InfoHub Logo

Muǵalimniń tulǵasy jáne oqýshylarǵa beriletin ulttyq tárbıeniń ereksheligi
Búgingi tańda muǵalim tulǵasy degen másele óte ózekti bolyp otyr. Ol týraly oıshyldarymyz da, ǵalymdarymyz da, qoǵam qaıratkerleri de erekshe mán berip, túrli tujyrymdar men paıymdaýlar jasaǵan. Solardyń biri – ultymyzdyń uly tulǵasy, alashtyń birtýar qoǵam qaıratkeri Júsipbek Aımaýytov. Júsipbek Aımaýytovtyń ustaz tulǵasyn qalyptastyrýǵa negiz bolatyn oı–tujyrymdaryna nazar aýdarsaq: «Muǵalimdikke arnalǵan adam jaqsy oqytýshy bolý úshin ózine tıisti nárselerdi myna retpen úırense kerek. Áýeli oqytýdyń maǵlumat jaǵymen, ıaǵnı dıdaktıkamen, matematıkamen jaqsy tanys bolady. Sonan soń árbir sabaq berýshilerdiń oqytý yńǵaılaryn, ádisterin baqylap, qarap júredi. Odan keıin jaqsy ysylǵan oqytýshylarynyń jetegimen, solardyń aldynda ózi sabaq berip, kúshin shamalaıdy. /Buny úlgi sabaǵy deıdi, sodan soń óz betimen bala oqytýǵa kirisedi/. Biraq oqytý – balany ǵana oqytý emes, balamen birge ózi de oqý ekenin áste esten shyǵarmaý kerek.

Muǵalim ózin qalaı, nemen oqytpaqshy? Únemi óziniń isin baıyptaý, baqylaýmen, tárbıe týraly ádebıetterdi kóbirek qarastyrýmen, basqa oqytýshylarmen keńesý, pikir aýysýmen ózin – ózi oqytpaqshy» deıdi J.Aımaýytov. Ári qaraı baıandamamyzdy sabaqtaıtyn bolsaq, muǵalimniń tulǵasy eń aldymen mamandyqty durys tańdaý. Ekinshiden, muǵalimdik mamandyqqa ózi tańdaǵan salasynyń teorıalyq negizimen qatar asa qajetti pedagogıka, psıhologıa, ádisteme ǵylymdarymen tereń qarýlaný. Úshinshiden, ár sabaqqa jan –jaqty muqıat daıyndalý. Tórtinshiden, mekteptegi tájirıbeli muǵalimderdiń sabaqtaryna qatysyp, ózine qajetti ádis – tásilderdi meńgerý. Besinshiden, únemi izdeniste bolý. Altynshydan, bilim berý tehnologıalardyń teorıalyq máselelerin meńgerip, praktıkada qoldaný. Jetinshiden, zamanaýı aqparattyq tehnologıalarmen jumys jasaýǵa mashyqtaný. Osy talaptardy buljytpaı oryndaǵanda ǵana muǵalimniń tulǵasy tolyq qalyptasady.

Kez kelgen muǵalim óz mamandyǵyn shynaıy súıip tańdaıtyn bolsa, joǵarydaǵy talaptardy oryndaý qıynǵa soqpaıdy. Muǵalimdik mamandyqty tańdap, teorıalyq bilimmen shynaıy qarýlanǵan maman qalǵan talaptardy tájirıbe arqyly tolyqtyrady. Sondyqtan da eń aldymen, ata – ana balasynyń boıynda qandaı qasıet bar, bolashaqta qaı mamandyqqa ıkemdi, sol mamandyqqa oraı alǵan bilimi tıanaqty ma,tańdap otyrǵan mamandyǵynyń ereksheligin, qıyndyǵyn sezine me degen máselelerge erekshe kóńil bólip, balasynyń bolashaq mamandyǵyn durys tańdaýyna yqpal etýi qajet. Oqytýshy shákirtteriniń psıhologıalyq erekshelikterin, qabiletin, oı topshylaýyn, jeke tulǵa retindegi beınesin kóre, tanı alýy kerek.

Oqytýshylar shákirtteriniń bilimin synaǵanda, ıa emtıhan alǵanda burynǵy nárselerin qaıta aıtyp bergenin unatamyz: sózben kórinbegen qabiletti tómen dep sanaımyz. «Bilip turmyn, biraq aıta almaımyn» degen bala men túk jaýap bere almaǵan balany jek kóremiz. Bul – zor qate. Ómirde basymyzdan neni keshirmeımiz? Sonyń bári jadymyzda túgel saqtala bermeıdi. Jady jiti bolý – ıgi qasıeti, oǵan talas joq. Biraq ol qabilet jurttyń kóbinde bola bermeıdi. Sondyqtan emtıhanda synaq alǵan kezde qysylyp turǵan oqýshylarǵa janymyz ashýy kerek, shydamdy qaraýymyz kerek. Oqýdaǵy synnan nashar ótken bala ómirdegi talaı synnan jaqsy ótýi múmkin. Óz jadymyzda ne shákirtterimizdiń jadynda bir nárseni berik ornatý úshin, sanaly kúshimizdi iz qaldyrýǵa, jańany burynǵy tanys nárselermen baılanystyrýǵa jumsaýymyz kerek» dep ustazdyń qashanda balany adam retinde baǵalap jaqsy kórýi, onyń jeke basynyń syılaýy kerektigin aıtýymyz kerek.

