Muqaǵalı Muqataevtyń 85 jyldyǵyna oraı
Pavlodar qalasy, №16 lıseı - mektebi
Qumarova Anar Erbolatqyzy
Muqaǵalı Maqataev shyǵarmalaryndaǵy adam men tabıǵat.
Shyn daryn óz zamanynyń shyndyǵyn shyǵarma arqaýyna aınaldyryp, halyq kóńiline uıalasa, ol máńgi ómir súredi. Halyq senimine ıe bolý, qas - qabaǵyn baǵyp, kóńili qalaǵanyn jyrǵa túsirý, syr ǵyp shertý keleshektiń jarqyn sáýlesimen nurlandyra túsýi sırek kezdesetin baqyt. Ony Muqaǵalı aqynnyń poezıasynan tanyp, kórýge bolady.
Muqaǵalı óleńderi – ulttyq poezıanyń jańa bir beleske kóterilgendigin, jappaı evrosentrıstik aǵymǵa oıysqan zamanda qazaqtyń qara óleńiniń shynaıy qasıetteriniń qadiri artyp, burynǵydan da tolysyp, kemeldene túskendiginiń kýási. Ol qazaq óleńiniń ulttyq boıaýy men rýhyn ustandy, ony túrlendire baıytty, sóıtip qalyń qazaq oqyrmandarynyń júregine jol ashty. Sonymen qatar aqyn qazaq lırıkasyn HH ǵasyr ádebıetiniń ozyq úlgilerimen qunarlandyrdy. Muqaǵalı syrshyl ystyq lırıkasymen óz oqýshylarynyń júregine jol tapty, olardy jaqsy jyrdyń lázzatyna qandyryp, óziniń menimen adamzatqa ortaq aqıqatty jyrlap, qalyń oqyrmannyń jan júregin baýrady.
Aqynnyń shyn máninde sheberligi – ol qoldanǵan árbir amal - adam beınesin ashýǵa qyzmet etken. Aqyn poezıasynda tabıǵat kórinisterin, peızajdy ásheıin bir ýaqyt keńistiktiń deregi retinde daralap qaramaıdy, onda adam beınesin tolyqtyra túsetin tásilder mol. Ári kórkemdik - fılosofıalyq ıirimder men saryndar, túıinder men mazmundar arqyly óte jarqyrap kórinedi. Aqyn adam men jaratylystyń úndestigin jyrlaıdy. Ol jaratylystyń kóp qubylysynan adam bolmysyna tán sıpattardy ańǵarady. Sodan da bolar aqyn tabıǵattyń ár bólshegimen, kórinisimen ashyq syrlasady, muńyna ortaqtasady. Aqyn ataýly tabıǵat pen jaratylystyń qubylysyna jaqyn bolady.
Aqyn óleńderinde birde qýanysh pen qaıǵy bolsa, birde kóz jasy, naz ben muń júredi. Osy bir alma - kezek aýysqan kóńiline jubanysh, janyna tynysh berý úshin aqyn kóńili basqany ańsaıdy. Ol halqymyzdyń tabıǵatyna tán keńdikti, keńistikti izdeıdi, saharany kórgisi keledi. Tabıǵattan pana izdeıdi.
Adam men tabıǵat. Aqyn bulardyń tutastyǵyn suńǵyla fılosoftarǵa tán túısikpen uǵynǵan. Belgili sýretterden belgisiz syrlardy ańǵardy. Aqynnyń «Taý ózeni» degen óleńinde bala shopannan taıaq jegen serke ata shopannyń sońynan mańyraıdy. Ol beker mańyrap turǵan joq, adam men tabıǵattyń arasy alshaqtanyp, onyń sońy dúleı qubylystarǵa uryndyratynyn sezdi. Sol úshin de shyǵar, aqyn qaıyńnan «ómir súreıik almasyp» dep ótinedi. Sol qaıyńnan adamdar tirshiligin kórgisi keledi. Ol adamdar arasyndaǵy qarym - qatynasty sýrettese de, tabıǵat kórinisterine úńilse de, ótken tarıh jolyna kóz salsa da, adamnyń taýsylmaıtyn armanyn, ólmeıtin mahabbatty, úzilmeıtin saǵynysh sezimin, birine - biri jalǵasyp jatqan tirshilik sabaǵyn jazdy.
Adamnyń áldebir kúıinish - súıinish nemese keskin - keıpin, qımyl - áreketin sýretteý, onyń óz sózin nemese ózgemen sóılesýin keltirý, eń arǵy jaǵy, túrlishe tabıǵat qubylystaryn sýretteý – osylardyń bári, ádebıettegi adamnyń syrtqy túrin anyqtap, ishki syryn ashý úshin kerek. Kezinde Abaı «Sóz óneri dertpen teń» ekendigin eskertip ketken. Al, shyn daryn ıesi ónerdiń azabyn tartqanyna dán razy. Otyz myń sýret pen bes júz bezendirilgen kitaptyń ıesi, ónerde baǵy janǵan japon sýretshisi Kasýsıka Hokýsaı (1760 - 1819) ózi týraly: «Meni sýret dýalaǵan, men sýret tutqynymyn»- degen eken. Aqyn Muqaǵalı da: «Poezıa, sen menimen egiz be ediń,» - dep ózimen týysyp ketken óleńin janyna jaqyn tutady.
