InfoHub Logo

Ata-babalarymyzdyń tarıhı tájirıbesin (túrki memleketteriniń tarıhynan, HH ǵasyrdyń basyndaǵy ult kóshbasshylary reformalarynyń jobasy) zerdeleý, shynaıy ómirdi, pragmatızm men dınamızmdi  nasıhattaý, durys oılastyrylǵan reformalar arqyly qoǵamdyq sanadaǵy artta qalýmen kúresý jáne damýdyń evolúsıalyq modelin qalyptastyrýǵa múmkindik týyndaıdy.

Ejelgi túrkiler men qazaqtardyń tarıhı murasy rýhanı kod, ózindik mádenı ıdentıfıkasıa, qasıetti oryndar, týǵan jerge degen qurmet retinde ulttyq metaqundylyqtar Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń "Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý" baǵdarlamalyq maqalasynda negizge aınalyp otyr.Osy turǵydan alyp qarastyrǵanda Máńgi El, Alash ıdeıasyPrezıdentimizdiń Rýhanı jańǵyrý baǵdarlamasymen sabaqtasyp jatqany sózsiz.

12-sáýirde «Egemen Qazaqstan» gazetinde QR Elbasy N. Á. Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty joldaýy jaryq kóredi.Baǵdarlamanyń mátinimen tanysa otyryp «Damýdyń jańa kezeńinde aldymen ulttyq bolmysymyz ben qundylyǵymyz, tarıhymyz men mádenıetimiz saqtalýy kerek»-, degen ıdeıanyń basty nazarǵa alynǵandyǵyn kórý qıyn emes. 

Qazaqstannyń revolúsıalyq emes, evolúsıalyq damýy; Ulttyq biregeılikti saqtaý; Ulttyq sana týraly; Pragmatızm degen baǵdarlamanyń  taqyrypshalarynda keńestik bıliktiń júrgizgen saıasatynyń saqtalǵan kórinisterinen qutylý ıdeıalary kóteriledi. Oey baǵdarlamadaǵy myna mátinnen kóre alamyz:

«Árbir jurt tarıhtan ózinshe taǵylym alady, bul – árkimniń óz erkindegi sharýa. Bireýge ózińniń kózqarasyńdy eriksiz tańýǵa eshqashan bolmaıdy. Bizge tarıh týraly ózderiniń sýbektıvti paıymdaryn tyqpalaýǵa da eshkimniń qaqysy joq. Ótken HH ǵasyr halqymyz úshin qasiretke toly, zobalań da zulmat ǵasyr boldy:

Birinshiden, ulttyq damýdyń kóneden jalǵasyp kele jatqan ózimizge ǵana tán joly birjola kúıretilip, qoǵamdyq qurylymnyń bizge jat úlgisi eriksiz tańyldy.

Ekinshiden, ultymyzǵa adam aıtqysyz demografıalyq soqqy jasaldy. Onyń jarasy bir ǵasyrdan beri áli jazylmaı keledi. 

Úshinshiden, qazaqtyń tili men mádenıeti qurdymǵa kete jazdady.

Tórtinshiden, elimizdiń kóptegen óńirleri ekologıalyq apat aımaqtaryna aınaldy.

Qanymyzǵa sińgen kóptegen daǵdylar men taptaýryn bolǵan qasań qaǵıdalardy ózgertpeıinshe, bizdiń tolyqqandy jańǵyrýymyz múmkin emes.

Baǵzy zamandardan beri urpaqtan urpaqqa jalǵasyp kelgen ulttyq pragmatızm sanaýly jylda adam tanymastaı ózgerip, as ta tók ysyrapshyldyqqa ulasty. 

Biz jańǵyrý jolynda babalardan mıras bolyp, qanymyzǵa sińgen, búginde tamyrymyzda búlkildep jatqan izgi qasıetterdi qaıta túletýimiz kerek. Pragmatızm – ózińniń ulttyq jáne jeke baılyǵyńdy naqty bilý, ony únemdi paıdalanyp, soǵan sáıkes bolashaǵyńdy josparlaı alý, ysyrapshyldyq pen astamshylyqqa, dańǵoılyq pen kerdeńdikke jol bermeý degen sóz».

Mine, bul joǵaryda kórsetilgen baǵdarlamadaǵy tujyrymdardyń túpkilikti mánine jetip, túsiný úshin ony tarıhpen baslanystyra otyryp kórsetýge bolady.

