InfoHub Logo

Mirjaqyp Dýlatov (1885-1935) — Alash qozǵalysynyń qaıratkeri, 20-shy ǵasyrdyń bas kezindegi qazaq mádenıeti men ádebıetiniń iri ókili, aqyn, dramatýrg. Qostanaı oblysynyń Jangeldın aýdanynda týǵan. Alǵashynda aýyl moldasynan hat tanyp, keıin Torǵaıdaǵy Y.Altynsarın yqpalymen ashylǵan 2 synyptyq orys-qazaq mektebinde bilim aldy. Aýyl muǵalimi degen kýálik alyp, aýylda bala oqytty. 1904 jyly Omby qalasyna qonys aýdaryp, onda A.Baıtursynov, Á.Bókeıhanovpen tanysty.

Omby, Qarqaraly, Oral, Peterbor qalalarynda kórnekti qoǵam qaıratkerlerimen pikirlesý, saıası qozǵalystarǵa aralasý onyń saıası-áleýmettik kózarasynyń qalyptasýyna yqpal etti. Ol 1905 jyly qazannyń 17-inde Reseı úkimetine qazaq halqy atynan joldanǵan Qarqaraly quzyrhatyn daıyndaýshylardyń biri boldy. 1906 jyly Konstıtýsıalyq demokrattar partıasy delegattary qatarynda Peterborǵa barady. Túrli sıpatty jıyndar men saıası kúshter uıymdastyrǵan kóshe sherýlerine, ereýilderge qatysady. Osy kezden bastap Reseı úkimeti qupıa polısıasynyń saıası senimsiz adamdar tizimine ilinedi. 1907 jyly Peterborda jalǵyz ǵana nómeri shyqqan «Serke» gazetinde M.Dýlatovtyń «Jastarǵa» atty óleńi basyldy. Al alǵashqy óleńder jınaǵy 1909 jyly Qazan qalasyndaǵy «Sharq» baspasynan «Oıan, qazaq!» degen atpen jaryq kórdi. Qazaq oqyrmandary úshin bul kitaptyń áseri úlken boldy, aýyl arasynda qoldan-qolǵa tarap az ýaqyttyń ishinde aqynnyń esimi tanymal boldy.

Reseı ákimderi tarapynan bul kitapty oqýǵa tyıym salynyp, qolǵa túsken danalary tárkilendi. Qoǵam qaıratkeri Qyzyljarda sot keńsesinde tilmashtyq qyzmet atqaryp, muǵalimdigin de jalǵastyrdy, qazaq balalaryna orys tilinen dáris berdi. Sol kezde biraz ýaqyt M.Jumabaev odan dáris aldy. 1910 jyly Qazandaǵy Karımovter baspasynan «Baqytsyz Jamal» romany jaryq kórdi. Qazaq basylymdaryna, ásirese, «Aıqap» jýrnalyna úzbeı maqala jazyp turdy. 1911 jyly ár ólkedegi el turmysyn óz kózimen kórý nıetimen qazaq aýyldaryn aralap, Qyzyljardan Semeı oblysyna qaraı saıahatqa shyǵady. Qupıa polısıa tyńshylarynyń qatań ańdýyna alynǵan ol sol jyly maýsymnyń 7-inde Semeı qalasyna kelgende túsken úıine tintý júrgizilip, tutqyndalady da, 19 aı qamaýda otyrady.

1912 jyly Orynborǵa kelip, ondaǵy qazaq zıalylary aqyl qosyp, el sanasyn oıata berý maqsatymen baspasóz qyzmetin qolǵa alýdy uıǵarady. 1913-1918 jyldary «Qazaq» gazetiniń bas redaktory A.Baıtursynovtyń orynbasary, jaýapty hatshy qyzmetinde boldy. Osy kezeńde onyń «Azamat», «Baqytsyz Jamal» (ekinshi ret), «Terme» kitaptary jaryq kórdi. 1917 jyly aqpannyń 25-inde Torǵaı gýbernatory M.Eversman Á.Bókeıhanovtyń usynysymen M.Dýlatovqa jáne dáriger Á.Aldıarovqa arnaıy kýálik berip, Mınsk mańy men Baranovıch qalasynda tyl jumystarynda júrgen qazaqtarǵa qoldaý kórsetip, jetekshilik etýge jiberedi. M.Dýlatov Mınskide Á.Bókeıhanov uıymdastyrǵan «Erkin dala» atty saıası úıirmeniń isin jandandyryp, qazaq jastarynyń kózqarasyn qalyptastyrýǵa yqpal etti. M.Dýlatov 1916 jylǵy oqıǵalardyń zardabynan qyrǵynǵa ushyrap, bosqynǵa aınalǵan elge kómektesý maqsatynda, Semeı qalasynda, qazaq tarıhyndaǵy eń alǵashqy «Janar» járdem qoryn uıymdastyrdy.

