InfoHub Logo

Mańaı tynyshtyq qushaǵynda múlgidi. Áldeqaıdan, alystan shıbóri qyńsylady, ıt ulydy. Jyraqtan Qyzylqumnyń qyzyl óńeshi shalyndy, tań atyp kele jatqany.

Qoıshy úıine enip, syrt kıimin, etigin sheshpesten tekemet ústine qısaıa ketti. Qolyna jastyq ilikpedi. Talyǵyp jatyp óń men tústiń arasynda júrgendeı alakúlik hal keshti. Álden ýaqytta basyn kóterdi.

Itinip baryp tórdegi kóne ábdirege qol iliktirdi, ústindegi tekshelenip jıylǵan kórpe-jastyqty qulata shashyp jiberdi. Kópten qaqpaǵy ashylmaǵan soń ba, qańyltyr qaptaǵan áshekeıli beti tistesip qalypty, pesh janynan selebe pyshaqty alyp, qaqpaq pen ernektiń japsaryna salyp, basyp qap qarsh etkizip ajyratty. İshinen temekiniń ıisi múńkidi. Kúıe túspesin dep áıeliniń jasaǵan áreketi. Sandyq túbine shúberekke  oraýly shaǵyn shanaqty áldılep alyp shyqty.

Oraýyn jazdy. Jıdeden shapqan, sary meıiz bop qatqan qyl qobyz edi. Dóńgelenip maldas quryp otyra ketip qyl tartqan taıaqshany alyp,
qobyz búıirindegi shaıyrǵa janyp-janyp ıyǵy búlkildep bezektete jóneldi.

Jar qabaǵynan jylan ysqyryp shyqty ma, Abylúıgenniń shoshaǵyn ystyq quıyn shyr kóbelek aınalyp júr me, kóne qalanyń ornynda ıesiz qalǵan túıeniń jabyǵyp bozdaǵany ma, ash saýlyq qozysyn izdep mańyrady ma, tym-tym jyraqtan kúná jasap saıtannyń sapalaǵyna aınalǵan sulý kelinshek syńsyp jylady ma, áıteýir qobyz úni men syrttaǵy tabıǵat ójendesip, úndesip ketkendeı sezildi, qoıshy jigit qulaǵy birde tas bitelip, birde ashylyp saı-súıegi syrqyrady.

Osy mezet úı qabyrǵasy jarylǵandaı bolyp alakóleńke sáýle júgirip, ishke jumsaq basyp qarıa kisi endi. Bul qyl qobyzdy janyna qoıa salyp, atyp túregelip: «Assalaýmaǵaleıkúm, ata!» — dedi buryn kórgen adamy sekildi, anyqtap qarasa shyramytyp tanıtyn tárizdi.

Tórge ótkizip, astyna kórpeshe tósep, qadirli jerge otyrǵyzdy, qol qýsyryp báıek bolyp qyzmet qyldy. Tómengi jaqta maldas quryp... úlken kisige telmire qarap... emine eljirep... otyrdy-otyrdy da alysta
qalǵan umytqan nársesin esine endi túsirdi.

Baıaǵyda, bala kezinde Syrdarıa ózeni kemerdi qaýyp tolqyp aǵyp jatatyn, qos jaǵasyna qaıyq ázer qatynaıtyn. Telegeı teńiz laı sýdyń  baz birde ortasy shúńeıttenip, jer astyna túsip ketkendeı, shyr kóbelek aınalyp esti alatyn. Shopan qorasy turǵan jarlaýyt qabaq bıik  bolatyn. Sol bıiktiń ushar basynda qulaǵan jardyń qabaǵynda jalǵyz mola qaraýytatyn. Ákesinen suraýshy edi. «Balam, molaǵa qarap  saýsaǵyńdy shoshaıtpa, — deıtin qoıshy ákesi, — ol Qorqyt babanyń qabiri, buryndary jar qabaqtan jyraqta turýshy edi, kórmeımisiń, ózen tasyǵan saıyn jaǵany kemirip jep, kemer ernekti taýysyp, qabirdiń irgesine baryp qalǵanyn...». Qorqyt babanyń molasy jar qabaqta  jabysyp tura berdi, marqum ákesi molda shaqyrtyp, Quran oqytyp, molany jaǵadan aýlaqqa kóshiremin dep kóp dámelendi.

