Muqaǵalıtaný taǵylymdary
Sabaqtyń taqyryby: Muqaǵalıtaný taǵylymdary (prezentasıasymen)
6 synyp
İ. Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: a) Muqaǵalı Maqataevtyń ómir jolymen, shyǵarmashylyǵymen tanystyrý.
á) Ólenderin satylaı keshendi taldaý.
2. Damytýshylyq: Óleńniń ıdeıalyq mánin túsine bilýge, oıyn ádebı tilmen órnekteı bilýge,
tapqyrlyq tanytýǵa daǵdylandyrý.
3. Tárbıelik: Otanyn janyndaı súıip, tabıǵatty aıalaı biletin, sanaly, parasatty azamat tárbıeleý.
İİ. Sabaqtyń túri: İzdendirý sabaǵy.
İİİ. Sabaqtyń ádisi: Syn turǵysynan oılaý, suraq - jaýap, evrıstıkalyq álemdik oqytý ádisi.
İV. Sabaqtyń kórnekiligi: býkletter, referattar, ınteraktıvti taqta, portretter.
V. Pánaralyq baılanys: qazaq tili, tarıh.
Vİ. Sabaqtyń tárbıelik máni: Kórkem shyǵarmalardaǵy qazaqtyń ádet - ǵurpy men salt - dástúrin boılaryna sińirý.
Vİİ. Sabaqtyń barysy. Uıymdastyrý kezeńi. Synyp tazalyǵyn baqylaý, oqýshylardyń qatysymyn tekserý, oqý quraldaryn daıyndatý.
VIII. Úı tapsyrmasyn pysyqtaý. Muqaǵalıdyń ómirbaıanyn óz betinshe izdený, óleńderin jatqa aıtý.
IX. Negizgi kezeń.
1. Qyzyǵýshylyqty oıatý.
a). «Oı shaqyrý» estafetalyq oıyn.
á). «Shashý» oıyny.
2. Maǵynany ajyratý.
a). Aqynnyń syr sandyǵyn aqtarǵanda...
á). «Jumbaqtas» 5 joldy óleń.
b). «Sen maǵan, men - saǵan» maqal - mátel.
v). Kórinis: «Shámildiń pálsapasy».
g). Semantıkalyq karta.
X. Sabaqty bekitý. Oı tolǵanys.
a). Aqynnyń izbasarlary...
á). INSERT strategıasy.
b). Muǵalimniń qorytyndy sózi.
XI. Úıge tapsyrma: « Meniń Muqaǵalıym» shyǵarma jazý. Muqaǵalı shyǵarmalaryna sózjumbaqtar qurastyrý.
XII. Qorytyndy. Oqýshylardy baǵalaý.
Muqaǵalı aǵamyz jubaıymen (portretteri kórsetiledi)
«Halyqqa hat»
Týǵan halqym!
Qatemdi keshir meniń
Seniń arqan - seskenbeı, esirgenim
Egerde jyryń bolmaı, uryń bolsam
Alaqanǵa salasyń nesin meni
Joq!
Meniń júrek emes tósimdegi
Ol bir ot seniń uly kóshindegi
Ózińniń jandyrǵanym, óshirgeniń
Ázirge tastaǵan joq esim meni
Ýa, jurtym!
Keshir meni!
Keshir meni!
(M. Maqataev)
Aqynnyń bir qyry
Din - ǵylymnyń anasy,
Din - ǵylymnyń ákesi,
Ǵylym - dinniń balasy,
Qoqys ta, gúl de bar.
Adam Ata ólmesin,
Aqyr zaman kelmesin.
Qol qýsyryp Qudaıǵa,
Ǵylym men din, birge bar!
Muqaǵalı Maqataevty eske alý.
«Paı, paı Ómir!
