InfoHub Logo

Smagýlova Aıgerim fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyqýnıversıtetiniń halyqaralyq qatynastar fakúlteti dıplomatıalyq aýdarma kafedrasynyń dosenti, Almaty q.

Ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldarynan bastap qazaq tiliniń mártebesin kóterý, damytý, ǵylym tiline aınaldyrý baǵytynda kóptegen jumystar atqarylýda. Qazirgi kúni qoǵamnyń tilge degen talaby artyp, memlekettik tilge degen qajettiliktiń artýy, ıaǵnı onyń qoǵamdyq qyzmet aıasynyń keńeıýi, tildiń ǵylymnyń barlyq salalaryndaǵy belsendiliginiń  artýy til biliminde, onyń túrli salalarynda  sheshimin tappaǵan máselelerdiń, problemalardyń bar ekenin kórsetip otyr. Memlekettik tildiń qoǵamdyq aıasynyń keńeıýi ǵalymdar aldyna jańa mindetter qoıyp otyr. Ol jańa tıptik baǵdarlamalar men oqýlyqtar jasaýmen, bilikti kadrlardy kóbeıtýmen, ozyq tehnıkalyq quraldarmen jabdyqtaýmen shektelmeıtini belgili. Bul rette tarıhy beriden ǵana bastalǵan termınologıanyń til bilimine qosqan úlesi sonshama mol bolǵanmen, bul saladan da sheshimin tappaı júrgen máseleler barshylq. Sondaı-aq qoǵamymyzdyń barlyq salalarynda endi ǵana qoldanysqa ene bastaǵan  termınologıanyń problemalaryn jaqsartý jáne jetildirý aıryqsha mańyzdy.

Alaıda kez kelgen teorıa men praktıkanyń sabaqtastyǵy bir daǵdyda, bir qalypta qalmaıtyndyǵy belgili. Tájirıbe únemi jetilip, shyńdalyp otyratyndyǵy belgili.Sondyqtan damý ústindegi tájirıbe ǵylymı turǵydan jańa tujyrymdardy qajet etedi.Osy turǵydan qaraǵanda sońǵy ýaqytta qazaq tili termınologıasy damydy, ósti, qoldanymdaǵy tájirıbeler jınaqtalyp, termınologıanyń jańa mindetteri aıqyndala tústi.

Termınder týraly qazaq til biliminde sońǵy kezde túbegeıli zertteý eńbekter kóptep jaryq kórýde. Olardyń barlyǵyna toqtalý bul maqalada múmkin emes. Termınologıanyń negizi osy ǵylymnyń qalyptasýyna zor eńbek sińirgen A. Baıtursynovtyń, Y. Mamanovtyń, R. Syzdyqovanyń  B. Qalıevtiń, S. Myrzabekovtiń, Ó. Aıtbaıulynyń   ár kezeńderde jaryq kórgen ǵylymı eńbekterine, oqýlyqtary men oqý quraldaryna tikeleı baılanysty. Sonymen birge belgili ǵalymdar Á. Qaıdar, Ó. Aıtbaıuly, Qurmanbaıuly Sh.,  eńbekterinde de termınologıanyń árqıly máseleleri jan-jaqty taldanǵan, qarastyrylǵan. Bul máseleler sonymen qatar gaz-munaı termınderi boıynsha qorǵalǵan kandıdattyq dısertasıalarda da aıtylǵan.

Belgili ǵalym Aıtbaıuly Ó. «Termınologıa eń aldymen tildiń arnaıy leksıkalyq damý zańdylyqtaryn tekseretin ǵylym salasy, sonymen birge, ol ǵylym men tehnıkanyń jeke salalary termınder jıyntyǵy»[1.] – dep naqtylaıdy; jalpy termınologıa men salalyq, onyń ishinde munaı termınderin  ǵylymı turǵydan zerttep, onyń tabıǵatyna tereń taldaý jasaý úshin áýeli jalpy termınologıa máselesin, onyń damý baǵytyn baǵdarlap, qyry men syryn túsinip alýymyz qajet. Termın jóninde ár túrli pikirler bar ekenin baıqaýǵa bolady. A.A. Reformatskıı termınniń basty ereksheligi týraly: «Termın emes sózderdiń maǵynasy kontekste ashylýy kerek te, al termın sózder kontekske táýeldi emes. Termın sózderge kóp maǵynalyq, ekspressıa jat» -deıp basty ereksheligin anyqtap kórsetse  [2.] , termınologıa máselesin kópten beri zerttep júrgen. O.S. Ahmanova « Termın degenimiz-arnaıy uǵymdar men zattardy belgileý úshin jasalǵan sózder men sóz sóz tirkesteri»-degen pikir aıtady. V.N. Prohorovanyń: «termın – bul arnaýly qoldanys salasynda ǵylymı nemese óndiristik-tehnologıalyq uǵymnyń ataýy bolyp tabylatyn jáne defenısıasy bar sóz nemese sózder tirkesi» [3.] –dep termınderge berilgen tujyrymdardy tolyqtyra túsedi. Termınge berilgen bul anyqtamalar olardyń oı-tujyrymdarynyń uqsastyǵyn baıqatady. Demek termın atqaratyn fýnksıasy men qoldaný órisi bar sózder men tirkesteri eken. Termınder týraly usynylyp júrgen anyqtamalar ár túrli bolsa da, túpten kelgende termınder-belgili bir ǵylym men tehnıka salasynda qoldanylatyn arnaıy leksıka – sóz der men sóz tirkester eken. V.P. Danılenko óziniń «Rýskaıa termınologıa»degen eńbeginde: « termınologıalyq leksıkanyń ózine ǵana tán lıngvısıkalyq ereksheligine baılanysty máselelerdi tek leksıka ómir súretin tabıǵı orta-ǵylym tiliniń quramynda qarastyrǵanda durys sheshýge bolady. Termın sózderi tek osy ortada ǵana termındik qasıetke ıe bolady, óziniń negizgi qyzmetinde –nomınatıvti semasıologıalyq fýnksıada jumsalady, tek jeke uǵymnyń ataýy bola alady, ıaǵnı termındik monosemantızmniń jasalýyna jaǵdaı jasaıtyn birden-bir orta ǵylym tili bolýy qajet» deıdi [4.]

Paıdalanylǵan ádebıetter: 

1. Aıtbaıuly Ó. Qazaq termınorlogıasynyń damýy men qalyptasýy.-Almaty: Raýan, 1988 j-201b. 

2. Reformatskıı A.A.Chto takoe?

---