq, mashına joq. Túndeletip jaıaý kelemiz dep, ólip qala jazdadyq.

Ámirov. Qap, kıyn bolǵan eken. Álibekov ol sondaı... Keıde qyrsyǵyp qalatyny bar.

Men. Shyraq, qaı rýdan bolasyń dep, áýeli meniń rýymdy surap aldy. Sosyn aıtqany: Albanǵa da, basqaǵa da bizdiń aýylda oryn joq.

Zaǵıpa. Mektep dırektory, komýnıs bundaı sózdi qalaı aýzy baryp aıtady?

Ámirov. Osynda bóten eshkim joq qoı. Men sizderge shyndyqty aıtaıyn. Jershildik deıtin munda sumdyq. Sizder áli odan da soraqy sózder estısizder. Qap, qaıtsem eken? Mektepte telefon da joq sóılesetin. Álibekov ol sondaı, bir qısaısa, ońaılyqpen túzelmeıdi.

3aǵıpa. Qurysyn. Biz endi Kókezekke barmaımyz. Jiberetin bolsańyz, basqa mektepke jiberińiz.

Ámirov. Basqa qaıda jiberem? Bundaǵy orta mektep tolyq oryn joq. Abaıǵa jiberer em, onda sizge nagrýzka tabylǵanmen myna kisige tabylmaıdy. Bastaýysh klastardyń bárinde de muǵalim tolyq.

Men. Olaı bolsa, bizge muǵalim kadrlary qajet emes deńiz de, joldamamyzǵa solaı dep jazyp, bizdi Almatyǵa qaıta qaıtaryńyz. Dalada qańǵyryp qalmaspyz. Bizge de birdeńe tabylar.

Ámirov (shoshyp). Joq, nege! Qaıtpaısyzdar. Nege qaıtasyzdar. Aýpartkom, aýatkom bar, sheshemiz. Álibekov solardan úlken ǵoı deımisiń.

* * *

Aýpartkomnyń úgit jáne nasıhat bólimi. Qos týmbaly úlken stol. Stol ıesi qara kostúm kıgen, qara galstýk taqqan, shashyn qısaıtyp, jyltyratyp taraǵan kertpek muryn jalpaq sary jigit. Mynadaı ystyq kúnde men ol qusap kıinsem, pysynap terlep ólem. Galstýkti jaz túgil qysqy sýyqta taqsam, qylǵynyp júre almaımyn.

Al jalaq sary bylq etpeıdi. Jas shamasy ezinen kishi bola tura Ámirov ony Túke deı otyryp, bizdiń jaıymyzdy aıtty.

— Eshekeń degen kisini, Túke, ózińiz bilesiz ǵoı. Bir qyrsyqsa, qyrsyǵyp qalady. Bul sharýany endi ózderińiz rettemeseńizder bolmas, — dedi.

Jalaq sary tek tyńdaı túsip, yńyranady. Yńyranýynda ne maǵyna jatqanyn ańǵarý qıyn. Qatar otyrǵan Zaǵıpa ekeýmizdiń bas-aıaǵymyzdy sholyp qaraı beredi. Ámirovti ábden tyńdap bolyp:

— Kókózekte oryn bar ǵoı bul adamdarǵa? — dedi ol.

Ámirov aýzyn jelge toltyra sóılep:

— Bar-a-ar, — dedi, — bıyl taǵy onynshy ashylǵaly otyr. Nagrýzka jetedi.

— Mmm... Eshekeń ezi de ádebıetshi emes pe? Bul kisi de sol pánnen kórinedi. Eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımas dep, qyrsyǵyp jatqany da sodan shyǵar.

Bul sózderdi aıtqan kezde jalaq sary murnyn shuqylaı otyryp, tanaýynyń ishinen tary dáninen góri úlkendeý bir túıir birdeńe taýyp alyp shyqty. Sosyn ony kóz aldyna ákep, shegirleý kózderimen tesireıe qadalyp qarady. Sirá, baǵaly zat bolmaýǵa kerek. Iyǵynan asyryp, art jaqqa qaraı shertip jiberedi. Onyń bar qımylyn baqylaýmen otyrǵan Ámirov:

— Sóıtip, Túke, ne isteımiz?

Jalaq sary bizge qarap:

— Sál syrtqa shyǵa turyńyzdar. Biz munda ózimiz aqyldasaıyq.

Bólim bastyǵynyń myna minezin unatpaǵanymdy túr-túsimmen bildirip, Zaǵıpany aldyma salyp, syrtqa shyqtym.

Osylaısha tym sypaıy sózimen seni qýyp shyǵyp, murnynyń dál astyna tars jabylyp qalatyn esikter bolady. Sonyń ar jaǵynda sen týraly sóz qozǵap, másele sheshedi. Ómirde janym súımeıtinniń biri osy.

Keshikpeı Ámirov te shyqty:

— Bylaı boldy. Álibekovti telefonogram berip, shaqyrtatyn boldyq. Sosyn, osynda kózbe-kóz otyryp sheshemiz. dedi

Al endi qaıda barasyzdar, — dedi Ámirov.

Zaǵıpa ekeýmiz qaıda baratynymyzdy ózimiz de bilmegen túrmen birimizge birimiz jaýtańdasyp qarap qaldyq.

— Júrińizder.Bizdiń úıden shaı isheıik. Keshke qaraı Álibekov te keler. Oǵan deıin bizdiń úıde bolarsyzdar.

Ámirovtyń úıi aýdandyq oqý bólimi keńsesimen qanattas , jaqyn eken. Aýla ortaq.Álginde nárselerimiz osynda qalǵan.Solardy aldyq ta, Ámirovtyń sońynan ilestik.

Esik aldynda bir jambasynan qıralańdap Aqsap basqan, kımeshek kıgen sur kempir ushyrasty. Kisi kórmegendeı Zaǵıpa ekeýmizge bajyraıa qaraıdy.

— Artynyp — tartynyp, júk arqalaǵan bul qaı balalar?

— Almatydan muǵalim bolýǵa kelgen balalar, — dep Ámirbekov bizdiń jónimizdi aıtty.

Sur kempir odan beter eleń etip, búkireıgen belin odan beter jazyp aldy.

— E, sonshalyq jer túbinen keletin, nemene óz aýyly qyzmet bermeı qoıyp pa?

Kempirdiń adýyn sózi maǵan oqysta basyma taıaqpen bir salǵandaı áser berdi.

Jóppeldemede ne dep jaýap qaıtararymdy bilmeı, bilmeı qaldym. Sony sezgen Ámirov:

— Siz de aıta beredi ekensiz? Ókimet jibergen soń keledi de — dep jumsartqan bolyp.

Sur kempir Ámirovtyń sheshesi eken. Tynymsyz da tıýsyz. Jan-jaǵyndaǵylarǵa buıyrmaı daýys kótermeı bir sátte tynysh otyra almady.

Kelin-balasyn bir shybyq bir shybyqpen órgizip, jýsatatyn túri bar. Shaı ústinde ol bizdi suraqqa ala bastady. Qaı rý bolasyzdar? Elde jaqyn týystardan kimderiń bar? Ne isteıdi olar? Qansha maldaryń bar?...

Kempirdiń álgindegi túıeden tústi júregi júregime tas bolyp qadalyp qalǵan. Áńgimeleskenmen jek kórip otyrmyn. İshim jylymaıdy.

Bizdiń Kókózekke sandalyp, egjeı-tegjeı baryp qaıtýymyzdy estigen ol eńsesin kóterip alyp, suq qolyn meniń aldyma jebep sóıledi.!

— Áı,balam! Senderdiń ol mektepke qalmaǵandaryń jaqsy bolǵan. Ádilbekov deıtin jaman adam. Búkil el biledi. Onyń aty atalǵan jerde jylaǵan bala qoıady. Osy eldiń mynaý — mynaý degen azamattarynyń túbine Álibekov jetken...

Ámirov jaratpady:

— Tý apa-aı, ne bolsa sony aıtam, — dedi kempir órshelelenip, — Álibekovtiń qoldaýshysy áne ana jaqta! — Kempir qolyn tik sozyn, úıdiń tóbesin nusqady, — Aqyldaryń bolsa, onymen taqaspańdar. Moıyndaryń úziledi.

Kempirdiń sózinen men shyndap sekem ala bastadym.

— Sen shaqyrttyq deısiń Álibekovti. Sonda oǵan ne aıtpaqsyń? — dep, shúılikti kempir balasyna. — Myna ekeýin muǵalim etip al demekpisiń? Almaıdy.

— Nege almaıdy?

— Almaımyn dep, aıtypty ǵoı. Odan artyq ne kerek?

— Mektep ol Álibekovtiń jeke menshigi emes. Almasa, aýpartkom alǵyzady.

— Partkom túgil, qudaıyń aıtsyn meıli. Sen Álibekovti bilmeıdi ekensiń.

— Tý, apa-aı! Qoıyńyzshy, búl tipti de siz aralasatyn sharýa emes.

— Maqul, partkomiń alǵyzsyn, Sosyn ne bolady? Álibekov otyrsa opaq, tursa sopaq deıdi de, bul ekeýine kún kórsete me? Kórsetpeıdi. Sen osyny nege oılamaısyń? Odan da bul ekeýine shyndap janyn ashysa, basqa mekteptiń birinen oryn taýyp ber. Al saǵan aıtarym; Álibekovten aýlaq júr. Baılanyspa onymen. Ol seni tobyǵyńnan bir qaqsa, ushyryp jiberedi. Sen maǵan osy sózdi túbinde qashan aıttyń dep júrme!

* * *

Telefonogram berdik, shaqyrttyq degen Álibekovteri ol kúni túgil, ertesinde de kelmedi. Tipti habar joq. Qashan keleri belgisiz.

Bul kúnderi biz Ámirovtiń úıinde masyl qonaqpyz. Álibekov áne kep qalar, mine kep qalar deýmen máseleniń bir jaıly sheshilýin tosyp, jatyrmyz.

Jap-jas jigit Ámirov úıelmeli-súıelmeli tórt kishkene balaǵa áke bolyp úlgergen. Áıeli bala bastylyqtan salaqsyp ketken salpy etek bireý. Osynsha jannyń ústine ılenip bizdiń jatyp alýymyz olar úshin de, biz úshin de yńǵaısyz-aq.

Keteıik desek, bara qoıar jer joq. Qonaq úıiniń túri anaý.

Ámirov úıde joq kezde sur kempir meniń qasyma dereý keledi. Qulaǵymdy qashaı bastaıdy:

— Áı, balam. Qudaı seni bul araǵa qaıdan aıdap ákeldi? Kesirin meniń balama tımese neǵylsyn. Ol aqymaq, óler jerin bilmeıtin aqymaqtyń naq ózi, — dep, qaqsaıdy da otyrady. Tyńdap turǵan eshkim joq pa degendeı jan-jaǵyna tintip qarap alady da, taǵy da bir jaqtaǵy Álibekovti jamandaı bastaıdy. Onyń Tashkentte jeke menshik úıi, qumda jasyryp baqqyzatyn kep maly bar ekenin aıtady.

Ámirov úıge kúlimsirep, kóńildi keldi:

Biz sizderdi osyndaǵy, aýdan ortalyǵyndaǵy orta mekteptiń ózinde qaldyratyn boldyq.

Bul sózdi estip, Zaǵıpa ekeýmizdiń qýanyshymyzda shek joq edi.

Aýdannyń aty aýdan. Janbaǵys úshin de bunda táýir. Kolhozda áne, ne pan satylmaıdy. Ne ashana joq. Al munda, tym qurysa bir mezgil shaıhanadan júrek jalǵasaq ta ólmeımiz.

Ámirovke alǵysty jaýdyryp jatyrmyz.

Bundaǵy orta mektepke bizdiń Ámirov ózi ertip keldi. Dırektory Jaqybaev deıtin qartań semiz sary adam. Murnynyń úshine qondyrylǵan kezáınegi túshkirse ushyp keteıin dep, áreń ilinip tur. Ol bizdi kózáınektiń ústinen ıt kórgen tekeshe súze qarap, qarsy aldy. Mektebine Almatydan bilimdi jas kadr muǵalimder kelýine qýanǵan túri onsha baıqalmaıdy. Nege ekenin, tym salqyn.

— Jumeke, qalaı densaýlyq myqty ma? Jeńgeı qalaı? Bala-shaǵa... Remont ne bop jatyr? Jo-jo! Remont bitpeı, demalys degen sózdi aýzyńyzǵa almańyz... Aıtpaqshy, parta ákelýge mashına taýyp jiberdińiz be?

Ámirov osylaısha ár neni bir sóz etip ketti. Jumekeń úıindegi jeńgeıdiń aıaǵynyń revmatızmi, oǵan ne em bolatyny, kúzgi sotym, barqyt pen úndi shaıyn qalada qaıdan tabýǵa bolatyny — bári aıtylyp jatyr.

Sóz kezegi bizge de keldi-aý!

— Jumeke, manaǵy aıtqan eki joldas mine myna kisiler. Jas kadr ekeýi de. Raıkommen kelisip, biz bul adamdardy osynda, sizdiń mektebińizde qaldyrýdy jón dep taptyq.

— Bul joldas ádebıetshi kórinedi. Bizde ádebıetten nagrýzka joq qoı, — dedi Jumekesi.

— Tabylar. Ádebıet bolmasa, basqa pánnen berer.

— Bular semály jandar kórinedi. Bularǵa úı qajet. Mektepte úı joq bere qoıatyn.

— Qala emes, aýyl ishi ǵoı. Úıdi ezderi birdeńe etip, surastyryp tabar.

— Byltyrǵy álgi Sasha, Mashalarǵa uqsap, sońynan sen bizge anany istemediń, mynany istemediń dep júrmese...

— Joq, óıtpeıdi. Bular óıtetin balalar emes.

Sóıtip, osy mektepte qalatyn boldyq.

Jaqybaev aıtqan byltyrǵy Sasha, Mashalardyń ýaqıǵasyn men sońynan estip, kúlip aldym.

Byltyr, dál osy kezde, osynda Lenıngradta ınstıtýt bitirgen, erli-zaıypty eki jas muǵalim keledi.

Joq kelmes buryn áýeli olar mektep dırektorynyń atyna hat joldaıdy. Onda bylaı dep jazady: «biz, pálen-pálen deıtin eki jas maman ınstıtýt bitirip, alystaǵy sizdiń mektebińizge joldama alǵaly otyrmyz. Siz bizge, eger qıyn bolmasa, myna tómendegi jáıttardy sypattap jazyp jiberseńiz eken. Mektep turǵan selonyń tabıǵaty kórkem be? Jaqyn mańda taý nemese orman bar ma? Orman bolsa, qandaı aǵashtar, jemis-jıdekterdiń qandaı túrleri ósedi? Sańyraýqulaq bar ma? Qandaı túrleri bar? Kól nemese ózen bar ma shomylatyn? Balyq aýlaýǵa bola ma? Balyqtyń qandaı túrleri kezdesedi? Bizge, erli-zaıypty ekeýmizge, neshe bólmeli páter beresizder? Mektep biz turatyn páterden qansha jer? Nan dúkeni, azyq-túlik dúkeni jaqyn ba? Apteka jaqyn ba biz turatyn páterge? Áıelder bosanatyn úı bar ma?».

Hat sózi osyndaı. Jaqybaev oqıdy da, kózáınegi selkildep, myrs-myrs kúledi. Jaýap hat jazýdy qajet dep tappaıdy.

Az kúnde hat ıeleriniń ózderi salań ete qalady.

Ekeýi de ýyzdaı jas. Instıtýtty jańa bitirgen. Ekeýi de Lenıngrad qalasynyń ózinde týyp ósken. Aýylda turyp kórmegen. Qorǵannyń shań-shań, kóshesin, toqal tóbeli bákene tam úılerin kórip, shoshyǵandaı bolady. Selonyń tóńiregi kún qaqtaǵan qý taqyr dala. Olar armandaǵan asqar bıik taý da, syńsyǵan qara orman da kórinbeıdi. Shomylyp balyq aýlaıtyn móldir ózen-kól onsyz da joq.

Qol bosta, demalys kúnderi korzınkalaryn toltyryp terip ákelmek bolǵan jemis-jıdektiń, sańyraýqulaqtyń ıisi de sezilmeıdi.

Páterdi osyndaǵy muǵalimderdiń kómegimen qystaqty aralap, izdep júrip, ázer tabady. Bireýdiń bir bólme alasa tam úıi. Edeni jer. Úı jylytatyn batareıa kórinbegen soń:

— Qysty kúni bul úı qalaı jylynady? — dep suraıdy.

— Temir pesh qoıyp, ot jaǵasyńdar.

— Otyndy kim beredi?

— Kúni buryn kóń, tezek, qýraı jınap daıyndap alasyńdar.

Ashana men azyq-túlik dúkeninen lenıngradtyq ekeý bastaryn shaıqap shyǵady.

— Et, maı dúkeni qaıda?

— Arnaýly ondaı dúken joq.

— Et, maı satylmaı ma sonda?

— Sırek satylady.

— Jurt ne jeıdi?

Ózderi jekemenshik mal, qus ustaıdy. Sonyń etin jeıdi.

— Áıelder bosanatyn úı qaıda?

— Arnaýly ondaı úı joq.

Qýlaý jigitterdiń biri:

— Bul aýyldyń áıelderi kempirlerdiń kómegimen óz úılerinde bosanady. Áıelder bosanatyn úıge barmaıdy, — deıdi.

Buny estip, Lenıngradtan kelgen kánızaktiń kózi atyzdaı bolady. Sóıtse, baıǵustyń aıaǵy aýyr eken.

Mektep dırektory Jaqybaev álgi ekeýin úıine shaıǵa shaqyrady. Yp-ystyq jańa pisken kómbe nandy olar raqattanyp, súısinip, maqtap jeıdi.

— Bul nandy kim pisirgen? — dep suraıdy qonaqtar.

— Ózimiz, — deıdi Jaqybaev. — Qalaı pisiriletinin syrtqa shyǵyp, kórýlerińe bolady.

Qonaqtar esik aldyna shyǵady. Shoıyn tabalardyń asty-ústinen sıyrdyń tezegin qalap, ot jaǵyp, pisirip jatqan nandy kóredi. Áıel muǵalim taǵy da shoshyp:

— Ýjas! V navoze hleb pekýt! — deıdi.

Álginde maqtap jegeni osy nan ekenin bilgende, júregi loblyp, ishken-jegenin túgel qusyp tastaıdy.

Ertesi aýzy-basyn ushyq qaptap, aýyryp qalady.

Budan soń kómbe nandy jemek túgil, qaramaıtyn bolady.

Lenıngradtyq ekeý, aqyry, munda kóne almaıdy, Bir-eki aı mektepte qyzmet isteıdi de, kelgen izderimen qaıtadan taıyp otyrady.

Bundaǵy jurt olar týraly jyrdan qyzyq etip aıtady.

9

Oqý jyly bastalǵan. Men jetinshi, besinshige ana tilinen, toǵyzynshyǵa psıhologıadan, onynshyǵa logıkadan sabaq berem. Annan qurap, mynnan qurap, jetisine jıyrma tórt saǵat júk taýyp berdi. Zaǵıpa eki úshinshi klastyń birin oqytady.

Jańabaı deıtin bireýdiń bir bólme, edeni jer tam úıin jaldan, sonda turyp jatyrmyz. Mektepke qashyq emes.

Eger shynymdy aıtsam, pedagogtik jumysqa degen ynta mende alǵashynda zor edi. Osy jolǵa barymdy salyp eńbek etýge daıyn edim. Biraq amal qansha, mekteptegi jaǵdaıdy kórip-bilgennen keıin endi birtin-birtin qojyraı bastadym.

Qojyramaý, toryqpaý múmkin emes.

Mektep úlken mektep. Al biraq joǵary dárejeli bilimi bar muǵalimder az. Biren-saran ǵana. Onyń ózinde de kópshiligi syrttan oqyp bitirgender.

Mektep dırektory Jaqybaev ta, oqý isin basqarýshy İlıasov ta bilimderi taıaz, pedagogtik qabileti shamaly dúmshe jandar kórindi. Ustazdarǵa ustazdyq etý qoldarynan kelmeıdi. Nendeı máseleni bolsa da tamyr-tanystyq, týysqandyq jolmen sheshedi.

Olardyń betine qarsy keletin, qyńq dep daýys kóteretin adam munda shamaly.

Káriligimen qosa Jaqybaev ári dymkes aýrýshań. Bolary bolǵan, boıaý sińgen adam. Azyq etip, nár eteri baıaǵy eski júgi. Búginginiń bárine baıaǵy qorjynnyń túbinen qaraıdy. Búgingini kónergen eski ólshemmen ólshep baǵalaıdy. Onysy, kóbine-kóp, kertartpalyq bolyp shyǵady.

Qashan kerseń Jaqybaevtyń qolynan taıaǵy, aýzynan yńqyly túspeıdi. Aldyna bir jumyspen bara qalsań aıtatyny: keshe qandaı tamaqtar jedi? Onyń áseri qalaı boldy? Túnde qalaı uıyqtady?...

Eger shyn aıtsa, onyń aýyrmaıtyn kúni, on eki múshesinde aýyrmaıtyn jeri joq. Bir basymda bes ıtim bar dep, keıde ezi qýlanyp otyrady. Olary: gastrıt, polıatrıt, radıkýlıt jáne birdeńe «ıtter».

Osynshama ıtterge talatyp qoıyp, qalaı tiri júrgenine tań qalasyń.

Jaqybaev, sirá, osy kúngi gazet-jýrnaldardy oqymaıtyn bolsa kerek. Oqysa, ózinshe oqıdy. Óıtkeni, qaıdaǵy eski sóz, eski termınderdi tilinen tastamaıdy. «Sovet odaǵy» deýdiń ornyna, «Qeńester odaǵy», «Sosıalısik Qazaqstan» deýdiń ornyna «Sosıaldy Qazaqstan» deıdi. Basqalar baıaǵyda umytqan kóne sezderdi ol umytpaıdy.

«Oktábr revolúsıasyn» «Oktábr tónkerisi», «jıylys prezıdıýmy» deýdiń ornyna «jıylys tóraǵasy» deıdi.

Oqý isin basqaratyn İlásov — Jaqybaevtyń kóleńkesi tárizdi. Óz sózi, óz pikiri degen bolmaıdy onda. Dırektor jótelse, ol da jóteledi. Dırektor murnyn shuqysa, ol da murnyn shuqıdy.

Dırektor esinese, jaǵynyp ol da esineıdi. Aýzyn oǵan qaraǵanda keń ashyp esineıdi.

Osyny kórgen men shydamadym. Bir kúni mektep dırektoryna kirdim. Asqazany nashar Jumekeń bir ýys tuz jutqandaı tyjyrynyp, dar etkizip kekirip qoıyp otyr eken.

— Jumeke, osy qalaı oılaısyz? Joǵarǵy klastarǵa qazaq ádebıetin Qasymova emes, men oqytqanym jón sekildi, — dedim.

Nege?

— Birinshiden, meniń Qasymovaǵa qaraǵanda bilimim joǵary. Ekinshiden, men jazatyn adammyn. Ádebıetke janym jaqyn. Ádebıet meniń tól isim. Jeıtin nanym.

— Qasymovanyń ádebıetti oqytyp kele jatqanyna talaı jyl boldy. Tájirıbesi mol. Endi ony aýystyryp jatýdyń reti kelmes, — dedi Jumekeń.

Men bul sózge qanaǵattanbadym. Renjip:

— Bunyńyz ánsheıin shyǵaryp salý ǵoı, — dedim.

Jaqybaev maǵan óte bir unatpaǵan kózben qarady.

Áı, osy týra sózdiligim-aı! Oıymdaǵymdy jasyrmaı, ashyq aıtyp salatyndyǵym. Ólsem, túbi, osy minezimnen óletin shyǵarmyn.

10

Qarap júrem be, munda da ózime duspandar taýyp ala bastadym.

Áneýgi áńgimeden keıin Jaqybaev menimen salqyn amandasady. Joq, ol ózdiginen eshkimge yńǵaı bergen emes. Tek bergen sálemimdi salqyn qabyldaıdy.

Jaqybaev meni jek kórgeni úshin zavých İlásov tipti qutyryp ketti. Óıtkeni, ekeýiniń ymy-jymy bir.

Ádebıet pániniń oqytýshysy Qasymovamen terte emes em. Buryn ol meni kórse qylmańdap, shúıirkelese qalatyn. Endi aıaq astynan ol da ózgerdi. Amandaspaı, tymsyraıyp ótedi. Soǵan qaraǵanda Jaqybaev oǵan áneýgi áńgimeniń uzynyrǵasyn jetkizgen.

