Metaldardyń fızıkalyq jáne hımıalyq qasıetteri
Sabaqtyń taqyryby: Metaldardyń fızıkalyq jáne hımıalyq qasıetteri
Sabaqtyń maqsaty: a) bilimdilik: jalpy metaldar taraýy boıynsha halyqtyq pedogogıka elementterin meńgergen bilim deńgeılerin anyqtaý, bekitý, kesteni paıdalanyp metaldardyń jaı jáne kúrdeli zattarmen qosylýyn teńdeýler arqyly jazý.
á) damytýshylyq: Hımıa pánine qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, oı - órisin, izdenimpazdyǵyn, shyǵarmashylyq qabiletin damytý.
b) tárbıelilik: adamgershilik, ekologıalyq tárbıe berý, kásiptik baǵdar jáne óz betimen jumys isteýge tárbıeleý.
Sabaqtyń kórnektiligi: D. I. Mendeleev kestesi, qoldan syzylǵan kesteler, asyqtar, arbalar, suraq salynǵan konvertter, taratpa tapsyrmalar, sý, «metaldar» koleksıasy, taqyryptyq slaıd materıaldary.
Sabaqtyń tıpi: aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: demonstrasıa, suraq - jaýap, oıyn elementterin qoldaný arqyly saıys sabaǵy túrinde uıymdastyrylady.
Sabaqtyń qurylymy: 1. Uıymdastyrý bólimi
2. Muǵalimniń kirispe sózi: Kúndelikti turmysta úlken emen kishige etene jaqyn bop ketken hımıalyq talshyqtan toqylǵan mata men plasmassanyń túr - túrinen jasalǵan buıymdardy, dári - dármekti, kir jýǵysh untaqtarmen jerdiń qunarlylyǵyn saqtaıtyn tyńaıtqyshtardy, asyl tastardan, bekzat metaldardan áshekeılerdi, kóz tartar boıaýlardy, ósimdikterdiń zıankesteri men kúresetin gerbısıdterdi, ıisi muryn jaratyn átirlerdi, hosh ıisti maılardy t. t. aıta bersek, bizdiń hımıa áleminde ómir súrip otyrǵanymyzǵa, hımıasyz kóp nársege zárý bolatynymyzǵa kóz jetkizýge bolady. Osy joǵarydaǵy aıtylǵandardyń ishinen hımıa ǵylymyndaǵy negizgi salalardyń biri – metaldar hımıasy. Sondyqtan metaldar taqyrybyna baılanysty kiriktirilgen suraqtary bar «Altyn saqa» tanymdyq oıynynyń josparymen tanysaıyq.
Sabaq birneshe bólimderden turady:
1. Saraptaý oıyny: tabaldyryq (tórt kúımege tórt oqýshyny saılaý)
2. Áýdem jer
3. Qozy kósh
4. Belasar
5. Jolaıryq
6. Altyn kómbe
7. Qorytyndy.
8. Úıge tapsyrma
Metaldardyń fızıkalyq jáne hımıalyq qasıetterin qamtıtyn kiriktirilgen suraqtary bar sabaqty «Altyn saqa» oıyny túrinde ótkizý úshin birneshe bólimderge bóldik. Sabaqtyń tabaldyryq bólimindegi tórt kúımege tórt oqýshyny saılaý úshin beriletin suraqtar:
1. Metaldardyń negizgi fızıkalyq qasıetterin atap shyq. (1 - slaıd)
1. Jyltyrlyǵy
2. Qattylyǵy
3. Elektr ótkizgishtigi
4. Jylý ótkizgishtigi
5. Maıysqaqtyǵy, taptalǵyshtyǵy
2. Mashına men traktordyń jany, qara metalýrgıanyń nany. (temir)
3. Ózi aýyr metalǵa jatady, balalar osy metal quıǵan saqamen atady. (qorǵasyn)
4. Metaldardyń elektrohımıalyq kerneý qataryn ashqan ǵalym: (N. N. Beketov)
Osy suraqtarǵa jaýap bergen oqýshylar 4 túrli kúımege ornalasady da «Áýdem jer» bólimine ótý úshin 4 túrli suraqtarǵa jaýap berýi kerek:
1. Jumsaq belsendi metal, sýǵa salsań sýtekti bólip shabytty árekettesedi. Tabıǵı qosylysynyń eń mańyzdysy adam men janýarlardyń negizgi qoregi. Tiri aǵzada, qan plazmasynda, kletka quramynda bolady. Kez - kelgen kólderdiń shógindileriniń quramynda kezdesedi. (natrıı)