Jyrym - Syrym ekeýi egizderim,
Ekeýin eki bólip emizbedim.
Jatsam - tursam muń shaǵyp dápterime
Jabyrqaǵan janyma em izdedim, - dep óleńinen janyna shıpa tabady.
Qazaq poezıasyndaǵy dástúrli taqyryptardyń biri – týǵan jer, onyń baýyrynda ótken balalyq shaq, ata-mekenniń taǵdyry, oǵan degen súıispenshilik ekeni belgili. Ǵalym T. Jurtbaı «Kóshpeli halyqtyń nysanalyq ataýyna súıensek, jer degen sózdiń maǵynasynyń ózi uly uǵymdyq astardan shyqqan. Jer. Biz jerdiń jemisin jep, yryzdyǵymyzdy aıyramyz. Esesine ol bizdiń tánimizdi qoınyna jasyrady, denemizdi azyq etedi,» - dep jazsa, A. Shárip: «Ulttyq ıdeıany halyqtyń qonysqa kózqarasyna qatyssyz elestetý múmkin» emestigin eskere otyryp, tujyrym jasaıdy. Muqaǵalı Maqataev – týǵan jeriniń sýretin beıneleýde ózindik órnek tanyta, ózgeshe poetıkalyq álem asha jyrlaıdy. Tabıǵat aıasynda týyp - ósken árbir aqynnyń sol taqyrypqa qalam tartpaýy múmkin emes. Týǵan jerdi, onyń ádemi tabıǵatyn jyrlaý – barlyq aqynnyń perzenttik paryzy. Qazaq dalasynyń tabıǵatyn Muqaǵalı pák, taza kúıinde kórgisi keledi. Adam men tabıǵatty ol tutastyqta tanıdy. Tabıǵat ta adam sıaqty keıde kóńildi, keıde muńdy. Soǵan laıyq aqyn da ony ár kúıde sýretteıdi. Birde ol dala betin japqan jibekteı jasyl shópter men asqar taý, baldan tátti sýlar kórse, keıde sol daladaǵy babasy ósken Keńbulaqty ǵasyrlardan oralǵan kóshterge teńeıdi. Keıde sarǵaıǵan sary belin sáýleli laǵylǵa teńese, endi birde sol dalanyń soqqan samalynan tańdaıyna qymyzdyń dámi kelgen.
Aıan ǵoı aımaǵyńnyń syry maǵan.
Sóıleısiń, sóıleısiń sen Uly Dalam!
Men seniń kókke ushyrǵan boztorǵaıyń,
Shyryldap jerge túspeı turyp alam.
Jaralǵan jan emespin basy bóten,
Týǵan jer, topyraǵyńdy basyp ótem.
Keýdemde qatyp qalǵan birdeńe bar,
Kim bilsin, týǵan jerdiń tasy ma eken?!
Aqynnyń oıy da, sezimi de erkin, názik muńdy kóńil - kúıi aralas júredi. Aqyn kólgirsimeıdi, aǵynan jaryla shynyn aıtady. Sezim móldirligin, úlken sheberlikti, sýretkerlikti tanytatyn mundaı óleńder Muqaǵalıda mol.
M. Maqataev adammen birge tabıǵattan da kelisim men jarasym izdegen aqyn. Onyń lırıkasyndaǵy tabıǵat jaı sýret, kórinis ǵana emes, jandy, sezimtal. Sol úshin Alataýǵa muń shaǵady, jas qaıyńnan ózine syrlas tabady, japyraqty júrekke teńeıdi, mergenniń oǵyna ilikken aqqý men kıikke jany ashıdy.
Keıipkerlerdi óz qıalyndaǵy taza tabıǵat qushaǵyna, ata kásip basyna jetektegen – jeńil - jeńsik, áýesqoı jelik emes, ishki jan dramasyn ashýǵa qurylǵan. Shynaıy toryǵys, janǵa jaqyn, kóńilge qonymdy sýretterdi eske alýdan týǵan shyn serpilis, tebirenis kókiregindegi ózgeshe bir shapaǵatty sáýleni oıatardaı áser beredi.