Iaǵnı, menimen Qasymova da jaý.

Mektep janynda ınternat bar. Onyń dırektory Seıt deıtin turpaıynyń maskúnemi, maskúnemniń turpaıysy. Onyń ınternat balalaryna istemeıtin bassyzdyǵy joq kórinedi: óz úı ishiniń jumysyna paıdalanady, jeke menshik malyn baqqyzady, otynǵa, shópke jumsaıdy. Til almaǵan balaǵa qol jumsaıtyn dórekiligi jáne bar.

Bunyń bárin maǵan ınternat balalary shaǵynyp ózderi aıtatyn edi. Olar meniń baspasózde óleńderim, áńgimelerim jarıalanyp turatynyn biledi. Meni jazýshy sanaıdy. Maskúnem Seıttiń álgi atalǵan ońbaǵandyq is-qylyqtaryn qatyryp feleton etip jazýymdy ótinedi.

Aǵaı, sóıtińizshi, Seıttiń ákesin tanytyp, óshimizdi bir alyp berińizshi deıdi.

Seıttiń qandaı adam ekenin júre-bara ózim de kórdim. Tizgin úzdiniń naǵyz ózi eken. Kezekti bir pedsovette, áı shyqpyrttym-aý. Internat dırektory bolýǵa laıyq adam emes dedim.

Sodan beri Seıt, ol da meniń jaýym.

Keıin bilsem Seıt mektep dırektory Jaqybaevtyń áıeliniń jaqyn baýyry eken.

* * *

Birinshi toqsan aıaqtaldy. Toqsandyq qorytyndy shyǵarylyp jatyr. Mektepti jaılap alǵan shylyq pen bylyqtyń neshe túrli kókesi endi kórine bastady.

Oqý sapasyz bolǵandyqtan qaı klasty alsańyz da balalardyń bilim dárejesi oqý programmasyna saı emes, temen.

Máselen, men sabaq oqytatyn besinshi klass oqýshylary gramatıkanyń úshinshi, tórtinshi klastarda etilýge tıisti qaǵıdalaryn bilmeıdi, op-ońaı sózderdiń ózin qate jazady. Bul olarǵa býdan burynǵy klastarda durys bilim berilmeýiniń, klastan klasqa atústi keshirilip kelýdiń saldary.

Mine, qazir de solaı. Balalarǵa shetinen ótirik baǵalar qoıylýda.

Mektepte ádetke aınalǵan bundaı kez boıaý jolǵa men túspedim. Ózim sabaq beretin pánnen ár oqýshy qalaı úlgerse, sol ózine laıyq baǵasyn qoıyp-qoıyp shyqtym. Bunyń nátıjesi ózim úshin de, mektep basshylary úshin de onshalyq qýanarlyq bolmady. Búkil mektep boıynsha oqýshylary sabaqqa eń nashar úlgeretin muǵalim men bolyp shyqtym.

Oqýshylar eń nashar úlgeretin pán — men oqytatyn qazaq tili bolyp shyqty.

Máselen, besinshi klastaǵy jıyrma tórt oqýshynyń jarymyna jýyǵy úlgermeıdi.

Klass jýrnalyndaǵy men qoıǵan toqsandyq baǵalardy kórip, zavých İlásovtyń kózi baqyraıyp ketti.

— Bul... bul... nege bulaı? — deıdi.

— Bul osylaı. Oqýshylar pándi nashar biledi.

— Nege nashar biledi?

— Nashar biletin sebebi: budan burynǵy jyldary olar oqý programmasyna saı tyńǵylyqty durys bilim almaǵan. Klastan klasqa ótirik keshirilip kelgen...

— Kim durys bilim bermegen? Kim ótirik keshirip kelgen?

— Árıne, men emes. Meniń muǵalim bolýym birinshi jyl.

— Já, bolmaıdy túzeý kerek. Aýdandyq oqý bólimi mynany qabyldamaıdy.

— Neni túzeý kerek?

Mynaý «eki» alǵandardyń baǵasyn «úsh» etip túzeý kerek. Bir klastan on bala úlgermeıdi degen sumdyq emes pe?., Bul úshin raıono bizdi basymyzdan sıpamaıdy.

— Joq túzeı almaımyn, — deımin. — Raıono basymyzdan sıpamaıdy eken dep, ótirik baǵa qoıa almaımyn. Buǵan meniń pedagogtik ar-uıatym jibermeıdi.

...Dırektor shaqyrady deıdi. Keldim. Men tapsyrǵan toqsandyq esep aldynda jaıýly jatyr. Qyq... dep, tyrjıyp, kekire jazdap:

— Mamyrbaev joldas, mynaý ne?

— Ol meniń toqsandyq esebim bolar.

— Mm... jıyrma tórt oqýshynyń qyq... ony úlgermeıdi. Solaı ǵoı?

— Bári sonda jazylǵan.

— Jazylǵanyn kórip turmyn. Meniń bilgim keletini siz bir toqsan boıyna ne bitirdińiz? Bala oqyttyńyz ba, joq álde ókimettiń aqshasyn tekke alyp, sandalyp bos júrdińiz be? Munsha bala sabaqtan nege úlgermeıdi?

— Ony áýeli myna sizderden suraý kerek. Men bul balalardy bir toqsan ǵana oqytsam, sizder jylda oqytyp kelesizder. Ókimettiń aqshasyn tekke alýshy men emes, sizder bolýlaryńyz múmkin. Óıtkeni, balalar shetinen saýatsyz.

Myna sózdi estip, Jaqybaev sanyna shok túskendeı boldy. Kádimgi qyzyl óńesh kórisý bastaldy. Ekeýmizdiń shańqyldasqan daýysymyz dálizge shyǵyp ketti. Aıaq astynan bunda ne bop qaldy degendeı árkim-árkim esikti ashyp qaraıdy.

Aıqaımen jáne almasyn bilgen ol únin qaıta báseńdetti:

— Qoı, bala bolmańyz, túzeńiz.

— Joq túzeı almaımyn.

— Onda biz sizdiń ózińizdi túzeýge májbúr bolamyz. Sizdińshe bir toqsan bala oqytqan siz ǵana adal adamsyz. Basqalardyń bári aram, jaý. Ókimettiń kezin boıaýshy bolǵany ǵoı. Joq, olaı emes shyǵar. Siz kelmeı turyp ta osy mektep táp-táýir mektep bolatyn. Qyryq eki muǵalimniń qyryq biri ońbaǵan da, tek bireýi ońǵan degenge sirá, eshkim nana qoımas.

11

Keris endi bizdiń úıge — Zaǵıpa ekeýmizdiń aramyzǵa keshti.

— Qurysyn, taqaspashy solarmen. Túze degenin túzeı sal. Ótirik baǵa qoıyp jatqandar sen ǵana emessiń ǵoı, bári, — deıdi jubaıym.

— Óı, sen qyzyq ekensiń. Jurttyń bári ury boldy eken dep, mendaǵy ury bolmaqpyn ba?

Ómir qubylystaryna maǵan uqsap ysyp-sýymaı, baısaldy qarap topshylaıtyn Zaǵysh:

— Bolasyn. Bolmasań, olar senen odan jamanyn jasaıdy, — deıdi.— Keshegi Kókózekti umytqan ekensiń. Álibekovti umytqan ekensiń. Adam jany-tózbeıtin topastyq, soraqy rýshyldyq kórip keldiń. Kúıip-pisip aıttyń bárine. Áne, sodan ne shyqty? Túk te shyqqan joq. Úrip-úrip qala bergen kúshik tárizdi boldyń. Maqtasań buny da aıtyp jazarsyń. Biraq onyńnan da túk shyqpaıdy. Eń sońynda aryzshyl, jikshil atanyp, óziń jamanatty bolasyń.

Bunyń bári qulaqqa kiretin sózder edi.

Men kóp oılandym. Aqyry, qolymdy bir-aq siltep, ymyraǵa kelýdi jón dep taptym. Qashanǵy taqasaıyn. Temir ekesh temir de tozyp sharshaıdy. Al men adammyn ǵoı. Bul bolmasa, kúl bolsyn. Túzet degenderiniń bárin túzetip bereıin.

Taǵy da İlásovtyń aldynda otyrmyn. Kóńildimin. Ol qalaı qısaı dese, solaı qısaıamyn.

Til tabysyp otyrmyn.

— Esebim endi qalaı?

— Endi tamasha.

— Bundaı esep úshin raıono basymyzdan sıpaıdy ǵoı?

— Sıpap qana qoımaıdy. Áli dúıim jurttyń aldynda úlgi etip, maqtaıtyn bolady. Sýretimiz qurmet taqtasyna ilinedi.

Másele mine qaıda jatyr!

Jaqybaev, İlásovtarǵa keregi mine osy — maqtalý. Dúıim jurttyń aldynda — muǵalimderdiń aýdandyq jıyn, konferensıalarynda jaqsy atalý. Qurmet taqtasynyń betinen ári ótken, beri ótken jurtqa uıalmaı jymıyp, kúle qarap turý.

Qandaı jolmen bolsa da osyǵan qoldary jetý.

Álgindeı, balalarǵa ótirik baǵa qoıý sekildi, bylyqshylyq mektepte kóp-aq. Onymen kúresýshi az. Keıbiriniń býǵan eti ólip ketken. Baıqasa da, baıqamaǵan bolady. Barlyq jerde osylaı dep qaraıdy. Al endi biri sen tımeseń men tımen badyraq kóz deıdi. Óziniń qara basynyń qamyn, tynyshtyǵyn oılaıdy. Endi bireýler kúrestiń áýresinen, mashaqat qıynshylyǵynan qashady. Jalǵyz ózim komýnızm ornatpaspyn deıdi.

Áıtpese, bilimdi, aqyldy muǵalimder munda da joq emes, bar.

Ádildik úshin kúresip, daýys kótergenderge aryzqoı jikshil dep, at qoıyp, aıdar taǵyp alatyndary jáne ras. Bylaıǵy daýryqpa jurt ne biledi.? Túk te bilmeıdi. Bireýge álgideı jamanat taǵylsa, ert shyqqandaı elirip, dańǵaza qylyp áketedi. Kóshede jaıyńa ketip bara jatsań: áne, anaý aryzqoı. Áne, anaý jikshil dep, kózińe shuqyp kórsetip, qanyndy qaraıtyp, júıke tamyryńdy tozdyratyn bolady.

Osydan soń sen ne isteseń de eń áýeli, jikshildip, aryzqoıdyń isi bolyp shyǵady.

Iá, kúres joly qıyn jol. Ekiniń biri oǵan túse bermeıdi. Tek júreginiń túgi barlar túsedi. Toǵysharlar ózi túspeı, ezge tússe eken deıdi. Otty óz qolymen emes, basqanyń qolymen kóseýdi táýir keredi.

Oqýdyń jarty jyly zymyrap óte shyqty.

Qysqy demalys. Taǵy da biraz jol azabyn sheksem de, Almatyǵa keldim. Baspaǵa jazda tapsyrǵan óleńder jınaǵym bar, sonyń taǵdyryn bilmekpin. Bul bir sharýam.

Ekinshi, bul joly da qur qol emes edim. Balalarǵa arnap, sportshy ómirinen shaǵyn poves bitirip ákeldim. Sony «Pıoner» jýrnalyna usynbaqpyn.

Tórt jyl ómirim etken astanamen áli sýysyp úlgermegendikten ony saǵynǵanym jáne bar.

Instıtýtta ózimmen birge oqyǵan Muqamedı bul kúnde aspırant. Stýdentter jataqhanasynyń bir bólmesinde turady. Byltyr, oqý biter kezde, alǵan áıelinen ajyrasyp, ekinshi áıel alyp úlgergen. Jora-joldasqa beıili keń jigit. Qysylǵam joq sonda kelip tústim. Muqamedı de, onyń buralǵan jas áıeli do jyly qarsy aldy.

Aspırant Muqamedıde keshegi stýdent Muqamedıge uqsamaıtyn minezder paıda bola bastapty. Tamaqty talǵap iship, talǵap jeıtin bopty. Araqty tastap, sharapqa kóshipti. Dastarqanǵa kezge oǵash qypsha bel, shiltıgen názik rúmkalar ákelip qoıdy.

Men qyrly stakannyń, ózin táýir kórip otyrmyn.

Oımaqtaı názik rúmkalarǵa aýyz jarymady. Shydamym jetpedi de, ashyq kettim:

— Osy úıde stakan bar ma? Maǵan stakanǵa quıyp ber, — dedim.

Muqamedıdiń mádenıetti bola qalýy ánsheıin eken. Qyrly stakanǵa ol da kóshti.

Túnniń bir ýaqytyna deıin ekeýmiz kagor iship dýyldastyq.

Baspanyń dırektory aty respýblıkaǵa belgili aqyn edi. Ol meni stýdent kezimnen biledi. Burnaǵy jyly ınstıtýttyń men basqaratyn ádebıet úıirmesinde biz onymen myqtap turyp dýyldasyp, kezdesý keshin ótkizgenbiz. Birge sýretke túskenbiz. Sonyń bári ol kisiniń esinde eken. Jastarǵa qamqorshyl minezimen ol meni óte jyly qarsy aldy. Baspaǵa qatysty sharýalarymdy eshqandaı áýre-sarsańsyz tyndyryp berdi.

Búgin qalamaqy tóleıtin kún.

Baqandaı toǵyz myń som alady ekem?

Qýanyshtan júregim jarylyp ketpese neǵylsyn.

Buryn-sońdy bizdiń tuqymda osynsha mol aqshany qolyna birden ustaǵan adam, sirá, boldy ma eken.

Áı, qaıdan bolsyn.

Júregim attaı týlap, qoldarym dir-dir etip, men álgi atalǵan aqshany ázer sanap aldym. Joq, sanap aldym degenim ótirik. Kasanyń aldyndaǵy topyrlaǵan jurtqa kóz etip, buryn munshama mol aqshaǵa qolym jetip kórmegen beıbaq ekenimdi olarǵa sezdirmeýge tyrysyn, áıteýir sanap alǵan boldym.

Biraq, bundaı qýlyq maǵan ońaıǵa túspedi. Tóbemmen baqaıyma deıin malshymyn terlep kettim.

Ýh dep, syrtqa shyqtym. Qalta-qaltamnyń bári aqsha. Býyn-býynymnan ál ketip, aıaǵymdy ázer basatyn tárizdimin.

Búgingi kún men úshin baııtyn kún ekenin aıtyp, Muqamedıdi erte kelgem. Ol ishke kirmeı, qolyn artyna ustap, sol arada dálizde júr. «Aldyń ba?» «Aldym».

Endi kete bersek te bolady.

Joq, birden tartyp otyrýǵa batylsyzbyn. Onym ábestik bolatyn tárizdi. Teginnen tegin qyrýar aqsha qaltama ózi kelip túsken joq qoı.

Nemese kóshede kele jatyp, taýyp ta alǵan joqpyn. Ózime til jetkisiz jaqsylyq, qaırymdylyq jasaýshy adamdardyń arqasynda aldym. Endeshe jaqsylyqty jaqsylyqpen qaıtarýym qajet sekildi. Týrasyn aıtsam, ishkizip, jegizýim kerek.

Meniń buryn-sońdy baıqaýymsha, jurttyń bári solaı etedi.

Bári bolmaǵanmen kópshiligi.

Sonda kimge ishkizip, jegizem?

Men úshin en birinshi qymbat adam — ol baspanyń dırektory.

Alǵan qalamaqymnyń ol teń jarymyn iship-jese, ókinetin men joqpyn.

Eger reti kelse, batylym jetse, men ony Almatynyń eń mynaý degen restoranyna shaqyrmaqpyn.

Aıaǵymdy qoryna basyp, baspa dırektorynyń kabınetine kirdim. Biraz bógde adamdar otyr. Olardyń kózinshe eshteńe aıta almasymdy sezip, odan beter qysyldym.

Degenmen otyryp jatyrmyn.

Baspa dırektory:

Aqshańdy aldyń ba? — dedi.

— Aldym. Raqmet.

Basqa túk aıta almadym. Biraz otyrdym da, syrtqa shyqtym. Taǵy da aınalsoqtap kete almaımyn. Osynshama mol aqshany qaltama tyǵyp ap, taıyp otyrýym tipti de jón emes tárizdi.

Jáne bir oı qınaıdy. Baspa dırektory maǵan qaraǵanda jasy eresek adam. Ádebıette aty, orny bar. Men júrińiz degenmen ol júre qoıa ma? Mynaý netken jaǵympaz, qý bala dep, jaman oılap qalmaı ma?

Al shaqyrmasam, nıet bildirmesem, ol men týraly sarań bala eken dep oılap qalatyn sekildi.

Sonymen, eki ottyń ortasyndamyn,

Aqyry, shaqyra almadym.

Baspanyń kórkem ádebıet bóliminiń bastyǵy jastaý jigit, Meniń jınaǵymnyń taǵdyry tikeleı sonyń qolynda. Aldaǵy ýaqytta da oǵan isim talaı túsýi daýsyz. Endi, tym qursa, sony syılaý, býdan góri jaqyndasý nıetindemin.

Biraq qolyma belim bastyǵy da ońaılyqpen túsetin emes. Menen góri ysylǵan, menen góri, aryndy bireýler onyń stolyn manadan qorshap alǵan. Úıirli balyq tárizdenip, dúr etip, bári syrtqa birge shyǵyp ketedi. Dúr etip, birge qaıtyp keledi. Ketkendegiden kelgendegi túrleri kóńildi, shat-shadyman. Sirá, sol mańdaǵy kók úıshik-syrahanany bir súzip oralatyn tárizdi.

Kelisimen jeldeı esip, jańa ólenderin oqysady. Jeldeı esip, birin-biri arqaǵa qaǵyp, maqtasady. Baıqaımyn, búgingi Pýshkın, búgingi Abaı osylar.

Kil klasıkter qorshap alǵan bólim bastyǵynan da kúderimdi tez úzdim.

Muqamedı ekeýmiz ózimiz tartyp jóneldik.

Úıge qaraı emes, árıne. Bundaıda kel, kel dep, qol bulǵap jibermeıtin restoranǵa qaraı.

12

«Pıoner» jýrnaly Almatydaǵy gazet-jýrnal redaksıalarynyń ishinde maǵan eń jaqyny. Olaı bolatyn jóni bar. Instıtýttyń birinshi kýrsynda oqyp júrgende, tuńǵysh óleńim osynda basylǵan. Tıesili azyn-aýlaq qalamaqysyn jýrnal qyzmetkerleriniń álde kimderden sálem aıtyp, shaqyrtýymen uıalyp, ázer baryp alǵan edim. Ol meniń tuńǵysh qalamaqym bolatyn. Sóz satyp tapqan aqshaǵa tuńǵysh aýyzdanýym.

«Pıonerdi» meniń birjola daýlap alýym mine solaı bastalǵan. Sodan beri óleń, áńgimelerim jýrnal betinde úzbeı basylatyn bolǵan.

Basqa redaksıalardaı emes, men munda erkin kirip, erkin shyǵam. Bulardyń óz adamy tárizdimin. Kelgen sharýamnyń jaıyn eshqandaı qysylyssyz erkin otyryp aıtam.

Endi mine soqtaýyldaı poves ákep otyrmyn.

Jýrnaldyń kórkem ádebıet bólimin belgili jazýshy Muqan Imanjanov basqarady. Adamshylyqqa, minezge baı tamasha mádenıetti jap. Budan buryn da ol maǵan talaı qamqor bolǵan. Balalarǵa arnap poves jazyp ákeldim degenime ol menen beter qýandy.Ne jóninde? Sportshy ómirinen deımisiń? O, tamasha. Bizdiń qazaq balalary úshin naǵyz qajet, tyń taqyryp eken dep, tabanda redaksıa qyzmetkerlerin jınap, povesti daýystap oqýdy uıymdastyrdy.

Jýrnal redaktory ol da minezi ashyq-jarqyn adam. Muqanmen dos. Ekeýi bir-birin búkpesiz shyn qurmettep, syılaıdy. Meniń alystan kelgenimdi eskerip, ózge jumystaryn bylaı syryp qoıdy.

Ózime osynsha dostyq beıil kórsetilýine men dán rıza edim. Bas-aıaǵy jetpis bettik shaǵyp povesti aq óleń oqyǵandaı sýdyratyp, shabyttanyp tez-aq oqyp shyqtym. Jurt zerikpeı, kóńildi otyryp tyńdaǵan sekildi. Ara-tura kúlisip qoıyp otyrdy. Men, ásirese, redaktor men Muqannyń qabaǵyn baǵam, Ol ekeýi kúlip, masaırasa, ishimnen men de kúlip, masaırap, jetise túsem.

Shyǵarmanyń tyńdaýshyǵa jaqsy, jaman jetýi, belgili bir dárejede, ony oqýǵa da baılanysty ekenin sezdim.

Úzilis. Jurt shylym shegip, keýkildesip, basqa jaılardy sez etisip ketti. Al meniń oıymda povestiń taǵdyry tur. Ne bolar eken? Qabyldana ma? Joq pa?

Muqan ne aıtsa, sol bolary daýsyz. Onyń óń-reńinen qaýip kóleńkesi sezilmeıdi.

Mine endi povesti talqylaý bastaldy.

Otyrǵan at tábelindeı shaǵyn topty kózimen sholyp aldy da:

— Al kim sóıleıdi? — dedi redaktor. — Muzafar, sóıledi.

Mýzafar taıqyp shyqty:

— Áýeli prozaıkter sóılegeni jón ǵoı.

— Olaı bolsa, men aıtaıyn, — dedi Muqan.

Birinshi bop ózge emes, Muqan sóılegenine men qýandym,

Birqydyrý maqtady.

Túzeý úshin aıtylǵan jeńil-jelpi syny da bar.

Kelesi sóılegenderdiń bári derlik osy izben ketti: Óıtkeni, bul otyrǵandardyń ishinde Muqandy syılamaıtyn, onyń pikirin bedel tutpaıtyn eshkim joq edi.

Poves, jýrnalda basylatyn boldy.

* * *

Keýdeme nan pisip, jer men kóktiń arasyna syımaı jettim Qorǵanǵa. Almatynyń jarym bólegin kóshirip ákelgen adamdaımyn. Ústimde kelisken qara drap palto. Jaǵasyna barqyt ustalǵan. Dál osyndaı palto ınstıtýtta oqyp júrgenimde profesor Jumalıevte bolýshy edi. Men qyzyǵatyn edim. Endi mine men de kıip úlgerdim.

Qolyma sý jana qyzǵylt chemodan ustap kelip turmyn. Qulyby shirep áreń jetip jabylǵan. İshi toly ártúrli býıym, shaı-shamalaq, kámpıt... Mal satyp, bazar bazarlap oralǵan jolaýshy tárizdimin.

Jınaqqa alǵan aqshanyń toz-tozy shyqqan. Birazyn Tuıyqqa shesheme jiberdim. Baıǵus anam, meniń adam bop, el qataryna qosyla bastaǵanymdy bilip, qýanyp, bir jasap qalsyn. İshi tar týysqannyń ishi kúısin. Osy úshin ádeıi jiberdim.

Zaǵyshqa biraz bazarlyq zattar alyp keldim.

Aqshanyń deni, shynyn aıtsam, Almatynyń restoran, syrahanalarynda qaldy. Baspa menen jýrnaldyń birinshi basshylaryna qolym jetpese de, olarǵa syı-sybaǵa kórsete almaǵam da, olardy joqtatpaıtyn zerdeli azamattar álgi atalǵan mekemelerdiń tómengi qatardaǵy qyzmetkerleriniń arasynan, qudaıǵa shúkir, mol tabyldy.

Tipti, men qajet etkennen de artyq tabylyp júrdi.

İship, qyzyp alǵanǵa deıin osy kóńildiliktiń sebepshisi bolǵandyqtan, áýeli, meni maqtasady kep. Men jazǵan azyn-aýlaq dúnıelerdi ádebıet aspanynyń sonaý tórine alyp baryp qoıady. Al qyzyńqyrap alǵan soń árqaısy ózdi-ózin maqtaıdy.

Kóńildi oralǵanymdy Zaǵysh túrimnen kórip

— Qalaı, jaqsy baryp qaıttyń ba?

Men bas barmaǵymdy kórsetem:

— Mynaý!

Jeldeı esip aıta bastaımyn: Kitabym basylyp shyǵatyn boldy. Baspamen shart jasastym. Alpys prosent aqsha aldym qalamaqysyna. Povesimdi «Pıoner» unatyp, qabyldady. Kelesi nomerinen bastap tompyldatyp basa bastaıdy. Aı saıyn qyrýar aqsha domalap odan kelip jatatyn bolady...