Ótesiń - aý bir kún»
İ oqýshy:
Muqaǵalı Súleımenuly Maqataev 1931 jyly 9 aqpanda Almaty oblysynyń qazirgi Raıymbek aýdanyndaǵy Qarasaı aýylynda dúnıege keledi. Azan shaqyryp qoıǵan aty Muhametqalı. Biraq «paıǵambar atyn alyp júrý jas balaǵa aýyrlyq etedi» dep eseptegen ata - anasy ony kishkentaı kúninen Muqaǵalı dep erkelete atap ketedi. Tuńǵyshtary Muqaǵalıdyń izin ala týylǵan bir qyzy men bir uly erte shetinegen Súleımen ákeı men Naǵıman shesheı olardan keıin Toqtarbaı, Kórpesh atty eki ul súıedi.
İİ oqýshy:
Muqaǵalıdyń ákesi Súleımen sharýa adamy bolǵan kolhozda sýshy, shalǵyshy bolyp jumys isteıtin. Men irgeles jatqan Sarybastaýdyń qyzymyn. Ekeýimiz úılenip jas otaý boldyq. Tıyn degen enem bar edi. Meıirli, kisiligi mol jan bolatyn. Muqaǵalı tuńǵyshym bolǵasyn ba, eneme jaqyn bolyp, meni jeńge esebinde sanaıtyn. Odan keıin týǵan Qalımahan degen qyzymmen balam Qalıbekti jer qoınyna tapsyrdyq. Keıin ol ekeýinen keıin Toqtarbaı, Kórpesh degen eki balam bar. Soǵys degen bále bastalǵanda Súleımen osy Qarasazda bir top jigittermen birge maıdanǵa attandy. Muqaǵalı on jasta edi. Bastaýysh synyptardy Qarasazda, orta mektepti Narynqoldaǵy ınternatta bitirdi. 14 - 15 jasynan jaza bastaǵan óleńinen qol úzgen joq. Tóbesi alasa úıge qalyń - qalyń kitaptardy úıip tastap, birinen keıin birin oqıtyn.
Aýyl atqaminerleri Naǵıman sheshe: «Sizdiń tentegińiz osynsha orysshany qaıdan úırenip júr?» deıtin.
... Sóıtsem ózin - ózi oqytypty ǵoı, shyraǵym.
İİİ oqýshy:
Naǵıman apanyń aıtýynsha, úıdiń tuńǵyshy bolǵasyn ba? Muqaǵalı Tıyn ájesine jaqyn edi.
... Áje, sen birge júrsiń menimenen,
Ólige men ózińdi telimegem.
Aq kımeshek kórinse, seni kórem,
Aq kımeshek joǵalsa, neni kórem? – dep ózi jyrlaǵandaı, Muqaǵalı er minezdi, aıbyndy ájesin erekshe qurmettegen. Tıyn áje birde kókpar tartyp júrip attan jyǵylyp mertikken jubaıy Maqataıdyń aıaǵyn «Bul endi saǵan aıaq bolmaıdy» dep, dárigerdiń kelýin kútpesten, jilinshiginiń synǵan jerinen baltamen shaýyp tastasa kerek. Sony biletin kónekóz aýyl turǵyndary qaısarlyǵyna baılanysty Muqaǵalıdy «Tıyn ájesine tartqan deıdi eken.
İV oqýshy:
Ádebıetke qushtarlyǵynyń qaınar kózi Qarasazdan bastaý alǵan Muqaǵalı orta mektepti Narynqoldaǵy mektep – ınternatta bitiredi. Odan keıingi jyldarda joǵarǵy oqý oryndarynyń birnesheýine esh qıyndyqsyz - aq túsip, áýeli QazMÝ - dyń fılologıa fakúltetine, odan keıin shet tilder ınstıtýtyna qaıtadan QazMÝ - dyń zań fakúltetine qabyldanady.
1973 jyly Máskeýdiń M. Gorkıı atyndaǵy ádebıet ınstıtýtynyń stýdenti atanady. Biraq ony anasy aıtqandaı ony taýysqan joq. Olardyń biletinin ózim de biledi ekem.
«Almatymdy saǵyndym. Balalarymnyń qasynda bolaıyn dep kettim de qaldym»- dep bir jyldan soń elge qaıta oralady.