Aqyn týǵan jer tabıǵatyn shabyttana, qushtarlyqpen óleńge engizedi. Jas urpaqty týǵan ólkesin súıýge úndeıdi. Adam nazaryn aýdaratyn jáne adam tirshiligimen tyǵyz baılanysty tabıǵattyń tylsym qupıa syry kóp. Adamzat jaralǵaly, tipti odan da buryn jaratylǵan zańǵar, bıik taýlar men shalqyǵan aıdyndy kólder, shıratylǵan zańǵar ózender qaı zamanda da aqyn qıalyn terbetip, nazarynan tys qalmaǵan. M. Maqataevtyń týǵan jerge baılanysty óleńderi bir shoǵyr. Olar: «Apyraı, týǵan jer - aı», «Dóńgelek jer», «Rahmet, dala», «Qazaq jeri», «Jetisý», «Týǵan jerge», «Týǵan jer saǵyndyrdy», «Sarjaılaý», «Týǵan elge» t. b. Sebebi, qaı aqyndy almańyz, eń aldymen ózi ósken jeriniń tabıǵatyn jyrlap ótken. Muqaǵalı da sol dástúrdi jalǵastyrýshy.
Aqyn taýdyń týra tabıǵı keıpin jyrlaýdan góri taýdy fon etip alyp óziniń dúnıesin, kóńil - kúı áleminiń tebirenisin osy fonǵa ushtastyryp jiberedi. Taýdy jyrlaı otyryp, túıdek - túıdek oı aıtady, fılosofıalyq topshylaýlar jasap, adam psıhologıasyna jarasymdylyq uǵymynyń estetıkalyq mánin sińirip jiberedi. Taý tabıǵatynyń tylsym syrynyń aqyn qıalyn terbetip, sezimine ystyq shoq tastap, boıyna qýat darytyp otyrýy da sondyqtan.
Ólmesin dep bergen ǵoı taýdy maǵan,
Men kúrsinsem, kúńirenip taý jylaǵan.
Kóńilimde bir quıyn kóterilse,
Taýlarymda turady qarly boran, - deıdi.
Taýdy óziniń, óz kóńil - kúıiniń balamasy retinde salystyra alady. Jany da, táni de tabıǵatpen ózektes sıpatty kóremiz.
Onyń sýretteý mánerinde sezim basym. Muqaǵalı sózinen syńǵyrlaǵan sulý dybys shyǵady. Aqynnyń tili úndi, áýendi, mýzykaly til. Óleńin oqyǵanda kókiregiń kúıge tolyp, óz - ózińnen án salyp otyrasyń. Bul súıispenshilik, qushtarlyq sezimi. Aqynnyń týǵan jerge degen mahabbatty jyr bolyp tógilgen.
Muqaǵalıdyń tabıǵat lırıkasyn aqyn lırıkasyndaǵy týǵan jer kelbeti, óleń órnekterindegi tabıǵat perzentteri, jyrǵa aınalǵan jyl mezgilderi dep toptaýǵa bolady. Al, qys taqyrybyna jazylǵan «Anaý – aspan, mynaý - baq» óleńinde:
Aspan jerdiń arasyn,
Dáriger – qys alýda.
Tabıǵattyń jarasyn
Aq dákemen tańýda.
Tańdyryp ap mańdaıyn
Taǵy kóılek surap júr
Baqty kezip tal – qaıyń,
Jalań aıaq jylap júr.
Qý butaǵyn qushaqtap,
Túksıedi kári emen.
Qys – tazalyq, qys – appaq, - dep aldyndaǵy kórinisterdi ásheıin kózben kórip qana qoımaıdy, kókirekpen qabyldap, ózinshe bir beınemen keıiptep, kestelep, bederlep kóredi.
M. Maqataevtyń qýanysh sezimine bólengen kóńil kúıin «Bizdiń kóktem» óleńinen de kórýge bolady. Kóktem mezgili jer - dúnıeniń jasaryp, tirshilik ataýlynyń bastalar tusy jáne tabıǵat ananyń bosanyp, aınala ártúrli gúlderge kómilip, jasyl jelekke bóliner sáti bolǵandyqtan aqyn kóktemdi ómirdiń, jańa tirshiliktiń basy retinde jyrlaıdy. Lırıkalyq keıipkerdiń kóńil - kúıin, jan - tolqynysyn, sezimin beıneleý, sýretteý arqyly maýsymnyń qaıtalanbas sátterin beınelep beredi. Kúzdi beıneleýdegi aqynnyń ádisi ózgeshe.
Sen meniń tynysym eń, turmysym eń,
Sen úshin ómir súrip tyrmysyp em.
Jyl qusymen oralǵan janym meniń,
Birge attanyp ketesiń jyl qusymen.
Qyzyly joq qyrmandy – kúzde mine
Qaıtqan qustyń qaraımyn tizbegine, - dep, óz saǵynyshyn, kúreń kúzgi kúnderin muńdana eske alyp, qulazyǵan kóńilin qaıtqan quspen sabaqtastyrady.
Maqataev atty daryn, alyp aqyndyq talantymen qanshama jyldar ótse de, ólmes óleńderimen órleı bermek. Onyń óshpes órnekti uzaq ómir súrip, jastardyń júregine jarqyrap jetip, jalyn quıyp, óziniń jylýy men jaryǵyn darytýda. Árbir oqyǵan, izdegen saıyn aqynnyń jańa syrlary ańǵarylyp, tyń tolqyndary týlap, syrly sazdaryn tógýde.