Buny estip, Zaǵyshtyń júzi qýanyshtan gúl jaınaıdy. O, taǵdyr, bizdi de jetkizeıin dediń be, bunyńa quldyq degen rızashylyq sezimi kózinen ap-aıqyn kórinedi.

— Erkin, amansyń ba? At-kólik aman, jaqsy baryp qaıttyń ba?

Bul kelgen Jańabaı kórshi, biz jaldap týratyn mynaý bir bólme jaman tam úıdiń qojasy. Aýdandyq aqsha bóliminde agent bolyp isteıdi. Dúnıede aqshadan qudiretti, aqshadan kúshti nárse bar dep, oılaı qoımaıdy.

Jańabaıdyń sońynda shubaǵan qatyn, balalary. Osyndaıdan qalmaıtyn, beli búkshıip jazylmasa da, saý adamǵa bergisiz zyr júgiretin, aýyldaǵy aıtýly jelaıaq jaıaý pochtanyń biri — onyń kári sheshesi.

Bular jańa esikteriniń aldynda sharýalaryn istep júrip, meniń kelgenimdi kórgen. Ketken kezdegiden ózgesheleý túrmen oralǵanymdy baıqap qalǵan. Osynaý kúnderi tek meni oılap júrgen adamdarsha bári jamyrap jón surap jatyr. Qaıda boldyń? Ne bitirdiń? Saparyń ońdy boldy ma?

Álginde Zaǵyshqa aıtqanymdy bularǵa odan da góri ósirińkirep aıtam. Mol is bitirdim, mol aqsha taýyp qaıttym.

— Ol aqshań qaıda? — deıdi Jańabaı julyp alǵandaı.

Táıiri, aqsha turatyn ba edi? Ońdy-soldy shashyp, joq etkenimdi aıtam. Shashpaı she? Qýyrdaqtyń kókesin túıe soıǵanda kór dep, naǵyz kep aqshaǵa qolym jeter kezi áli alda deımin.

Jańabaı men búkish kempir aýyzdaryn ashyp, ishteri kúıip tyńdaıdy.

— Ákem-aý, sonsha aqshany sosyn, ne istemeksiń? — deıdi búkish kempir.

— Kárıa, amanshylyq bolsa, úı salam. Osy kóktemde úı salýǵa kirisem.

* * *

Bul sóz meniń aýzymnan oqys shyǵyp ketip otyrǵan joq. Maǵan úı jaldaýshy, dúnıe qońyz Jańabaıǵa kórsetken qyrym da emes. Bul meniń talaıdan kókeıtesti bop júrgen, eń myqty armanymnyń biri. Shirkin-aı, keń, qolaıly etip, úı-jaı salyp alsam. Baý-baqsha ósirip, at, sıyr ustasam. Turmysymdy túzep alyp, sosyn, alańsyz otyryp jazsam!

Osy arman meniń kókeıimde talaıdan, tipti, stýdent kezimnen júr.

Ataqty jazýshylardyń birtalaıy dereváda turǵanyn bilem. Lev Tolstoı, Týrgenev. Qazirgi kezi tirilerden Sholohov.

Abaı da bar ǵumyryn aýylda etkizbedi me? Júırik at, qumaı tazy ustady. Ańshylyq, saıatshylyq jasady. Sonyń bárin jáne dáriptep jyrlap ketti.

Nege ekenin, meni de qala emes, dala qyzyqtyrady. Dalanyń keńdigi, tabıǵat, ań aýlaý, balyq, aýlaý kóńilimdi ózine kóbirek qushtar etedi. Men daıarǵa maıar bop ósken jan emespin. Ómirde kezdesetin qara jumys ataýlynyń bárin derlik atqardym. Ózimniń raqatym úshin álgideı úı mańyndaǵy sharýa-kásippen shuǵyldanýdy eshqashan da ar sanamaımyn. Qaıta, bas-qaǵa úlgi bolýǵa jaraıtyn abyroıly is dep bilem.

Sóıtip, endi jatsam-tursam úı salýdy oılaıtyn boldym. Bireýdiń bir bólme tar úıinde qashanǵy qysylyn otyrmaqpyn.

Zaǵyshtyń bolsa aıaǵy aýyr. Aı-kúni jaqyndap keledi. Erteń náresteli bolamyz. Ony durystap ósirý úshin de jaǵdaı kerek.

Ómirdegi eń jaman nárseniń biri ózimdiki deıtin baspanańnyń bolmaýy. Bireýge kirme bolý. Esikten erkin kirip, erkin shyǵa almaısyń. Júrseń, tursań qorynyp, qor bop bitesiń. Myna biz turǵan bir bólme úıdiń edeni taqtaı da emes, jer. Jýyp alýǵa kelmeıdi. Sypyrsa burqyrap shań kóteriledi.

Óz úı, óleń tósegimniń bolýy bir kún ómir súrsem de raqat emes pe? Eger, ony-muny jaǵdaımen, bul aradan keter bolsam, satam.

Óz úıim — ol kasaǵa salyp qoıǵan aqshamen teń.

Qaladaǵydaı munda et, sút satylyp turmaıdy. Óz úı, óz aýlam bolsa, mal da, qus ta ustar edim.

Eń bir qushtar nársem, shirkin, bir táýir at ustaý. Bul endi bar armanymnyń ishindegi bıik shyńy. Qazaq emespin be, sylań urǵan jaqsy at kórsem, kózimdi ala almaımyn.

Jaqsy, júırik atqa taqymym tıgende, bir jasaımyn.

Qoǵamdyq jylqy malyna degen kózqaras sońǵy kezde kúrt ózgerdi. Ony jappaı qyrý, etke ótkizý júrip jatyr. Joǵarydaǵy bir myqty jylqy ónimdi az beretin mal dese kerek. Onyń bulaı deýi jekemenshik jurtqa onsha teris bolmady. Kolhoz, sovhozdarda jylqy malynyń baǵasy arzandap ketti. Jaqsy at, jaqsy bıe taýyp alýdyń joly jeńildedi.

Áıtpese, buǵan deıin, bul jaqta ataqty jaqsy attyń bási jeńil mashınamen bara-bar edi.

— Aǵaı, qazaq ádebıetin bizge siz nege oqytpaısyz? Sizdiń oqytqanyńyz jaqsy edi ǵoı.

Men juqashalap jaýap berem:

— Bul meniń erkimdegi másele emes.

Túısingish balalar qazbalamaıdy. Kimniń erkindegi másele ekenin olar sezbeıdi emes.

13

Jarqyrap kóktem keldi. Poselkide jańa úı salýshylar kóbeıdi. Anda da, munda da tyrashtanyp, kesek quıyp, úı qalap jatqan halyq.

Búl ólke aǵashqa tapshy. Qurlysqa qajet aǵash munda óspeıdi. Jurt úıdi, negizinen, qam kesekten turǵyzady. Ádemilep qalap turǵyzsa, kesek úı de qatyp shyǵady.

Úı salýǵa men de kirispekshi boldym. Árıne, ózim salmaımyn. Kisi jaldaımyn. Oǵan múmkindik bar. Jaldanyp úı salatyn chechender kóshede jumys izdep, shubap júr. Olar eńbek súıgish, qol kúshine berik halyq. Kelisseń boldy, iste degenińdi istep beredi. Chechenderdiń semálary, ádette, úlken bolady. Qatyn-balalarymen jabyla túgel qımyldaǵanda, japyryp jiberedi. Birer jetiniń ishinde bir úıdi turǵyzyp, ishi-syrtyn sylap, daıyn etip shyǵarady.

Áýeli úı salatyn ýchastok alýym kerek. Ony kim beredi?

Bireýler selsovet beredi degen sóz aıtty.

Selsovetke keldim.

— Biz bul máselemen shuǵyldanbaıtyn bolǵanbyz. Aýdandyq atqarý komıtetine baryńyz. Sonda qurylys bólimi deıtin bar, egjeı-tegjeıin sol aıtady, — dedi.

İshekteı sozylǵan uzyn korıdordan men bul bólimdi ázer izdep taptym. Óıtkeni, esiginiń syrtyna bir paraq qaǵazǵa jazǵan jazýyn ábden kir basyp, kórinbeıtin bolǵan. Úńilip, áreń tanyp oqydym. Oqyǵanmen ne paıda. Esik qashan kelsem jabyq turady.

Bir kún, eki kún keleıin. Ylǵı jabyq.

Jáne bir kún kelip, tutqasynan tartyp kelip qalǵanymda, esik ashylyp kelip ketsin. Men buny kútpegen edim. Ári qýanyp, ári tańǵalǵandaı boldym. Sopaqsha kúńgirt bólme ishine tolǵan temeki tútininen odan beter kúńgirt tartqan. Tórde terezeniń aldynda bir týmbaly bir ǵana stol. Shylymdy burqyratyp sorǵan bireý otyr. Men aýdandyq resmı bir keńsege emes, onyń jeke basynyn uıyqtaıtyn bólmesine basa-kóktep kirip kelgendeı ol maǵan baqyraıyp qarap qalǵan.

Tóńiregimnen otyratyn oryndyq izdep, taba almadym.

Bólmedegi jaryqqa sál kózim úırengen soń baıqasam saqal-murty tikenek bop, ósip ketken bireý eken. Ústine kıgeni tik jaǵa kóne sarǵysh kıtel. Jas shamasyn mólsherleý múmkin emes. Múmkin, jıyrma beste shyǵar. Múmkin, elý beste.

Otyratyn oryn bolmaǵan soń, sharýamdy túregep turyp aıttym:

— Men osyndaǵy orta mektepte muǵalim edim. Úı salsam degen oı bar. Soǵan ýchastokti qalaı alýǵa bolady?

— Úıdi neden salmaqsyz? Qansha bólme etip salmaqsyz? Qashan bastap salmaqsyz? — dep, ejelegi surap aldy da: — siz bul máselemen kolhozǵa baryńyz, — dedi álgi.

— Kolhozǵa?

— Bul jerde kolhoz qoja. Kolhozdyń jeri. Siz aryzdy ýchastok surap, kolhozǵa jazyńyz. Olar qaýly shyǵarady. Sosyn, sol qaýlynyń kóshirmesin jáne salatyn úıińizdiń jobasyn alyp bizge kelesiz.

Úı salý úshin de biraz mashaqatty bastan keshý qajet ekenin endi bildim. Tártip solaı bolǵasyn amal neshik. Kónýge týra keledi.

Aryz alyp, kolhozǵa keldim.

— Aryzyńyzdy tastap ketińiz. Qazir naýqan kezi, qarbalas. Búgin-erteń qaraı almaspyz. Naýqan bitken soń qararmyz. Áýeli kolhozdyń basqarma jınalysynda qaralady. Sosyn jalpy jınalys qarap sheshedi, — degen sóz aıtty.

Qıyn emes sharýany osynsha qıyndatyn qoıǵanǵa basymdy tańyrqaı shaıqap, syrtqa shyqtym.

Kúnder zymyran ótip jatyr. Qaralǵan aryz joq.

Olardyń naýqany bitkenshe, jaz da bitetin túri bar. Men asyqty eken den, asyǵatyn kolhoz kórinbeıdi.

Tipti bara-bara predsedateldi mezi etip bittim. Sońǵy bir barǵanymda ol maǵan qatańdaý sóz aıtty:

— Shyraq, seniń aryzyńdy qaramaq túgil, ózimizdiń basymyz qatyp, murnymyzdan sý ketip jatyr. Aryzyń qaralady. Aıtamyz ózimiz, — dedi.

Menen basqa úı salmaq bolǵandardyń bári-aq qımyl ústinde. Poselkeniń ana shet, myna sheti biri qur emes. Qaptap kesek quıyp, úı qalap jatqan halyq.

Men tańmyn. Olar ruqsatty qashan, qalaı alyp úlgerdi? Álde aldyn ala qam istep, qysta alyp aldy ma?

Jaqynyraq mańdaǵy úı salyp jatqan bireýlerdiń qasyna keldim. Sypaıy sálemdesip, sosyn, juqalap surastyryp kórsem, úı salýǵa ruqsat qaýly, joba degennen álgi dym bilmeıdi. Men tap bir shúrshitshe sóılep turǵandaı betime bajyraıa qarap: Neǵylǵan qaýly? Neǵylǵan joba? Ol kimge qajet? — deıdi.

Maǵan uqsap, úı salatyn oryn surap, eshkimniń aldyna mólıip barmaǵan. Osy arany ózine unatqan da, birden úı salýǵa kirisken. Joba da óziniki. Biletini osy.

Jáne bireýlerge barsam, ol da solaı.

Úshinshi, tórtinshi úı salýshylardyń bári solaı. Álgilerdiń kópshiligi, tipti, aýdanda qurylys bólimi deıtin mekeme baryn bilmeıdi. Estimegen. Estise, osy qazir ǵana menen estip otyr.

Men aqymaq bolyp júrgenimdi emdi bildim. Zańda, tártipte ne sharýam bar edi? Qazirgi jyly kezdiń ár kúnin paıdalanyp, is tyndyrýdyń ornyna ózimniń mazam ketip, ózgelerdi qosa mazalap, keńse-keńseniń tabaldyryǵyn tozdyryp, ýaqytymdy tekke óltirip, sandalýmen júrgenmin.

Kolhozdyń ruqsat qaýlysymen, tıptik jobamen úı salyp jatqan bir jan kórsem, kózim shyqsyn.

Zańdy buzba, tıme oǵan, aınalyp ót degen sóz osyndaıdan aıtylsa kerek.

Aınalyp etip, endi men de iske kiristim.

14

Poselkeniń dál orta tusynda, mektep pen aýdandyq kitaphananyń eki aralyǵynda eshqandaı paıdaǵa aspaı, bos jatqan jer bar. On sotyqtap kem emes. Men úıdi poselkeniń shetinen emes, osy aradan salýdy laıyq kórdim. Ortalyq Mektepke jaqyn. Shyldyr etken qońyraý daýysyn estip úıden shyqsam da, sabaǵyma dál baramyn.

Zańmen, tártippen júrip úırengendikten áli de qashasoqpyn. Eshkim eshteńe demes pe eken dep, áýeli, bir demalysta, úı salar jerdi qadalar qaǵyp, ıemdenip qorshaǵan boldym.

Joq, tynysh. Qol qaǵar eshkim kórinbeıdi.

Býdan soń qorshalǵan jerdiń bir shetinen kesek kúıý úshim balshyq jasaıtyn shuqyr qaza bastadym. Aýyz ashqan jan joq.

Batyldyǵym artyp, úı salatyn kisi jaldap, kesek quıǵyzýǵa kiristim. Eshkim eshteńe demeıdi.

Jumys qyzyp júrip berdi. Ahmet deıtin chechendi jaldap edim. Bir qora qatyn-bala, qaryndas-inilerin ertip keledi. Tańnyń atýynan kúnniń batýyna deıin isteıdi. Kún shýaq, jaýyn-shashyn joq. Quıylǵan kesek tobarsyp tez kebedi. Úıdi qalap, ishi-syrtyn sylap, aqtap berýdi Ahmet moınyna túgel alǵan.

Ahmet araq ishpeıdi. Bes ýaqyt namaz oqyp, tamaq ishkende ǵana jumystan qoly qalt etedi. Basqa kezde tynym alǵandy bilmeıdi.

Bas-aıaǵy bir jetiniń ishinde úıge qajetti kesek túgel quıylyp bitti. Jáne bir jetide úı qalandy. Úshinshi jetiniń aıaǵynda tóbesi túıe taıly bop jabylǵan, esik tereze ornatylyp, ishi-syrty sylanyp, aqtalǵan, eki bólme aldynda kire beris shaǵyn kileti bar jańa úı dańǵyrap shyǵa keldi.

Aǵashtyń tapshyldyǵynan shatyrly úı bul jaqta sırek. Jáne jaýyn da az.

Al edenin taqtaılaý ol keıinginiń jumysy. Tap qazir meniń qaltam ony kótermeıdi.

...Bizdiń úıde toı — jańa qonys toıy.

Ózim óz bop ómirimde tuńǵysh ret baspana salyp kirdim. Ózimdiki deıtin túńǵysh shańyraǵym. Qýanyshym zor-aq.

Qońaqtarymnyń bári derlik muǵalimder. İshinde aýdandyq oqý bóliminiń meńgerýshisi Ámirov bar.

Kóńilim qalamasa da, mektep dırektory Jaqybaevty da shaqyrdym. Tastap ketýdiń retin taba almadym. Keldi. Tek sypaıygershilik úshin shaqyryp otyrǵanymdy ol, árıne, biledi.

Qoı soıylǵan. Bir bóshke bal syra. Araq.

Sharap munda sán emes. Sharaptyń bundaǵy aty qyzyl araq. Qyzyl araq dese, jurt tyjyrynyp qaraıdy. Áıel de, erkek te aýyz bylǵap ishken soń aqańnyń qyzylyn emes, móldiregen tap-tazasyn ishýdi táýir kóredi.

Áýeli araq jol salyp beredi. Sosyn, syra soraptalady.

Qonaqty, múmkin bolǵanynsha, mas etip, úıin taba almaıtyn etip jiberý — ol endi maqsat.

Bul demalys kúni bolatyn. Et jegenniń sońynan, ekinshi ret shaı ishilerdiń aldynda, bárimiz syrtqa esik aldyna shyǵyp, boı jazyp, keýkildesip turmyz. Naǵyz ortalyq kesheden bul ara qaǵa beris. Kóshemen ótip jatqan jurt az.

Bir kezde mektep jaqtaǵy kósheniń múıisinen aıaǵyn táltirektep basqan bireý kórindi. Aıaǵyna etik, galıfe shalbar, kıtel kıgen. Kıteliniń bar óńirin aǵytyp, ashyp qoıa bergen. Kósheniń keńdiginen eki jaqtaǵy úılerge soǵylmaı, áreń jol taýyp kele jatyr.

Ol anadaıdan shoǵyrlanǵan bizdi kórdi. Bizge qaraı oıysa júrdi. Tanydym — sol álgi aýatkomniń qurylys bólimin basqaratyn jigit, ózimniń eski dosym.

Bizdiń dál qasymyzǵa kelip toqtady, Árkim-árkimge úńilip qarap, amandasqan bolady. Bir kezde qolyn maǵan usyndy. Kózderin jypylyq-jypylyq etkizip, meni jóndep tanı almaı tur. Tanysa da, esine túsire almaı tur.

15

«Anań syrqat. Tez jet!»

Telegramma sózi qysqa. Qysqa da bolsa, aıqyn.

Qaıteıin, qanatym joq. Qanatym bolsa ushar edim. Apyl-ǵupyl jınaldym da, stansıaǵa qaraı júretin mashına izdep, tartyp jóneldim.

Zaǵıpa aı-kúnine taqap otyr. Jol júrýge jaramaıdy.

Jolshybaı mashına taýyp, eki júz shaqyrym jerdegi Temir jol stansıasyna, odan poezben Almatyǵa, Almatydan jáne mashına izdep, Qarasazǵa, Qarasazdan Tuıyqqa úıge jetkenimshe bes kún ótip ketti. Múmkin bolǵan jaǵdaıdyń bárin paıdalanyp, aqshany betine qaramaı shashyp jumsaýmen qus bolyp, ushyp jetken túrim osy. Anashym aýyr halde ekenin estigende, jan shydasyn ba? Odan qymbat, odan qurmetti kimim bar? Bizdi, Sársebek ekeýmizdi, ósirip, adam etýden basqa ol ómirde ne oılady? Osy jolda tartpaǵan azap-mehnaty qaldy ma? Ne qyzyq kórdi beıshara jan?

Jas kezimde úlkenderdiń aýzynan aldamshy ómir, opasyz ıt ómir degen sekildi sózderdi kóp estıtin em. Biraq qandaı maǵynada aıtylady dep, mań berip, oılana qoımaıtynmyn. Endi osy joly oılandym. Osy joly bar jan-tánimmen shamyrqana sezinip, uqqandaı boldym. Iá, adam ómiri degen tesik shelekke quıylǵan sý tárizdi bolady eken. Tirshiliktiń ony-muny sharýa-qamymen kúıbeńdep, basyp qatyp júrgende, bir kúni, sarqylyp bitip qalǵanyn bilmeı de, baıqamaı da qalady ekensiń.

Aldamshy emeı, nemene? Opasyz emeı, nemene?

Tuıyqtyń da tóbesi kórindi-aý. Aýyl sol baıaǵy ornynda. Baıaǵy el. Kúıbeń-kúıbeń baıaǵy kúıpi tirshilik. Eshteńe de bolmaǵandaı. Eshkim ólip-jitilmegendeı. Baıqasań, ómirlik aldamshylyǵynyń bul da bir qyry.

Meni anamnyń ystyq qushaǵynyń ornyna jańa qazylyp kómilgen túsi sýyq, tompıǵan qabir qarsy aldy. Bir aýyz tildesip, qoshtasyp ta úlgermedim asyl janmen. Ómirdiń opasyzdyǵy emeı, nemene bul?

Qanysha jeńgem ańyrap jalǵyz otyr.

Anam kóp aýyrmapty. Keshqurym oıbaı basym, basym dep jyǵylǵan tósegine. Ertesi dúnıe salǵan. Jaryqtyq: a, qudaı! Alar bolsań, janymdy qınamaı al. Bala-shaǵaǵa masyl qylmaı, qor qylmaı al dep, ylǵı da jalbarynyp, tilep otyrýshy edi. Qudaı onyń dál osy tilegin aınytpaı beripti. Beıshara jan, armanyńa bir jetip ótshi dúnıeden dep, janyn qınamaı alypty.

* * *

Anamnan óli aıyrylsam, Qanysha jeńgemnen tiri aıyrylyp, qaıǵy ústine qaıǵy arqalap qaıttym.

Qanysha da meniń anam edi. Kishi anam edi. Qıyn-qystaý kezderdiń bárinde bir dándi bólip jesken, ystyq-sýyqty bastan birge keshken qımasymnyń naq ezi edi ǵoı. Biz úshin, Sársebektiń oty óship, shańyraǵy qulamaý úshin, ol ne kerip, nege kónbedi? Bárine de kónip edi.

Endi sol aıaýly jeńgem oqý jyly aıaqtalǵan soń kelip, qorǵanǵa kóshirip áketeıin desem, bas shaıqaıdy. Aıtatyny:

— Erka, sen meni kóshirip áketkende ne isteısiń, qalqam? Arbanyń besinshi dóńgelegi sekildenip senderdiń sońdaryńa jarmasyp alǵanym jaraspas. Jyly ornymdy sýytyp, taǵy da kimniń aldyna baryp, qyzmet surap turmaqpyn? Odan da ol kúnimdi ózim kóreıin. Taǵdyrdyń maǵan degen de bir jazýy bar shyǵar. Sársebek kebin kıip ketpep edi. Kebenek kıip ketip edi. Úmitimniń shyraǵyn, shamam kelgeninshe, áli de óshirmeýge tyrysarmyn... Eńkeıgen, etegine súringen kári emespin. Óz janymdy ózim baǵa alatyn shyǵarmyn. Meniń budan bylaıǵy ómirime sen endi erik ber, qalqam.

Jeńgemniń bul aıtqan sózderinde qanshama tereń maǵyna, astar jatyr.

Lebi qańtardaı qatal bolǵanymen qanshama bas burǵyzbas ómir shyndyǵy jatyr. Keshe bolyp ketpesem, men bárin de túsinemin. Iá, ol jas áli. Ómirimniń aldy anaý, arty anaý dep, toqyraǵan jan emes. Áli de úmiti bar bolashaqtan. Sondyqtan da, ózi aıtqandaı, arbanyń besinshi dóńgelegi bolyp, ómir-baqı bizge tirkelip júre almaıtyny belgili.

Osynyn osylaı ekenin ishteı moıyndasam da, syrtymnan bir aýyz, jeńgem, sózin durys dep aıtý men úshin qıyn. Men tek eriksiz egilip, jylaǵandy bildim. Álim á degende ózimniń eki kózime ǵana jetti. Ekinshi anamdaı bolǵan aıaýly jeńgemnen ajyraý bul men úshin tym qıyn jaǵdaı edi. Ózimniń tórt múshemniń bireýin óz erkimmen kesip tastaǵanmen teń edi.

Qaıteıin, qınalyp, kúızelsem de, kónbeske shara joq.

Oı, ıt taǵdyr-aı! Keıde pendeńdi aıaý degendi bilmeısiń-aý!

16

Qorǵanda ekinshi jyl muǵalimmin. Mektep basshylary sol burynǵylar. Muǵalimderdiń ishinde birli-jarym ketkenderi, kelgenderi bar.

Shynymdy aıtsam, beti ashylǵan kelindeı, men bul kezde mektep basshylaryn onsha syılaı qoımaımyn. Kóbinese, ózim men ózim bolyp, jeke júrem. Mekteptegi sabaǵymdy, ózime tapsyrylǵan qoǵam jumystaryn bilem.

