InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Moǵolstan
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Moǵolstan memleketiniń qurylýymen, etnıkalyq quramymen tanystyra otyryp, saıası tarıhyndaǵy negizgi oqıǵalar týraly jan - jaqty túsinik berý;
Damytýshylyq: Oqýshylarǵa tarıhı oqıǵalar men qubylystardy taldaı bilýge, salystyra bilýge, ózindik oı qorytýǵa daǵdylandyrý.
Tárbıelik: Oqýshylardy, halqyn qadirleı biletin óz eliniń azamaty bolýǵa, halqyn qadirleı bilýge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Ashyq sabaq
Sabaqtyń ádisi: Túsindirmeli, suraq – jaýap
Sabaqtyń kórnekiligi: Karta, arnaıy slaıd, hronologıalyq keste, sózjumbaq.

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý bólimi:
Oqýshylarmen sálemdesý, synypty túgeldeý, sabaqqa nazar aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasymen jumys:
Oqıǵalardy hannyń basqarǵan ýaqytymen sáıkestendir.

İİİ. Jańa sabaq:
Jańa sabaqtyń jospary:
Moǵolstannyń qurylýy, jer aýmaǵy
Halqynyń etnıkalyq quramy.
Moǵolstannyń ishki - syrtqy jaǵdaıy.
Moǵol handyǵynyń álsireýi.

1. Moǵolstannyń qurylýy, jer aýmaǵy. XIV ǵasyrdyń ortasyna qaraı Shaǵataı ulysy ydyrap, Shaǵataı ulysynyń shyǵys bóligi - Ońtústik - shyǵys Qazaqstan men Qyrǵyzstan aýmaǵynda Moǵolstan memleketi qurylady. Al ulystyń kelesi bóligi - Maýarannahrdyń batysynda Ámir Temir memleketi qurylǵan. Moǵolstan atalý sebebi, Shyǵys derekterinde "monǵol" sózindegi "n" árpi túsip qalyp, "moǵol" nemese "moǵolstan" sózi qalyptasyp ketken.
Memleketti kezinde Shaǵataı hanǵa adal qyzmet etken dýlat taıpasynyń ámiri Poladshy basqarǵan. Ámir Poladshy bastaǵan dýlat aqsúıekteri Poladshynyń han bolýǵa quqy bolmaǵandyqtan, ózderin tyńdaıtyn, Shaǵataı urpaǵy on alty jasar Toǵylyq - Temirdi 1348 jyly Moǵolstan hany etip saılaıdy.
Ataqty tarıhshy Muhammed Haıdardyń jazýy boıynsha, Shaǵataı memleketin úlesterge bólgende dýlat ámiri Poladshynyń atasy Órtóbege Mańlaı - Súbe jerin bergen. Mańlaı - Súbe Shyǵys Túrkistannan Ferǵanaǵa deıingi keń - baıtaq jerdi alyp jatqan.

2. Halqynyń etnıkalyq quramy.
● Jetisý aımaǵyndaǵy b. d. d III - II ǵ. Bastap, úısin, qańly taıpalary mekendegen.
● V - VI ǵasyrlarda túrik tildi taıpalar qonystana bastaǵan.
● XIII ǵasyrda moǵoldyń arlat, choras, kalýchı taıpalary kelip, jergilikti halyqpen aralasyp túrkilenip ketti.

3. Moǵolstannyń ishki - syrtqy jaǵdaıy. Saıası turaqsyzdyq oryn alǵan kúrdeli kezeńde bılik basyna kelgen Toǵylyq-Temir han eldiń ishki - syrtqy jaǵdaıyn jaqsartyp, XVI ǵasyrdyń basyna deıin bılik etken áýlettiń negizin qalady. Handyqtyń búkil aýmaǵyn biriktirip, bir ortalyqqa baǵyndyrady. Memlekettiń ortalyǵy Almalyq qalasy bolady.
Dýlat taıpasynyń muralyq laýazymy joǵary ulysbegi degen ataǵyn sol qalpynda qaldyrdy. Musylman dinin memlekettik din retinde qabyldaıdy. Myrza - Muhammed Haıdardyń jazýy boıynsha, bir kúnde 160 myń adam ıslam dinin qabyldaǵan. Hannyń buıryǵy boıynsha dindi qabyldamaǵan ómirler men bekterdi ólim jazasyna kesken.

Ýaqyty ----------------- Bolǵan oqıǵalar
1348 j
Shaǵataı urpaǵy on alty jasar Toǵylyq-Temir Moǵolstan hany etip saılaıdy
1360 - 1361 jj.
Toǵylyq - Temir Maýarannahrǵa eki ret sátti joryq jasap, balasy İlıas - Qojany. Maýarannahrdyń han taǵyna otyrǵyzyp qaıtady.
1365 jyly
22 maýsymda Ámir Temir endi Maýarannahrdaǵy bılikti óz qolyna alý úshin, İlıas - Qojaǵa qarsy shyǵady. Tashkent qalasynyń mańynda eki jaqtyń arasynda sheshýshi "Batpaq shaıqasy" bolady.
1371 - 1372 jj
Ámir Temir Moǵolstan jerine alǵashqy joryǵy.
1380 - 1390 jj
Ámir Temir Moǵolstanǵa 120 myń adammen birneshe ret joryq jasaǵan.
1428 jj
Ýáıis han qaıtys boldy
1433 jyly
Dýlat ámirleriniń qoldaýymen Esen - buǵa han taǵyna otyrady.