Bir jyly maly indetke ushyrady, sabylyp júrip qoly tımedi, kelesi jyly ózi murttaı ushyp aýyryp qaldy. «Áı qaıtsem de qabirdi kelesi jyly kóshirem» dep júrgende... qaqtyń sýynan ushynyp dúnıe saldy... kóz jumarda, yqylyq atyp jatyp osy Abylaıdy janyna shaqyryp aldy. Úni bitip, tamaǵy qarlyǵyp jatty-jatty da saýsaǵyn shoshaıtyp syrtty nusqady, Qorqyttyń molasy jaqty megzep únsiz ǵana ıegin qaqty. «Molany kóshiremin» degen áke armanyn qaıtsem de aldaǵy kúzde ózim oryndaımyn ǵoı dep júrgeńde sumdyq qatty nóser quıdy, jer men kóktiń arasy qosylyp ketkendeı shelektedi, qyzyl laıyn loqsyp ózen tasydy, malshy jurt esinen tanǵandaı basymen qaıǵy bolyp ketti. Aspannyń tesigi aıdyń jańasynda baryp biteldi, nóser tyıyldy. Júregi órekpip, qulaǵyna yzy-qıqý shý kelip alasuryp uıyqtaı almaı azaptanǵan Abylaı erteńgisin úıinen júgirip shyqty, janaryn ýqalady. Kóre almady. Jar ernekte jarbıyp turǵan Qorqyttyń molasy ushty-kúıli. Eki ókpesin qolyna alyp júgirip jetkeni sol, mola turǵan tus astynan oıylyp darıaǵa aǵyp ketkenge uqsaıdy, typ-tıpyl, jym-jylas. Aıaq astynda búkis jondy, jolbarys tústes darıa ytyrylyp aǵyp jatyr. Kóz jeter jer kólkigen sý.  Jolyndaǵyny jalmap jutyp  kelmeske áketip, umyttyryp jibermekshi. Jar basynda jalańaıaq jarbıyp turǵan bozbala álden ýaqytta jurtta qalǵan ash kúshikshe únin qubyltyp, eńirep jylap, otyra ketken. Jeıdesin sheship tastap jer tepkilegen... sol oqıǵa, sol mola kóz aldyna qaıtadan kilkip shyǵa kelgen. Álgide qobyz shalyp otyrǵanda qabyrǵa jarylyp, aq dambaldy, aq kóılekti, aq saqaldy úlken kisi enip kelgen. Maldas qurysy, shoshaıyp otyrysy
kóne dúnıede kóleńkeshe qalyp qoıǵan dana qartty elestetti.

— O, áýlıe babam! Imandy bolǵyr kúıshi, jaryqtyǵym! Qınalǵańda otymnyń basynan tabylǵanyńyz netken ǵanıbet.

Ańyz ólkesinen kelgen kisiniń úni jer astynan shyqqandaı kúńgirlep estildi.

— Kelmeıin-aq dep edim, qobyzymdy bezildetip bolmaı qoıdyń.

— Molańyzdy qapylysta sýǵa aǵyzyp joǵalttyq, kúnáli boldyq, aıyptymyz, jazǵyryńyz, jaryqtyǵym!.

— Sen beıbaqta kiná joq. Jer betinde qoı baqqan, daqyl ekken tuqym-tuıaǵyma qansha sýyp kóńilim qalsa da arnasaıdy, Qyzylqumdy, kóńirsigen jýsandy qıyp qete almaı arýaǵym áli ushyp júr. Qorqyt babanyń ózi emespin, qur qaýqary, reńsiz, tússiz rýhy bolamyn, jetimegim.

— Degenińizge quldyq, qasıetti babam, qol tımeı júrip, malmen mal bolyp mı ashyp molańyzdy kóshire almadyq. Osy qazir teris batańyzdy  berip, jerdiń jaryǵyna engizip jiberseńiz de quldyq uramyn!.. aıyptymyn!.. aqyrettik kúná jamadym!...

Abylaı ókirip jylap shaldyń aıaǵyna bas uryp qulaı ketti.

«Bul dúnıeniń qamymen júrip, o dúnıeniń qamyn umytyp molamdy sýǵa aǵyzyp, súıegimdi opat etkenderińe narazymyn. Qazir sol tolqyp aqqan darıa qaıda? Jaǵadaǵy jasyl toǵaı, ushqan qus, júgirgen ań nege zym-zıa?»

Jas jýǵan, shań jabysqan júzin joǵary kóterdi, tizerlep turǵan kúıi bylaı dedi:

«Áýeli Ámýdarıa men Syrdarıanyń sýy azaıdy, sosyn qumnyń ystyq óńeshińde jatqan teńiz tartyldy, teńizden aırylǵan soń myna qulan jortqan qý ólkege aspannan tamshy tambaıtyn boldy. Barlyq zilzala pále tabıǵat teńdigi buzylyp, apat kelgennen bálkim. Bálkim...»

«Bar pále peıildiń tarylyp, qulqynnyń quly bolyp ketkennen. Apat syrttan kelgen joq, ishterińnen shyqty».

Myna sumdyqty estigen Abylaıda ún joq.