Ózi shaqyrǵanda bolmasa, dırektor kabınetiniń esigin ashý degendi qoıǵam.

Jaqybaev, İlásovtar kóshede kezdesse, baıqamaǵan adam bolyp, shekemnen qarap ótem. Bylyq penen shylyqqa belsheden batqan, toǵyshar arzan jandar ekenin kórip, bilip otyryp, qalaı ǵana syılarsyń? Qalaı ǵana bas ıip, amandasarsyń?

Pedsovet bolsa qaralyp jatqan máselege meniń qatysym joqtaı bir shette kitap, nemese gazet oqyp otyrý ádetime aınalǵan.

Instıtýtty osy bıyl bitirip kelgen, kózi ashyqtaý, taýy shaǵyla qoımaǵan birdi-ekili jas muǵalim jigitter bar. Olar maǵan úıir, men jaǵynda. Meniń sózimdi sóıleýge beıim.

Al kártamysh muǵalimder Jaqybaev pen İlásov jaǵynda.

Osy jikshildik, osy bóliný, ásirese, pedsovet bolǵan kezde ashyq baıqalady. Men jaǵyndaǵylar óz aldymyzǵa ókshelep bólek otyramyz da, mektep basshylarynyń soıylyn soǵatyndar ym-jymdary jarasyp, birin-biri qas-qabaqpen uǵysyp, olar da bólekteý otyrady.

Keıde ymyraǵa kelmeı, eki jaq bop aıtysyp, tartysý ádetke aınala bastaǵan.

Joǵarǵy klastarǵa qazaq ádebıetin, burynǵysha bıyl da Qasymova oqytady. Men altynshy, jetinshige qazaq tilin oqytam. Jetisine jıyrma tórt saǵattan artyq sabaq berip kórgen emespin. Mekteptegi júgi eń az muǵalimniń birimin. Bul meni mektep basshylarynyń, ózderinshe, shómishten qysqan túrleri.

Biraq men qyńq demeımin. Sabaq beretin saǵatymdy ósirýdi ótinip, eshkimniń aldyna mólıip baryp turmaımyn. Almatyda shyǵarmalarym, kitabym basylyp jatqanda, shómishten ońaılyqpen qysyla qoımaıtynym belgili.

Buny Jaqybaev pen İlásov ta biledi.

* * *

Qorǵan orta mektebindegi jaǵdaı aıtarlyqtaı emes. Muǵalimder arasynda jikshildik bar. Sonyń kesiri búkil oqý-tárbıe jumysyna tıip otyr degen qańqý sóz bıyl ulǵaıǵan.

Sodan ba, qaıdam, bir kúni mektepte ózgeshe bir pedsovet shaqyryldy. Aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary Aldajarov, aýdandyq atqarý komıtetiniń predsedateli Qusaınov kelgen. Ámirov, bolsyn-bolmasyn, osynda. Birinshi basshylardyń aldynda ol aıaǵyn úshinen basyp, qurdaı jorǵalaıdy. Ózi de bir mekemeniń ámirshisi ekenin múldem umytqan.

Kún tártibindegi másele bireý: Mekteptegi oqý-tárbıe jumysynyń hal-jaǵdaıy jáne ony jaqsartý sharalary,

Osynda kelgeli beri kórip, bilgenderim ishimdi saqardaı qaınatyp, zorǵa júrgen adammyn. Bundaıda saıramaǵanda, qashan saıraıyn. Jarys sózde birinshi bolyp sóıledim. Jaqybaev pen İlásovty aıaýsyz synǵa aldym. Bylyq pen shylyqtyń neshe túri osy ekeýinen órbıtinin bas burǵyzbas dálelder keltire otyryp, tilimniń jetkeninshe dáleldep aıttym.

Jurt uıyp tyńdady. Kebiniń qyshýy qanyp otyrǵany belgili edi. Dırektor men zavýchtiń moıyndarynan sý ketken. Tómen qarap, mólıip tek tyńdaýmen otyr.

Keıbir tym soraqy faktilerge toqtaǵan kezimde Aldajarov sózimdi bólip:

— Jaqybaev joldas, osy ras pa?

— İlásov joldas, osy shynynda da osylaı ma? — degen sekildi kıme suraqtar berip otyrdy.

Ras demeske ana ekeýiniń ádisi joq.

Meni jaqtaıtyn jas jigitter bundaıda ún berin, meniń sózimdi qostap, masaırap qalady. Biraq bir de biri jarys sózge suranbady. Álgindeı oryndarynda otyryp qoqańdaýdan árige bara qoımady. Álsizdik ataýlyǵa atoı sap, qarsy shapqan, sonda negizinen men ǵanamyn.

Don-Kıhot men ǵanamyn.

Jaqybaev ta sóıledi bul jıynda. Biraq maǵan qarsy kelmedi. Meniń bir de bir sózimdi teriske shyǵarmady. Kádimgi kópshilik jıyndarda kóp aıtylyp, mezi qylǵan jalpylama jaýyr sózder. Óıteıik, búıteıik degen uran-shaqyrýlar. Tatý bolaıyq, birimizdiń bilmegenimizdi birimiz aıtyp, kómekteseıik. Múmkin, kemshiligimiz de bar shyǵar. Kemshiliksiz adam bolmaıdy dep, uly kósemimiz Lenın ózi aıtqan. Kemshiligimiz bolsa túzeımiz. Joldastardyń aıtqanynan qorytyndy shyǵarý ol bizdiń boryshymyz degen sekildi qur syldyr, jýyp-shaıý.

Eń sońynan aýpartkom sekretary sóıledi. Ol ne aıtsa zań bunda. Sekretar kúmpili keshe ǵana basylǵan apat soǵysty eske saldy. Halqymyzdyń ómirinde soǵys keseldik keltirmegen sala joq. Sonyń biri halyq aǵartý isi. Bári sonyń zardaby. Biz ol zardapty joıýymyz kerek. Osy kezdegi jańa talaptarǵa eńbek etýimiz kerek dedi. Kollektıvti birlikke, tatýlyqqqa shaqyrdy.

Biz Jaqybaevtarǵa qarsy jaq bul pedsovetten sózimiz órge basqan jeńgen bop, masaırasyp tarastyq.

Naǵyz aıqas áli alda ekenin naǵyz jeńip, jeńilý sondaı aıqyndalatynyn, sóıtsek, bilmeppiz de boljaı almappyz.

Aqyr túbi soıylǵa kim jyǵylatynyn, kimniń mereıi ústem bop, murtynan jymıa qarap turaryn boljaı almappyz.

17

Men ákemin. Jamal atty alty aılyq ózime tartqan támpish muryn qyzym bar. Zaǵysh kóktemde aman-esen bosanǵan. Budan bylaıǵy bir aldanyshyń endi osy bolsyn dep, jas náresteni maǵan syıǵa tartqan.

Balajan áke bolatynymdy buryn da sezetin edim. Endi odan asyp tústim. Qyzymdy bir saǵat kerip, ıiskemesem, tura almaımyn.

Shirkin, kún, aýa, jórgek ıisi aralasqan sábıdiń jas ıisinen asqan súıkimdi ne bar eken!

Unatpaıtynym sábıdiń jylaǵan kezi. Ásirese, túnde jylaǵany. Tátti uıqymdy buzǵanyna zyǵyrdanym qaınaıdy.

Biraq men turyp, jubatpaımyn. Jubatyp, emizetin Zaǵysh. Men kórpemdi odan beter búrkenip, eki qulaǵymdy tyǵyndap, budan bylaı eshteńe estimeýge tyrysam.

Tańerteń uıqym qanyp turǵan soń, endi, jylasa jylaı bersin...

Óse bastaǵan balaǵa aq qajet bolatyny belgili. Al sút munda esh jerde satylmaıdy. Kolhoz saýǵan sútin maslopromǵa ótkizedi. Mal sharýashylyǵy aýdanynda, qalyń maldyń ortasynda otyryp et, sút satyp ala almaý bul endi aqylǵa syımaıtyn is.

Sarymaı da solaı. Ózderi mal ustamaıtyn qyzmetker, jumysshylar et, maıdy múmkindikteri bolǵanda, sonaý alystaǵy oblys ortalyǵynan, temir jol stansıasynan tasıdy.

Súmeńdep, kórshilerden sút surap júrmeıin dep, bireýdiń bir jańa týǵan qunajynyn satyp aldym. Sóıtip, birtindep maldy bola bastadym.

Bir jaqsy at ustaý armanym edi. Ol da oryndaldy. Túr-tulǵasy kelisken, júrisi de, júıriktigi de bar bir deneń shyǵar sary at satyp aldym.

Baqpasa mal, qaramasa qatyn ketedi degen maqal bar. Ol ras. Baǵa bilseń ǵana mal qutaıady. Malǵa jem-shóp, turatyn qora jaı qajet. Mal-jan kóbeıgen soń endi maǵan ister is te, sharýa-tirshiliktiń qamyn oılaý da kóbeıdi.

Birneshe kún áýrelenip, úıdiń bet aldynan at pen sıyrǵa arnap qora saldym.

Jem-shóp tabylýy da ońaı emes. Esh jerde ashyq satylmaı dińkeletedi. Ashyq satylsa, alar ediń aqshańa. Jurt jem-shópti maldaryna árqaısy ár túrli qıǵash jolmen, ár túrli amal-aılamen, álde kimdermen jeń ushynan jalǵasyp tabady. Múmkindigi barlary eptep-septep ózderi daıyndaıdy.

Amaldaýǵa ebim joq adammyn. Ondaıdy oıyma alsam, jırenip, úrkip turam. Bireýden bir eki dóńgelekti kódek arba satyp aldym. Mektepke sabaq berip kelgennen keıin, qolym bosta, sony sary dónenge jegip alam da, tartyp jónelemin. Kolhoz egisiniń ara-arasynan, aryq-aryqtyń boıynan jekeshege ruqsat etiletin jerlerden malyma pishen oryp ákelem.

Qysqasy, osyndaǵy naǵyz sharýaqordyń bireýine aınaldym. Qolymnan aıyr, kúrek, balta túspeıdi. Malymdy ýaqtyly jemdeý, sýarý, qora tazalaý. Oılaıtynym tek osy.

Maılyaıaq atty qarala kúshik asyrap júrmin. Ózi sondaı aqyldy, quımaqulaq. Aıtqanyńnyń bárin túsinedi. Jamaljanym ekeýi dos. Qolyna kámpıt, nan ustatsań, Jamal kúshigimen bólip jep otyrǵany.

Jamaldyń omyraýyna tógilgen aıran, sútti Zaǵıpadan buryn baıqap kerse, Maılyaıaq jalap tazartady.

Árıne, bul da az kómek emes.

Jańa úıdiń áli bitip bolmaǵan jumystary tolyp jatyr. Ony da shetinen ózim bitire júrem. Qolymnan kelsin-kelmesin birdeńe isteýge, turmysty jeńildetýge sebi tıetin birdeńeler oılap tabýǵa qushtarmyn-aq, Úıimniń aınala syrtyn sharbaqtan, áp-ádemi etip, qorshap aldym. Endi qaqpa ornatýdy oılap júrmin.

Tek bir jumysym qozǵalyssyz qalyp qondy. Sonymen shuǵyldanýǵa ǵana ýaqyt tabylmaıdy. Ol — jazý. Tvorchestvo.

Jumystarymnyń ishindegi en, bastysy, qudirettisi.

Úı salyp, sharýa quryp alǵan soń alańsyz otyryp, jazarmyn-aý dep, oılaýshy edim. Sóıtsem, onym bekershilik eken. Óziń jalǵyzilik bolyp, sharýamen basyń qatsa, jazý jaıyna qalyp qoıady eken.

Shynymdy aıtsam, qyzyl sıyr men sary at jazatyn da kásibim bar ekenin maǵan umyttyra bastady.

Tańerteń oıanǵanda búgin birdeńe oqý, jazý turmaıdy basymda. Úıdiń otyn-sýy, sary at pen qyzyl sıyr, buzaýdyń jem-shóbiniń qamy turady.

Joq, bul bolmaıdy eken degen qorytyndyǵa keldim. Jazýshy bolýdy bala kezimnen armandaıtyn edim. Endi mine kim bop baram? Myna hal, myna turmyspen, baıqasam, aldyńǵy ýaqytta da jaza qoıar túrim baıqalmaıdy.

Qolym bosta ustaıtynym qalam emes, aıyr, kúrek. Tór úıdiń esigin tars jaýyp, stolǵa jabysyp, otyra qalý ornyna mal qoradan shyqpaımyn.

Sharýamen aınalysqaly ózimdi ózim kútýden de qala bastadym. Qara jumysqa ne yńǵaıly bolsa, sony kıem. Uzaq kúnge ústimnen saltaq saltaq qara fýfaıka, aıaǵymnan tarp-tarp etken kırzo etik túspeıdi.

Qaıta, stýdent kezimde yqtıatty, ózimdi ózim kútingish edim.

«Eki keme quıryǵyn usta jetse buıryǵyn» dep, ári sharýa, ári tvorchestvo ekeýin birdeı qabat alyp júrý ol meniń qolymnan kelmeıtin áreket ekenine kózim anyq jetti.

Sary at, qyzyl sıyr, qyzyl buzaý maǵan jazý jazǵyzbaıtynyna kózim anyq jetti.

Ekeýiniń birin qalaýym kerek tárizdi.

Ádebıetti qaladym.

Endigi jospar mynaý: oqý jyly aıaqtalysymen úı-jaıdy, maldy satý. Sosyn, Almatyǵa ketý.

Sary at, qyzyl sıyr, qyzyl buzaýdan sóıtip qutylý.

Jaqybaev, İlásovtardan qutylý.

Tolstoıǵa uqsap derevnáda turyp kórdim. Biraq Tolstoısha jaza almadym. Múmkin, qalaǵa barsam jazarmyn.

Almatydan shettep, alystaýym — ádebıetten shettep. alystaý bolatynym bir kezde jóndi eskermegen tárizdimin. Eskersem, nem bar munda kelip. Qalaǵa nemese qala mańyna jabysyp, jatyp alar edim ǵoı.

Ýaqasy joq eshten de kesh jaqsy.

Sóıtip endi, oryssha aıtqanda, chemodannoe nastroenıeniń adamdarymyz. Zaǵysh meniń erkimnen shyqpaıtyny belgili.

Óziń bil. Tyshqandaı bir balamen qaıda barsaq ta jan baǵatyn shyǵarmyz dep qaraıdy.

Kóńil kúıim álgideı bolǵan soń men endi tipten erkinsip kettim. Mektep basshylaryn adam eken dep kózge ilmeımin. Qoldaryńnan keletini bolsa, bir emes, eki isteńder. Tirep turǵan aspandaryń bolsa, tóbemnen tastap jiberińder degen sózdi keris-talas týa qalsa, ashyq aıtam.

Sóıtsem, bunym ári asyǵystyq, ári astamshylyq eken. Páleqor dushpandarymnyń qolynan áli de talaı nárse keletinin boljaı bilmeýim eken.

Aqyry, bir kúni, oılamaǵan jerden qatyrdy olar meni. Myqtap qatyrdy. Moınymdy astyma qaıyryp, omaqastyrdy desem de bolǵandaı edi.

Á deseń má dedi de, aspandy tóbemnen, shynynda da, tastap kelip jiberdi.

Shynymdy aıtsam, bul joly da bárine ózim sebepshimin. Betegeden bıik, jýsannan alasa bolyp, aıaǵymdy úshinen basyp, jaıyna júre almaıtyn ıt minezim sebepshi.

Aqjúrek partızandyǵym sebepshi.

Osy qysta mektepte Manabaev deıtin shántik, esersoq bireý paıda bolǵan. Hım-bıologıadan sabaq beredi. Óziniń oqytatyn pánin de bilmeıtin dármensiz dáldir bireý. Sabaq ústinde oqýshylarmen bazardaǵy bylapyt áıeldershe salǵylasyp ursatyn kórinedi. Balalardy tildep, boqtaýǵa deıin barady. Osy mektepke ne sen turasyń, ne men turamyn. Basyńdy kesip alyp, on jyl arqalap ketýge barmyn degen sekildi dóreki sózder aıtady oqýshylarǵa.

Manabaev týraly másele birneshe ret pedsovette qaralǵan. Nege ekenin mektep basshylary oǵan tym ymyrashyl. Pedagogtik minezge esh jaraspaıtyn soraqy qylyqtary atoı sap, kózge uryp tursa da máımóńkilep qaraıdy. Kózin alartyp, keńirdegin syǵyp alýdyń ornyna saýyrynan sıpap, eskertý, qatty eskertý sıaqty jumsaq sharalar qoldanǵan bolady. Odan árige barmaıdy.

Buny jaza eken dep sezingen, túzelýge bet alǵan Manabaev joq,

Egep Manabaevtan zábir kórgen joǵarǵy klass oqýshylary shaǵynyp maǵan keledi. Aǵaı, osy týraly gazetterdiń birine qatyryp jazyńyzshy dep, ótinedi.

Jazdym, Feleton jazdym: «Manabaevtyń masqara qylyqtary» degen. Aýdandyq gazettiń redaktory Meıramov túzý jigit. Ózi menimen dostaý. Feletonymdy soǵan oqyp berip em, unatty.

Feleton gazetke jarıalandy.

Qorǵanda jer silkiný, meniń tóbemnen aspan qulaý mine osylaı bastaldy.

Men feletonǵa geroı etip jazyp otyrǵan Manabaev, sóıtsem, bunda jel aıdap, qańǵyp kelgen áldekim emes eken. Aýdandaǵy tfý dese túkirigi jerge túspeıtin eki dókeı basshynyń biri — aýatkom predsedateli Qusaıynovtyń áıeliniń jaqyn týysy bolyp shyqty. Ol munda jaıdan jaı kele salmaǵan.. Qusaıynovty saǵalap, sony arqa tutyp kelgen.

Men buny qaıdan bileıin. Eger bilsem, arty qalaı bolady dep, oılanam ǵoı.

Sóıtin, pálenge taǵy da ózime ózim taýyp aldym. Baýyryn kúnge qaqtap, manaýrap tynysh jatqan qara shubar jylannyń quıryǵyn ózim baryp bastym. Jylan basyn buryp aldy da, tisinde qansha ýy bolsa sonyń bárin aıamastan tógip, meni shaqty-aı kep! Dushpandarym jetisip, shoq, shoq! Ózińe de sol kerek dep, tabalap kúledi. Al dostarym...

Bundaıda, basyna is túskende, men osynyń dosy edim. Ne kórsem de birge kóreıin dep, qasyńda kim qalady?

18

Feleton jarıalanǵanyna bir jetideı ýaqyt ótken.. Manabaev qalshyldan kúıip-pisýde. Bir kúni, aıaq astynan mekteptiń bir top muǵalimin aýatkomnyń májilisine shaqyrady. Men de barmyn shaqyrýshylardyń ishinde. Tizimniń jýan ortasyndamyn. Ańqaý basym eshteńeden sezik ala qoımadym. Bardym, Otyrdym. Raıono meńgerýshisi Ámirov, mektep basshylary bári otyr.

Aýatkom májilisinde qaralmaq másele taǵy da Qorǵan orta mektebindegi oqý-tárbıe jumysynyń jaıy týraly eken. Men buny jańa estip. bildim. Jurttyń qas-qabaǵyn ańǵaryp, endi ǵana ishimnen sezik oılaı bastadym.

Onymdy bildirmeýge tyrysyp, jaǵamdy jaılaýynan salyp otyrmyn.

Sóz áýeli mektep dırektory Jaqybaevqa berildi. Onyń aıtýynsha: burynǵy jyldar Qorǵan orta mektebi úshin qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan tamasha jyldar bolǵan. Mektep aýdan boıynsha eń aldyńǵy qatardaǵy mektep edi. Muǵalimder kollektıvi sútteı uıyǵan tatý bolatyn. Bireýge bireý naǵyz dossha, naǵyz bólshevıkshe kómektesip, aýyz jalasyp enbek etetin. Oqý-tárbıe jumysynyń dárejesi balalardyń sabaqqa úlgerimi qazirgi kezdegiden pálenbaı ese joǵary bolǵan.

Ol zaman, altyn zaman, endi joq. Ótti-ketti. Mektep búline bastady. Sútteı uıyǵan muǵalimder kollektıviniń arasyna jik kirdi. Buǵan kináli kim? Kináli mektepke byltyr, bıyldar kelgen jas muǵalimder. Atap aıtqanda Mamyrbaev....

Tóbemnen zý etken sýyq sezim tabanymnan bir-aq baryp shyqty.

Meni qaralap, jamandaýǵa Jaqybaev sózdi aıap qalmady.

Ábden daıyndalyp, meni tuqyrtýǵa bolady-aý degen kór-jer faktysymaqtardy jipke tizip, alyp kelgen. Astanada ınstıtýt .bitirgen jas kadr bola turyp, ókimet pen partıanyń senimin aqtamaımyn. Mektep basshylarynyń senimin aqtamaıdy. Ózimdi kollektıvten joǵary bólek ustaımyn. Komýnıstik ıdeıaǵa jat jekemenshik ıdeıany ýaǵyzdaýshynyń birimin. Ózge muǵalimder buǵan kúsh-jigerin mekteptegi oqý-tárbıe isine jumsap júrgen kezde men tek ózimniń qara, basymnyń qamyn oılap, jekemenshik úı salýmen, jekemenshik mal jınaýmen bolǵan.

Osy qysta soǵymǵa bıe soıǵan edim. Jaqybaev ony da maǵan pále etip japty. Analyq maldy joıdy. Sol arqyly aýdanymyzda mal basynyń kóbeımeýine sebepshi boldy dep, qaralady. (Bıeni kolhozdan satyp alǵanym esep emes.)

Moraldyq beınem de aıtarlyqtaı emes eken. Byltyr pedagog Qasymovany aınaldyrǵam. Ol kónbegen soń jaý bop alǵam. Buny osynda otyrǵan Qasymova ózi rastaıdy.

Oqýshylardy muǵalimderge qarsy aıdap salam.

Pálen-túlen degen oqýshylardyń dápterlerin jyrtqam.

Qysqasy, pedagog bolýǵa múldem laıyqsyz, ońbaǵan bireý ekem.

Oıpyrmaı, aqty — qara, qarany — aq etip sypattaýdan ońaı eshteńe joq eken-aý dep, oılap qaldym.

Kimdi de bolsa jamandaýǵa sóz tabyla beredi eken.

Maǵan endi bári de túsinikti edi. Aýatkom májilisi tek men úshin shaqyrylǵan. Meniń kózimdi Qorǵan orta mektebinen joıý úshin. Bárin aldyn ala táptishtep oılastyrǵan. Bárin kelisip alǵan.

Kimder sóıleıdi? Qandaı usynystar jasalynady? Ony kimder qostap, kimder qostamaǵan bolady. Osynyń, bári-aq aldyn ala ázirlenip, kesip-piship qoıylǵan.

Aýatkom predsedateli Qusaıynov sóıledi. Osyndaǵy sovet ókimetin bir ózi súırep júrgen adamdaı, men onyń jolyna kóldeneń turǵandaı stoldy toqpaqtap, aýzynan túkirigi shashyrap, qalsh-qalsh etti. Bul sekildi jat minez buzaqyny mektepke jaqyn jolatýǵa bolmaıdy. Qýý kerek dep, toqtady?

Aýpartkomnan úshinshi sekretar Syrǵajanova deıtin qyzyl bet áıel katysyp otyrǵan. Baıy joq. (Men kórip júrgen ákim áıelderdiń kópshiligi nege ekenin, baısyz bolady.) Onyń sózi Qusaıynovtyń sóziniń jańǵyryǵy tárizdi boldy.

Gazettegi feleton týraly bir aýyz sóz aıtylmady.

Bul da aldyn ala oılastyrylǵan nárse. Feleton jaıly aıtylsa, onda sóz basqa jaqqa aýady. Jurttyń nazaryna birinshi bop, Manabaev túsedi.

Aýatkom predsedateliniń kimdi qyzǵyshtaı qorǵap, kim úshin kúıip-pisetini belgili bolyp qalady.

Eń sońynan maǵan sóz berildi. Yza býyp, jırenip, ketip qalǵym kelip, ázer shydap otyr edim. Ornymnan asyqpaı túregeldim. Tórdegi Qusaıynovqa qarap:

— Spektákldi jaqsy ázirlegen ekensizder. Óz rolderińizdi bárlerińiz de táýir atqaryp shyqtyńyzdar. Ótirik pen jalaqorlyq ábden kásipterińiz bolyp alǵan eken, — dedim.

