InfoHub Logo

Bıyl, 2020 jyldyń 19 jeltoqsanynda Keńes Odaǵynyń batyry, qazaq halqynyń maqtanyshy, elimizdiń erkindigin, ar-namysyn qorǵaǵan erjúrek perzentterimizdiń biri - Tólegen Toqtarovqa 100 jyl tolady.

Tólegen Toqtarov 1920 jyly 19 jeltoqsan kúni Shyǵys Qazaqstan oblysy, Ulan aýdany, Qaraqudyq aýylynda dúnıe esigin ashqan. Tólegen jastyq shaǵynan adal, bir sózdi, ózine de ózgege de qatań talap qoıa biletin bolyp ósti. Tólegenniń ata-anasy asharshylyq jyldarynda dúnıeden ozdy. Asqar taýdaı ákesiniń inisi Tólegendi sol kezdegi Rıdder qalasyna alyp keledi. Bul jerde Tólegen qazaq mektebinde jeti synyptyq mektepte bilim alady. 1938 jyly 17 jasynda Rıdder qalasy mańynda sol kezdegi iri kásiporyn qorǵasyn zaýytynda jumysshy boldy. Alǵashqy kúnderden-aq ózin qabiletti, isker jan retinde kórsetedi.

Keńes áskeri qataryna 1941 jyldyń jeltoqsan aıynda shaqyrylyp, kóp uzamaı Tólegen Toqtarov Máskeý mańyndaǵy general-maıor  I. V. Panfılov basqarǵan 316-shy (8-shi gvardıalyq) atqyshtar dıvızıasynda 275-polktyń avtomatshylar rotasynyń jaýyngeri bolyp Uly Otan soǵysyna qatysady. Komısıa músheleri qazaq jigitinen «qaı bólimge barǵyń keledi?» – dep suraǵanda «qaı bólimde jaýdy kóp qurtýǵa bolady, meni sonda jiberińizder» – dep, jaýap qaıtarǵan eken. Mine osy jeltoqsan aıynan bastap onyń maıdandaǵy ómiri bastalady.

Eldik pen erliktiń kıesindeı, batyrlyq pen batyldyqtyń ıesindeı qazaq jigiti kelgen kúnnen bastap, óziniń maıdandastarynyń ishinde zor yqylasqa bólenip, aldyńǵy qatardaǵy jaýyngerlerdiń biri bolady. Ómir boıy eshkimge bas ımeı, tek óz ar-namysynyń ǵana quly bolǵany, halqynyń qamyn oılap, bolashaǵy úshin kúresip ótkeni, ómirdegi ózi arqalaǵan aýyr júgin, qoǵam aldyndaǵy óz paryzyn tereń túsingeni – osynyń bári Tókeń shyǵarǵan qanatty sózderdiń qaınar bulaǵy. «Ajaldyń kózine týra  qara, kirpik qaqpa, sonda senen ajal qorqady, sen jeńesiń». Bul Tólegen atamyzdyń sózi. Qazaq jaýyngeri qarýlas joldastaryn únemi jigerlendirip, batyl qımyldaýǵa shaqyryp otyrdy.

Batyl da bekem qımyldaıtyn Tólegen jaýyngerlerdi san ret jaýǵa bastap shyqty. 1942 jyly 5 aqpanda Novgorod oblysyndagy Nagatkıno aýylyna birinshi bolyp kirip, birden jaýdyń 7 áskeriniń kózin joıyp, ekeýin tutqynǵa aldy. 1942 jyly 10 aqpanda Borodıno selosy úshin bolǵan keskilesken urysta nemis bóliminiń shtabyna basyp kirip, 5 nemis ofıseriniń kózin joıady. Tólegenniń maıdandaǵy erligin óz kózimen kórgen Keńes Odaǵynyń batyry belgili jazýshy Málik Ǵabdýllın Tólegen jaıynda esteliginde: «1942 jyldyń 10 aqpany kúni tús kezinde nemister batyl kúshpen qaıta shabýyl jasady. Bul joly nemisterdiń shabýylyna búkil batalón avtomatshylary attandy. Naǵyz kúshti soǵys bastaldy. Shaıqas kezinde oq dárisi taýsylǵan Tólegen ishinen aýyr jaralandy. Tólegen ornynan atyp turdy da, salbyrap shyqqan jaraly ishegin qarnyna qysyp, avtomatyn qolyna ala júgirgen betimen nemis ofıseriniń qaq basynan perip jiberdi. Ofıserdi jaıratyp salyp, qaıta orala bergende jaýdyń qaıta atylǵan pýlemet oǵy onyń keýdesine tıdi. Esil er Tólegen osyndaı erlik ólimmen qaza boldy. Tólegenniń súıegi Borodınonyń kún shyǵys shetindegi tóbege jerlendi» – dep, onyń janqıarlyǵy men qazasyn osylaı baıandaıdy. Dańqty erlikke toly Borodıno úshin bolǵan urysta Tólegen Toqtarov 1942 jyly 10 aqpanda nebári 21 jasynda qaharmandyq erlik kórsetip, qaza tapty.

Qaharmandyǵy men batyldyǵy úshin Tólegen Toqtarovqa qaza bolǵannan keıin KSRO Joǵarǵy Keńesi Tóralqasynyń sheshimimen Keńes Odaǵynyń batyry ataǵy beriledi. Ol týraly kompozıtor R. Elebaev 1942 jyly «Jas qazaq» ánin, aqyn N. Baımuratov 1945 jyly «Er Tólegen» dastanyn jazdy. Rıdder polımetal kombınatynyń aýmaǵynda batyrǵa eskertkish ornatylyp, Tólegen oqyǵan №10 mektepke onyń esimi berildi. Qazaqstannyń birqatar qalalary men Reseıdiń Staraıa Rýssa qalasyndaǵy kóshege Tólegen Toqtarovtyń esimi berildi. 2010 jyly baspadan «Keńes Odaǵynyń batyry – Tólegen Toqtarov» atty kitap jaryq kórdi. Onda Tólegenniń shyqqan tegi, erlikteri baıandalady.

Batyrlarǵa arnalypty jyr dastan,

Qarly sýda muhıttar men taý asqan.

Umytylmas babalardyń erligi,

Eli menen jeri úshin shaıqasqan.

Aýyr jyldar artta qalǵan tym alys,

El esinen óshpeıdi, qalmas qamys.

Baqytty ómir bolashaqqa syılaǵan,

Babalarǵa urpaqtardan myń alǵys.

Qoryta aıtqanda, Tólegendeı alybymyzdy ardaqtaı bileıik, ultymyzǵa uran bolǵan uly tulǵamyzdy ulyqtaı bileıik. Tek qana qara dúrsin sózben emes, batyrdyń atyn dáripteıtin ıgi istermen, tıanaqty tirliktermen dáleldeýge tyrysaıyq. Qaı halyq bolsa da, batyryn maqtan tutqan, qasterlep, tóbesine kótergen. Osy oraıda, Tólegen Toqtarovtyń erligi máńgilik este saqtalyp, yntymaǵymyzdy nyǵaıtyp, urpaqtarymyzdy alǵa jeteleri sózsiz.

Bolat SAILAN, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń profesory, t.ǵ.d.

Jalǵas Toqtarov, 1 kýrs stýdenti

---