V oqýshy:
... Anasynyń esteligine júginsek, Muqaǵalı on tórt - on bes jasyna óleńge shyńdap den qoıa bastaǵan. Tóbesi alasa ǵana qorjyn tamǵa qalyń - qalyń kitaptardy úıip tastap, sharshamaı, shaldyqpaı oqýmen bolady. Bul oraıda qazaq ádebıeti klasıkterinen bólek, orys ádebıetiniń, onyń ishinde Pýshkın, Esenın, Blok poezıasyn súısine oqydy. Shetel ádebıetinen Geıne, Gete, Dúma, Gúgo, Baıron, Draızer, Stendal eńbekterin, ásirese Balzak, London, Shekspır shyǵarmalaryn joǵary baǵalaıdy.
Vİ oqýshy:
Muqaǵalıdyń kez kelgenniń qoly jete bermeıtin aıtýly oqý oryndarynyń ózine op - ońaı túsýi árıne aqynnyń oqý - bilimge degen qushtarlyǵy men qabilet - qarymy asa zor bolǵandyǵynyń aıǵaǵy.
Saǵan tanys adyr, qyrqa bettegi,
Jyńǵyl, jýsan, tobylǵylar kóktedi.
Rahatta ish - syrty aýyldyń,
Qýantsańshy sen de, sáýlem, kep meni - dep saǵynyshty jyr arnaǵan súıiktisine aqyn 1949 jyly qosylyp, jeke shańyraq kóteredi. Ol kezde Muqaǵalı 18, al súıgen jary Lashyn 21 jasta bolady.
Bastapqyda aqyn týǵan jerinde de aýyldyq keńes hatshysy, Qarasazdaǵy bastaýysh mektepte orys tiliniń muǵalimi, aýdandyq gazetiniń tilshisi bolyp qyzmet etedi.
Vİİ oqýshy:
Alǵashqy jyr jınaǵy jaryqqa shyqqanda 33 jasta bolǵan Muqaǵalıdyń nebári on eki jyldyq ómiri qalǵandy. Sony sezip - bilgendeı aqyn júregi alabóten asyǵady.
Qaı kúni meniń támamdaldy dastanym?
Bitpese eken jańadan ǵana bastadym...
- dep janushyra ún qatady. Qalamy jazýdan qurǵamaǵan aqynnyń 1964 - 1976 jyldar aralyǵynda segiz jyr jınaǵy jaryq kóredi. Jalpy, Muqaǵalı Maqataev myńnan astam óleń jazyp, «Ilıch», «Raıymbek! Raıymbek!», «Mosart Jan azasy» tárizdi taǵy da birqatar poema - tolǵaýlar, kórkem aýdarmalar qaldyrady. Aqyn qaı taqyrypty jazsa da jan júregimen tebirenip, aqyndyq shabytpen, sýretkerlikpen, sheberlikpen jerine jetkize jazady. Bul oraıda:
Men jyrlaımyn, syrlasamyn,
Syry bir zamandaspen muńdasamyn.
Kógendep jyr qosaǵyn,
Kelmeıdi jyr jasaǵym - degen aqyn sózi - onyń shyn syry. Ol óleńdi jasamaǵan, perishte jyr aqynǵa kókten úzdiksiz quıylýymen bolǵan. Óziniń aıtqanyndaı, keı kezderi ol tipti jazýǵa da úlgere almaǵan.
Eń bir keremeti Muqaǵalı poezıa janryna ǵana emes, proza, drama, syn salasyna da qalam tartyp, «Qulpytas», «Marýsányń taýy», «Ózgermepti», «Áje» áńgimeleri men «Qos Qarlyǵash», «Jyl qustary» povesterin, «Qosh, mahabbat» pesasyn jazdy. Bir ókinishtisi, aqynnyń prozalyq shyǵarmalary kúni búginge deıin ádebıetshi qaýymnyń zertteý, zerdeleý aıasynan tys qalyp keledi.