Ókinishke oraı, keı kezderde áriptesterimizdiń arasynda muǵalimniń etıketine jat qylyq kórsetetinder de kezdesip jatady. Balany tek sabaqqa daıyndyǵyna qaraı ǵana baǵalaý, jaqsy daıyndalyp kelse jyly qabaq tanytyp, ózgelerdiń aldynda maqtap, al daıyndyǵy nashar nemese múldem sabaq oqymaı kelgen balany joldastarynyń aldynda kemsitý – muǵalimniń úlken qateligi. Mundaı jaǵdaı balanyń júıkesine, ómirge degen kózqarasyna, adamdarǵa degen senimine keleńsiz kirbiń túsirip, sol pánge degen qyzyǵýyn joıady. Muǵalimge degen senimi joǵalyp, jek kórýshilik sezimi paıda bolady. Bul – ósip kele jatqan jas butaqtyń tamyryn qolmen jaralaý degen sóz. Jaralanǵan tamyrdan jaqsy aǵash ósip shyqpaıtyndyǵy sıaqty mundaı shákirtten búgingi qoǵam talap etip otyrǵan jeke tulǵa qalyptasa almaıdy.

Bala qandaı nársege yntaly bolmaq. Buryn tanys emes, tyń nársege yntasy bolmaıdy. Buryn biletin eski nársege de yntasy bolmaıdy. Yntany qozdyratyn jańa men eskisi aralas nárse. Balanyń yntasyn tartý úshin oqylatyn nárselerde bir jańalyq bolýy kerek. Ol jańalyq burynǵy oıda bar nárseni ne tolyqtyrǵandaı, ne dálelmen bekitkendeı, ne burynǵyny bekerge shyǵarǵandaı, bolmasa kúsheıtkendeı bir ózgeris kirgizetin bolýy kerek. Oqytý naǵyz berik bolsyn. Balanyń naqty bilgeni qoıylǵan birneshe suraýlarǵa jaýap qaıyra alǵanynan kórinedi. Shákirtke bir nárse uqtyrǵanda muǵalim anyq aıqyn aıtýy kerek. Muǵalimniń sózin bala yntamen tyńdasa, aıqyndyq sonda tabylady. Óz mamandyǵyn súıgen ustaz – qashanda ádisker.

Balamen jumys isteý – onyń oıymen oılaý, onyń sezingenin sezý. Sonda ǵana muǵalim balamen til tabysyp, onyń júreginen jol tabady. Yntasyzdyń yntasyn oıatyp, jalqaýdy jumys jasaýǵa jumyldyra alady. Aqyldy kúsheıtýge bilimniń sanynan sapasy, ıaǵnı symbatty júıeli bolyp mıǵa qonýy artyǵyraq áser beredi, mańyzdy bolady. Shákirttiń alǵan bilimderiniń arasynda baılanys júıe bolsa, jańa maǵlumattardy soǵan jalǵastyryp, mıǵa toqý da jeńil tıedi. Eskige súıenip, jańa maǵlumatty sińirip alý – aqyl kúsheıtkendiktiń belgisi. Mekteptiń beretin biliminiń maǵynasy balanyń zaýqyn tarqandaı, oı jumysyna qulshyndyrǵandaı, ǵylymǵa qyzyqtyrǵandaı bolýy kerek. Sonda ǵana bala mektepten shyqqan soń alǵan biliminen aıyrylyp qalmaı, tyńnan bilim jamaýǵa, aqyl sharasyn keńeıtýge áreket etpek. Mektep bala alǵan bilimin ómirde paıdalana bilýge úıretý kerek.

Qazaq halqy urpaq tárbıesinde sheshendik, ónerpazdyq tárbıege basa nazar aýdardy. Qytaıda ata-ana men mektep balany tózimdilikke, iskerlikke, eptilikke tárbıeleıdi eken. Al qazaqtarda balalaryn tózimdi, epti, sezimtaldyqqa baýlyǵan. Sóz óneri men saz ónerin erekshe qural retinde paıdalanǵan. Mýzykanyń adam tárbıesindegi ornyna ejelden mán berip kelgen. Ǵulama Ál – Farabı «Mýzykalyq áýender jaqsy minez – qulyq mashyqtaryn, adamnyń qoǵamdyq murattaryn qalyptastyrýda eleýli ról atqarady... Mýzyka men án adamdy estetıkalyq sezimder týǵyzý arqyly kisiniń ózin – ózi tárbıelenýine, boıdaǵy nashar qasıetterden arylýyna yqpal etedi degen málim». Ata – babalardan qalǵan jaqsy ónegeniń barlyǵy ónermen baılanysty bolǵan. Bir adam birneshe ónerdi meńgerý arqyly onyń kúsh-qýatymen aqyl-oıynyń kúshi artty. Ár ónerdiń bólek-bólek energıasy adamǵa quıatyn nur sekildi. Sol sebepti kez kelgen qazaq mýzykalyq aspaptarda oryndaýǵa, meńgerýge tyrysty. Ónerli urpaq tárbıege ıkemdi keledi, ónersiz urpaqty tárbıeleý asaý at sekildi.

Mýzykamen aınalysý balanyń óziniń ishki dúnıesine úńilýge kómektesedi. Adam jany durys qalyptaspaı qoǵam jóndelmeıdi. Adamnyń ishki álemine áser etetin nárseler, birinshi tamaqtanýy, ekinshi estigen sózi men áýkeni, úshinshi kórgeni, tórtinshi úırengenin jasaýy, besinshi oqý, jazý t.b.sıaqty áreketteri jatady. Al qoǵamnyń ishki álemine jatatyndar:birinshi onyń jeri, ekinshi tili, úshinshi tarıhy, turmys – tirshiligi, tórtinshi óner adamdary, besinshi dana aqyldy oıshyldar jatady. Osyndaı babalardyń bilimmen aıtqan ósıeti búgingi jastarymyzdy, oqýshylarymyzdy tárbıeleýge ábden múmkin.