Tarıhqa kóz júgirtetin bolsaq, qazaq halqynyń taǵdyry birneshe kezeńdi basynan keshirdi.  Sonyń ishindegi eń eleýlisi  Reseı Imperıasynyń otarshyldyq saıasatymen baılanysty boldy. Al bul faktor óz kezeginde  týyndap jatqan tarıhı jadymyz ben ornyqqan tarıhı sanamyzdyń burmalanýyna yqpalyn tıgizbeı qoımady. Osy sebepterge baılanysty biz marıgınaldy sanaǵa aýysqan halyqpyz(marıgınaldy- óz qalyptasqan ortasy men sanasyna, mádenıetine syrtqy faktordyń áser etýi arqyly ártúrli áleýmettik toptar men mádenı tıpterdiń arasynda qalýy). Bul qubylys halqymyzdyń ulttyq sanasyna, dúnıetanymy men ózindik tarıhı tájirıbesine áserin tıgizdi:

Birinshiden, Mekemtas Myrzahmetovtyń pikirine sáıkes qazaq óziniń mono tildi tabıǵatynan mısıonerlik baǵyttaǵy orystandyrý saıasaty nátıjesinde til jaǵynan ydyrap, shala qazaq, ada qazaq, taza qazaq degen úsh klassqa bólinip, mono tildiń bolmysyn buzyp aldy. Rasymen de, tarıhı tájirıbe faktorynyń biri bul-til, al onyń ózgeriske ushyraýy ulttyq jad pen tarıhı sanaǵa tikeleı áser etetini anyq. Árıne, bul Reseıdiń ımperıa bolǵaly júrgizip kele jatqan mısıonerlik kertartpa saıasatyna tikeleı baılanysty qubylys ekeni tarıhı shyndyq. Osy oraıda Halel Dosmuhamedulynyń «Qazaq-qyrǵyz tilindegi sıngarmonızm zańy» atty eńbegine toqtalǵym kelip otyr. Sebebi ol mynadaı bir tujyrymyn aıtqan bolatyn: « Ádebıet tiliniń qarýy- baspa men mektep. Baspa men mektepte qoldanylǵan til aqyrynda elge sińbeı qoımaıdy». Bul tujyrymnyń aqıqattylyq dárejesin Keńes úkimetiniń júrgizgen saıasatynan-aq baıqaýǵa bolady. Bul tarıhı oqıǵa qazirgi tańdaǵy til máselesiniń shıelenisýine  yqpalyn tıgizgen. Ony qalpyna keltirý tikeleı rýhanı jańǵyrýmen baılanysty ekeni aıdan anyq.

Ekinshiden, «Reseıdiń otarshyldyq mıssonerlik saıasatyn tolassyz júrgizýi sebepti, birtutas qazaqtyń bir jazý tańbasyn qoldaný ornyna úsh túrli jazý tańbasy ornaǵan bolatyn, qytaı qazaqtary arap jazý tańbasyn, Eýropa, Túrkıa qazaqtary latyn jazý tańbasyn, Qazaqstandyq qazaqtar óz erkinen tys keńes bıligi zorlyqpen endirgen orys jazý tańbasyn qoldanýy sebepti, birtutas monotildi qazaqtar birin biri oqı almaı, rýhanı baılanysyn úzýge májbúr bolyp keledi»,- deıdi Mekemtas Myrzahmetov. Buǵan Imperıanyń halqymyzydyń rýhanı tutastyǵyn buzýy sebep bolyp otyr, ıaǵnı joǵaryda atalǵan til máselesine endi jazý máselesi de qosyldy. Alaıda buny da qalpyna keltirýdiń joldary Elbasymyzdyń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynda tikileı oryn alǵan, ásirese latyn qarpine kóshý týraly sheshim osy máseleni sheshýdin mańyzdy qadamynyń biri bolyp tabylady.

Úshinshiden, qazaq halqy Vİİİ ǵasyrdan bastap ıslam dinin qabyldap, onyń Ábý Qanafı máshabyn ustanyp, óziniń birqalypty dástúrli dinine aınalyp, soǵan uıyp ómir súrip jatty. Bul qalypty ózgertip qazaqtardy shoqyndyryp, orystandyrý saıasatyn orys mıssoner ǵalymdary profesorlar Ilmınskıı, Alektorov, Ostroýmovtar júzege asyrýǵa bel sheshe kirisip basshylyq etti. 