4. Moǵol handyǵynyń álsireýi. Moǵol handyǵyn saıası bytyrańqylyq jaılap jatqanda Maýarannahrdaǵy bılikti óz qolynan alyp, kúsheıgen Ámir Temir endi Moǵolstandy jaýlaýǵa kirisedi.
Al shyǵystan XIV ǵasyrdyń basynda oırattar shabýyl jasap otyrdy. M. H. Dýlatıdiń jazýyna qaraǵanda, Ýáıis han 10 jyl ishinde qalmaqtardyń 612 shabýylyna toıtarys bergen.
Moǵolstandaǵy jaǵdaı 1428 jyly Ýáıis han qaıtys bolǵannan keıin de sol baıaǵy bytyrańqy kúıinde qalady. Handyq bılik úshin talas endi Ýáıis hannyń balalary Júnis pen Esen - buǵa arasynda bastalady. Talastyń nátıjesinde dýlat ámirleriniń qoldaýymen Esen - buǵa 1433 jyly han taǵyna otyrady. Birak handyq bılik úshin talas toqtamady. Esen - buǵanyń qaza bolýymen Ferǵana jerinde - Jetikentte bılik quryp otyrǵan Júnis dereý Moǵolstanǵa oralyp, ózin han etip jarıalaıdy. Moǵolstan handyǵy Júnis hannyń nemeresi Abdar - Rashıd hannyń kezinde ydyraı bastaıdy. XVI ǵasyrdyń basynda Moǵolstan memleketi qulaıdy. Onyń Jetisý aımaǵy Qazaq handyǵynyń quramyna enedi.

İV. Sózjumbaq sheshý “Moǵolstan”.

1. Maýarannahrdaǵy bılikti óz qolyna alýda kózdegen bıleýshi? Ámir Temir.
2. Shaǵataı urpaǵy on alty jasar kimdi Moǵolstan hany etip saılaıdy? Toǵylyq - Temir.
3. Dýlat ámirleriniń qoldaýymen han taǵyna otyrǵan kim? Esen - buǵa.
4. Moǵolstanǵa shyǵystan XIV ǵasyrdyń basynda kimder shabýyl jasap otyrdy? Oırat.
5. Memlekettiń ortalyǵy qaı qalasy? Almalyq.
6. Memlekettik dini? musylman.
7. Tashkent qalasynyń mańynda Ámir Temir men İlıas - Qojaǵa arasynda bolǵan sheshýshi shaıqas? Batpaq.
8. Moǵolstan memleketinde negizgi rol atqarǵan taıpa? dýlat.
9. Ámir Poladshy Moǵolstandy qaı jerden birjola bólip alyp, táýelsiz, jeke handyq qurýǵa bar kúshin saldy? Maýarannahr

V. Jańa sabaqty bekitý: Suraq – jaýap.
1. Moǵolstannyń alyp jatqan aýmaǵy?
Shaǵataı ulysynyń shyǵys bóligi – Ońtústik – shyǵys Qazaqstan men Qyrǵyzstan aýmaǵy.
2. Moǵolstan memleketiniń terıtorıasy týraly kimniń, qandaı eńbeginde jazylǵan?
Muhammed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıhı Rashıdı» eńbeginde.
3. Moǵolstannyń ortalyǵyn ata?
Almalyq qalasy.
4. Nelikten moǵolstan dep ataldy?
Shyǵys derekterinde «monǵol» sóziniń «n» áripi túsip qalyp, «moǵol» dep ataldy.
5. «Batpaq shaıqasy» týraly ne aıtasyńdar?
Toǵylyq Temir han qaza bolǵannan keıin Ámir Temir Maýarannahrdaǵy bılikti óz qolyna alý úshin, İlıas – Qojaǵa qarsy shyǵady. Ámir Temir men İlıas - Qoja hannyń arasynda birneshe ret qaqtyǵysýlar bolady. Tashkent qalasynyń mańynda 1365 jyly 22 maýsymda eki jaqtyń arasyndaǵy sheshýshi shaıqas «Batpaq shaıqasy» bolady. Jazba derekterdiń habaryna qaraǵanda eki jaqtan 10 myńǵa jýyq adam qyrylǵan. Shaıqasta İlıas - Qoja han jeńiske jetip, Ámir Temir qashyp qutylady.
6. Moǵolstannyń taǵyna kimniń tuqymdary otyrǵan?
Shyńǵys.
7. Moǵolstan handyǵy kimniń tusynda ydyraı bastady?
Júnis hannyń nemeresi Abd ar Rashıdtiń kezinde.

Vİ. Oqýshylyrdy baǵalaý. Sabaqqa belsene aralasqan jekelegen oqýshylardy baǵalaımyn.
Vİİ. Úıge tapsyrma:
1. §25. Moǵolstan taqyrybyn oqý jáne mazmunyn bilý.
2. Taqyryp sońyndaǵy test jaýaptaryn tabý.