Eshqandaı tolqymaı, órepkimeı, jaıymen aıttym. Ar jaǵy taza, adal adam, qashan da, ózin myǵym ustaıdy.

Esikke taıaý otyr edim. Shyǵyp júre berdim.

— Mamyrbaev! Toqta! Qaıda!..

Mamyrbaev toqtaǵan joq. Nemenege toqtasyn? Sóz uqpas qorqaýlarmen kerisý úshin be?

Maǵan endi báribir edi. Onsyz da quıysqanym kóterilip, bul aradan ketýge ázirlenip júrgen adammyn. Qashaıyn degen qoıanǵa táıt degen sebep dep, mynalar sony tek tezdetti.

19

Sońynan estidim: men ketken soń Qusaıynov odan beter shat-shálekeı bopty. Ol, sirá, meni uzaq sóılep, aqtalar. Jalynyp-jalbarynar dep oılasa kerek. Meni Qorǵannan basqa mektepke aýystyrmaq nıetteri bar eken.

Men álgindeı minez kórsetken soń aýatkom predsedateli taban astynda basqadaı sheshimge keledi. Jergilikti ókimetti, onyń májilisin syılamaıtyn bul kim ózi? Qaıdan shyqqan áýlıe? Onyń kózin erteńnen bastap joıý kerek! Muǵalimdik qyzmetten múldem shyǵarý kerek. Qańǵyp, ketetin jaǵyna ketsin birjolata! — depti.

Májilis meni muǵalimdik kyzmetten bosatý týraly qaýly qabyldapty.

Qyrsyqqanǵa keıde men de qyrsyǵatyn jynym bar. Joq, olaı bolsa, jaıdan jaı kete salmaspyn. Aramzanyń birazynyń moınyn astyna qaıyryp, esh alyp, sodan keıin ǵana ketermin degen oıǵa keldim. Óıtkeni, isim de, arym da aq adammyn. Neden qorqam?

Jaıdan-jaı kete salsam, jeńilip ketken bolam. Iaǵnı, kinám bar. Kóldeneń jurt solaı oılap, solaı topshylaıdy.

Toǵysharlar pálen óstip búldirdi mektepti. Sol úshin qyzmetinen qýylyp ketti demeı me?

Meshkeı degen jaman at. Bul sóz, sosyn, Qorǵannan basqa jerge jaıylady. Áli Almatyǵa jetedi. Meni tanıtyn tanymaıtyndardyń arasynda jaman pikir týdyrady.

Keterde munan eńbek kitapshasyn alýym kerek. Oǵan bular ózdiginen táýir sózder jazbaıtyny belgili.

Joq, ún-túnsiz kete salýym jaramaıdy. Jigittik ar-namysym býǵan jiberetin túri joq. Men kúresemin. İsim men arym adal ekenin dáleldep, sodan keıin ǵana ketem. Ádildik, qashan da jeńýge tıis.

Endi meniń jaýyzdyqpen kúresýim bastaldy.

Onyń joly bireý ǵana — joǵary oryndarǵa aryzdaný.

* * *

Basyna is túspegen adamnyń zańda sharýasy bola qoımaıdy. Al birdeńege ushyrasa, eń áýeli, zańǵa júginedi. Zań-eke, buǵan sen ne aıtasyń?

İsime qatysy bar zańnyń birazymen tanysyp qarasam, zań men jaqta kórinedi.

Joǵary dárejeli bilimi bar muǵalimdi aýdandyq jer qyzmetinen bosata almaıdy. Tek oblys bosata alady. Onda da respýblıkanyń oqý mınıstrligine habarlaı otyryp deıdi zańnyń sózi.

Oý, mynalardyń istep otyrǵany, endeshe, baryp turǵan zańsyzdyq qoı!

Júgirip prokýrorǵa baraıyn. Aınalaıyn, sen meni myna zańsyzdyqtan qorǵa.

Káne, qandaı zańsyzdyq dep álep-jálegen prokýror kórinbeıdi. Tyńdaýy da, jaýap berýi de samarqaý:

— Bolar is bolǵan eken. Biz oǵan eshteńe isteı almaımyz. Sotqa berińiz. Sot qarap sheshedi, — deıdi.

Sot munda Qasymov. Sol álgi sabaq, oqytýda ózimmen baqtalas ádebıetshi Qasymovanyń kúıeýi. Ádildik izdep, aryz aıtyp, soǵan barýym kerek.

Joq, bara almaspyn men oǵan.

Joǵaryǵa tompyldatyp aryz aıdaǵannan ózge endi laj joq.

Bilgishter qaıda da bolsa bar. Aýylda da jeterlik. Meniń taǵdyrym sekildi taǵdyrdy bastan keship, saýaty ashylǵandar jan-jaqtan aqyl bere bastady:

— Sen aryz jazar bolsań, joǵarǵynyń joǵarǵysyna jaz. Aýdan, oblysqa jazyp áýre bolma. Onyńnan túk shyqpaıdy. Ádildik tapsań, joǵarydan ǵana tabasyń. Al bergi, tómengi jaq, seniń sózińdi eshýaqytta da sóılemeıdi. Qusaıynov, Jaqybaevtardyń sózin sóıleıdi. Óıtkeni senen góri olardyń qoly uzyn. Ádildik aıtqysy kelip, ashyla bastaǵan aýyzdardy olar senen buryn tyǵyndap qoıady.

Bilgishtiń biri emes, bári osyny aıtady.

Jáne bir bilgish:

— Qudaıǵa shúkir, bizdeı emessiń, azyn-aýlaq orysshań bar. Sen aryzdy orys gazetterine jaz, — degen keńes beredi. — Orys ol ádildigi mol jurt. Qazaq gazetterine jazǵanyńnan paıda az. Kazak gazetterinen keletinder munda kimniń úıine túnep shyqsa, erteńinde sonyń sózin sóıleıtin bolady. Biz Ony kórip júrmiz, shyraq.

Shyǵarma jazý ornyna aryz jazǵysh, bolyp aldym. Tańerteńgi shaıymdy ishisimen, basymnyń tyń kezinde, stolǵa jabysyp alam. Bir ǵana jazyp qoımaımyn. Kóshiremin.

Aryzdyń biri emes, birnesheýi jóneltildi. Barsyn, bara bereıin. Artyqtyǵy bolmas. Birneshe paraq qaǵaz ben konvert, markalardan ózge menen ne shyǵyp jatyr. Qolym bos, ýaqyt degen jetedi.

Ne arzan — qaǵaz, konvert arzan.

Qol aryzdyń bári birdeı aıaqsyz qalmas. Biri. bolmaǵany men biri tekseriler.

20

E, Erkin shyraq, dúnıede jumyssyzdyq deıtin pále baryn buǵan deıin sen gazetterden, kitaptan oqyp biletin ediń. Endi óz basyńa keldi.

Aıtsa, aıtqandaı azap eken ǵoı bul. Tórt músheń saý, aqyl-esiń durys. Tepseń temir úzetindeı kúsh-qýatyń bar. Al isteıtin is, baratyn jumys joq. Men bunyń qandaı azap ekenin osy joly basyma túsken soń anyq bildim.

Men taǵdyrdan denim saý, kózim qara kezinde qıynshylyq bárin ber dep, tiler edim. Tek jumyssyz qaldyra kórme. Dúnıede budan ótken qorlyq bar dep oılamaımyn.

Zaǵıpa tańerteń erte mektepke sabaǵyna ketedi. Jamaldy, burynǵysha kórshi orys semásy baǵady. Men úıde jalǵyzbyn. Burynǵydaı ermek etip qaraıtyn mal da joq. Aqyr bul aradan ketetin bolǵandyqtan, retine qaraı atty da, sıyrdy da satyp úlgerdim. Ázirshe satylmaǵan tek úı, Ony da saýdalaýshylar az emes.

Endi mine eki qolym aldyma syımaıdy. İsterge is tappaı, qamaýdaǵy adamsha tórt qabyrǵanyń ortasynda sendelip, júrem de qoıam.

Kóńilim ornynda bolsa, tym qurysa, otyryp birdeńe jazar edim. Sony ermek eter edim. Kóńilim ornynda emes. Basym toly qaınaǵan yza. Bundaıda kisi stolǵa otyra ala ma?

Jazý úshin bap kerek. Adam ózgeniń bárin umytýy kerek. Dúnıede tek sen ǵana barsyń. Qolyńdaǵy qalam, aldyńdaǵy aq qaǵaz, basyndaǵy jazbaq oı ǵana bar. İske tatyr birdeńe sonda ǵana jazylmaqshy.

Senseńiz, kóshege shyǵýdan da qorqatyn boldym. Mektepti búldirgen, qyzmetinen qýylǵan muǵalim, áne, anaý dep, jurt meni qoldarymen nusqap, kúletin tárizdi. Ámende solaı. Bireý súrinip, qýlasa, bireýdiń úıi órtense, basqalar úshin ermek, kúlki emes pe?

Kún sońynan kún ótip jatyr. Ar.yzdardan jaýap joq.

Muǵalimderdiń ishinde birli-jarym menimen pikirles, dos symaqtar bar edi. Osy kúni solardyń biri jolamaıdy. Úıimde dýyldasyp, talaı birge bolyp edi. Talaı-talaı bótelkelerdi birge bosatysyp edi. Solardyń biri kelip, haliń qalaı demeıdi. Iá, men olardy túsinemin. Ómir súrý kerek olarǵa da. Men bolsam, oıynnan shyǵyp qalǵam adammyn. Menen endi olarǵa paıda az.

Paıda kelse, Jaqybaev, İlásovtardan keledi.

Dostardan da, bárinen de túńiletin kezderim bolady. Adamdy oı da qaljyratady. Sondaı kezde jaqyn mańda azyq-túlik dúkenine baram. Jyndy sýdyń bir shólmegin qoıyn qaltama salyp, alyp kelem. Jalǵyz ózim otyryp, ishe bastaımyn. Osyndaı bir ermek «dos» taptym.

Bosaǵan shólmekti tósektiń astyna laqtyramyn.

Endi mine, syrdyń sýy sıraǵymnan kelmeıtin balyrmyn. Jaýlarymdy shetinen býrasha tarpyp tastamaı, úıde neǵyp qamalyp otyrǵanyma tań qalamyn. Aqyryn, stoldy qoıyp kelip qalam:

— Men olarǵa kórsetem!

Adam, sirá, osylaı jyndanatyn bolsa kerek.

Mektepten Zaǵıpa keledi. Torǵa jańa qamalǵan arystansha urynarǵa qara tappaı, úı ishine syımaı júrgen túrimdi kórse edi. Syrtqa shyqsam bireýmen, shynynda da baılanysýym múmkin. Sodan qaýip oılaǵan ol jup-jumsaq alaqanymen basymnan sıpap, tynyshtandyrmaq bolady:

— Erkin janym, jatshy.. Jatyp demalshy.

Men buǵan odan beter qutyryp ketem.:

— Aıtshy, ne istedim men olarǵa! Ne istedim? Jazyǵym qyzmetime adal bolǵanym-ba? Jaýyzdarǵa men áli kórsetemin! Tekten tek kete salmaımyn bul aradan. Eger ádildik tappaıtyn bolsam, shetinen úıin órtep, ózderin baýyzdap óltiremin! Bul meniń qolymnan keledi.

Kelmeı qalsyn.

Mastyń sózi qursyn. Ertesinde, esim qaıta kirgen kezde, keshegi baqyryp aıtqan sózim, isim úshin ózimnen ózim uıalam. Ózimdi ezim jerlep basym salbyrap, otyryp qalam.

21

— Sizdi aýpartkom shaqyrady.

— Kimi?

— Úgit-nasıhat bólimi.

Nege shaqyrady eken degen dúdamalmen keldim. Sol áli kertpek muryn sary jigit. Bólim bastyǵy. Sol álgi denesimen dene bop siresken qara kostúm.. Moınyn qylǵyndyryp baılaǵan qara galstýk. Temekisin eń sońǵy ret ústemeleı sordy-sordy da, kúlsalǵyshqa myjyp-myjyp óshirip jatyp:

— Otyryńyz, Mamyrbaev joldas.

Otyrdym. Jigittiń óńi de, sózide jyly.

— Hal qalaı?

— Shúkir.

— Úıdesiz be?

— Ázirshe úıdemin.

— Myna aryzdy siz jazdyńyz ba?

Ózim jazǵan jazý kózime jyly ushyraı ketti:

— Iá, men.

— Aryzyńyz bizge kelip tústi, — dep qaǵazdyń ar jaq, ber jaǵyn aýdaryp qarap, yńyranyp sál otyrdy. — Al ne isteımiz? Tekseremiz be?

— Ony men qaıdan bileıin. Ózderińiz bilesizder de.

— Meniń sizge mynadaı bir zameshanıe aıtqym kelip otyr. Siz degen oqyǵan azamatsyz. Takt deıtin bolady, siz ony bilýge tıissiz. Jergilikti partıa, sovet oryndarynyń basynan asyryp, aryzdy tý Moskvaǵa jazǵansyz. Osyńyz jaraı ma? Álgi aıtqan taktige jata ma osy?

— Qaıda jazsam da erkim emes pe?

— Árıne, erkińiz! Moskva túgil odan ári... Biraq takt, takt bolý kerek. Al endigi áńgime bylaı: men aryzyńyzben muqıat tanystym. Siz, árıne, bárin óz kózqarasyńyz turǵysynan baıandaısyz... Aryzyńyz tekseriledi, tekserilmeı qalmaıdy. Biraq, ol úshin biraz ýaqyt qajet. Múmkin, siz de kinásiz emes shyǵarsyz. Siz jolaýshy joldastardyń da artyq ketkeni bar shyǵar. Onyń bári sarapqa salynyp, tıisti qorytyndy shyǵarylady. Al oǵan deıin biz ıe isteýimiz kerek? Siz qazir qyzmetsiz júrgen sekildisiz. Bul, árıne, jaramaıdy. Biz sizdi ázirinshe, basqa bir mektepke kyzmetke jiberýdi durys kórip otyrmyz. Bundaǵy mekteptiń basshylarymen endi bári bir, syıysyp qyzmet isteı almaısyz. Solaı ǵoı? Solaı. Bir bet jyrtysqannan keıin... Siz buǵan qalaı qaraısyz?

— Joq, men eshqaıda da barmaımyn. Úı-jaıymdy satyp, Almatyǵa ketem.

— Almatyǵa?

— Iá.

— Onda ózińiz bilińiz. Maǵan Aldajarov joldastyń bergen tapsyrmasy álgideı — sizdi qyzmetke ornalastyrý.

— Ketýin ketem. Oǵan belimdi bekem buǵan adammyn. Biraq mynadaı jaman ataqpen ketpesem dep edim. Jaýyp otyrǵandary túgeldeı jala.

— Siz jas adamsyz, talantyńyz bar. Óleń jazasyz. Gazet-jýrnal betterinde jarıalanǵan dúnıelerińizdi men oqyp turam. Kitabym shyǵady deımisiz? Prekrasno! Sizge ne kerek budan artyq? Shynymdy aıtsam, men sizdiń Almatyǵa ketem degen oıyńyzdy quptaımyn. Munda, bylyq-shylyqtyq arasynda, ne bar sizge? Aıtys-tartysta ne sharýańyz bar?

Jalaq sary aqylsyz jigit emes tárizdi. Ekeýmiz birqaýym áńgimelestik. Qulaqqa kiretin, arnaly sózder aıtady. Pikirinde ádildik, durystyq bar. Arbany da syndyrmaı, ógizdi de óltirmeı, eki aradan bitimniń týra jolyn tapqysy keletin tásilsheńdigi jáne baıqalady.

Biz til tabysyp, kelisip tarastyq. Oqý jyly aıaqtalýyna az ǵana ýaqyt qaldy. Men endi qyzmetke turmaımyn. Óıtkeni, Qorǵannan báribir ketetin adammyn. Aryzymnyń jýyq arada tekserilip, tekserilmeýi jáne shart emes. Onyń esesine eńbek kitapshama «qyzmetinen óz erkimen bosady» degen jazý jazylatyn boldy. Buny jalaq sary óz moınyna aldy.

Áńgime osymen tyndy.

Páleden mashaıyq qashypty degen sóz bar, Sol joldy endi men de qýaıyn dedim.

22

Úı de satyldy. Poezda alyp júrýge bolmaıtynnan satylmaǵan tek Maılyaıaq.

It satý qazaqta bolǵan kásip emes, Pálenshe ıt satypty degen sózdi estigennen de ólgem artyq.

Adamdaı emes, ıttiń ósip-jetilýi jedel bolady eken. Maılyaıaqty osy kezde kúshik dep, aıta almaısyń. Kádimgi seredeı úlken ıt. Aıaqtary sıdam, úlken jarǵaq qulaqtary salpıǵan, júni tyqyr. Tóbet ıtten góri tazy tuqymyna kóbirek uqsas.

Baılaý kermeı, aýla ishinde erkin shapqylap óskendikten be, Maılyaıaq yzaqor, qabaǵan emes. Ári baladaı sholjań erke. Úıden birimiz shyǵa kelsek, basymyzǵa shapshyp qarsy alady. Ursyp, zekip jatsań tyńdamaı, beti, qolymyzdy jalap, yza etedi.

Syrttan kelseń jáne sol.

Tek ózimizdiń úıdiń adamdaryna ǵana ótpeıdi. Bizdiń qaqpaǵa qaraı bóten adam, bóten mal kele jatsa da, aldynan odyrańdap qarsy júgiretin ádeti. Joq qappaıdy. Balalyq sholjań minezi ustap tek qorqytyp, úrkitkisi kelgendeı basyna shapshyp sekiredi. Nemese birneshe ret aınala shaýyp ótedi. Bar bitiretini osy.

Munyn bul minezin, qyljaqbas ekenin, bógde jurt qaıdan bilsin. Maılyaıaq odyrańdap tura-júgirgen kezde-aq qabady eken dep oılap, qorqyp shal baj bolyp jatqany.

Ózi de bala bolǵandyqtan ba, ásirese, bala-shaǵany qorqytyp úrkitýge Maılyaıaq sondaı qumar. Tipti keıde bizdiń úıden aýlaq sonaý kóshemen, óz betinshe ketip bara jatqan balalardy da tyrqyratyp qýyp beretin ádeti.

Sol erke, erkin ósken Maılyaıaq biraz kúnnen beri óziniń burynǵy bostandyq ómirine zar. Baılaýly tur. Biz ony shynjyrlap baılap qoıýǵa májbúr boldyq. Óıtkeni, keshedegi biz ilgen habarlandyrýlardy oqyp, úı nemese basqa birdeńe satyp almaq bolyp kelgen jurtty onyń shoshytyp, jolatpaıtyn, qýalap bitetin túri bar.

* * *

Tap búgin bir sumdyqtyń bolatynyn Maılyaıaq anyq sezdi. Tańerteń ıtaıaqqa quıǵan asty ishpeı, legenniń shetinen tumsyǵymen kótere qaǵyp, tógip tastady.

Sosyn, úıshiginiń aldyńda shońqıyp otyryp alyp, tumsyǵyn kókke sozyp, ulýǵa kiristi. Budan buryn bolmaǵan ádet. Qıyn-qystaý zamandarda ıesinen aırylyp, jurtta qańǵyp qalǵan ıtter óstetin edi.

— Áı, Erkin, myna ıt búgin bizdiń ketetinimizdi bilip, soǵan ulyp otyr. Qandaı aıanyshty! Ózin birdeńe etip, alyp ketsek qaıtedi. Jamaljanymmen qatar týǵan ıt edi, — deıdi Zaǵıpa.

Maılyaıaqtyń zarly daýysy meniń de júıkemdi bosatqandaı. Biraq jaǵdaımen sanaspasqa laj joq.

— Oý, qalaı áketemiz? Poezǵa birdeńe etip mingenmen, Almatyǵa barǵan soń óz úıimiz joq, qaıda ustaımyz. Ázimizben birge keńse-keńsege jetelep júremiz be? Ábekeńe tastaımyz. Ábekeń bul ıtti qor qylmaıdy.

Bul aıtyp otyrǵan adam osyndaǵy qoıshy. Bizdiń kórshi, jaqsy kisi. Ańqyldaǵan aq kóńil. «İnishek, kesher bolsań, Maılyaıaqty maǵan berip ket» dep, qyzyǵyp surap júr.

Qımasam da Maılyaıaqty Ábekeńe qaldyrdym.

23

Qorǵanmen de, Maılyaıaqpen de qosh aıtystyq.

Birinshisimen qýana qosh aıtyssaq, ekinshisimen qoshtasarda júıkemiz kádimgideı bosaǵandaı boldy.

Taǵy da Almatydamyz. Qaıda júrsem de, Almaty men úshin óz úıim, úlken úıim sekildi. Tap osy kelgende ózimdi uzatylyp ketip, jaıy bolmaı, tórkinine qaıta qaıtyp kelgen, qyz sekildi sezinemin.

Barǵan jeriń ońbasa, astyńnan sý shyqsa, qaıta qaıtyp tórkinińdi tappaǵanda kimdi tappaqsyń?

Meni uzatqan qara shańyraq ol — KazPI. Tórt jyl oqyp, tárbıe, bilim alǵan besigim bolǵandyqtan ol maǵan árqashan ystyq. Kózime anadaıdan jyly ushyrap turady.

Basqadaı barar jer bolmaǵandyqtan KazPI-diń Sovet kóshesindegi stýdentter jataqhanasyna kelip tústik. Ózim birneshe jyl turǵan, ómir súrgen úı. Komendanty, esik baqqan kempirleri, bulyń-bulyńy túgel tanys. Sen kimsiń dep, jat kózben qaramas, qýyp tastaı qoımas.

Onyń ústine qazir oqý jylynyń aıaqtalǵan kezi. Stýdentter jazǵy demalysqa tarap ketken. Jataqhana bos. Qashap páter taýyp jaıǵasqansha, múmkin bir bólmesin bere turatyn shyǵar.

Birinshi izdegenim komendant Karpenko boldy, O, bul degen tamasha adam. Stýdentterdiń mynaý degen dosy. Maıdanger eski soldat. Minez-qulqy keń pishilgen, jaqsy-jaman ómirdi molynan kórgen. Eger bar bolsa, basqa bir jaqqa aýysyp ketpese, onymen til tabysýǵa bolady. Baıaǵyda talaı ret birge otyryp stakan soǵystyryp, tamaq jibitiskenbiz.

Qysqasy, óz adamym. Osynda eń áýeli soǵan sengendikten kelip túsip otyrmyn.

Esik baqqan kempirden:

— Karpenko bar ma?

— Bar.

— Deni-qarny saý, istep júr me?

— İstep júr.

Boldy, bitti. Maǵan keregi ázirshe osy.

Komendantty óz ornynan taptym. Týysqan adamdarsha máre-sáremiz. Amandyq, hal-jaı, jón surasyp jatyrmyz. Qysqashalap jaǵdaıymdy aıttym. Ózimmen birge ere kelgen áıelimmen, qyzymmen tanystyrdym. Páter taýyp jaıǵasqansha tura turýǵa bizge bir bólme baspana kerek dedim.

Jaqsylyqty jaqsylyqpen qaıtaratynymdy ol kózimnen oqyp, bilip tur.

— Sol da sóz bop pa? — dedi Karpenko eki qolyn qanatsha jaıyp jiberip. — Bir aı tur. Tipti, eki aı tur. Bir bólme az bolsa, eki bólme alyp tur.

— Bir bólme jetedi.

Úıdiń ekinshi qabatyndaǵy úlken bir bólme erkimizge berildi. Tósek-oryn, stol, oryndyqtar, bári jataqhananyki. Dál bir ákemizdiń úıine kelgendeı erkinsip, jyrǵadyq ta qaldyq.

24

Birinshiden, kyzmet, ekinshiden páter izdep, sandalýdamyn. Kún ystyq. İstyq kúnde terlep-tepship, borsyp qala kezý ońaı sharýa emes.

Jaldaıtyn jekemenshik páter qala ortasynan tabyla qoımaıdy. Tramvaı, troleıbýs jolynan qashyq shetten tabylady. Bul aradaǵy kósheler, ádette asfálttalmaǵan. Tolarsaqtan shań. Ystyqta betińe bir eli bop qonǵan shan men terdi súrte júrip, ór qaqpany bir qaǵyp, ıtti abalatyp, qańǵyryp páter izdegennen etken azap joq-aq.

Úı jaldaıtyndar:

— Jas balalaryń bar ma?—dep suraıdy. Shynyn aıtsań:

— Bar.

Boldy, bitti. Úı jaldaýshy senimen býdan ári sóılespeıdi. Jas balany olar tajal keredi:

Olarǵa keregi qyńqyldap jylamaıtyn, mazalaryn almaıtyn balasyz qý bas jandar. Kelgen-ketkeni bilinbese, únderi shyqpasa...