Vİİİ oqýshy:
Zamandastary jalpy, Muqaǵalıdyń kózin kórgen úlkendi - kishili qaýym biraýyzdan aqynnyń erekshe aqkóńil, aqjúrek, meıirimdi jan bolǵandyǵyn aıtady. Sonymen birge, ótirikke jany qas, kólgirsýdi súımeıtin, shyndyqty betke aıtatyn kesek tulǵasyn, iri minezin eljireı eske alady. Úlken qyzy Maıgúl 11 jasynda motosıkl qaǵyp qaıtys bolady. Bul jaıtty óz esteliginde qamyǵa eske alǵan Naǵıman áje: Eline, osydan bastap balam sendeı buzyldy. Qatty kúızeledi. Iyǵy túsip, sylynyp sala berdi. Minezinde de ózgeris paıda boldy. Sóıtsem, ne kitabyn shyǵara almaı ne qamqor alaqannyń shýaǵyna bólene almaı qınalyp júrgen kezi eken ǵoı. «Jyǵylǵan ústine judyryq» degendeı, qyzynyń ólimi qosylyp, júnjip - aq ketti. Muqaǵalıdyń tirshilikte mansap pen baılyqtyń qyzyǵyn kórmegenine týǵan anasymen, jan jary Lashyn kýá» – deıdi.
İH oqýshy:
Jasy qyryqtan asqan soń - aq ne aýrý ekenin qaıdam, áıteýir bir dert jabysty. Anda - sanda taryǵyp otyryp qınalǵanyn, uıyqtaı almaı shyqqanyn aıtatyn. Ara - arasynda aýrýhanaǵa jatyp emdelip júrdi. Ólerinen biraz jyl buryn Máskeýge baryp, ádebıetshilerdiń úlken oqýyn oqydy emes pe? Ony da taýysqan joq.
Jalǵan dúnıe - aı! Bir baıqaǵanym, aýrý janyna batqanda qatty kúızelip júrdi. Ánsheıinde taý tulǵaly shyraǵymnyń eti qashyp, iri súıekteri saýdyrap sala berdi ǵoı. Nesin aıtaıyn... Áıteýir qalamyn qolynan tastaǵan joq. Ońasha úıde kúbirlep, sóılep, tolǵatqan anadaı kúı keshken kúnderin de kórdim. Aınaldyrǵan aýrý almaı qoımaıdy»- degendeı, arystaı azamatymyzdan aırylyp tyndyq. Bul 1976 jyldyń 27 naýryzy bolatyn.
İ. Qyzyǵýshylyqty oıatý
1. «Oı shaqyrý» ádisi boıynsha M. Maqataevty ár qyrynan tanytý.
M. MAQATAEV
İ. Qyzyǵýshylyqty oıatý
2. «Shashý» oıyny.
1. Aqyn ómirbaıany týraly ne bilemiz?
2. Muqaǵalıdyń áke - sheshesi jaıynda ne bilemiz?
3. Muqaǵalıdyń ájesi týraly ne bilesińder?
4. Aqynnyń ánge qosylyp aıtylatyn óleńderin ata?
5. Aqynnyń qandaı jınaqtaryn bilesińder?
6. Óleń degenimiz ne?
7. Aqyn jaıynda jazylǵan estelikterden...
İİ. Maǵynany ajyratý
1. Aqynnyń syr sandyǵyn aqtarǵanda..
«Elim barda», «Qara óleń», «Anaý - aspan, mynaý - baq», «Qaıyrly tún» óleńderin jatqa aıtý.
Muqaǵalı Maqataevtyń óleńderine satylaı keshendi taldaý
1. Avtory
2. Taqyryby
3. Janr túri
4. Qurylysy:
a) Shýmaq
á) Tarmaq
b) Býnaq
v) Býyn
g) Uıqas
5. Ádebı t/q uǵymdar
a) Teńeý
á) Metafora
b) Epıtet
Ormanyń da shýlamasyn,
Sýlaryń da týlamasyn.
Aq basty ala taýlaryń da,
Kúńirenbesin, jylamasyn.
Aqynmyn dep men qalaı aıta alamyn,
Halqymnyń ózi aıtqanyn qaıtaladym.
Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin,
Shekpen jaýyp ózine qaıtaramyn.
Ne syılasyn, nesin bersin el maǵan?!
Tursaq eken, elim de aman, men de aman.
Taýlar meniń taýsylmaıtyn baqytym,
Al yrysym – ulanǵaıyr keń dalam.
