InfoHub Logo

Serikhan Amangúl Serikhanqyzy
SHQO Tarbaǵataı aýdany «Bı Boranbaı atyndaǵy orta mektep» KMM
qazaq tili men ádebıeti pániniń İ sanatty muǵalimi, gýmanıtarlyq ǵylymdar magıstri

Oqýshylarǵa sapaly bilim berý qoǵamnyń qaı kezeńinde bolmasyn eń mańyzdy máselelerdiń biri. Ásirese, egemendigimizdiń irgesi berik qalanǵan qazirgi ýaqytta qazaq tili men ádebıeti pánin oqytýǵa artylar júktiń salmaǵy aýyr. Ol oqýshynyń óz ultynyń tili men dilin, mádenıetin, ádebıetin qurmetteı biletin sanaly azamat bolyp shyǵýyna birden-bir yqpal etetin faktorlardyń biri. Ádebıet arqyly oqýshynyń tanymy keńeıip, sóıleý mádenıeti joǵarylap, tildi meńgerý deńgeıi tereńdeıdi, týǵan eliniń tarıhymen, turmys-tirshiligimen jan-jaqty tanysady. Al bunyń barlyǵyn qazirgi zaman talaptaryna jaýap bere alatyn zamanaýı ozyq tehnologıalardy utymdy paıdalana otyryp meńgertý pedagogıkalyq prosestegi asa mańyzdy is. Ádebıet sabaǵynda oqýshyǵa kórkem shyǵarmany búkil bitim-bolmysymen meńgertý, túsindirý úlken izdenisti qajet etedi. Biz kóbinese shyǵarmanyń taqyryptyq-ıdeıalyq mazmunyna, obrazdar júıesine toqtalýmen shektelip qalamyz. Al onyń kórkemdik ereksheligin taldaýdyń ózi bir shyǵarmashylyq jumys. Máselen shyǵarmany oqyǵan oqýshy ondaǵy keıbir ádebı sózderdiń maǵynasyn túsinbeýi múmkin. Sol sebepti shyǵarmadaǵy jekelegen sózdermen jumys isteý qajet. Sonyń ishinde shyǵarmadaǵy sınonım sózderdi terip, olarmen jumys isteýdiń ózi: - shyǵarmanyń ıdeıalyq-kórkemdik mánin taldaýdy tereńdetedi; - oqýshylardyń til baılyǵyn molaıtyp, sheshen sóıleýge daǵdylandyrady; - oqýshylardyń aýyzsha jáne jazbasha sóıleý tilin damytýǵa kómektesedi; - shyǵarma tiliniń mánerliligi týraly uǵymǵa qosa, avtor tili, keıipkerler tili, jazýshy stıli sıaqty uǵymdardy meńgerýine yqpal etedi. Osy maqsatta jumys júrgizý úshin qazaq ádebıetiniń bas shyǵarmasy M.Áýezovtiń «Abaı joly» roman-epopeıasy alyndy. M.Áýezovtiń «Abaı joly» roman-epopeıasyn oqytýda ondaǵy sınonım sózderdi tolyq meńgertý oqýshynyń shyǵarmany tereń zertteı, zerdeleı, muqıat oqýy úshin asa qajet istiń biri.

Zertteý jumysynyń kezeńderi:

1 kezeń. Baqylaý jáne anyqtaý tájirıbesin júrgizý maqsatynda taqyryp tóńiregindegi qajetti materıaldardy jınaqtaldy.

2 kezeń. «Abaı joly» roman-epopeıasyndaǵy sınonım sózder terilip, kartoteka jasaldy. Ol sınonımder qoldanylý tásiline jáne maǵynasyna qaraı toptarǵa jikteldi.

3 kezeń. Roman-epopeıadan terilgen maǵynalas sózderden sınonımder sózdigi qurastyryldy.

4 kezeń. Jınaqtalǵan ǵylymı derekter men ádistemelik materıaldardan oı qorytyp, ǵylymı paıymdaýlar jasaldy. Jumystyń teorıalyq bólimi daıyndaldy.

5 kezeń. Ázirlengen teorıalyq materıal men ádistemelik materıaldar tájirıbe júzinde qoldanyla bastady. Sonyń negizinde sınonımdermen jumys júrgizýdiń ádistemesi jasaldy. Sabaqta sınonımdermen jumys júrgizýdiń túrleri, úlgileri, olardy meńgertýdiń tıimdi degen tásilderi qarastyrylyp, tapsyrmalar júıesi naqtylandy.