Keshqurym sharshap shaldyǵyp, ózimdi ózim ázer súırep jetken menen Zaǵıpa:

— Ne taptyń? Eshteńe taptyń ba? — dep suraıdy.

— Birneshe páter tabylyp edi. Jas balalaryń bar eken dep, kelispedi.

Zaǵıpa kózi alaryp, shoshyp qalady:

— Tileýiń qurǵyr, tileýi jaman neǵylǵan jandar. Balasy joq úı bola ma eken?!

Instıtýtta sabaq bergen ustazdarymnyń ishinde meniń erekshe syılaıtyn adamymnyń biri profesor Jumalıev edi. Naǵyz ǵalym mine sol. Óz pánin bes saýsaqtaı biledi. Burynǵy-sońǵy aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalarynan sala qulash úzindilerdi jatqa soǵady.

Bir kúni kóshede sol kezdese ketti. Qaıdasyń? Qaıdan keldiń? Demalysqa keldiń be dep, surap jatyr.

— Hajeke, múldem keldim. Úı ishimmen kóship keldim, — dep jaı-jaǵdaıymdy aıttym.

Ol meniń áńgimeme asa mán berip, taǵdyryma ózimnen beter kúızelip tyńdady.

— O basta ketpeýiń kerek edi. Qate istediń. Qyzmet osy aradan da tabylatyn edi ǵoı, — dedi.

— Meniń de, ózimshe, josparlarym bolyp edi. Úıdegi oıdy túzdegi naryq buzady dep, oılaǵannyń bári júzege asa bermeıdi eken.

— Sóıtip endi kyzmet taptyń ba?

— Joq yńǵaıly kyzmet taba almaı júrmin.

— Oqý quraldary baspasyna redaktor bolasyń ba?

— Bolaıyn.

Onda men seni Ábýge ertip baryp, aıtaıyn, — dedi Hajekeń.

— Aıtqanyńyz artyq bolmas.

Sol álgi ózimniń tuńǵysh kitabym — óleńder jınaǵym. shyǵatyn baspa. Dırektory meni bylaı da jaqsy tanıdy. Esikten kirgen bette-aq nazar tigip, jyly qarsy aldy.

— Oý, qaıdan, aýyldan keldiń be? Durys kepsiń. Mine, kitabyń shyqqan, — dep stol ústinde úıilip jatqan birneshe kitaptyń arasynan juqaltań sarǵysh kitapty taýyp alyp, maǵan usyndy.

Men, árıne, qýanyshtymyn. Ózimniń tuńǵysh kitabymnyń qalaı bolyp shyǵatynyn oılap, talaı-talaı tátti qıaldanǵanmyn. Sol endi mine qolymda tur. Muqabasynyń syrtyna sýretim basylǵan. Famılıam ózimniń qol tańbam úlgisimen jazylǵan. Ádemi.

— Eki-úsh kúnde aqsha bolady. Qalǵan aqshańdy alasyń, — dep dırektor odan beter qýantty.

Hajekeń baspa dırektorymen dos edi. Oǵan ózimsingen syńaımen meniń jaıymdy aıta bastady. Erkinge qyzmet taýyp ber, redaktor etip qyzmetke al, mynaý degen redaktor bolady dedi.

— Redaktorlyq orym ázir joq. Biraq soǵan deńgeı basqa kyzmet taýyp bereıin.

Másele tabanda sheshildi. Oqý quraldary baspasynyn qasynan aıyna bir ret «Halyq muǵalimi» atty pedagogıkalyq jýrnal shyǵyp turady. Soǵan meni bólim bastyǵy etti.

Osy aýlanyń ortasynda belýardan jerge batqan, baraq tárizdes alasa oqshaý úı tur. Úzyn dáliz, eki jaqta qatar-qatar esikter. Sonyń sol qol jaqtaǵy bireýiniń syrtyna «Halyq muǵalimi» jýrnalynyń redaksıasy» degen jazý qaǵylǵan. Sharshylaý bir ǵana bólme. Tórt stol. Sonyń bosaǵa jaqtaǵy adam otyrýdan bosyna men ıe boldym.

Aty daǵaradaı jýrnalda menen buryn úsh adam jumys isteıdi eken. Redaktor, jaýapty hatshy jáne bir jas kelinshek — bólim bastyǵy. Men tórtinshi bop qosyldym.

Bólmedegi bir ǵana úlken tereze batys jaqqa qaraǵan. Ábden tús aýǵanda bolmasa, kún sáýlesi munda jolamaıdy. Syz ıisi edenniń astynan burqyrap soǵady da turady. Tańerteń qyzmetke sap-saý kelgen adamdar keshke qaraı úıimizge murnymyz bitip, túshkirinip, pysqyrynyp, aýyryp qaıtamyz.

Soǵan da qaramastan biz jýrnal qyzmetkerleri tatý edik.

Redaktor Battal aqyldy, jýas kisi. Talaı jyl mektepte sabaq bergen tájirıbeli pedagog. Qatań sóz, qatqyl minez jat oǵan. Aıtatynyn jaıymen sylap-sıpap aıtady. Maqtaýyn da, renjýin de solaı jetkizedi. Redaksıaǵa kelip-ketýshi jurtqa da, áz qyzmetkerlerine de sondaı jaǵymdy. Jaýapty hatshy Ǵarekeń Battaldan da jýas, ári ǵajap qarapaıym. Kishipeıildiginde shek joq. Jas shamasy qyryqty mol ortalaǵan bul adam kıimdi tym qońyr kıinetin edi. Paltosy eski úlgimen sonaý soǵystan buryn tigilgen uzyn. Eki ıyǵyna órkeshteı bop, eki kılo maqta tyǵylǵan. Etek, jeńi, jaǵasy qyrqylyp, kirlep bitken. Onyń bir túımesi qashan da, úzilgen bolady, ornynda jibi salbyrap turady. Jáne biri úzilýge taqaý. Ǵarekeń kıip júrgen shalbardyń ótektelgenin, oǵan qyr túskenin kórgen emespin. Ol aq jeıde kımeıdi. Kil kir kóteretin qońyr tústi jeıdeler kıedi. Galstýk taqpaıdy, shash qoımaıdy. Shash kútýdi de, sirá artyq áýre kóretin bolsa kerek.

Ǵarekeń boıshań kisi. Sol boıshańdyǵyn da ózime kópsingendeı ylǵı eńkishtenip, tizesin búge basyp qorǵashtanyp júrgeni. Bireý-mireý oqystan táıt dep qalsa, myqshıyp shóge ketýge daıyn.

Syrt beıne, júris-turysy osynshama jupyny, eleýsiz Ǵarekeńniń bar asyly ishinde. Oqyǵan-toqyǵany mol, oryssha, qazaqsha birdeı saýatty bilimdar jýrnalıs. Men odan kóp úırendim, kóp tálim aldym. Boıyndaǵy tolyp jatqan adamshylyq qasıetterin ózime úlgi tutýǵa tyrystym.

Ǵarekeń nege de bolsa adal, ádil edi. Qıanat ataýlyǵa óz-ózinen keıip, kúızelip otyrǵany. Kitapty, ásirese, klasıkalyq ádebıet úlgilerin kóp oqıdy. Gogoldi ólerdeı unatatyn. «Shirkin-aı, Gogol tirilip kelip osy qalany bir aralap shyqsa! Danyshpanym jazar edi aý! Onyń qalamyna ilingisi kelip, tilenip turǵan nárseler kóp qoı, kep!» dep armandap otyratyn.

Jan dúnıesi İzgilikke toly osy abzal Ǵarekeńde bir oǵash minez de bar. Jalaqy nemese qalamaqy alsa, erteńgi kúni qyzmetke kelmeıdi. «Aýyryp» qalady. Keıde eki-úsh kún qabatynan aýyratyn kezderi bolady.

Talaı jyl qyzmetti birge istesken Battal onyń bul syryn jaqsy biledi. Álgideı Ǵarekeńniń qolyna qarǵa tyshqan kúnderi ol aldyn ala:

— Sen álgi qolyńdaǵy materıaldardy rettep, berip ket. Óıtkeni erteń aýyratyn kúniń, — dep ázilmen qaǵytyp otyrady.

Ǵarekeń buǵan shamdanyp, ashýlanbaıdy. Kózin tómen salyp tyńdaıdy da, redaktordyń aıtqanyn buljytpaı oryndaıdy.

Álgideı mezgilsiz «aýyryp» qyzmetke kelmeı qalǵany úshin redaktordyń oǵan keıip, renjigenin kórgen emespin.

Ǵarekeńniń densaýlyǵy qoldan buzylýyna bir kúni myna men sebepshi boldym.

25

Pedagogıkalyq taqyrypqa men bir maqala jazdym. Ǵarekeń oqyp unatty. Óz qolymen biraz muqıat redaksıalaý júrgizdi.

Ǵarekeń unatqan materıaldy Battal qaramaı da jibere beredi. Ǵarekeńe ol senedi. Maqala jýrnalda basylyp shyqty.

Bul meniń pedagog-jýrnalıst retinde tyrnaq aldy enbegim edi. Ǵarekeń meni yntalandyrý nıetimen qalamaqyny moldaý etip kótermelep qoıdy. Jaraıdy, aqsha alǵanda jaqsylyǵyńyzdyń bárin eskerermin degen oıdamyn.

Ózim qyzmet isteıtin jýrnaldan tuńǵysh tapqan qalamaqyma yrym etip, Battaldy da syılamaq oıym bar. Biraq ol dymkes adam. İshimdiktiń eshqandaıyn tatyp almaıdy. Tamaqtyń ózin shókemdep, talǵap jeıdi.

Qyzmetten Battal erterek ketip qaldy. Úndemedim. Ǵarekeńniń ornynan tapjylmaýyn unatyp, isim Ǵarekeńmen bolsyn degen oıdamyn.

Ǵarekeń de buny sezetin tárizdi.

Ábden qyzmettiń sońyna qaraı, býhgalterıa ońashalanǵan kezde baryp qalamaqymdy aldym. Qaıta kep, jumysymdy istegen bolyp otyrmyn. Endigi kútkenim ekinshi bólim bastyǵy Kúláshtiń ketýi. Sosyn Ǵarekeńe nıet bildirmekpin,

Bir kezde Ǵarekeń.

— Aqshańdy aldyń ba? — dedi,

— Aldym.

— Alsań bar. Aqshańdy shyǵyn etpeı, kelinge aparyp ber.

İshime kúdik kirdi: Bul nesi? Sen meni syılaǵyń kelip otyrǵanyn bilem. Biraq barmaımyn degeni me?

Osy kezde Kúlásh aldyndaǵy qaǵazdaryn jınastyra bastady.

— Ǵareke, maǵan aıtatynyńyz joq pa? Men kettim. Kúndegi ádetimen:

— Saǵat qansha boldy? — dep surap aldy da: — barsań bar, — dedi oǵan Ǵarekeń.

Mine endi Ǵarekeń ekeýmiz ǵanamyz. Sózdi neden bastarǵa bilmeı, qınalýdamyn. Budan buryn dámdes bolǵan adamdar emespiz. Birinshi ret:

— Ǵareke, qaıtpaımyz ba? — dedim bir kezde únimdi basqashalaý maǵynada shyǵaryp.

Ol maǵan kóziniń astymen qarap

— Qaıtamyz ba?

— Qaıtaıyq.

Birimizdi birimiz uqqan tárizdimiz. Keńseden birge shyqtyq.

— Ǵareke, myna aradan syra ishsek qalaı bolady?

— İshsek, isheıik,— dep lyp ete qaldy.

Jasyrynbaq oınaý osylaısha aıaqtaldy.

Táıiri aq túıeniń qarny jarylǵan búgingideı kúni qur syramen kisi tejeletin be edi? Syra júrgen jerde, araq ta júredi...

Ertesi Ǵarekeń kyzmetke kelmedi. Sezingish Battal bárin sezip, bilip otyr:

— Keshe sen qalamaqy alǵan sıaqty ediń, Ǵarekeń sodan aýyryp qalǵan ǵoı, — dedi.

Men jymıyp, kúlgendi ǵana bildim,

Qabileti bar janǵa naǵyz jazatyn kez — jas kez. Burynǵy-sońǵy aty málim jazýshylardyń kóbi, negizinen, jasynda jazyp tastaǵan, Jas kezde istegen is, árqashan da ónimdi.

Jazý úshin, árıne, azdy-kópti jaǵdaı kerek. Jumys ister bólmeń, ózińniń tıesili ońasha stolyń bolýy birinshi shart.

Al mende, ázirinshe osynyn biri de joq.

Sonda da jazǵan bolam. Jaza almaı tura almaımyn. Bul meniń aıyqpas aýrýym, dertim tárizdi.

Men túnde el uıqyǵa jatqan kezde, jazamyn. Kúndiz ústime as ázirlenip, as ishiletin jalǵyz stol. Sony ońashalap, aldyma gazet tósep, jumys jaǵdaıyn jasaımyn.

Aınalamda pysh-pysh qor-qor etip, balalarym, áıelim uıyqtap jatady. Bul kezde qolymda enem de bar. Bir qora janbyz. Zaǵıpa Almatyǵa kelisimen bosanyp, jáne bir qyryq jeti taýyp bergen. Atyn Jamalǵa uıqastyryp Janar dep qoıǵanbyz. Kúzden bastap KazPI - ge oqýǵa túsken Zaǵıpaǵa ári oqý oqyp, ári eki jas balany baǵý qıyn soǵatyn bolǵandyqtan Pavlodardan onyń sheshesin shaqyryp alǵanbyz.

Keshegi pedagog Zaǵıpa — búgin endi stýdentka.

Enem onshalyq kári adam emes, elýdi endi ortalaǵan. Elde óziniń de úsh ul balasy bar. Eń úlkeni úılengen. Qalǵan ekeýi mektep jasynda. Solardy qaldyryp Zaǵıpaǵa jany ashyp, qımaǵandyqtan ol munda bizdiń qolymyzǵa zor qınalýmen kelip otyr,

Bir jyl bolam da ketem. Janardy alyp ketem. Al Jamal eseıip qaldy, qalaı etip baqsańdar, baǵyńdar ózderiń. Balalar baqshasyna beresińder me, bolmasa adam jaldaısyńdar ma, erikteriń. Osy bastap aıtyp qoıaıyn, — deıdi enem. Óıtpeı qaıtsyn. Baýyrmal ana júregi eldegi áli eseıip úlgermegen óz balalaryn oılap, alaǵan bola beredi.

Biz ol ne aıtsa da maqul deımiz. Onyń da tap qazir, biz úshin eń qıyn kezde kelip, qol úshin bergenine de sheksiz rızashylyq bildirip, syılaımyz.

Ras, magazınderde, keıde, et bolmaı qalady. Et sóresinde quıqasynyń jarym-jartysy kúıip ketken, tisteri aqsıǵan kil qoı bastary turady. Súıek mújı biletin qazaqqa bul da tamaq. Enem álgideı bastyń eki-úsheýin bir-aq alyp keledi. Jaqsylap, tazalap jýady. Babymen bylbyratyp asady da, qamyr salady. Úı ishimizben lyqa toıýǵa jaraıtyn bir tabaq et bop shyǵady.

Quıqanyń sorpasy qandaı sińimdi. Qoldan soıǵan maldy eske túsiredi.

Mıy ne turady.

Men keıde tańyrqaıtyn edim: bastary bar da, denesi joq, bul neǵylǵan qoılar? Tek bastaryn kesip ákep, satqany ma?

26

Úısizdiktiń azabyn, áı, bir kisideı-aq tarttym - aý. Bas-aıaǵy bir ǵana jyldyń ishinde úsh úı almastyrdym. Jaqsy, turýǵa qolaıly bolǵandyqtan almastyrmaıtynyń belgili. «Úıi joqtyń, kúıi joq» deıtin maqal da shyǵaryp aldym.

Al kúısiz pende qańǵybas. Ár túrli solaqaı, syrap júristerge beıim.

Qyzmettiń sońynan birden úıge qaıtý sırek. Óıtkeni avtobýs, tramvaıda adam kóp. Ońaılyqpen otyra almaısyń. Otyrsań da ıtiń shyǵyp, zorǵa otyrasyń. Túımeńnen túıme, júıkeńnen júıke qalmaıdy.

Odan da azyraq sergip, kóńil kótergendi, demalǵandy táýir kóresiń. Japadan jalǵyz kóńil kóterilmeıdi. Joldastar taýyp alasyń.

Jas adamǵa, aqshaly adamǵa joldas kóp.

Sen tappasań olar seni izdep tabady. Úısizdik-kúısizdigiń budan soń umytylady...

— Shynym osy.

— Endeshe sol barǵan jerińde nege qonyp qalmadyń? Nege keldiń?

— Oıbaı-aý, qondyra ma?

Zaǵıpa buny da shyn sóz dep oılamaıdy. Oıdan shyǵaryp aıtyp tur dep, onsha mán bere qoımaıdy. Mán bermegeni maǵan jaqsy.

Iá, bunym — bar shynymdy aıtyp kelýim durys tásil eken degen oı keldi maǵan osy keshte.

Osydan osylaı dánigip aldym. Ylǵı óstem: solaqaı júristerim bolyp, keshigip ketsem, áıelime eshqandaı qospasyz, bar shynymdy aıtam. Ótirik aıtyp, bultaqtamaımyn. Áıelim, báribir, senbeıdi, shyn aıtyp tur dep, eshýaqytta da oılamaıdy. Ádeıi meniń qıtyǵyma tıe túsý úshin qıystyryp, oıdan shyǵaryp aıtyp tur. Qaljyń aıtyp tur dep oılaıdy.

Onysy maǵan jaqsy. Senbegeni, kinámdi joqqa shyǵarǵany maǵan jaqsy.

* * *

Keshigip, iship kelsem de, aqshany moldaý etip ákelsem, bundaıda áıelim tez jadyraıdy. Maǵan degen ókpe, kúdiginen tezirek aıyǵady. Búgin de solaı edi, qaltam toq.

Zaǵıpa kóńildensin dep, ish qaltama qolymdy salyp kelip jibereıin. Júregim sý ete qaldy. O, sumdyq! Qaltam bos. Aqsham joq.

Ekinshi qaltamdy sıpalaımyn jańylystym ba dep. Onda da joq.

Bes somdyqtan eki býma aqsha alǵam. Myń som. Sonyń ishken, jegennen qalǵany qaltamda túgel bolatyn. Joq! Dym da joq!

27

Almatyǵa kelgenime ekinshi jyl. Osy ýaqyttyń ishinde bes úı almastyryp úlgerdim. Ol úılerdiń árqaısysy týraly, olardyń neleri týraly qaıǵy menen kúlkige lyqa toly jeke-jeke povester jazýǵa bolar edi.

Baspana bolmaýdyń azaby tek jaldaıtyn úı taýyp kirýmen bitpeıdi. Sosyn, ol úıdi jylytatyn, as ázirleıtin otyn qajet. Ony da óziń taýyp, daıyndaısyń. Qala ol tezek terip, quraı oryp ákeletin aýyl ishi nemese qazaqtyń keń dalasy emes.

Otyn qalalyq sekseýil bazasynda satylady. Kim bolsa soǵan erkin satyla salmaıdy. Kyzmet ornyń beretin talon boıynsha ǵana bosatylady.

Tamaqqa, kıim-buıymǵa kartochka joıylǵanmen otynǵa áli joıylmaǵan.

Álgi atalǵan sekseýil bazasyna bir ret baryp, otyn alǵan adam endi oǵan ekinshi ret ońaılyqpen jolaı qoımaıdy. Óıtkeni, zańdy jolmen sekseýil, kómir alý degen — ol azaptyń azaby. Myń túrli qoldan jasalǵan tosqaýylǵa, myń túrli mashaqatqa dýshar bolasyń. Bir tonna sekseýildiń sońynda qyzmetińnen qalyp, eń kemi, bir jeti sandalasyń.

Otyn alýdyń ońaı da joly bar. Áne, saırap jatyr. «Colaqaı» jol. Amalsyzdan sen de endi sorap túsesiń.

Bazaǵa kelgenderdi jymysqy kózderimen atyp, ury ıtshe timiskilegen bireýler álgi arada sýmań qaǵyp júr. İńǵaı bepip, ońashalana bastasań, qasyńa jetip keledi. Saǵan ne kerek? Sekseýil kerek pe? Joq, kómir kerek pe?

Ne kerek, qansha kerek aıtasyń. Boldy, bitti. Mashınaǵa tıelip, dap-daıyn bop, eshqandaı áýre-sarsańsyz, úıińe ózi domalap keledi. Tek básin úsh-tórt ese asyryp tóleseń, aqshańdy aıamasań bolǵany.

— Qatyn, bol! Jına júkti. Kóshemiz.

Taǵy da tanaýrap, kóshý úshin mashına alyp kelip turmyn.

«Kóshemizge» Zaǵıpa úırenip bolǵan, Qaıda, qandaı úıge kóshetinimizdi jobalap surap aldy da, júkti jınastyra bastady. Bul noıabr aıy. Qys pen jazdyń eki ortasy. Sýyq kúz.

Jetisip nemese ermek izdep, kósheıin dep otyrǵan men joqpyn. Dál kázirgi turǵan úıimizdiń edeni bir kúni, oılamaǵan jerdeı, gúrs etip, oıylyp, tústi de ketti. Sóıtsek, syz úıde sańyraýqulaq deıtin pále bolady eken. Edenniń taqtaıyn sol shiritip, jep qoıypty.

Birneshe kún qyzmetimnen qalyp, zyr qaǵyp, tabanymdy tozdyryp izdeýmen jáne bir úı taptym. Birinshi jáne ekinshi Almatynyń aralyǵy. Bir jaqsysy, tramvaı jolyna taqaý. Dál qasynda orys, qazaqtyń aralas molasy bar. Itshilep júrip, bir kúni óle qalsań, úı ishin mashına nemese arba jaldap, alysqa tasyp áýrelenbeıdi. Sıraǵyńnan súırep aparady da, kóme salady.

Kedeı bolsań kóship kór deıdi kazak. Ras sóz. Qansha túgim joq degenińmen kóshken kezde dúnıe ıt kóbeıip ketedi. Biz júk tıep bolǵansha, kúzdiń qysqa kúni túske aınaldy. Kóshede kez bola qalǵan mashına edi. Shofer: qojaıyn, bol! Tezdet. Ýaqytym az dep, qylqyldap, oldaǵy tyqyr salyp qoıady.

Súıekti aýyr deıtin zattan bizde bary bazarda qoldan satyp alynǵan aınaly sarǵysh garderob. Jáne basy men aıaǵynda jyltyraýyq áshekeı sharıkteri bar, eki kisilik zildeı shoıyn kerýet. Basqalary kil usaq-túıek, Sonyń ózinde de mashına kýzovy zat, múlikke lyqa toldy.

Kún búgin tańerteńnen bulyńǵyr. Alataýdy jarym beline deıin kómip alǵan zildeı aýyr tuman bar. Sol tuman qalaǵa qaraı birtindep jyljyp keledi. Áne, yzbar lebi de bilindi. Sýyq jel shyqty. Sirá, jaýyn-shashyn bolmasa neǵylsyn.

Dúnıe kózdiń qurty. Anaý qalyp qoımasyn, mynaý qalyp qoımasyn deýmen jáne biraz bógeldik.

Áne, kúdigimiz iske asty, tysyrlap áýeli jańbyr jaýa bastady. Qap, garderobtyń syry kóship, búlinetin boldy-aý. Endi tez ketý kerek.

Enem osy kezde bunda emes. Ol óziniń baıaǵy aıtqanynan qaıtpaǵan. Jaz shyǵysymen kishi qyzym Janardy alyp, Pavlodarǵa eline ketken. Kázir munda men, Zaǵıpa, Jamal úsheýmiz ǵanamyz.

Zaǵıpa men Jamal kabınaǵa shoferdiń qasyna otyrdy. Men kýzovtamyn. Arqamdy garderobqa tirep, qalyń júktiń ortasyna jaıǵasqam.

Tek osyny — bizdiń jolǵa shyǵýymyzdy — kútip turǵandaı, jańbyr odan beter kúsheıip, quıyp ketti.

Shoferge adresti berip qoıǵam. Qaı jolmen, qalaı alyp barýdy ol ózi biledi. Biraq, qalaı etkende de, qalanyń ortasymen ótýimiz kerek.

Jańbyr basylýdyń ornyna egeskendeı, arty qarǵa aınalyp barady Qıyrshyq ta qar emes, qystygúngideı, japalaq-japalaq jabysqaq sý kar. Jańa páterimizge tez jetip, júkti tez túsirip, jaıǵasqannan basqa arman joq.