Osy jyldary Alash qozǵalysy men Alashorda úkimetiniń jumysyna belsen aralasty. Ol Alash qozǵalysy jetekshileriniń biri retinde 1917 jyly Orynborda ótken 1-2-shi jalpyqazaq sezine belsene qatysyp, «Alash» partıasynyń baǵdarlamasyn jazdy. 1917 jyly Qyzyljarda sot mekemelerinde, 1918-1920 jyldary Tashkent qalasynda Túrkistan Respýblıkasynyń «Aq jol» gazetinde qyzmet etti. 1922 jyly Alash qozǵalysyna qatysqany úshin qamaýǵa alynyp, Orynborǵa jóneltiledi de, sonda qamaýdan bosatylady. Semeı qalasynda 1922 jyly naýryzdyń 9-ynda qazaq zıalylary bas qosyp, ashyqqan eldi aman saqtap qalý úshin senimdi azamattardy elge shyǵaryp, sharýasy kúıli azamattardan jylý retinde mal jıý kerek degen baılamǵa toqtaıdy. M.Dýlatov men J.Aımaýytov osy iske basshylyq jasap, eki-úsh aıda 15 myń bas iri qara jıyp, ashyqqan eldi-mekenderge jiberdi. 1922-1926 jyldary Orynbordaǵy Qazaq halyq aǵartý ınstıtýtynda oqytýshy, Qyzyljarda, Semeıde sot mekemelerinde, Qyzylordada merzimdi baspasóz oryndarynda qyzmet etti. 1928 jyldyń jeltoqsanynda qamaýǵa alynyp, eki jyldan keıin atý jazasyna kesiledi, keıin on jylǵa abaqtyǵa aýystyrylady. Belomor-Baltyq arnasynyń qurylysy boıynda Sosnovsk stansysyndaǵy lagerde jazasyn óteıdi. 1935 jyly qazannyń 5-inde osy lagerdiń lazaretinde aýyr naýqastan qaıtys boldy.

Súıegi 1992 jyly qyrkúıektiń 1-18 aralyǵynda Torǵaı óńirindegi óz esimimen atalatyn aýyl beıitine ákelinip, qaıta jerlendi. M.Dýlatov ? kórnekti saıasatker. Reseı ımperıasynyń otarlyq saıasaty, ataqonysy men mal-múlkinen, dáýletinen aıryla bastaǵan halqynyń muń-zary, aýyr turmysy ony saıası kúres jolyna shyǵardy. Ol «Qazaq» gazeti betinde alýan túrli saıası-áleýmettik máselelerdi kóterdi. Zábir, zorlyq kórgen qarapaıym adam quqy men otarlyq ezgi tepkisindegi qazaq eli týraly tynbaı jazdy. Onyń shyǵarmalary zorlyqqa qarsy turýǵa, kúresýge úndeıdi. «Jastarǵa» óleńi men «Bizdiń maqsatymyz» maqalasynan bastap barlyq shyǵarmalary osy maqsatty ǵana kózdeıdi. M.Dýlatovtyń 20 ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq ádebıetinde bostandyq, azattyq, teńdik taqyryptaryn oqý, óner, bilim, órkenıet máselelerimen baılanysty qozǵaǵan. «Oıan, qazaq!» jınaǵyndaǵy barsha shyǵarmalary otarlyq qanaýǵa ushyraǵan qazaq halqy basyndaǵy keleli máselelerdi qozǵap, ony kúreske shaqyrdy. «Terme», «Azamat» jınaqtaryndaǵy óleńderinde qazaq eline bostandyq ańsaǵan oılaryn jalǵastyrdy. Qazaq prozasy tarıhyna orny bar «Baqytsyz Jamal» romany qazaq qyzdarynyń basyndaǵy aýyr jaı-kúıdi, qazaq dalasyna ene bastaǵan jańa qatynastardy sýretteıdi. Onyń «Balqıa» pesasy qazaq aýylyndaǵy mańyzdy áleýmettik máselelerdi qozǵaǵan, ondaǵy oıaný men oılaný prosesteriniń jemisteri retinde áreket ete bastaǵan qazaq jastarynyń túrli tıpterin beıneleıdi. M.Dýlatov shyǵarmashylyǵynyń úlken salasy jýrnalısıka. Ol «Aıqap» jýrnalynan «Eńbekshi qazaqqa» deıingi aralyqtaǵy baspasóz uıymdarynyń qyzmetine belsene aralasty. Ásirese ózi negizin qalaýshylardyń biri bolǵan «Qazaq» gazeti Qazaqstanda ótip jatqan saıası-áleýmettik, mádenı-sharýashylyq, oqý-aǵartý, óner-bilim salalaryndaǵy áreketterdiń kósh basynda turdy.