Tarıhtaǵy ult uly aqyny ǵana shyǵatyn shuǵylaly bıikke kóterilgen árbir iri aqyndar sıaqty Muqaǵalı da qazaq poezıasyn jańa keńistikke kóterip qondyrdy da, ózi sonyń máńgilik turǵyny bolyp qaldy. Ol árbir mezgilmen bir kóktep kógerip, ár urpaqpen birge jasaıtyn aqyndardyń tańdaýly tobyna jatsa kerek.
Muqaǵalı Maqataev shyǵarmashylyǵynyń ózgeshe bitim - bolmysyn, kórkemdik qýatyn, estetıkalyq nasanasyn, sheberlik syryn tanýǵa ákeletin kórkem sóz ben syndarly oıdyń birliginen týyndap jatqan san taraý tásilder osylaısha jalǵasa beredi.
Muqaǵalıdyń tabıǵat lırıkalarynyń taqyryby ár alýan, boıaý naqyshy, beıneleý mashyqtary, poetıkalyq izdenisteri de basqa aqyndar shyǵarmasyna uqsaı bermeıdi. M. Maqataev qazaq poezıasynda aıryqsha ónimdi eńbek etken, jemisti jyrlar qaldyrǵan talant. Óleńniń poetıkalyq kúsh - qýaty, óleń tamyrynyń búlk - búlk soǵysy oqýshysyn estetıkalyq áser qushaǵyna baýrap, oqıǵa ishine engizip jiberetindeı. Tosyn da tyń beıneleýler oıdy ajarly ete túsedi.
Muqaǵalı Maqataev shyǵarmashylyǵynyń ózgeshe bitim - bolmysyn, kórkemdik qýatyn, estetıkalyq nysanasyn, sheberlik syryn tanýǵa ákeletin kórkem sóz ben syndarly oıdyń birliginen týyndap jatqan san taraý tásilder osylaısha jalǵasa beredi.
Qorytyndyda taldanǵan shyǵarmalardyń ıdeıalyq - estetıkalyq jáne basqa da rýhanı qundy jaqtaryna negizdelgen M. Maqataev aqyndyǵynyń lırıkalyq tabıǵaty jaıly túıindeýler saralanady. M. Maqataevtyń óz kezeńi úshin bolǵan taqyryptardy óz deńgeıinde qalaı ıgergeni ǵylymı turǵyda tujyrymdalyp, júıelenedi.
Sonymen, túıindep aıtqanda, Muqaǵalı Maqataev shyǵarmashylyǵynan qazaqtyń naǵyz ulttyq poezıasyn kóremiz. M. Maqataev jyrlaryndaǵy qazaqtyń jeri men sýy, taýy men dalasy kórinis tapqandyǵy óz aldyna, ózgeshe paıymdaý ereksheligi, ózindik órnek salar tili, shalqyǵan shabyty sózge sheber halyqtyń urpaǵy ekenin ańǵartady. Muqaǵalı Maqataev óleńderiniń ózeginen aqıqat ómir shyndyǵyn kóremiz, kórkemdik órnegi ózgeshe órilgen sóz óneriniń úlgisin tanımyz. Ol halyqtyń sıpattaǵy kórkem beınesin, sol arqyly adam bolmysyn, onyń jan dúnıesin, sezimin, ıaǵnı, adam ómiriniń asyl shyndyǵyn erekshe tebirenispen tolǵaıdy. Aqyn árbir keıipkerin óziniń sezim eleginen ótkizip, sol kúıde ózi turǵandaı etip sheber beıneleıdi. Sondyqtan da onyń qaharmandary shynaıy, oqyrmandy birden baýrap alady. Sol sebepti de Muqaǵalı murasy sóz óneriniń dara munarasy retinde bolashaqqa aparar qundy qazyna bolyp qala beredi.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Qabdolov Z. Arna. – Almaty: Ǵylym, 1994.
2. Aımuhambetova J. Lırıkalyq beıne jasaýdaǵy kórkemdik izdenister. // Kókeıkesti ádebıettaný. Segizinshi kitap. – Astana: EUÝ, 2008.
3. Ahmetov Z. Óleń sózdiń teorıasy. – Almaty: Mektep, 1960.
4. Jurtbaı T. Dýlyǵa. Eki tomdyq. – Almaty: Jazýshy, 2007.
5. Shárip A. Qazaq poezıasy jáne ulttyq ıdeıa. – Almaty: Bilim, 2000.
6. Óteıuly Jumash. M. Maqataev poezıasynyń kórkemdik júıesi. Astana, 2007.