— «Qol tımeıdi, qol tımeıdi dep júrip molamdy sýǵa aǵyzyp qurttyńdar. Ólmeıtin ómir izdegende jaryq dúnıeniń táttiligin qımaǵanym emes,  senderdiń uzyn arqaý, keń tusaý júristerińdi, pátýasyz minezderińdi jónge salam ba dep kóp dámelendim. Dáıeksiz beker basymdy aýyrtyppyn. Endi mine tolqyp aqqan darıa joǵalǵan, jerdiń túgi qyrqylyp tozańy shyqqan, tuzdy sýǵa ishteriń aýyryp, yńyrshaǵyń aınalyp ólýge aınalypsyń».

— «Qorqyt baba, — dep úni ázer estildi, — tán ólse de jan ólmeıdi, qasıetti kisilerdiń rýhy saǵym bop,  bý bop jerdiń tósińde zaman aqyrǵa deıin elbirep, jelbirep ushyp júredi degen ne sóz?.. seneıin be, senbeıin be».

— «Sóz bolǵanyńa! Osydan eki myń jyl buryn dúnıeden ótken Qorqyt babanyń rýhymen bettesip otyrǵan joqpysyń, shekeńdegi kóz be, álde baqyraıǵan bez be? — dep taǵy keıip ala jóneldi. — Ólgen kisiniń múrdesin qabirge qoıyp, topyraq salǵan jurt qyryq qadam jyraq shyqqanda  shybyndaı shyrqyrap ushyp ketken rýh qaıta aınalyp soǵady. Epelektep kóp ushady. Iesiniń júrgen jerine qaıta aınalyp barady, baspanasyna enedi, sýyq tánnen jazataıym shyǵyp ketken rýh myna salqyn dúnıede shyr kóbelek aınalyp, meken etetin, enetin jaıly, jyly dene izdep uzaq jortady. Eski qystaýlardy túnemesi ydys-aıaqty saldyratyp júretin mazasyz úı ıesi — sol rýh bolady».

«Molanyń  mańaıynda  uıyqtap  qalǵan  kisiniń  ashyq-shashyq jerinen denesine enip alyp, oıanǵan kezde múlde bóten minez, ózge adam bolyp shyǵa keletini — sol rýhtyń basqa denege kirip ketkeni, jurt ony «jyndanǵan» dep túsinýden qalady, bara-bara mańaıynan beze qashady.  Ólgen kisiniń rýhy ıesi tirisinde jaqsy kórgen múlkine, malyna kóp aınalyp ketpeı júredi. Meniń rýhym shanaq qylqobyzymda qalǵan. Sol  qobyzdy bezektetip, bebeýletip kóp tartqan kisiniń kózine ushyp jetip kórinetinim sodan. Qoryqpa, bóten nárse oılama!».

— Endi ne isteıin, baba arýaǵy.

— Bastyń aıaq, aıaqtyń bas bolǵan zamany osy, qyl qobyzdy alyp bezektete bermeı otyńnyń basyn túzet, bosaǵań túzelmeı esiń kirmeıdi, azamat turaǵyń qaıtyp kelmeıdi. Besigińdi qamdar aq jaýlyqty qaıtaryp ákel.

— Maldy qaıtem, arýaqty baba?

— Tamuq turǵyny bolyp júre bermekpisiń, esiń barda elińdi tap, Abylúıgenniń basyna baıalysh úıip laýlatyp turyp ot jaq. Jalyn tili tań áletinde qalaı jelpinse, solaı qaraı malyńdy yqtatyp, panańdy tap. Eski jurtta omalyp otyra berseń súıegiń shashylyp qalady, qoıyń ıt-qusqa jem bolady. Qyzyldyń qumy astynan dúmpip kóp uzamaı enteleı jyljyp enapat qıyrdy jutyp salady».

— Jent qalasyn basyp qala ma?

— «Jent qalasyn, ákeńniń molasyn, qoı qorasyn qum teńizi typ-tıpyl etip jutyp salady, qutyl!.. kóterile kósh!.. ortalyqtaǵy qudaılarǵa habar ber!..»