6 kezeń. Baqylaý synyby men eksperıment synybyna bul ádisteme qoldanylyp, dıagnostıkalyq saraptama jasaldy. Mektep oqýlyǵynda epopeıanyń «Qaıtqanda» jáne «Shytyrmanda» atty eki taraýy berilgen. Biz osy taraýlardaǵy mándes sózderdi terip, olardan sınonımder sózdigin qurastyrdyq. Al sol sózderdi oqýshylarǵa meńgertý maqsatynda sabaq barysynda tómendegideı oıyn túrlerin paıdalandyq:

«Adasqan áripter» oıyny.

Maqsaty: Logıkalyq oılaý qabiletterin jetildirý.

Oıyn sharty: Berilgen áripterdiń ornyn aýystyra otyryp, sınonım sózderdi qurastyrý m, s, a, l, y, a, z - amalsyz, eriksiz

«Syńaryn tap» oıyny.

Maqsaty: Sınonımderdi tez tabý qabiletterin arttyrý.

Oıyn sharty: Oqýshynyń mindeti tildik syzyqshamen qosý arqyly ár sózdiń sınonımin tabý. baryn salý kóz ushyna ketý kún shyǵa asyǵý qara úzý tań atar-atpastan qaýqar laqap jat dármen yza boldy moıytý búgildirý bóten zar, zapyran ashýlandy sorly, sherli zár, qusa jalǵan qaraly, beıshara

«Sınonımder uıasy» oıyny.

Maqsaty: Sınonımderdi maǵynasyna, qurylymyna qaraı toptastyra bilkge úıretý:

Oıyn sharty: Oqýshylardy topqa bólip oryndarynda otyryp jumys istetýge bolady. Taqtaǵa uıashyq ornatylady. Úsh topqa úsh taqyryp beriledi. Árqaısysy taraýdaǵy avtorlyq baıandaý tilindegi, dıalogtaǵy, monologtaǵy ózara mándes sózderdi terip óz uıashyǵyna salyp jarysady. Sabaq barysynda sınonımderdi meńgertý úshin «Kim jyldam?», «Oılan, tap!», «Sózjumbaq oıyny», «Báıge», «Syńaryn tap», «Balamasyn tap», «Ne artyq?», «Nege?», «Kim tapqyr» sıaqty oıyn túrlerin paıdalanǵan jón. Osy oıyndar arqyly oqýshylarǵa mándes qos sózderdi, kontekstik sınonımderdi, sınonımdes frazeologızmderdi tapqyza alamyz. Budan basqa taqtaǵa jazylǵan sózdiń sınonımin shyǵarmadan tabý, kartotekada berilgen mándes sózderdiń maǵynasyn basqa sınonımmen almastyryp qoldaný, bir toptyń aıtqan sózine kelesi toptyń sınonım sózderdi tabýy tárizdi elementter oqýshylardyń sózdik qoryn molaıtyp, tildik daǵdysyn jetildire túsedi, ári shyǵarmany tolyq túsinip oqýyna tolyq jaǵdaı jasaıdy. Sınonım sózderdi jetik meńgergen oqýshynyń til baılyǵy molaıyp, sheshen de sheber sóıleýge daǵdylanady. Óz ana tilin qurmetteı biletin, onyń sózdik qoryn meılinshe joǵary ıgergen oqýshydan tanym-túsinigi tereń, qazaqtyń salt-dástúrin, ulttyq qundylyqtaryn boıyna sińirgen tulǵa shyǵatynyna ábden senýge bolady. Sol sebepti men ár sabaqta sınonım sózderge bes mınýt ýaqyt taýyp otyramyn nemese úı tapsyrmasy retinde usynamyn. Oqýshylar sınonım sózderdi taýyp, olardy taldaý barysynda kórkem mátindi oqýdyń kelesi túrlerin paıdalanady:

• Kórkem mátindegi jazýshy oıyn muǵalim kómegimen ańǵara oqý. Onyń mán-maǵynasyn túsine oqý. Qıyn, túsiniksiz sózderdi, obrazdy sózderdi uǵyna oqý, ıaǵnı lıngvısıkalyq túsindirmeli oqý.

• Tańdap oqý. Ózara maǵynalas sózderdi, sınonımderdi terý.

• İshten oqý. Ár oqýshyǵa jeke beriletin tapsyrma bolǵandyqtan, árkim óz betimen oryndaıdy. Bul oqýshyny oılanýǵa, óz betimen izdenýge, suraqqa jaýap tabýǵa, básekelestik negizinde belsendiligin arttyrýǵa kómektesedi.

• Ujymdyq jáne juptyq oqý. Mátindi óz aldyna derbes oqyp shyqqan oqýshylar bir-birin muqıat tyńdaı bilýge, synı kózqaraspen qaraı bilýge, bir-biriniń jumysyn taldaı bilýge jattyǵady.