7. Bıbijan Begmanova. M. Maqataev jáne qazaq poezıasyndaǵy dástúr men jańashyldyq. Almaty. Dástúr. 2015
Qumarova Anar Erbolatqyzy
Muqaǵalı Maqataev shyǵarmalaryndaǵy adam men tabıǵat.
Shyn daryn óz zamanynyń shyndyǵyn shyǵarma arqaýyna aınaldyryp, halyq kóńiline uıalasa, ol máńgi ómir súredi. Halyq senimine ıe bolý, qas - qabaǵyn baǵyp, kóńili qalaǵanyn jyrǵa túsirý, syr ǵyp shertý keleshektiń jarqyn sáýlesimen nurlandyra túsýi sırek kezdesetin baqyt. Ony Muqaǵalı aqynnyń poezıasynan tanyp, kórýge bolady.
Muqaǵalı óleńderi – ulttyq poezıanyń jańa bir beleske kóterilgendigin, jappaı evrosentrıstik aǵymǵa oıysqan zamanda qazaqtyń qara óleńiniń shynaıy qasıetteriniń qadiri artyp, burynǵydan da tolysyp, kemeldene túskendiginiń kýási. Ol qazaq óleńiniń ulttyq boıaýy men rýhyn ustandy, ony túrlendire baıytty, sóıtip qalyń qazaq oqyrmandarynyń júregine jol ashty. Sonymen qatar aqyn qazaq lırıkasyn HH ǵasyr ádebıetiniń ozyq úlgilerimen qunarlandyrdy. Muqaǵalı syrshyl ystyq lırıkasymen óz oqýshylarynyń júregine jol tapty, olardy jaqsy jyrdyń lázzatyna qandyryp, óziniń menimen adamzatqa ortaq aqıqatty jyrlap, qalyń oqyrmannyń jan júregin baýrady.
Aqynnyń shyn máninde sheberligi – ol qoldanǵan árbir amal - adam beınesin ashýǵa qyzmet etken. Aqyn poezıasynda tabıǵat kórinisterin, peızajdy ásheıin bir ýaqyt keńistiktiń deregi retinde daralap qaramaıdy, onda adam beınesin tolyqtyra túsetin tásilder mol. Ári kórkemdik - fılosofıalyq ıirimder men saryndar, túıinder men mazmundar arqyly óte jarqyrap kórinedi. Aqyn adam men jaratylystyń úndestigin jyrlaıdy. Ol jaratylystyń kóp qubylysynan adam bolmysyna tán sıpattardy ańǵarady. Sodan da bolar aqyn tabıǵattyń ár bólshegimen, kórinisimen ashyq syrlasady, muńyna ortaqtasady. Aqyn ataýly tabıǵat pen jaratylystyń qubylysyna jaqyn bolady.
Aqyn óleńderinde birde qýanysh pen qaıǵy bolsa, birde kóz jasy, naz ben muń júredi. Osy bir alma - kezek aýysqan kóńiline jubanysh, janyna tynysh berý úshin aqyn kóńili basqany ańsaıdy. Ol halqymyzdyń tabıǵatyna tán keńdikti, keńistikti izdeıdi, saharany kórgisi keledi. Tabıǵattan pana izdeıdi.
Adam men tabıǵat. Aqyn bulardyń tutastyǵyn suńǵyla fılosoftarǵa tán túısikpen uǵynǵan. Belgili sýretterden belgisiz syrlardy ańǵardy. Aqynnyń «Taý ózeni» degen óleńinde bala shopannan taıaq jegen serke ata shopannyń sońynan mańyraıdy. Ol beker mańyrap turǵan joq, adam men tabıǵattyń arasy alshaqtanyp, onyń sońy dúleı qubylystarǵa uryndyratynyn sezdi. Sol úshin de shyǵar, aqyn qaıyńnan «ómir súreıik almasyp» dep ótinedi. Sol qaıyńnan adamdar tirshiligin kórgisi keledi. Ol adamdar arasyndaǵy qarym - qatynasty sýrettese de, tabıǵat kórinisterine úńilse de, ótken tarıh jolyna kóz salsa da, adamnyń taýsylmaıtyn armanyn, ólmeıtin mahabbatty, úzilmeıtin saǵynysh sezimin, birine - biri jalǵasyp jatqan tirshilik sabaǵyn jazdy.
Adamnyń áldebir kúıinish - súıinish nemese keskin - keıpin, qımyl - áreketin sýretteý, onyń óz sózin nemese ózgemen sóılesýin keltirý, eń arǵy jaǵy, túrlishe tabıǵat qubylystaryn sýretteý – osylardyń bári, ádebıettegi adamnyń syrtqy túrin anyqtap, ishki syryn ashý úshin kerek. Kezinde Abaı «Sóz óneri dertpen teń» ekendigin eskertip ketken. Al, shyn daryn ıesi ónerdiń azabyn tartqanyna dán razy. Otyz myń sýret pen bes júz bezendirilgen kitaptyń ıesi, ónerde baǵy janǵan japon sýretshisi Kasýsıka Hokýsaı (1760 - 1819) ózi týraly: «Meni sýret dýalaǵan, men sýret tutqynymyn»- degen eken. Aqyn Muqaǵalı da: «Poezıa, sen menimen egiz be ediń,» - dep ózimen týysyp ketken óleńin janyna jaqyn tutady.