Osyny aıtyp Qorqyt áýlıe kemseń qaǵyp qarakóleńke buryshqa jutyla berdi. Syrttaǵy jel sarnaýyn údetti. Maldas quryp otyrǵan Abylaı qolyndaǵy qyl qobyzdy tastaı saldy, tula boıyn aıtyp bolmas úreı kernedi. Áldekim syrttan kerneı shalyp, attandap, jaý shaptylap júrgenge uqsaıdy. Kesheli beri aýa raıynyń qabaǵyn qars jaýyp, jeldetip, shaıpaý qatyndaı shala búlinip turǵany tegin bolmady. Keshkilik kúnniń batysy da tym jaısyz edi. Mamyraıhan kelip ketkeli maldyń úrkýi bóten, álsin-áli syrtqa júgirip shyǵyp, qorany barlap, maldy jaıǵap quıryǵy qonys tappaı ketkeni sodan. Jańa álgide qobyz shalyp, Qorqyt babanyń arýaǵymen kádimgideı tildesip otyrǵanda syrttaǵy mal jáne úrikken, bul baryp, qoraǵa enip, qoı ishine qum meshkeıi eshkiemer kirip ketti me dep olaı-bulaı júrip kóp qaraǵan, aıaq astyn abaılaǵan. Qaıta kelip, sýyq kórdeı úıine enip, kóne qobyzdy sóıletkeni sol, dúmdúnıe ózgerip júre berdi. Qorqyt babasy úıge endi, endi qarasa  qabyrǵa jarylyp, sol jaryqqa enip ketkenge uqsaıdy, jym-jylas.

Áldeqaıdan alapat bastalaıyn dese jerdiń beti jybyrlap shań kóterilip ketedi deýshi edi, jeldiń azynaǵan saryny ózgerdi. Kún ózge tustan qulanıektendi, kókjıektegi qum jotasy kıizshe jelp-jelp etti, mal úderip shýlap jóneldi.

Abylúıgenniń mańy daýyl turǵandaı tútelendi. Abylaı qoıshy aıaǵyn attata basyp áýdem jerdegi ákesiniń qabirine jetti. Buryn túıejondanyp, nusqalanyp jatýshy edi, qazir kózge iliner-ilinbes tóbeshik qalypty. Endi birer jylda múlde jer bolyp bitetin. Basyna sekseýil butasyn belgi etip qoıyp, sol butaǵa aq shúberek baılap, kóńil demdep, olaı ótkende, bulaı ótkende qol jaıyp qulqýallany aıtyp júrýshi edi, jetimsirep jatqan mola jerge jutyla túskendeı, endi aýa kóshkeli turǵan ulynan eshteme dámetpesteı. Tómpek ústine túp adyraspan ósipti, sary jelmen julyna jazdap búgiledi.

«Al, kóke, qoshtasqaly keldim. Kóshemin», — dedi Abylaı qos alaqanyn kóterip betin sıpap.

«Endi qaıta aınalyp osynaý ólkeni basamyn ba, joq pa, bilmeımin». «Qorqyt baba erterek kóteril, kósh dep keńes berdi. Ana qudyqtyń sýy ashymaǵanda, jerdiń oty qaıtpaǵanda, qum entelep jer-jıhandy baspaǵanda mal baǵyp júre berer me edim. Qajydym, qaıratym taýsyldy, qyryqqa jetpeı jatyp shashym appaq bolyp aǵaryp ketti. Sókpe, nalyma, kóke, bizge buıyrǵan taǵdyr salmaǵy zildirek, ózgesherek boldy».

Eńkeıip, mola ústindegi túp adyraspandy julyp alǵysy kelip oqtaldy da boıyn dereý tiktep, qolyn tartyp aldy. Onsyz da tuldyry
qalmaǵan molany tonaǵysy kelmedi. Jylaǵany, kúlgeni belgisiz, keýdesinen shıyq-shıyq etken jaısyz dybys shyǵardy da, ıyǵy búlkildep burylyp ketti. İrigen aırańdaı beti álem-jálem qyzaryp kún shyǵyp keledi. Osynsha jylýy joq, beıopa tań shapaǵyn kórgeni jańa.  Qorasyna jaqyndap kelgende irgede domalap bara jatqan jándikti kózi shaldy. Kádimgi ala qabyrshaqty qum tasbaqasy, tyrbanyp, umtylyp aıaǵyna jarmasqysy keledi. Bul baıǵustyń ininen bezip aıaq astynda júrgeni nesi dep oılaǵan, jer astynan qater sezse - tasbaqa, jylan innen bezip ketedi deýshi edi, shynymen tóbe jyljyp, aýa  aýysyp aqyrzaman bastalǵany ma? Tasbaqanyń túıme  ózi óńmeninen ótip barady, júrek basy dir etip, áldene jamanshylyqty sezgendeı boldy, apyrmaý dedi, myna mundardyń kóz janary baıaǵy qumǵa ketip, ushty-kúıli joǵalǵan dúkenshi Ońǵarbaıdan esh aýmaıdy ǵoı!  Sol paqyr tarazydan jep, shaldardyń  arǵysyna ushyrap tasbaqaǵa aınalyp ketti deýshi edi, ras bolsa ras shyǵar, kóz janary kisige sonshama uqsas maqulyqty kórgeni osy. Abylaı sýyq terge malshynyp, táltirekteı basyp baryp qoı qamalǵan qoranyń esigin qıqań etkizip ashyp jiberdi.

---