Qý butaǵyn qushaqtap,
Túk súıedi kári emen.
Qys – tazalyq, qys appaq,
Ári ókinish, ári óleń.
Qorytyndy sóz:
Tirliginde shekpen kımeı, shen almaı,
Eńbeginiń qyzyǵyn da kóre almaı.
Ot bolyp janyp, ótip ketken aqynǵa,
Máńgilik qyp ómir bergen óleń - aı - deı kelip, “Qazaq poezıasynyń Hantáńiri” ataǵyna ıe bolǵan Muqaǵalıdyń ózi ólse de óleńi máńgi jas urpaqpen jasaıtynyna senimdimiz.
Úıge tapsyrma:
1.«Meniń Muqaǵalıym» degen taqyrypta shyǵarma jazý.
2. Muqaǵalı shyǵarmalaryna sózjumbaqtar qurastyrý.
6 synyp
İ. Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: a) Muqaǵalı Maqataevtyń ómir jolymen, shyǵarmashylyǵymen tanystyrý.
á) Ólenderin satylaı keshendi taldaý.
2. Damytýshylyq: Óleńniń ıdeıalyq mánin túsine bilýge, oıyn ádebı tilmen órnekteı bilýge,
tapqyrlyq tanytýǵa daǵdylandyrý.
3. Tárbıelik: Otanyn janyndaı súıip, tabıǵatty aıalaı biletin, sanaly, parasatty azamat tárbıeleý.
İİ. Sabaqtyń túri: İzdendirý sabaǵy.
İİİ. Sabaqtyń ádisi: Syn turǵysynan oılaý, suraq - jaýap, evrıstıkalyq álemdik oqytý ádisi.
İV. Sabaqtyń kórnekiligi: býkletter, referattar, ınteraktıvti taqta, portretter.
V. Pánaralyq baılanys: qazaq tili, tarıh.
Vİ. Sabaqtyń tárbıelik máni: Kórkem shyǵarmalardaǵy qazaqtyń ádet - ǵurpy men salt - dástúrin boılaryna sińirý.
Vİİ. Sabaqtyń barysy. Uıymdastyrý kezeńi. Synyp tazalyǵyn baqylaý, oqýshylardyń qatysymyn tekserý, oqý quraldaryn daıyndatý.
VIII. Úı tapsyrmasyn pysyqtaý. Muqaǵalıdyń ómirbaıanyn óz betinshe izdený, óleńderin jatqa aıtý.
IX. Negizgi kezeń.
1. Qyzyǵýshylyqty oıatý.
a). «Oı shaqyrý» estafetalyq oıyn.
á). «Shashý» oıyny.
2. Maǵynany ajyratý.
a). Aqynnyń syr sandyǵyn aqtarǵanda...
á). «Jumbaqtas» 5 joldy óleń.
b). «Sen maǵan, men - saǵan» maqal - mátel.
v). Kórinis: «Shámildiń pálsapasy».
g). Semantıkalyq karta.
X. Sabaqty bekitý. Oı tolǵanys.
a). Aqynnyń izbasarlary...
á). INSERT strategıasy.
b). Muǵalimniń qorytyndy sózi.
XI. Úıge tapsyrma: « Meniń Muqaǵalıym» shyǵarma jazý. Muqaǵalı shyǵarmalaryna sózjumbaqtar qurastyrý.
XII. Qorytyndy. Oqýshylardy baǵalaý.
Muqaǵalı aǵamyz jubaıymen (portretteri kórsetiledi)
«Halyqqa hat»
Týǵan halqym!
Qatemdi keshir meniń
Seniń arqan - seskenbeı, esirgenim
Egerde jyryń bolmaı, uryń bolsam
Alaqanǵa salasyń nesin meni
Joq!
Meniń júrek emes tósimdegi
Ol bir ot seniń uly kóshindegi
Ózińniń jandyrǵanym, óshirgeniń
Ázirge tastaǵan joq esim meni
Ýa, jurtym!
Keshir meni!
Keshir meni!
(M. Maqataev)
Aqynnyń bir qyry
Din - ǵylymnyń anasy,
Din - ǵylymnyń ákesi,
Ǵylym - dinniń balasy,
Qoqys ta, gúl de bar.