Jyrym - Syrym ekeýi egizderim,
Ekeýin eki bólip emizbedim.
Jatsam - tursam muń shaǵyp dápterime
Jabyrqaǵan janyma em izdedim, - dep óleńinen janyna shıpa tabady.
Qazaq poezıasyndaǵy dástúrli taqyryptardyń biri – týǵan jer, onyń baýyrynda ótken balalyq shaq, ata-mekenniń taǵdyry, oǵan degen súıispenshilik ekeni belgili. Ǵalym T. Jurtbaı «Kóshpeli halyqtyń nysanalyq ataýyna súıensek, jer degen sózdiń maǵynasynyń ózi uly uǵymdyq astardan shyqqan. Jer. Biz jerdiń jemisin jep, yryzdyǵymyzdy aıyramyz. Esesine ol bizdiń tánimizdi qoınyna jasyrady, denemizdi azyq etedi,» - dep jazsa, A. Shárip: «Ulttyq ıdeıany halyqtyń qonysqa kózqarasyna qatyssyz elestetý múmkin» emestigin eskere otyryp, tujyrym jasaıdy. Muqaǵalı Maqataev – týǵan jeriniń sýretin beıneleýde ózindik órnek tanyta, ózgeshe poetıkalyq álem asha jyrlaıdy. Tabıǵat aıasynda týyp - ósken árbir aqynnyń sol taqyrypqa qalam tartpaýy múmkin emes. Týǵan jerdi, onyń ádemi tabıǵatyn jyrlaý – barlyq aqynnyń perzenttik paryzy. Qazaq dalasynyń tabıǵatyn Muqaǵalı pák, taza kúıinde kórgisi keledi. Adam men tabıǵatty ol tutastyqta tanıdy. Tabıǵat ta adam sıaqty keıde kóńildi, keıde muńdy. Soǵan laıyq aqyn da ony ár kúıde sýretteıdi. Birde ol dala betin japqan jibekteı jasyl shópter men asqar taý, baldan tátti sýlar kórse, keıde sol daladaǵy babasy ósken Keńbulaqty ǵasyrlardan oralǵan kóshterge teńeıdi. Keıde sarǵaıǵan sary belin sáýleli laǵylǵa teńese, endi birde sol dalanyń soqqan samalynan tańdaıyna qymyzdyń dámi kelgen.
Aıan ǵoı aımaǵyńnyń syry maǵan.
Sóıleısiń, sóıleısiń sen Uly Dalam!
Men seniń kókke ushyrǵan boztorǵaıyń,
Shyryldap jerge túspeı turyp alam.
Jaralǵan jan emespin basy bóten,
Týǵan jer, topyraǵyńdy basyp ótem.
Keýdemde qatyp qalǵan birdeńe bar,
Kim bilsin, týǵan jerdiń tasy ma eken?!
Aqynnyń oıy da, sezimi de erkin, názik muńdy kóńil - kúıi aralas júredi. Aqyn kólgirsimeıdi, aǵynan jaryla shynyn aıtady. Sezim móldirligin, úlken sheberlikti, sýretkerlikti tanytatyn mundaı óleńder Muqaǵalıda mol.
M. Maqataev adammen birge tabıǵattan da kelisim men jarasym izdegen aqyn. Onyń lırıkasyndaǵy tabıǵat jaı sýret, kórinis ǵana emes, jandy, sezimtal. Sol úshin Alataýǵa muń shaǵady, jas qaıyńnan ózine syrlas tabady, japyraqty júrekke teńeıdi, mergenniń oǵyna ilikken aqqý men kıikke jany ashıdy.
Keıipkerlerdi óz qıalyndaǵy taza tabıǵat qushaǵyna, ata kásip basyna jetektegen – jeńil - jeńsik, áýesqoı jelik emes, ishki jan dramasyn ashýǵa qurylǵan. Shynaıy toryǵys, janǵa jaqyn, kóńilge qonymdy sýretterdi eske alýdan týǵan shyn serpilis, tebirenis kókiregindegi ózgeshe bir shapaǵatty sáýleni oıatardaı áser beredi.