Otyz-qyryq mınýttyń shamasynda nysanaly jerge kelip te qaldyq. Mashına tas tóselgen negizgi kósheden burylyp, jabaıy tar keshege tústi. Men jaldaǵan jana páter, áne, anaý arada. Eki-úsh kóshe ótsek, qasyna jetip te baramyz.

Biraq, bul aranyn joly jol emes edi. Tolarsaqtan keletin ezilgen qara balshyq. Árli-berli kúshenip, ázer júrip ótken mashına dóńgelekteriniń aıǵyz-aıǵyz soıylǵan izderi. Myna búgingi jańbyr men qar ózi jaman kesheniń odan beter mıyn shyǵaryp jibergen.

Mashınamyz taıǵanaqtap, oqtyn-oqtyn turyp qala jazdap, áreń júrip keledi. Sý aralas qara balshyq eki jaqqa byt-byt shashyraıdy. Áı, qaýip! Jete alar ma ekenbiz, joq...

Kenet mashınanyń arty ońǵa qaraı qısań ete qaldy. Gaz ústin-ústin berilýde. Joq, alǵa emes, artqa ketip barady mashına. Qompańdap, bar denemmen umsyna qozǵalaqtap, oǵan men de kómektesken bolam. Joq, eshteńe shyqpady. Mashına bir jambasyna aýyp turdy da qaldy. Álgi ara beti kólshiktenip baıqalmaıtyn shuqyr eken.

Gaz sóndirildi. Motordyń úni óshti. Shofer kabınanyń esigin ashyp, maǵan moınyn sozyp daýystaıdy:

— Qojaıyn, belshemizden battyq!

Batqanymyzdy ol aıtpasa da kórip turmyn.

Baratyn úıimizge búl kezde tipti az ǵana, taıaq tastam jer qalǵan edi. Dińkeń qurǵyr, soǵan jetip te tyǵylmaýyn kórdiń be!

— Qojaıyn, ıe isteımiz?

— Qaıdam? Súırep shyǵaratyn mashına izdeý kerek bolar?

— Stýdavekkerden basqa mashına bul araǵa kelmeıdi. Kelgenmen súırep shyǵara almaıdy. Nemese traktor tabý kerek.

— Traktor qaıdan tabylady?

— Olaı bolsa, qojaıyn, ekeýmiz jolǵa shyǵyp, stýdavekker tosaıyq. Bizdi myna balshyqtan sol ǵana súırep shyǵarady.

Shoferdiń bul sóziniń jany bar. Amerıka odaqtasymyz soǵys kezinde kómekke bergen álgi atalǵan mashınalar, shirkin, mashına-aq qoı. Jol talǵamaıdy. Balshyq demeı, qar demeı, keship -jaryp júre beredi. Stýdent kezimde bir ret qystygúni ózimizdiń aýdanǵa stýdavekkerge otyryp barǵan edim. Qaıqy dep atalatyn taý jotasyn boram Sosyn, qalyń omby qar basyp qalǵan eken. Jol degennen dym joq. Ar jaq, ber jaqtan kelgen mashınalar óte almaı, aıazda ıirilip tur.

Men otyrǵan stýdavekker áı-shaıǵa qaramady. Ógizshe ókirip kelip, omby kardy tumsyǵymen qoıdy da ketti. Muz jarǵysh keme dersiń soıqandy. Tilip-jaryp, talqandap ketip barady. Ábden silelep, kúshi kelmeı qalǵanda ǵana toqtap, keıin sheginedi. Sosyn bar kúshimen óshige ekpindep kelip, taǵy súzedi. Osylaısha jar bolyp bitelgen omby qardy qaq jaryp, ótti de ketti. Eki jaqta ıirilip turǵan ózge mashınalarǵa jol ashyldy. Stýdavekkerdiń ǵajap mashına ekenin men sonda kórgem.

28

Qalany aeroportpen jalǵaıtyn úlken tas kósheniń boıynda shofer ekeýmiz kesh batyp, qas qaraıǵansha turdyq. Arly-berli aǵylyp, mashınanyń túr-túri ótip jatyr. Biraq bir de bir stýdavekkerdiń qarasy kórinbeıdi. Soǵys kezinde, soǵystan keıingi jyldary kóp bolýshy edi. Endi azaıyp, qurı bastasa kerek.

Japalaq-japalaq sý qar áli jaýyp tur. Jer beti, úılerdiń shatyrlary kádimgi qys kelgendeı aq kórpege orandy.

Mashına kýzovyndaǵy júktiń de bul kezde bolary boldy. Sary garderobtyń bolary boldy. Endi aıaıtyn da, aıanatyn da eshteńe qalmady.

Shofer jýas jigit kórinedi. Qalaniki emes. Qaskeleńnen osynda zat alýǵa kelip edim deıdi. Ózi plashsyz. Fýfaıkasynyń ıyǵy dir-dir etip, tona bastaǵanyn kórip, aıap kettim.

— Osy mańnan bir jerden birdeńe taýyp iship, áldenip, jylynyp alsaq qaıtedi? Sosyn kórermiz.

— S ýdovolstvıem!

Shoferdiń daýsy tym qýanyshty shyqty.

Mashınaǵa qaıtyp keldik. Bári qaz qalpynda. Zaǵysh, Jamaljanym ekeýi eki kózderi tórt bolyp, kabınada qamalyp otyr. Boı jazyp, syrtqa shyǵa da almaıdy. Shyqsa, aınaladaǵy qara balshyqtan aıaq basyp, júre almaıdy.

Bizge úı jaldamaq bolǵandar orystyń kempir, shaly edi. Turmystary júdeý, kedeı jandar. Jyly úıde otyra turý úshin biz Zaǵysh penen Jamaldy sonda alyp keldik. Olar bizdiń tap irgege, jap-jaqyn jerge kelgende múshkil bolǵan halimizdi bilgende, qap dep, jandary shynaıy ashyp, qınalyp ókinýmen boldy. Ózi qaıǵyly adam basqa bireýdiń qaıǵysyp tez túsinedi jáne oǵan ortaqtasqysh keledi.

Peshterine ot jaǵyp, Zaǵysh pen Jamalǵa ystyq shaı usynyp, kempiri de, shaly da jigi-japar boldy da qaldy.

Áýeli bir jerden tamaq taýyp iship áldenemiz. Sosyn traktor nemese stýdavekker taýyp alyp, tyǵylǵan mashınany, qalaı da, shyǵaramyz degen senimmen shofer ekeýmiz jónep otyrdyq.

Qaryn ash, ózimiz myqtap tońǵanbyz. Endi kúılenip, jan shaqyryp almasaq, oǵan deıin basqa dúnıe qarań.

Birinshi Almatynyń vokzalynan bir-aq shyqtyq.

29

Jaz. Demalystamyn. Jylyna jalǵyz ret beriletin demalysty, múmkin, bolǵanynsha durystap, paıdaly ótkizý jóninde kóp oılap, bas qatyryp jatatyn kez emes. Jaspyn, kúsh-qýatym azaımaǵan. Densaýlyǵym myqty.

Kýrort, sanatorıı degen sózderdi júre tyńdaımyn.

Turýǵa, azyn-aýlaq jumys isteýge qolaıly baspanam bolsa, kýrort degen, men úshin, mine sol.

Mezgilimen toıyp tamaqtansam, mezgilimen uıyqtasam, kýrort degen men úshin, mine sol.

Deni saý, jas adamǵa basqa ne qajet?

* * *

Óstip demalysymdy, ózimshe tamasha ótkizgen bop, shalqyp júrgen kezimde, bir kúni, jasy menimen teń-tus, kóńildes Aqtaqash kezdesip qaldy.

Aqtaqash áskerde ataqty 28 gvardıashy-panfılovshylar dıvızıasynda qyzmet etken. Ómirdiń ystyq-sýyǵyn bastan keship, ysylǵan alymdy, ójet jigit. Oldaǵy ádebıetshi. Ádebıetti tereń de, názik túsinedi. Syn-maqalalar jazady. Orystyń klasık jazýshylarynyń tom-tom kitaptaryn burqyratyp aýdaryp, aqshany qap-qap etip tabady. Joldastyqqa berik, mol qol, aqjarqyn.

Amandyqtan keıin:

— Ne janalyq bar? — dedim..

— Jańalyq sol — dóı bastyq bolyp kettik, — deıdi. Aqtaqash. Úlken betteri jalpıyp bir túrli qýana kúlimsireıdi. Tegi, ózine ózi rıza sekildi.

Men yntyǵyp;

— Qandaı bastyq?

— Kınostýdıanyń senarıa bólimine bastyq etip qoıdy.

— Quttyqtaımyn!

Bastyq bolǵam soń ózine jaqyn adamdarǵa shapaǵatyn tıgizýi qajet.

— Áı, sen jýrnaldy qoıyp, kelseńshi bizge, — dedi Aqtaqash. — Maǵan bir redaktor kerek. Qazaqshaǵa aýdarylatyn fılmderdiń tekstin redaksıalaısyń. Jumysy jeńil. Jylyna, ne bári, on shaqty fılm aýdarylady. Qalamaqy deıtin bizde jeterlik. Óziń de aýdarasyń. Sosyn, kınostýdıa qalanyń shetinde óziniń qyzmetker, jumysshylaryna arnap, fınskıı úıler salyn jatyr. Sodan úı alyp berem.

Meılinshe aqkóńil Aqtaqashta bósińkirep sóıleıtin minez bar. Men óıtem, men búıtem deýinen sol baıqalady. Degenmen isteımin degenin isteı alatyn jigit. Onyń tóbemnen úıip-tókkemn kóp jaqsylyǵynyń ishinen «úı áperem» degen sózi óte unap ketti de, oılanbastan:

— Maqul,— dedim.

Orystyń maqaly bar emes pe: «chelovek ıshet gde lýchshe, a ryba gde glýbje».

30

Sóıtin kıno qyzmetkeri bolyn shyǵa keldim.

Meniń kınomatografıamen istes bolýym sonaý soǵys kezinen, ataqty kınorejısser Sergeı Eızenshteın Almaty mańynda «Ivan Groznyı» kınofılmim túsirip júrgen ýaqyttan bastalatynyn oqýshy umyta qoımaǵan shyǵar. Mine endi dám aıdap, Aqtaqash sebep bolyp, kınomen jáne toqaılasyp otyrmyn,

Arty nemen tynatynyn bir qudaı ózi bilsin.

Aqtaqash bastyǵym ekeýmiz bir kabınette. otyramyz. Onyń stoly, árıne, tórde. Meniki bosaǵada.

Onyń stoly, árıne, eki týmbaly. Meniki bir týmbaly. Bastyq pen oǵan baǵynyshty qyzmetkerdi betpe-bet qatar otyrǵyzyp qoıý, nemese túr-túsi birdeı stolǵa otyrǵyzyp. qoıý — ol ábestik bolar edi. Jurt, sosyn, bastyq kim? Bastyq emes kim — qalaı aıyrady?

Bastyǵym ne jumys atqaratynynda meniń sharýam shamaly. Al óz mindetim qazaqshaǵa aýdarylǵan fılmderdiń tekstin qaraý. Sony redaksıalaý.

Kıno ár elde, ár tilde túsiriletini belgili. Keıipker basqa tilde sóıleıtin sóz qazaqshalanǵanda dál sol kódemde bolýy shart. Qazaq akter aıtqan kezde fılmdegi geroıdyń aýzynyń qımyl-qubylysyna, múmkin bolǵanynsha, saı kelýi qajet. Maǵan qoıylatyn bar talap mine, osy. Aqtaqashtyń bylaı, bylaı et dep kórsetýimen jáne rejıserdiń azdy-kópti járdemimen men bul jumysty az ýaqyttyń ishinde dóńgeletip ákettim.

Jazýshylardyń birdeı bolmaıtyny sekildi aýdarmashylar da birdeı emes.

Jaqsy aýdarmashy aýdarǵan tekstin redaksıalaý, árıne, jeńil, tipti qyzǵylyqty. Odan kóp nárse úırenýge bolady. Al nashar aýdarmashy aýdarsa, azap.

* * *

Kınostýdıada burynnan kele jatqan, qalyptasqan bir qyńyr tártip, durysy tártipsizdik bar eken. Dýbláj jasalynatyn fılmniń tekstin kez kelgen aýdarmashy aýdarýyna bolmaıdy, Kınematografıa mınıstrligi bekitken, eshkim qol suǵýǵa bolmaıtyn tizim bar. Aýdarmashylar tizimi. On shaqty adam. Fılm tekstin tek solar aýdarýǵa pravoly.

Ol tizimdegiler kimder? Kil yǵaı men syǵaı suryptalǵan tańdaýly aýdarmashylar bolar? Joq, olaı emes. Shetinen kezdeısoq jandar. Keıbireýleriniń muryndaryna kórkem aýdarmanyń ıisi baryp ta kórmegender. Ondaılar fılm tekstin aýdarýdy tvorchestvolyq eńbek dep qaramaıdy. Ońaı aqsha tabýdyń kózi retinde qaraıdy.

Nantabar haltýrshık kádimgi.

Meniń júıkemdi tozdyratyndar mine solar. Olardyń shatpyraq nashar aýdarmasyn bastan-aıaq talqandap, qaıta isteýmen bolam. Azabyn men tartam.

Neni de bolsa buzyp, qaıta isteý, árqashan, azap.

Eger bılik mende bolsa, aýdarylatyn tekstin tek qolynan is keletin jaqsy aýdarmashylarǵa berer edim. Bılik, biraq, mende emes. Keıde, tipti, Aqtaqashta da emes. Aýdarylatyn fılmniń tekstisi bizdiń bólimge dıreksıa arqyly kelip túse-di. Bastyqtardyń biriniń qolymen «osyny pálenge aýdarýǵa berińiz» degen sálem hat tirkelip, qosa jetedi. Júregińnis túgi bolsa, sen ony tyńdamaı kór. Nashar aýdarmalar dúnıege mine osylaı keledi.

Tas bolyp qalyptasqan, iske kesel álgi tártipti men buzdyra almaı álekpin.

Ýaqyt ta, eńbek te zaıa ketetin, aqylǵa syımaıtyn budan basqa da artyq áýre-sarsań dýblájdyń tóńireginde jeterlik.

Kınostýdıanyń dırektoryna men birneshe ret kirip, aıttym osy jaıdy. Joq, kónbeıdi.

Aqtaqashqa aıtsam, ol da qoldy bir-aq silteıdi:

— Qursyn, men de talaı aıtqam. Tyńdamaıdy, — deıdi.

Qalyptasyp, oryn teýip qalǵan. bir keleńsizdikti ózgertý úshin, keıde, on aqyldy bastyń áli kelmeıtinin óz kózimmen kórdim.

31

Sol kezde jańadan qurylǵan, aty dardaı Kazak SSR Kınematografıa mınıstrligi deıtin bolǵan. Biraq ol kóp jasamady. Birazdan soń joıyldy. İsteıtin, tyndyratyn isi bolmasa, joıylmaǵanda qaıtedi?

Mınıstrlik bolǵan soń daǵaradaı zor keńse, mol apparat.

Mınıstr Jaqypov.

Onyń orynbasarlary...

Respýblıkada jalǵyz ǵana kóterem kınostýdıa bar. Ol — men kyzmet istep júrgen «Kazahfılm». Jylyna ne bir, ne eki tolyq metrajdy fılmdi kúshenip, áreń, jasap shyǵarady. Álgi atalǵan dardaı Kazak SSR kınematografıa mınıstrligi mine-osy jalǵyz stýdıany basqarý úshin qurylǵandaı edi.

Óıtkeni, mınıstr de, onyń orynbasarlary da kúni boıy kınostýdıadan shyqpaıdy.

Aıyna bir ret «Sovettik Qazaqstan» atty kınojýrnal jasalynady. Omy mınıstr ózi kelip qabyldaıdy. Orynbasarlary shubap sońynda.

Olardyń sońynda bizdiń óz basshylarymyz.

Hronıker — operatorlar kolhoz-sovhozdardan, zavod-fabrıkalardan sújetter túsirip alyp keledi. Ony qarap, talqylaýǵa da mınıstr Jaqypov ózi katysady. Ózgelerdi bas basyna túgel sóıletip, eń sońynan shirenip ózi sóılep, pikir aıtady.

Túsirilip jatqan kórkem sýretti kınofılmniń materıaldaryn mınıstr kún ara ózi kelip kóredi.

Dýbláj jasalǵan fılmdi ózi qabyldaıdy.

Bárin de mınıstr ózi... ózi... ózi...

Mınıstrlikte bas redaktor, jaı redaktor dep atalynatyn tvorchestvolyq qyzmetkerler jetkilikti. Solar atqarýǵa tıisti jumystyń bári-bárine Jaqypov ózi aralasady.

Bul onym, iskerliginen týǵan nárse emes edi. Basqadaı isteıtin is bolmaǵandyqtyń saldary edi. Kózi qara deni saý adam uzaq kúnge keńsede qol qýsyryp, qalaı qarap otyrsyn?

* * *

Dýbláj jasalynatyn fılmniń qazaqshalanǵan tekstin áýeli mınıstrliktiń bas redaktory qaraıdy. Sosyn mınıstr ózi qarap, bekitedi.

Mınıstr bekitpeıinshe tekstiń óndiriske jiberýge bolmaıdy.

Jaqypov buǵan erekshe mán berýshi edi. Esiginen tórine at shaptyrym zor kabınette ekeýden-ekeý ǵana otyrmyz. «Biz bitpeıinshe, eshkim kirmesin» dep, esik aldyndaǵy hatshy qyzǵa eskertip qoıady.

— Al, oqy.

Men qazaqshalanǵan teksti jaılap oqı bastaımyn. Jaqypov onyń orysshasyn qýalap, qarap otyrady. Kúdik alǵan tusta «Toqta!» deıdi. Toqtaımyn. «Osy ózi qalaı? Durys aýdarylǵan ba?» «Durys». Qolyndaǵy dobaldaı qyzyl qaryndashpen jańaǵy kúdikti sózdi mınıstr dóńgelektep qorshaıdy. Al qorshaýǵa kelmeıtin bútin bir sóılem bolsa, astyn qalyńdap turyp syzady da, oılanady.

Ne oılaıtynyn qudaıym ózi bilsin.

Álden ýaqytta:

— Qara! Osy arany jáne bir ret durystap qara — deıdi.

Men tek kóńil úshin:

— Maqul! — deımin.

Áıtpese qaraıtyn túgi de joq.

Jaqynovtyń jasy elýdi ortalaǵan. Bet-júzi ystalǵan balyq tárizdi cap sary, úlken kartop muryndy, shegir kózdileý adam. Minezi buıyǵy, jabyq. Sózdi yńyranyp, báseń daýyspen aıtady. Ózgeniń de sabyrmen, báseń sóılegenin unatady. Bireý dabyrap, qatty sóıleı bastasa, mańdaı terisi qatparlanyp jaqtyrmaıdy. «Jaı, jaı sóıle» dep, qolymen basyp, eskertý jasap otyrady.

Bip fılmniń tekstin qarap shyqqansha bir kún ýaqyt ketedi. Mınıstrge esinep zerikpeý úshin bir kúndik jumys tabylady.

Ábden sońynan:

— Qara! Jáne bir ret jaqsylap qarap shyq. Qate ketip qalyp júrmesin, — dep, eskertedi mınıstr.

Men tez ketýge asyq bop:

— Maqul, — deımin.

* * *

Aqtaqashtaı bastyǵy bar adamda, shirkin, arman joq. Qyzmetke erte keldiń, kesh keldiń demeıdi. Bir jerde sharýań bop, ketip qalsaq, nege ketip qaldyń dep, teksergendi bilmeıdi.

Óıtkeni, Aqtaqash ózi solaı.

Keńsede qadalyp otyryp alý ol úshin jat. Jazylyp, talqylanyp jatqan senarı, birinen soń biri túsirlip jatqan kınofılm bolmaǵan soń, nesine otyrady? Saǵat erteńgi on-on birde keshegi ishken araqtan basy meń-zeń bolyp, kózderi qyzara isip, keńsege qyzmetke áıteýir kelgen bolady. Sosyn, osyndaǵy ózine uqsap, eki qoly aldyna sımaı, ne isterin bilmeı zerikken rejıser, operatorlardyń birimen kabınettiń esigin tars jaýyp, otyryp alady da, shahmat oınaıdy.

Ýaqyt zymyrap etip jatady.

Jalaqy toqtamaı, ol da júrip jatady.

Saǵat túski bir bolady. Úzilis. Shahmattan jalyǵa bastaǵan Aqtaqash kóziniń qıyǵymen maǵan qarandy. Redaktorym, qalyń qalaı? Bas jazatyn birdeme-sirdemeń bar ma degeni.

Men bar, joǵyn bildiremin. Aqtaqash ózi de qur qalta emes, árıne. Keńseden bylaı taman ońasha shyqqannan keıin ekeý ara búdjettiń naqtyly kólemi aıqyndalady. Tartyp jónelemiz. Sol mańǵa jaqyn kók bazardy tóńirekteı qonǵan restoran, syrahanalardyń birinen bir-aq shyǵamyz.

Qazirgideı tús kezinde qaltańdaǵy aqshaǵa tamaq taýyp ishý azaptyń azaby. Qaıda barsań qaptaǵan halyq. Esikten kirý kezek. Stolǵa otyrý kezek. Zakaz berý kezek.

Kıim sheshý, kıiný ol da kezek.

Bótekeni tompıtyp, áldenip shyqqansha, qyzmettiń sońy bolady. Aqtaqash ta, men de keńse baryp endi umytamyz. Árqaısymyz ózimizge tıesili avtobýs aıaldamasyna qaraı, júgire basyp, aldy-artymyzǵa qaramaı, asyǵyp ketip bara jatamyz. Osyndaı adam azdaý kezinde qala shetindegi úıimizge aman-esen jetip alýǵa tyrysamyz.

Áıtpese, endi az keshiksek, jurt jumystan jappaı shyǵa bastaıdy. Siz sol kezde Almatynyń tramvaı, avtobýsyna otyrady ekem dep, oılamańyz da, dámelenbeńiz. Kúshine, shyntaǵynyń úshkirligine sengender ǵana otyrady. Paltolarynyń túımeleri tas bolyp, myqty qadalǵandar ǵana bul kezde tramvaı, avtobýsqa qoryqpaı mine alady.

32

Shynymdy aıtsam, kınodaǵy qyzmetim kóńilimdegideı bolmady. Budan, qaıta, jýrnalym táýir edi. Biraq, jan baǵý, semány asyraý qajet. Jurttyń bári-aq sol úshin jumys istep júrgen joq pa?

Aqtaqashtyń «páter alyp beremini» qur sóz boldy.

Kııoǵa qyzmetke kelgende kergen bir ǵana jaqsylyǵym — ol úlken qyzym Jamaldy mekemeniń balalar baqshasyna ornalastyrdym. Soǵan da raqmet. Janarjanym áli sol Pavlodarda ájesiniń qolynda. Biz, Zaǵıpa ekeýmiz, Janarjandy ábden saǵynyp bittik. Enem kúshpen tartyp alyp ketkendeı qaıǵylanyp, ázer shydap júrmiz. Erte de, kesh te Janardy áńgimeleımiz. Shybynym, ne qyp júr? Naýqastanyp qalmady ma? Papasy men mamasyn oılaı ma eken? Áı, qaıdan oılasyn.

Osy jazda, demalys alysymen, Zaǵıpa ekeýmizde Pavlodarǵa Janarǵa tartyp jónelýden ózge arman da, jospar da joq.

33

Kók pen jerdiń arasyn jańǵyryqtyrǵan tyn, jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý deıtin uran shyqty. Jazýshyǵa qatysy joq uran bolmaıdy. Jazýshy bilek túrip aralaspaıtyn naýqan bolmaıdy.

— Al, jazýshylar, attanyńdar! Qazaqstannyń tyń ıgeriletin oblystaryna baryp, ocherkter, óleńder, áńgime-sýrettemeler jazyp ákelińder!

Jazýshy partıanyń soldaty. Bundaıda qoldy shekesine alady da:

— Qup! — deıdi.

Júreksinińkiresem de, bul kezde men de ózimdi jazýshymyn dep, aıta bastaǵam. Jazýshylyq bıletke qolym jetken. Juqaltań da bolsa eki-úsh kitaptyń avtorymyn. Ádebıetke, ádebıetshilerge qatysy bar dúrmek iske óńmendep, ózim tilenip aralasatyn minezim de joq emes.

Men de baraıyn! Men de jazyp ákeleıin!