Qoǵamdyq sanany oıatýda, qazaq jýrnalıseriniń alǵashqy býynyn qalyptastyrýda, tárbıeleýde ólsheýsiz úles qosty. Onyń merzimdi baspasóz, baspa isi men oqý-aǵartý týraly jazbalary da saıası-áleýmettik oılarǵa toly. Ol 1916 jylǵy maýsym jarlyǵynan soń Rsesı úkimeti men qazaq halqy betpe-bet kelgen qıyn kúnderde de asa kúrdeli saıası máselelerdiń ýshyǵyp ketpeýi úshin kúresti. Qazaqstannyń asa kórnekti qoǵam qaıratkereri jaıynda ocherk, áńgime, portret, tarıhı dereknamalaryn orys, tatar basylymdarynda da jarıalady. Olardy ózge halyqtarǵa tanytýǵa kúsh saldy. «Abaı», «Han Abylaı», «Qazaq aqyny», «Qaziret Sultan», «Ahmet Baıtýrsynovıch Baıtýrsynov», t.b. irgeli zertteý maqalalaryn jazdy. Qoǵam qaıratkeri Qazaqstan men qazaq halqynyń tegi, tarıhy týraly eńbekter jazyp qaldyrdy. Ásirese «Qazaq, qyrǵyzdyń ata-tegi» týraly kólemdi shyǵarmasy 20 ǵasyr basyndaǵy osy sıpattaǵy eńbeker arasynan tarıhı derektik mazmunymen nazar aýdartady. Eńbekte 18 ǵasyrda qazaq eli týraly jazǵan G.Mıller, P.Pallas, I.Georgıı, N.Rychkov, F.Fısher, 19 ǵasyrdaǵy G.Klaport, K.Reıter eńbekterindegi kóptegen pikirlerdiń teristigin, tarıhı málimetter burmalanatyny atap kórsetiledi.

Qazaq tarıhyn zertteýshiler arasynan A.Levshındi aıryqsha baǵalaıdy. Orys, túrik, qytaı, t.b. halyqtardyń tanymal tarıhshylarynyń eńbekterine súıene otyryp, qazaq, qyrǵyz halyqtarynyń tegi týraly baısaldy oı aıtady. «Qazaq» etnonıminiń tarıhta belgili bolýy týraly naqty derekter keltire otyryp, ony bertinde ǵana toptasqan qrama halyq dep esepteıtin kózqarasty tarıhı, júıeli negizdi dáleldermen joqqa shyǵarady. O.Sınkovskıı, V.Grıgorev, E.Meır, V.Radlov, N.Ibragımov, t.b. pikirleriniń tarıhı derekten góri boljamdy sıpatyn kórsetedi. Ol Ferdoýsıdiń «Shahnamasyndaǵy» qazaqtar týraly málimetterge, qazaqtar jaıynda 10 ǵasyrdaǵy Vamberı pikirine súıene otyryp, qazaq ataýynyń tarıhy ejelgi dáýirlermen astasady degen pikirge toqtalady.

M.Dýlatovtyń aǵartýshylyq qyzmeti aýylda bala oqytýdan bastaldy. Oqý-pedagogtik qyzmet — ómir boıy qalamgerdiń aıryqsha kóńil aýdarǵan, qoly bosaǵan sátte yqylaspen aınalysqan jumystarynyń biri. Qazaq halyq aǵartý ınstıtýtynda ustazdyq etken jyldary ol osy salanyń ózekti máseleleri týraly ótkir maqalalar jazdy, jańa shańyraq kóterip jatqan oqý oryndaryna arnap «Esep quraly. Bastaýysh mektep oqýshylaryna», «Esep quraly. Bastaýysh mektepte ekinshi jyl oqytylatyn», «Qıraǵat kitaby» oqý quraldaryn shyǵardy. Erte oıanyp, erte eseıgen ór minezdi M.Dýlatov qashanda kúres shebiniń aldynda boldy. Jalyndy sózimen de, tyndyrymdy isimen de ózinen keıingi jastarǵa áser etip, olardy halyq isine alańsyz berilýge úndedi. Jazýshylyq, qoǵamdyq qyzmetke pedagogtik mindetti qosarlap kóterýi de onyń halqyn berile súıetindiginiń aıǵaǵy edi. El beınetine ógiz bolyp jegilip, erteńi úshin janyn qıǵan qoǵam qaıratkeri: «Em taba almaı dertińe men erteden, Sol bir qaıǵyń ózegimdi órtegen. Tyrp etpeısiń bas kóterip kórpeden, Eńseń nege tústi munsha, elim-aı», — dep dúnıeden armanda ótti.

Oqýǵa keńes beremiz:

Mirjaqyp Dýlatovtyń óleńderi

Mirjaqyp Dýlatovtyń týyndylary

Mirjaqyp Dýlatovtyń naqyl sózderi

---