2. Bul metaldardy medısınada, atap aıtsaq plasıkalyq hırýrgıada synǵan súıekterdi bekitýge jáne adam bassúıegindegi sańylaýlardy jabýǵa qoldanylady. Bul qandaı metaldar? (tıtan, nıkel)
3. Meniń taǵy bir atym bar, meni «ósimdik kúli» dep ataıdy. Al ósimdik kúlinen saqar alady. Bul metaldy tuńǵysh ret aǵylshyn ǵalymy Devı 1807 jyly ózine sáıkes siltiden elektrolızdeý arqyly aldy. Meniń tuzdarym Aqtóbe mańynda kóptep kezdesedi, qosylystarym árdaıym bir valentti. Aǵaıym natrıı sıaqty men de óte belsendimin. Sondyqtan meni de kerosınde saqtaıdy. Tuzdarym baǵaly tyńaıtqysh, men jetispesem ósimdik jaqsy túsim bermeıdi. Men qandaı elementpin? (kalıı)
4. Jeti sany – qupıanyń nyshany, kózge kórinbeıtin qubylystardy, jumbaq álemdi zertteıtin joldardyń baǵdary. Bul – bılik etýshi jeti ǵalamshar, aptanyń jeti kúni, ún - áýenniń jeti notasy. Al alhımıkter osy jeti metaldy aspan denelerimen, jeti ǵalamshardyń tańbasyn paıdalanǵan. Osy jeti metaldy bilesiń be? (altyndy – kúnge, kúmisti – aıǵa, mysty – sholpanǵa, temirdi – marsqa, qorǵasyndy – satýrnǵa, qalaıyny – ıýpıterge, synapty – merkýrııge teńegen).
Bul bólimnen 3 oqýshy «Qozy kóshke» ótedi jáne olarǵa qoıylatyn suraqtar:
1. Jazylýy boıynsha oqysań elementpin, al kerisinshe oqysań ótkizgishpin. Oılańdarshy sonda men kimmin? (mys - sym)
2. Ósimdikter, janýarlar adam aǵzasynda bolady. Ol negizinen ottekti tasymaldaýǵa jáne aǵzada elektronnyń oryn almasýyna kómektesedi. Eger aǵzada onyń mólsheri jetispese qan azaıady. Qannyń quramynda bolatyn qandaı element? (temir)
3. Túrkistandaǵy taıqazannyń quramyna kiretin jeti metaldardy atańyz.
(altyn, kúmis, qyzyl mys, myrysh, temir, qorǵasyn, qalaıy)
«Qozy kóshten» 2 oqýshy «Belasar» bólimine ótedi.
Belasar bóliminiń suraqtary:
1. Súıekti qaptaıtyn element: (kálsı)
2. Adam boıynyń ósýine áser etetin hımıalyq element: (myrysh)
«Belasardan» keıingi «Jolaıryq» bólimine bir oqýshy ǵana ótedi jáne ol oqýshyǵa qoıylatyn suraqtar:
1. Burynǵy kóshpeli halyqtyń tirshilik bolmysynda ári kıim, ári qorǵanys quraly, ári qarý - jaraq bolǵan hımıalyq elementti atańyz. (temir)
«Jolaıryq» bólimindegi suraqqa jaýap bergen oqýshy eń sońǵy «Altyn kómbe» bólimine ótedi.
«Altyn kómbe» bóliminiń suraǵy:
Sabaq ýaqytyndaǵy kestelerdi paıdalanyp metaldardyń hımıalyq qasıetterine mysal keltir. Metaldardyń jaı jáne kúrdeli zattarmen árekettesýin kórsetetin hımıalyq reaksıa teńdeýlerin jazýy kerek.
Metaldardyń hımıalyq qasıetteri: (2 - slaıd)
Metaldardyń jaı zattarmen árekettesýi:
ottegi → oksıd
kúkirt → sýlfıd
metal + azot → nıtrıd
hlor → hlorıd
sýtegi → gıdrıd
Metaldardyń kúrdeli zattarmen árekettesýi:
sý → silti + sýtegi
sý → metal oksıdi + sýtegi
metal + qyshqyl → tuz + sýtegi
tuz → jańa tuz + metal
osy shemalardy paıdalanyp «Altyn kómbege» ótken oqýshy kez kelgen metaldy mysalǵa alyp, reaksıa teńdeýlerin jazady.
Sabaq barysynda metaldarǵa baılanysty maqal - mátelder oqýshylardan suraldy jáne de klastaǵy oqýshylardyń kóp bolýyna baılanysty 6 - 7 oqýshyǵa test suraqtary berildi.