Keńestik bılik ateısik dúnıetanymdy ustanýy sebepti, patshalyq bıliktiń shoqyndyrý saıasatyn alyp tastap, orystandyrý saıasatyna birjolata myqtap kiristi. Maqsaty, halyqty óz ustanǵan dininen bezdirip, tipti óziniń «Qudaısyzdar» uıymyn ashyp, halyqty dinsizdendirý saıasatyna jan sala aralasty. Bul jolda alǵa qoıǵan maqsatyna jetti de. Onyń kórinisterin biz áli kúnge deıin kóre alamyz. Qazirgi tandaǵy dinniń burmalana qoldanylýy, óz qandastarymyzdyń arasynda basqa dinge eńgen nemese múldem dinnen bezgenderdiń bolýy osynyń dáleli. Bundaı shıelenisken máseleniń aldyn alý úshin Prezıdentimiz arnaıy «Qazaqstannyń revolúsıalyq emes, evolúsıalyq damýy» atty bólimdi arnaǵan. Onda N.Á.Nazarbaev dinı qaqtyǵystar, ekstremızm, separatızm t.b. qubylystarynyń barlyǵy revolúsıanyń saqtalǵan kórinisi deı kele, olardan bas tartýǵa, aldyn alýǵa shaqyrǵan.

Mine, joǵaryda atap kórsetilgen negizgi máselelerdiń burmalanýy bizdiń tarıhı tájirıbemizge áserin tıgizgeni aıdan anyq . 

Ár halyqtyń tarıhı tájirıbesi onyń tarıhyn qalyptastyratyn erekshelik formasy. Sebebi, barlyq halyqtyń ǵasyrlar boıy jınaqtalyp, urpaqtan-urpaqqa berilip otyrylatyn ózindik tájirıbesi bolady jáne sonyń kórinisi tarıhynda da baıqalady. El basymyzdyń kóterip otyrǵan joldaýynyń «Rýhanı jańǵyrý» dep atalýynyń ózi osy máselelerdi sheshýge, burynǵy tarıhı tájirıbemizdi qalpyna keltirýge jasalǵan qadam bolyp otyr dep esepteımin.

Qazirgi bizdiń qoǵamda óz oılaryn ashyq, naqty bildirip, halyqty bastaı alatyndaı «Intellıgensıa» ókilderi az. Buǵan da Imperıanyń júrgizgen saıasaty eleýli dárejede yqpalyn tıgizgen edi. Ásirese, Alash qaıratkerleriniń ıdeıalaryn halyqqa jat, ultshyl dep aıyptap, olarǵa «shına» jalǵaýyn qosyp kelemejdep, jasaǵan tujyrymdary men eńbekterin qaralap, qýǵyn-súrginge ushyratyp tastady. Nátıjesinde elde qorqynysh seziminiń sarqynshaqtary saqtalyp, tipti óz kózqarastarynan aınyp, keńes ıdeologıasynyń negizinde zertteýler júrgizip, tarıhty burmalaı bastady. Qazir sol ıntellıgensıa ókilderiniń halyqqa qyzmet etetin kezi keldi. Aldymen solar «rýhanı jańǵyrýdyń» mánin halyqqa túsindirip, ony júzege asyrýǵa alǵashqy qadamdaryn jasaý qajet. 

Búginde álemdik jahandaný úrdisi, kóptegen ulttardy tamyrymen jutyp jiberetin vırýs tárizdi deıtin bolsaq, sol vırýsqa qarsy turatyn birden-bir vaksına - ol rýhanı dúnıemizdi qaıta jańǵyrtý. Ulttyq qundylyqtar - ol halqymyzdyń ımýnıteti. Kez kelgen vırýsty ımýnıteti kúshti aǵza jeńe alady. Sondyqtan da, ulttyq kodymyzdy saqtap, genetıkalyq turǵyda bizdiń jasýshalarymyzda saqtalyp qalǵan qazaq halqynyń jastaryna bizdiń tarıhı tamyrymyz tereńde ekenin, salt-dástúrimiz ómirsheń, talaı qıyndyqtarǵa tótep bere alatyndaı baı rýhanı dúnıetanymymyzdy negizdep, ulttyq rýhy kúshti, ımany berik, tili men dini bir azamattardy tárbıelep, jańa formattaǵy bilimdi ıgere alsaq, onda halyqymyzdyń búgingi jahandaný kezeńinde ulttyq qundylyqtaryn saqtap, halyq bolyp jutylyp ketpeı, kerisinshe rýhanı jańǵyryp, joǵary belesterdi baǵyndyratyn Máńgi Elge aınalarymyz anyq.

M. S. Noǵaıbaeva, t.ǵ.k, qaýymd.profesor

A. S. Jaqsylyqova Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ,tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń 2-kýrs magıstranty

---