Osyǵan qarap, «ádebıet sabaǵynyń kúretamyry - kórkem mátinmen jumys isteý»,-degen qaǵıdatty da basty nazarda ustaımyn. Negizinen kórkem shyǵarmany oqytýda oqýshylarǵa shyǵarmanyń tildik erekshelikterin, kórkemdik kestesin keshendi túrde tolyq kórsete bilý, taldaýǵa úırete bilý kerek. Biz bul jumysymyzda tek sınonım sózderdi zertteý nysanyna aldyq. «Qaıtqanda» taraýyn oqytýda tómendegideı tásilderdi paıdalanýǵa bolady. Bul keshendi taldaýdyń bir kezeńi ǵana bolǵandyqtan, oǵan tolyq bir sabaq arnamaımyz. Tek árbir sabaqta qoldanylatyn fragmentter, úzindi sátter ǵana kórsetiledi.

A) Oqýshylarǵa mátinnen úzindi usynylady. Tapsyrma jeńilden kúrdelige qaraı qaǵıdaty boıynsha usynylady.

Tapsyrmalar túri

1) Mándes sózderdiń astyn syzyp kórsetińiz.

2) Mándes sózderdi basqa sózdermen tirkestirip jazyńyz.

3) Mándes sózderdi jasalý jolyna qaraı toptastyryńyz.

4) Mátindegi asty syzylǵan sózderdi basqa mándes sózdermen almastyryńyz.

5) Mátinde berilgen sınonım sózderdiń qataryn basqa da maǵynasy jýyq sózdermen tolyqtyryńyz.

6) Turaqty tirkesti sınonımderdi tabyńyz.

7) Syńarlary mándes nemese ózara maǵynalas qos sózdi sınonımderdi tabyńyz.

8) Pleonazmdyq qoldanystaǵy sınonımderdiń astyn syzyp kórsetińiz.

9) Sınonım sózderdiń qoldanylý tásili men maqsatyn anyqtańyz.

10) Mándes sózder tobyn shyǵarmanyń ıdeıalyq mazmunymen birlikte taldańyz.

V) Mátindegi sınonımderge baılanysty tórt topqa test, sózjumbaq, rebýs qurastyrǵyzamyn. Sosyn jumystaryn ózara almasa otyryp sheshedi de, nátıjesin ózderi tekseredi. Bul arada Q.Bitibaevanyń «ózin-ózi baǵalaý tehnologıasy» qoldanylady.

S) Top úshke bólinedi. Úsh qatar shyǵarmadaǵy sınonımderdi aıtyp jarysady. Máselen: 1 sotqar 2 tentek 3 buzaqy

D) Shyǵarma mazmunyn ashatyn tusty nemese bir oqıǵa baǵalanatyn epızodty tek sınonım sózdermen ǵana aıtýǵa daǵdylandyrý. M.Áýezovtiń «Abaı joly» roman-epopeıasynyń «Qaıtqanda», «Shytyrmanda» taraýlaryn mektep oqýshylaryna oqytý barysynda tikeleı mátinmen jumys júrgizdik.

Oqýshylardyń ár 10 mınýt ýaqytyn tek sınonım sózderge arnaldy. Sol sátte oqýshylar ózderiniń túsinbegen sózderin sózdikten qarap, onymen maǵynalas sózderdi izdep birshama jumys júrgizdi. Bul olardyń shyǵarmany tolyǵymen túsinip oqýyna negiz boldy. Ári kózben kórgen nárseniń umytylmaıtyny belgili. Oqýshylar mándes sózderdi birshama meńgerip aldy. Sabaqta sınonımderdi tabý úshin joǵaryda oıyndar qosa qoldanylyp, oqýshylardyń sabaq taqyrybyn tez arada qabyldaýyna, «Abaı jolyndaı» kúrdeli de kórkem týyndyny jeńil túsinýine birden-bir yqpal etti. Sóıtip shyǵarmadaǵy sınonım sózdermen jumys jasaýdyń tıimdiligine kóz jetkizdik. Kórkem sózdiń kestesin asa kelisti órnekteıtin M.Áýezov shyǵarmasynyń tili baı. Bundaǵy árbir mándes sóz halyq tiliniń qatynasy bolsa, ony meńgere bilý urpaq paryzy ekeni anyq.

Sonymen, kórkem shyǵarmada sınonımderdi, mándes sózderdi qoldanýda kóp mán bar. Olar sóz tórkinin, sózdiń mán – maǵynasyn, kúlli qyryn tanyp, ornymen, qoldanǵan jerde shyǵarmany ajarlap, árlendirip, kóriktendirip jiberedi.

---