Men Pavlodar oblysyna baratyn boldym. Ádeıi attaı qalap, surap aldym. Óıtkeni, onda Janarjanym bar. Naǵashyma da baraıyn, taıymdy da úıreteıin demekshi mynadaı sáti kelip qalǵanda eki sharýany birden tyndyryp qaıtpaqshymyn. Ári Jazýshylar odaǵynyń tapsyrmasyn oryndaımyn. Iaǵnı, ocherkter jazyp ákelem. Ári saǵynyshtan óle jazdap júrgen Janarjanymdy kórip, súıip-qushyp, maýqymdy basyp qaıtam.

* * *

Jıyrma kún zymyrap óte shyqty. Tyńǵa kelýdegi Jazýshylar odaǵy júktegen mindet birshama oryndaldy. Jalpy atyn «Tyńǵa sapar» dep atap, taram-taram kelemdi ocherkter jazýǵa kiristim. Bitken bas jaǵy oblystyq gazetke basylyp ta shyqty.

Almatyǵa «Qazaq ádebıetine» jáne jiberdim.

Endigi betalys Janar.

Bir jarym jyldaı kórmeı, saǵynǵan qyzyma bazarlyqty úıip-tógip aparmaqshymyn. Pavlodarda aralamaǵan dúken qaldyrmadym. Kámpıttiń túr-túrinen kótergenshe aldym. Úlkendigi kishigirim baladaı, keýde tusynan qysyp qalsa, aıýsha gúj etetin, kókjasyl maýytydan istelgen oıynshyq aıý satyp aldym.

Pavlodardan aýdanǵa pochta tasıtyn júk mashınasymen tartyp kele jatyrmyn. Oı, qandaı baqytty edim. Arada tórt-bes saǵat ótkende, tús aýa, Janarjanymnyń qasynda bolam.

Áne, aýyl qarasy da kórindi. Mashına enemniń úıiniń aldyna toqtady. Janarǵa dep alǵan bazarlyq bir top nárselerimdi artyna-tartyna qushaqtap, kabınadan túseıin dep jatyrmyn. Búkil ón-boıymmen kúlimsirep, sheksiz baqytty edim.

Aldymnan Janarym júgirip shyqpaǵanyna tańyrqaǵandaımyn...

Esik aldyna biraz aýyl adamdary jınalyp qalǵan. Áıel, bala-shaǵalar. Men buǵan mán bermedim. Bundaǵy jurt áli kórip, bilmegen almatylyq kúıeý balanyń, ıaǵnı, meniń kele jatýymdy estip, áýestikke jınalǵan kórshi-qolań bolar dep, oıladym.

Iapyr-aý, enem men Janar nege kórinbeıdi? Úıge tyǵylyp, otyryp alǵandary nesi?

Kóktem shyǵar kezde Janarǵa posylkamen kapúshondy qyzyl maýyty palto jibergen edik. Jan-jaǵyma alaqtap qarap, qyzyl paltoly bala izdep, taba almaımyn.

Mine syrt esikten kirýge taqadym. Maǵan jol berip, bosaǵanyń eki jaǵyna eki jarylyp, únsiz turǵan áıelderdiń bireýi sol kezde aldymdy orap, meniń qolymdaǵy zattarǵa kelip jarmasty. Álginiń qarasam, óń-túsi sýyq. Kózderinde móltildep, jabysa qalǵan jas bar. Júregim sý etti de, úıge tez adymdap, kirip keldim.

Tór úı bos. Tór aldyna qonaq keletinin bilip, tekemet, kórpe tóselgen. Jan alǵysh ázireıilden qashyp tyǵylǵandaı bosaǵadaǵy bir kisilik tósektiń ústinde enem jalǵyz ózi bir ýys bop, búrisip, únsiz otyr.

Janar kórinbeıdi...

Sorlaǵanymdy jańa bildim. Janardy qushýǵa daıyndap kelgen qushaǵymmen qara jerdi qusha ókirip, tór aldyna qulaı kettim...

Qyzylsha shyǵyp aýyryp, Janar osy jýyrda sodan qaıtys bolypty. Sýyq habar sýmańdap Almatyǵa jetkende, men munda tyń aralap júrmin.

34

Arada birneshe aı ótken.

Bir kúni keńsede kyzmet istep otyrsam, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń redaktory, aqyn Sarybaev telefon soǵyp

— Áı, sen bizge kelip ketseń, qalaı bolady? — deıdi.

— Baraıyn.

Keldim. Sálemdestim. Otyr dep, bet aldynan oryn usyndy. Amandyq surasty. Sosyn, tegenedeı úlken betine jalpıa qonǵan jumsaq maı murnynyń tanaý-tanaýyn shuqyp, sozǵylap aldy da:

— Seniń osy ońtústikpen qandaı baılanysyń bar? — dep surady.

— Qaı ońtústik?

— Osy ózimizdiń, Qazaqstannyń ońtústigi.

— Eshqandaı da baılanysym joq.

Sen el jaqta bolmap pa ediń?

— Bolǵam. Burnaǵy jyldyń arǵy jyly, ınstıtýt bitirgenniń sońynan, bir jyldaı baryp, muǵalim bolǵam.

— E! Qaı jerde muǵalim boldyń?

— Qorǵan deıtin aýylda.

— «Dostaryń» kóp boldy ma sonda?

— Adam bolǵan soń dosy da, qasy da bolatyn shyǵar.

— Endeshe sol Qorǵannan seni «jaqsy kóretin» bir top muǵalim seniń balalarǵa arnalǵan óleńder jınaǵyńa syn jazyp jiberipti. Má, oqyp kór.

Dápterdiń tórt betine ádemi jazýmen tasqa basqandaı etip jazylǵan, uzaq hat. Yntyǵyp, kózimdi jyldamdata júgirtip, oqı bastadym. Biz pálen aýdannyń pedagogteri, pálen deıtin aqynnyń balalarǵa arnap basylǵan pálen deıtin kitabyn oqyp tanystyq. Kitap bizdi tań qaldardy. Balalarǵa eshqandaı tálim — tárbıe bermeıtin zıandy kitap ekenine kózimiz aıqyn jetti. Qaı óleńin alsaq ta ıdeıalyq qatege toly. Bizdiń sovettik ómirimizdiń, baqytty ómirimizdiń, baqytty oqýshy-pıonerlerimizdiń obrazy kórinbeıdi...

Hat sóziniń saryny mine osylaı. Salǵan jerden-aq meniń kitabymdy tólep, jamandaý bolyp barady. Azdy-kópti qısyndyryp, dáleldep te jamandaý emes. Tıse terekke, tımese butaqqa den, qara kúıe balshyqty sheńgeldep ań men jaqqa ústin-ústin atqylaý. Shyǵarmadan góri ony jazǵan avtorǵa óshigip, bálem, seni me dep, tistenip, kijingen bireýlerdiń is-qylyǵy.

Buny kim jazdy eken dep, hatty oqyp bitirisimen, sońyna qaradym. Sóıtsem, bireý emes, ekeý emes, baqandaı. jeti adam k,ol qoıypty. Jeti muǵalim. Katardaǵy jaı muǵalimder emes, kil ataq-laýazymy bar «myqtylar». Mektep dırektorlary, zavýchtar...

Eń birinshi famılıa «Sh. Álibekov. Mektep dırektory. Respýblıkaǵa eńbegi sińgen oqytýshy».

Oý, toqta! Álibekov? Tanys famılıa ǵoı! Álgi... álgi Kókózektegi Álibekov emes pe? Basy jylannyń basyna. uqsaıtyn? «Shyraq, Albanǵa da, basqaǵa da bizdiń aýylda oryn joq», dep, Zaǵıpa ekeýmizdi qabyldamaı qoıatyn Álibekov emes pe?

Iá, sol. Sonyń tap ózi.

Hattaǵy ekinshi famılıa «J. Jaqybaev. Mektep dırektory». Bul da tanys.

«R. İlásov. Mektep oqý isin basqarýshy». Bul da tanys, Bárin de bilem. Bárin de tanımyn. Ózimniń bir kezdesi aıtysyp, tartysatyn jaýlarym. Meni muǵalimdik qyzmetten solar qýǵan.

— Men myna adamdardyń bárin de bilem, — dedim Sarybaevqa.

— Qalaı bilesiń?

Qalaı biletinimdi aıtyp berdim. Aqyn-redaktor qabaǵy salbyrap, erni dúrdıip, soǵysta jarqyshaq tıip, kemtar bolyp qalǵan qolymen ıegin tirenip, uıyp tyńdady. Sosyn, tańdaıyn tilimen shyq-shyq qaǵyp, basyn qınala shaıqap aıtqany:

— Báse. Tegin hat emes ekenin men birden bilip edim. Endi bári de túsinikti boldy. Áı, páleqorlar áli de kóp-aý!

35

Álgi hat meniń basymnan talaıǵa deıin shyqpady. Oılap ketsem, ne kúlerimdi, ne ashýlanarymdy bilmeımin. Oıpyraı, qandaı las nárse! Kim uıymdastyrdy eken? Álibekov pe? Áı, sol shyǵar. Ádebıetshi. Kórkem shyǵarmaǵa dórekileý bolsa da, azdy kópti taldaý jasaý qolynan keledi.

Jaqybaev, İlásovtardyń qolynan kelmeı qalsyn.

Sol Qorǵandaǵy aýdandyq oqý bóliminin meńgerýshisi Ámirovtyń sheshesiniń maǵan: áı, balam, Álibekov ol jaman adam. Oǵan jolama, aýlaq júr dep, zarlap, aıtyp otyratyn sózderi esime keledi.

Kempir sóıtsem, birdeńeni bilip zarlaıdy eken ǵoı.

Álibekovter jamandaıtyn jınaqta bas-aıaǵy eki shýmaq «Masa» deıtin ázil óleń bar-tyn.

Bolattyń betine
Bir masa qondy.
Tyrsıyp, toıyp,
Qyp-qyzyl boldy.
Tistenip turyp,
Shertip kep qaldym.
Masa óldi,
Bolatty
Jylatyp aldym.

Páleqorlar osy óleńdi bylaı taldaıdy: Bolat ol sovet balasy. Al onyń, sovet balasynyń, qanyn sorýshy kim? Kádimgi jaı masa ma? Joq, jaı masa emes. Avtordyń masa dep, búrkep aıtyp otyrǵany qanaýshy tap — kapıtalıser. Eki beti torsyqtaı sovet balasynyń qanyn aqyn jaýyz kapıtalıserge sorǵyzdyryp qoıǵan.

Óleń Bolattyń jylaýymen bitedi. Osynda qandaı tárbıelik mán bar? Sovet balasyn jaınatyp, kúldirip kórsetýdiń ornyna onyń kózinen sorasyn aǵyzyp, botadaı bozdatyp qoıý avtorǵa ne úshin qajet bolǵanyn biz. pedagogtar túsine almadyq.

36

Arada bir jyl ótken. Kóktem. Maı aıy. Meniń qyzmet ornym bul kezde taǵy ózgergen. Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń organy «Qazaq ádebıeti» gazetinde bólim bastyǵymyn. Kınostýdıamen hosh aıtysqam. Qara! Taǵy bir ret jaqsylap qarap shyq. Qate ketip qalyp júrmesin dep, óziniń kóleńkesinen qorqyp, pále joqta pále kútip otyratyn Jaqypov mınıstrmen qosh aıtysqam. Biz, jas talap ádebıetshiler, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy atalatyn mekemege stýdent kezimizden áýes edik. Osy bosaǵada ótetin ádebıetke qatysy bar jınalys-talqylaýlardyń birin qur jibermeımiz. İzdep, suranyp júrip qatysamyz. Álgi atalǵan, biz úshin bedeli zor mekemede qyzmet isteıtinderdi naǵyz baqytty jandar sanaımyz.

«Qazaq ádebıeti» gazetiniń redaktory Sarybaev bizge qyzmetke kelesiń be degende men, shynymdy aıtsam, tóbem kókke jetip, qýandym. Óıtpeı she? Ózim arman etetin, ár kelgende tabaldyryǵyn júreksine attaıtyn mekemeniń tól qyzmetkeri bolýdan artyq men úshin dáreje bar ma?

Gazettiń bólim bastyǵyna shaqyrdy. Rızamyn. Odan úlkendi ózim de dámetpeımin.

Sóıtip, «Qazaq ádebıeti» gazetinde qyzmet jasaımyn.

Tańerteńgilik ýaqyt. Bólmede jalǵyz ózim. Jaılap esik ashyldy. Kepkasyn sheship, qolyna ustap alǵan, tolyqsha, qyzyl shyraıly balan jigittiń júzi kórindi. Aıaǵyn qoryna batylsyzdaý basyp kirip keledi. Maǵan jaqyndap, kúlimsireı tústi de:

— Aǵa, salamatsyz ba? — dedi.

Redaksıaǵa kúnine talaı adam kelip, ketedi. Sonyń bireýine sanadym da, men onymen resmı amandastym.

Keń balaq shalbaryn túrińkirep, meniń bel aldymdaǵy oryndyqqa jaılap otyryp jatyp:

— Aǵa, siz meni tanymadyńyz ba?

Men eleń etip, jas jigittiń júzine qaıta qaradym. Biraq esime túsire almadym.

— Men Qalımyn ǵoı...

— Qaı Qalı?

— Qanysha jeńgemniń tátesiniń balasy... Baljannyń.

— Óı... eı... sen sol Qalımysyń?

Jas jigit odan beter yrjıyp kúledi.

Meniń kóz aldymda soǵystan burynǵy sonaý jyldar: arbamen Sársebek aǵaıym, Qanysha jeńgem, men úsheýmiz Bógen aýdanyna, Qanysha jeńgemniń ápkesi Baljandarǵa qonaqqa barǵanymyz elestep keldi. Qalıdy alǵash ret sonda kórgem. Bes-alty jasar kishkene bala bolatyn. Biraq pále bala edi, Meni Ǵalıaǵa jolatpaı, ekeýmizdi sóılestirmeı, jynymdy keltirýshi edi. Endi mine, zińgitteı jigit.

— Oı, Qalı-aı, á! Qalaı tez óskensiń?

— Óstik qoı, aǵa.

Qalıdyń sol bala kezdegi minez-qulqyn esime alyp, basymdy eriksiz shaıqap, kúlemin.

— Áke-shesheń aman ba?

— Aman.

— Ne isteıdi?

— Ne istesin. Ekeýi de qartaıdy.

— Ǵalıa qaıda?

— Ǵalıa tátem myna Jambyl aýdanynda muǵalim ǵoı...

Osyny aıtyp, Qalı qunjańdap, pedjaginiń ishki qaltasyna qol sala bastady. Konvertine adres jazylmaǵan hat alyp, maǵan usyndy:

— Mynany Ǵalıa tátem berip edi.

Júregim shymyr ete qaldy. Tanys jazý kózime jyly ushyraı ketti.

«Erkin, amansyń ba?

Men seniń gazette qyzmet isteıtinińdi biletin em. Áńgime, maqalalaryńdy oqyp turam. Myna bala meniń inim, biletin shyǵarsyń. KazPı-diń til-ádebıet fakúltetine oqýǵa túsken. Óleń jazýmen áýestenedi eken. Saǵan alyp baryp, kórseteıin dese, uıalatyn tárizdi. Birdeńege jaraıtyndary bolsa, aqylyńdy aıtyp kómektesersiń.

Al men jaıly bilmek bolsań, men osy mańda muǵalimmin. Jalǵyz turam...

Basqa jańalyqtardy Qalıdan estip bilersiń.

Ǵalıa»

Hat sózi osy.

Jalǵyz turamy qalaı? Kúıeýi qaıda?

Kalıdan birden suraýǵa yńǵaısyz kórdim de, basqa jaqtan oraǵyttym:

— Ǵalıany JenPI-de oqıdy dep estigen em. Ol ony bitirgen eken ǵoı?

— Bitirgen. Kúıeýi men ekeýi qyzmetke bir jerge barǵan. Jýyrda bir aıdaı boldy, kúıeýinen ajyrasyp ketti.

— Nege?

Kalı qınalǵan túrmen aıta bastady:

— Kinálaý eki jaqtan da bolsa kerek... Ǵalıa kúıeýine ishesiń deıtin kórinedi... Al anaý bala tappaısyń deıtin sekildi...

Túsinikti. Endi qazbalamasam da bolady. Baqytsyz semálarda jıi kezdesetin dramanyń bir túri.

Ǵalıanyń hatty tekten tek jazyp otyrmaǵany belgili edi. Qalıdyń aqyndyǵyna aqyl aıt, kómektes deýi, árıne, syltaý. Maǵan óziniń qazirgi jaı-jaǵdaıynan habar bergisi kelgen ǵoı. Jalǵyz ekenin, baıaǵy qyz kezindegideı basy bos ekenin bildirmek...

Men onyń kúıeýinen ajyrasqanyna, shynymdy aıtsam, renjigem joq.

— Ǵalıa kázir qaı jerde?

— Shilikti deıtin qystaqta.

— Sen baryp turamysyń?

— Demalys saıyn baram.

— Bul aradan onda avtobýs qatynaı ma?

— Uzynaǵashqa qatynaıdy. Al odan ary sol jerdiń óz avtobýsy júrip turady.

— Tamasha. Sen aldaǵy demalysta barasyń ba? Ekeýmiz birge barsaq?

Kalı qýanǵannan eńsesin kóterip aldy:

— Maqul. Birge baraıyq.

37

Kalı ekeýmiz Uzynaǵashtamyz. Osy aranyń Shiliktini basyp ótetin jalǵyz esikti saldyrlaq kene avtobýsyna talasyp-tarmasyp, ázer mindik. Búgingideı demalys kúni jol júrýshiler kóp. Kópshiligi aýdan ortalyǵynda bazar bazarlap, kaıtyp bara jatqan, kil qorjyn-keshek, býynshaq-túıinshek arqalaǵandar. Avtobýstyń qarasy kóringen kezde qańtarda pishen kórgen ash qoılarsha japa-tarmaǵaı lap qoıysty. Kezek byt-shyt boldy. Kúshi, ebi jetkender minip jatyr.

Áýelde sasqalaqtasaq ta, jaǵdaıdy tez barlap aldyq ta, biz de qarap qalmadyq. Jas ekenimizdi, kúsh-qýatymyzdyń moldyǵyn biz de kórsettik. Avtobýstyń art jaǵynan bolsa da, qysylysyp, oryn alyp úlgerdik.

Dúnıe júzindegi eń kónbis, eń demokratıashyl avtobýs, sirá, osy bolar. Bir de adam qalmastan túgel mindi. Keıbiri múldem jabylmaıtyn bolǵan kemtar terezelerden shań burq-burq kirip, dalanyń buralań jabaıy jolymen, mine endi, or qoıandaı orǵytyp kele jatyr. Bireý túsem dese, kilt toqtaı qalady. Jol boıy adam kezdesse, otyrǵyzyp alady.

Ý-shý naǵyz bazar avtobýstyń ishinde.

Biz de qur qol emes edik. Aýyldyq jerdiń syryn biletin men mana jolǵa shyǵar aldynda Almatynyń Kalının kóshesinde jýyrda ashylǵan, qaladaǵy eń maqtaýly gastronomǵa soqqam. Ǵalıa biz barǵanda aıaq astynan qonaq kútýdiń qamyn istep, asyp-saspasyn dep, bir qoıdyń sanyn, birneshe bótelke táýir sharaptar satyp alǵam. İshinde ne baryn, ázirshe, tek ózim ǵana biletin zildeı kishkene qara chemodan osy kele jatqanda Qalıdyń qolynda.

Mynaý mine Shilikti.

Avtobýsqa miner kezdegi azaptan túser kezdegi azap kem bolǵan joq.

Ǵalıa sovhozdyń muǵalimder úshin salǵan, árqaısy eki páterli, karkas úıleriniń birinde turady eken. Qystaqtyń sheti. Syrtta esik aldynda baltamen tońqańdap, otyn jaryp jatqan ústine keldik. Meni kerip, kózderi jyltyraı kúlimsiredi:

— E, seni munda kim shaqyrdy?

— Shaqyrmasa, kelmeı me eken? Saǵan qonaqqa keldim.

— Biz bul kúnde qonaq qabyldamaıtyn bolǵanbyz.

Baıaǵyda, stýdent kezimde, Ǵalıanyń úıinen sen meniń erkime kónbediń dep, ashýlanyp ketkenim esime keldi.

— Buryn da qonaq qabyldap qaryq qylǵanyńdy kórmegen tárizdimin, — dedim.

Qaı maǵynada aıtylǵan sóz ekenin Ǵalıa, árıne, túsindi.

Baıaǵy Erkin, baıaǵy Ǵalıa emespiz. Qalıdyń kózinshe ashyq, erkin qaljyńdasamyz. Qalı da: «Sen aýlaq júr. Ápkeme jaman sózder aıtasyń» dep Ǵalıany menen qyzǵyshtaı qorıtyn baıaǵy qyzǵanshaq bala emes. Eseıgen, endi ózi jigit bolǵan. Ǵalıa ekeýmizdiń qaljyńymyzdy kaıta quptap, qýanǵandaı óńin tómen salyp, jymıyp kúlip qoıady.

Ǵalıa burynǵysynan kóp ózgeripti. Boıy alasaryp, beli jýandap, salpy etek aýyl áıelderiniń birine aınalypty. Ústine kıgen kıimderi de tym jupyny. Erni shyt-shyt jarylyp, bet-júzin usaq ájim basa bastaǵan.

Baıaǵy men biletinnen ózgermegen onyń aqyldy kózqarasy men ádemi kúlkisi.

Mańaıda bógde eshkim bolmaǵan soń:

— Sen óziń ne bop ketkensiń? — dep, Ǵalıanyń belinen qapsyra qushaqtap, silkip-silkip qoıdym. Ony saǵynyp, alyp ushyp jetkenimdi osylaı bildirdim. Degenmen, bulshyq etteri tyǵyz. Áli qany sýymaǵan salmaqty ystyq dene...

— Sen osy kúıeýińe súıip qosyldyń ba? Tek shyn aıt?

— Joq, súıgen joqpyn.

— Súımeseń nege tıdiń?

— Oǵan tosyn bir jaǵdaı sebep boldy.

— Qandaı tosyn jaǵdaı?

— Jáı... aqymaqshylyq...

— Dálirek?

— Dál aıtsam: onyń armıadan jańa kelgen kezi. Salt atqa minip alatyn da, aǵasy jylqy fermanyń bastyǵy, aýyl arasynda shapqylaýmen júretin. Bir kúni maǵan taýǵa raýǵash terýge baraıyq dedi. Men kelistim. Ekeýmiz bir atqa mińgestik te, bardyq. Elsiz taý. Belýardan shalǵyn. Mańaıda jan adam joq. Birazdan soń ol maǵan kóńil bildirip, jabysa bastady. Men, árıne, kónbedim. Ekeýmiz sol arada ábden alysyp-julystyq. Kıimderimiz dal-dul boldy. Onyń áreketinen, árıne, túk shyqpady. Aýylǵa men ashýlanyp, jaıaý qaıtyp keldim. Ol kelgen soń, jigitterge ótirik aıtyp, maqtanypty. Men Ǵalıany taýǵa alyp bardym, sóıttim-búıttim depti. Jigitter qandaı: shetinen áýmeser. Meni kórgen jerde aldymdy orap, kúletindi shyǵardy. Senseń, mine sol sebep boldy. Álgi ósek elge jaıylady eken, apam estıdi eken dedim de, tıe saldym.

— Tek sol ma?

— Sol.

— Dýra!

* * *

Ertesi. Tańerteńgilik mezgil. Osy aradan birinshi ótetin avtobýspen Qalı ekeýmiz Uzynaǵashqa, odan Almatyǵa qaıtpaqshymyz. Selonyń dál orta tusyndaǵy avtobýs aıaldamasynda turmyz. Ústine palto ma, plash pa kóne birdeńe kıe salǵan, uıqysy onsha qanbaǵan Ǵalıa kirbıip, bizdi shyǵaryp salyp tur.

Men onyń betin ońasha buryp, sybyrlap:

— Kelip turam, — deımin.

Jaýap berý ornyna Ǵalıa tańerteńgi salqyn aýadan tońazyǵan túrmen, eki qolyn jeńine tyǵa túsip, titirkenedi.

Keshegi kóńildi avtobýs kele qaldy. Adam taǵy da toly. Oryn art jaqtan ázer tabyldy. Jaıǵasyp otyryp jatyp, artyma burylyp qaradym. Ǵalıa sol ornynda áli tur. Kózi bizde — uzap bara jatqan avtobýsta. Nege ekenin qaıdam, ol maǵan dál osy sát japan dúzde nemese elsiz-kúnsiz aralda jalǵyz qalyp bara jatqan panasyz jandaı tym aıanyshty kórinip ketti.

---