Aqyn týǵan jer tabıǵatyn shabyttana, qushtarlyqpen óleńge engizedi. Jas urpaqty týǵan ólkesin súıýge úndeıdi. Adam nazaryn aýdaratyn jáne adam tirshiligimen tyǵyz baılanysty tabıǵattyń tylsym qupıa syry kóp. Adamzat jaralǵaly, tipti odan da buryn jaratylǵan zańǵar, bıik taýlar men shalqyǵan aıdyndy kólder, shıratylǵan zańǵar ózender qaı zamanda da aqyn qıalyn terbetip, nazarynan tys qalmaǵan. M. Maqataevtyń týǵan jerge baılanysty óleńderi bir shoǵyr. Olar: «Apyraı, týǵan jer - aı», «Dóńgelek jer», «Rahmet, dala», «Qazaq jeri», «Jetisý», «Týǵan jerge», «Týǵan jer saǵyndyrdy», «Sarjaılaý», «Týǵan elge» t. b. Sebebi, qaı aqyndy almańyz, eń aldymen ózi ósken jeriniń tabıǵatyn jyrlap ótken. Muqaǵalı da sol dástúrdi jalǵastyrýshy.
Aqyn taýdyń týra tabıǵı keıpin jyrlaýdan góri taýdy fon etip alyp óziniń dúnıesin, kóńil - kúı áleminiń tebirenisin osy fonǵa ushtastyryp jiberedi. Taýdy jyrlaı otyryp, túıdek - túıdek oı aıtady, fılosofıalyq topshylaýlar jasap, adam psıhologıasyna jarasymdylyq uǵymynyń estetıkalyq mánin sińirip jiberedi. Taý tabıǵatynyń tylsym syrynyń aqyn qıalyn terbetip, sezimine ystyq shoq tastap, boıyna qýat darytyp otyrýy da sondyqtan.
Ólmesin dep bergen ǵoı taýdy maǵan,
Men kúrsinsem, kúńirenip taý jylaǵan.
Kóńilimde bir quıyn kóterilse,
Taýlarymda turady qarly boran, - deıdi.
Taýdy óziniń, óz kóńil - kúıiniń balamasy retinde salystyra alady. Jany da, táni de tabıǵatpen ózektes sıpatty kóremiz.
Onyń sýretteý mánerinde sezim basym. Muqaǵalı sózinen syńǵyrlaǵan sulý dybys shyǵady. Aqynnyń tili úndi, áýendi, mýzykaly til. Óleńin oqyǵanda kókiregiń kúıge tolyp, óz - ózińnen án salyp otyrasyń. Bul súıispenshilik, qushtarlyq sezimi. Aqynnyń týǵan jerge degen mahabbatty jyr bolyp tógilgen.
Muqaǵalıdyń tabıǵat lırıkasyn aqyn lırıkasyndaǵy týǵan jer kelbeti, óleń órnekterindegi tabıǵat perzentteri, jyrǵa aınalǵan jyl mezgilderi dep toptaýǵa bolady. Al, qys taqyrybyna jazylǵan «Anaý – aspan, mynaý - baq» óleńinde:
Aspan jerdiń arasyn,
Dáriger – qys alýda.
Tabıǵattyń jarasyn
Aq dákemen tańýda.
Tańdyryp ap mańdaıyn
Taǵy kóılek surap júr
Baqty kezip tal – qaıyń,
Jalań aıaq jylap júr.
Qý butaǵyn qushaqtap,
Túksıedi kári emen.
Qys – tazalyq, qys – appaq, - dep aldyndaǵy kórinisterdi ásheıin kózben kórip qana qoımaıdy, kókirekpen qabyldap, ózinshe bir beınemen keıiptep, kestelep, bederlep kóredi.
M. Maqataevtyń qýanysh sezimine bólengen kóńil kúıin «Bizdiń kóktem» óleńinen de kórýge bolady. Kóktem mezgili jer - dúnıeniń jasaryp, tirshilik ataýlynyń bastalar tusy jáne tabıǵat ananyń bosanyp, aınala ártúrli gúlderge kómilip, jasyl jelekke bóliner sáti bolǵandyqtan aqyn kóktemdi ómirdiń, jańa tirshiliktiń basy retinde jyrlaıdy. Lırıkalyq keıipkerdiń kóńil - kúıin, jan - tolqynysyn, sezimin beıneleý, sýretteý arqyly maýsymnyń qaıtalanbas sátterin beınelep beredi. Kúzdi beıneleýdegi aqynnyń ádisi ózgeshe.
Sen meniń tynysym eń, turmysym eń,
Sen úshin ómir súrip tyrmysyp em.
Jyl qusymen oralǵan janym meniń,
Birge attanyp ketesiń jyl qusymen.
Qyzyly joq qyrmandy – kúzde mine
Qaıtqan qustyń qaraımyn tizbegine, - dep, óz saǵynyshyn, kúreń kúzgi kúnderin muńdana eske alyp, qulazyǵan kóńilin qaıtqan quspen sabaqtastyrady.
Maqataev atty daryn, alyp aqyndyq talantymen qanshama jyldar ótse de, ólmes óleńderimen órleı bermek. Onyń óshpes órnekti uzaq ómir súrip, jastardyń júregine jarqyrap jetip, jalyn quıyp, óziniń jylýy men jaryǵyn darytýda. Árbir oqyǵan, izdegen saıyn aqynnyń jańa syrlary ańǵarylyp, tyń tolqyndary týlap, syrly sazdaryn tógýde.