Sabaqtyń maqsaty: a) bilimdilik: jalpy metaldar taraýy boıynsha halyqtyq pedogogıka elementterin meńgergen bilim deńgeılerin anyqtaý, bekitý, kesteni paıdalanyp metaldardyń jaı jáne kúrdeli zattarmen qosylýyn teńdeýler arqyly jazý.
á) damytýshylyq: Hımıa pánine qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, oı - órisin, izdenimpazdyǵyn, shyǵarmashylyq qabiletin damytý.
b) tárbıelilik: adamgershilik, ekologıalyq tárbıe berý, kásiptik baǵdar jáne óz betimen jumys isteýge tárbıeleý.
Sabaqtyń kórnektiligi: D. I. Mendeleev kestesi, qoldan syzylǵan kesteler, asyqtar, arbalar, suraq salynǵan konvertter, taratpa tapsyrmalar, sý, «metaldar» koleksıasy, taqyryptyq slaıd materıaldary.
Sabaqtyń tıpi: aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: demonstrasıa, suraq - jaýap, oıyn elementterin qoldaný arqyly saıys sabaǵy túrinde uıymdastyrylady.
Sabaqtyń qurylymy: 1. Uıymdastyrý bólimi
2. Muǵalimniń kirispe sózi: Kúndelikti turmysta úlken emen kishige etene jaqyn bop ketken hımıalyq talshyqtan toqylǵan mata men plasmassanyń túr - túrinen jasalǵan buıymdardy, dári - dármekti, kir jýǵysh untaqtarmen jerdiń qunarlylyǵyn saqtaıtyn tyńaıtqyshtardy, asyl tastardan, bekzat metaldardan áshekeılerdi, kóz tartar boıaýlardy, ósimdikterdiń zıankesteri men kúresetin gerbısıdterdi, ıisi muryn jaratyn átirlerdi, hosh ıisti maılardy t. t. aıta bersek, bizdiń hımıa áleminde ómir súrip otyrǵanymyzǵa, hımıasyz kóp nársege zárý bolatynymyzǵa kóz jetkizýge bolady. Osy joǵarydaǵy aıtylǵandardyń ishinen hımıa ǵylymyndaǵy negizgi salalardyń biri – metaldar hımıasy. Sondyqtan metaldar taqyrybyna baılanysty kiriktirilgen suraqtary bar «Altyn saqa» tanymdyq oıynynyń josparymen tanysaıyq.
Sabaq birneshe bólimderden turady:
1. Saraptaý oıyny: tabaldyryq (tórt kúımege tórt oqýshyny saılaý)
2. Áýdem jer
3. Qozy kósh
4. Belasar
5. Jolaıryq
6. Altyn kómbe
7. Qorytyndy.
8. Úıge tapsyrma
Metaldardyń fızıkalyq jáne hımıalyq qasıetterin qamtıtyn kiriktirilgen suraqtary bar sabaqty «Altyn saqa» oıyny túrinde ótkizý úshin birneshe bólimderge bóldik. Sabaqtyń tabaldyryq bólimindegi tórt kúımege tórt oqýshyny saılaý úshin beriletin suraqtar:
1. Metaldardyń negizgi fızıkalyq qasıetterin atap shyq. (1 - slaıd)
1. Jyltyrlyǵy
2. Qattylyǵy
3. Elektr ótkizgishtigi
4. Jylý ótkizgishtigi
5. Maıysqaqtyǵy, taptalǵyshtyǵy
2. Mashına men traktordyń jany, qara metalýrgıanyń nany. (temir)
3. Ózi aýyr metalǵa jatady, balalar osy metal quıǵan saqamen atady. (qorǵasyn)
4. Metaldardyń elektrohımıalyq kerneý qataryn ashqan ǵalym: (N. N. Beketov)
Osy suraqtarǵa jaýap bergen oqýshylar 4 túrli kúımege ornalasady da «Áýdem jer» bólimine ótý úshin 4 túrli suraqtarǵa jaýap berýi kerek:
1. Jumsaq belsendi metal, sýǵa salsań sýtekti bólip shabytty árekettesedi. Tabıǵı qosylysynyń eń mańyzdysy adam men janýarlardyń negizgi qoregi. Tiri aǵzada, qan plazmasynda, kletka quramynda bolady. Kez - kelgen kólderdiń shógindileriniń quramynda kezdesedi. (natrıı)