Tarıhtaǵy ult uly aqyny ǵana shyǵatyn shuǵylaly bıikke kóterilgen árbir iri aqyndar sıaqty Muqaǵalı da qazaq poezıasyn jańa keńistikke kóterip qondyrdy da, ózi sonyń máńgilik turǵyny bolyp qaldy. Ol árbir mezgilmen bir kóktep kógerip, ár urpaqpen birge jasaıtyn aqyndardyń tańdaýly tobyna jatsa kerek.
Muqaǵalı Maqataev shyǵarmashylyǵynyń ózgeshe bitim - bolmysyn, kórkemdik qýatyn, estetıkalyq nasanasyn, sheberlik syryn tanýǵa ákeletin kórkem sóz ben syndarly oıdyń birliginen týyndap jatqan san taraý tásilder osylaısha jalǵasa beredi.
Muqaǵalıdyń tabıǵat lırıkalarynyń taqyryby ár alýan, boıaý naqyshy, beıneleý mashyqtary, poetıkalyq izdenisteri de basqa aqyndar shyǵarmasyna uqsaı bermeıdi. M. Maqataev qazaq poezıasynda aıryqsha ónimdi eńbek etken, jemisti jyrlar qaldyrǵan talant. Óleńniń poetıkalyq kúsh - qýaty, óleń tamyrynyń búlk - búlk soǵysy oqýshysyn estetıkalyq áser qushaǵyna baýrap, oqıǵa ishine engizip jiberetindeı. Tosyn da tyń beıneleýler oıdy ajarly ete túsedi.
Muqaǵalı Maqataev shyǵarmashylyǵynyń ózgeshe bitim - bolmysyn, kórkemdik qýatyn, estetıkalyq nysanasyn, sheberlik syryn tanýǵa ákeletin kórkem sóz ben syndarly oıdyń birliginen týyndap jatqan san taraý tásilder osylaısha jalǵasa beredi.
Qorytyndyda taldanǵan shyǵarmalardyń ıdeıalyq - estetıkalyq jáne basqa da rýhanı qundy jaqtaryna negizdelgen M. Maqataev aqyndyǵynyń lırıkalyq tabıǵaty jaıly túıindeýler saralanady. M. Maqataevtyń óz kezeńi úshin bolǵan taqyryptardy óz deńgeıinde qalaı ıgergeni ǵylymı turǵyda tujyrymdalyp, júıelenedi.
Sonymen, túıindep aıtqanda, Muqaǵalı Maqataev shyǵarmashylyǵynan qazaqtyń naǵyz ulttyq poezıasyn kóremiz. M. Maqataev jyrlaryndaǵy qazaqtyń jeri men sýy, taýy men dalasy kórinis tapqandyǵy óz aldyna, ózgeshe paıymdaý ereksheligi, ózindik órnek salar tili, shalqyǵan shabyty sózge sheber halyqtyń urpaǵy ekenin ańǵartady. Muqaǵalı Maqataev óleńderiniń ózeginen aqıqat ómir shyndyǵyn kóremiz, kórkemdik órnegi ózgeshe órilgen sóz óneriniń úlgisin tanımyz. Ol halyqtyń sıpattaǵy kórkem beınesin, sol arqyly adam bolmysyn, onyń jan dúnıesin, sezimin, ıaǵnı, adam ómiriniń asyl shyndyǵyn erekshe tebirenispen tolǵaıdy. Aqyn árbir keıipkerin óziniń sezim eleginen ótkizip, sol kúıde ózi turǵandaı etip sheber beıneleıdi. Sondyqtan da onyń qaharmandary shynaıy, oqyrmandy birden baýrap alady. Sol sebepti de Muqaǵalı murasy sóz óneriniń dara munarasy retinde bolashaqqa aparar qundy qazyna bolyp qala beredi.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Qabdolov Z. Arna. – Almaty: Ǵylym, 1994.
2. Aımuhambetova J. Lırıkalyq beıne jasaýdaǵy kórkemdik izdenister. // Kókeıkesti ádebıettaný. Segizinshi kitap. – Astana: EUÝ, 2008.
3. Ahmetov Z. Óleń sózdiń teorıasy. – Almaty: Mektep, 1960.
4. Jurtbaı T. Dýlyǵa. Eki tomdyq. – Almaty: Jazýshy, 2007.
5. Shárip A. Qazaq poezıasy jáne ulttyq ıdeıa. – Almaty: Bilim, 2000.
6. Óteıuly Jumash. M. Maqataev poezıasynyń kórkemdik júıesi. Astana, 2007.
7. Bıbijan Begmanova. M. Maqataev jáne qazaq poezıasyndaǵy dástúr men jańashyldyq. Almaty. Dástúr. 2015
You Might Also Like