2. Bul metaldardy medısınada, atap aıtsaq plasıkalyq hırýrgıada synǵan súıekterdi bekitýge jáne adam bassúıegindegi sańylaýlardy jabýǵa qoldanylady. Bul qandaı metaldar? (tıtan, nıkel)
3. Meniń taǵy bir atym bar, meni «ósimdik kúli» dep ataıdy. Al ósimdik kúlinen saqar alady. Bul metaldy tuńǵysh ret aǵylshyn ǵalymy Devı 1807 jyly ózine sáıkes siltiden elektrolızdeý arqyly aldy. Meniń tuzdarym Aqtóbe mańynda kóptep kezdesedi, qosylystarym árdaıym bir valentti. Aǵaıym natrıı sıaqty men de óte belsendimin. Sondyqtan meni de kerosınde saqtaıdy. Tuzdarym baǵaly tyńaıtqysh, men jetispesem ósimdik jaqsy túsim bermeıdi. Men qandaı elementpin? (kalıı)
4. Jeti sany – qupıanyń nyshany, kózge kórinbeıtin qubylystardy, jumbaq álemdi zertteıtin joldardyń baǵdary. Bul – bılik etýshi jeti ǵalamshar, aptanyń jeti kúni, ún - áýenniń jeti notasy. Al alhımıkter osy jeti metaldy aspan denelerimen, jeti ǵalamshardyń tańbasyn paıdalanǵan. Osy jeti metaldy bilesiń be? (altyndy – kúnge, kúmisti – aıǵa, mysty – sholpanǵa, temirdi – marsqa, qorǵasyndy – satýrnǵa, qalaıyny – ıýpıterge, synapty – merkýrııge teńegen).
Bul bólimnen 3 oqýshy «Qozy kóshke» ótedi jáne olarǵa qoıylatyn suraqtar:
1. Jazylýy boıynsha oqysań elementpin, al kerisinshe oqysań ótkizgishpin. Oılańdarshy sonda men kimmin? (mys - sym)
2. Ósimdikter, janýarlar adam aǵzasynda bolady. Ol negizinen ottekti tasymaldaýǵa jáne aǵzada elektronnyń oryn almasýyna kómektesedi. Eger aǵzada onyń mólsheri jetispese qan azaıady. Qannyń quramynda bolatyn qandaı element? (temir)
3. Túrkistandaǵy taıqazannyń quramyna kiretin jeti metaldardy atańyz.
(altyn, kúmis, qyzyl mys, myrysh, temir, qorǵasyn, qalaıy)
«Qozy kóshten» 2 oqýshy «Belasar» bólimine ótedi.
Belasar bóliminiń suraqtary:
1. Súıekti qaptaıtyn element: (kálsı)
2. Adam boıynyń ósýine áser etetin hımıalyq element: (myrysh)
«Belasardan» keıingi «Jolaıryq» bólimine bir oqýshy ǵana ótedi jáne ol oqýshyǵa qoıylatyn suraqtar:
1. Burynǵy kóshpeli halyqtyń tirshilik bolmysynda ári kıim, ári qorǵanys quraly, ári qarý - jaraq bolǵan hımıalyq elementti atańyz. (temir)
«Jolaıryq» bólimindegi suraqqa jaýap bergen oqýshy eń sońǵy «Altyn kómbe» bólimine ótedi.
«Altyn kómbe» bóliminiń suraǵy:
Sabaq ýaqytyndaǵy kestelerdi paıdalanyp metaldardyń hımıalyq qasıetterine mysal keltir. Metaldardyń jaı jáne kúrdeli zattarmen árekettesýin kórsetetin hımıalyq reaksıa teńdeýlerin jazýy kerek.
Metaldardyń hımıalyq qasıetteri: (2 - slaıd)
Metaldardyń jaı zattarmen árekettesýi:
ottegi → oksıd
kúkirt → sýlfıd
metal + azot → nıtrıd
hlor → hlorıd
sýtegi → gıdrıd
Metaldardyń kúrdeli zattarmen árekettesýi:
sý → silti + sýtegi
sý → metal oksıdi + sýtegi
metal + qyshqyl → tuz + sýtegi
tuz → jańa tuz + metal
osy shemalardy paıdalanyp «Altyn kómbege» ótken oqýshy kez kelgen metaldy mysalǵa alyp, reaksıa teńdeýlerin jazady.
Sabaq barysynda metaldarǵa baılanysty maqal - mátelder oqýshylardan suraldy jáne de klastaǵy oqýshylardyń kóp bolýyna baılanysty 6 - 7 oqýshyǵa test suraqtary berildi.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