Adam Ata ólmesin,
Aqyr zaman kelmesin.
Qol qýsyryp Qudaıǵa,
Ǵylym men din, birge bar!
Muqaǵalı Maqataevty eske alý.
«Paı, paı Ómir!
Ótesiń - aý bir kún»
İ oqýshy:
Muqaǵalı Súleımenuly Maqataev 1931 jyly 9 aqpanda Almaty oblysynyń qazirgi Raıymbek aýdanyndaǵy Qarasaı aýylynda dúnıege keledi. Azan shaqyryp qoıǵan aty Muhametqalı. Biraq «paıǵambar atyn alyp júrý jas balaǵa aýyrlyq etedi» dep eseptegen ata - anasy ony kishkentaı kúninen Muqaǵalı dep erkelete atap ketedi. Tuńǵyshtary Muqaǵalıdyń izin ala týylǵan bir qyzy men bir uly erte shetinegen Súleımen ákeı men Naǵıman shesheı olardan keıin Toqtarbaı, Kórpesh atty eki ul súıedi.
İİ oqýshy:
Muqaǵalıdyń ákesi Súleımen sharýa adamy bolǵan kolhozda sýshy, shalǵyshy bolyp jumys isteıtin. Men irgeles jatqan Sarybastaýdyń qyzymyn. Ekeýimiz úılenip jas otaý boldyq. Tıyn degen enem bar edi. Meıirli, kisiligi mol jan bolatyn. Muqaǵalı tuńǵyshym bolǵasyn ba, eneme jaqyn bolyp, meni jeńge esebinde sanaıtyn. Odan keıin týǵan Qalımahan degen qyzymmen balam Qalıbekti jer qoınyna tapsyrdyq. Keıin ol ekeýinen keıin Toqtarbaı, Kórpesh degen eki balam bar. Soǵys degen bále bastalǵanda Súleımen osy Qarasazda bir top jigittermen birge maıdanǵa attandy. Muqaǵalı on jasta edi. Bastaýysh synyptardy Qarasazda, orta mektepti Narynqoldaǵy ınternatta bitirdi. 14 - 15 jasynan jaza bastaǵan óleńinen qol úzgen joq. Tóbesi alasa úıge qalyń - qalyń kitaptardy úıip tastap, birinen keıin birin oqıtyn.
Aýyl atqaminerleri Naǵıman sheshe: «Sizdiń tentegińiz osynsha orysshany qaıdan úırenip júr?» deıtin.
... Sóıtsem ózin - ózi oqytypty ǵoı, shyraǵym.
İİİ oqýshy:
Naǵıman apanyń aıtýynsha, úıdiń tuńǵyshy bolǵasyn ba? Muqaǵalı Tıyn ájesine jaqyn edi.
... Áje, sen birge júrsiń menimenen,
Ólige men ózińdi telimegem.
Aq kımeshek kórinse, seni kórem,
Aq kımeshek joǵalsa, neni kórem? – dep ózi jyrlaǵandaı, Muqaǵalı er minezdi, aıbyndy ájesin erekshe qurmettegen. Tıyn áje birde kókpar tartyp júrip attan jyǵylyp mertikken jubaıy Maqataıdyń aıaǵyn «Bul endi saǵan aıaq bolmaıdy» dep, dárigerdiń kelýin kútpesten, jilinshiginiń synǵan jerinen baltamen shaýyp tastasa kerek. Sony biletin kónekóz aýyl turǵyndary qaısarlyǵyna baılanysty Muqaǵalıdy «Tıyn ájesine tartqan deıdi eken.
İV oqýshy:
Ádebıetke qushtarlyǵynyń qaınar kózi Qarasazdan bastaý alǵan Muqaǵalı orta mektepti Narynqoldaǵy mektep – ınternatta bitiredi. Odan keıingi jyldarda joǵarǵy oqý oryndarynyń birnesheýine esh qıyndyqsyz - aq túsip, áýeli QazMÝ - dyń fılologıa fakúltetine, odan keıin shet tilder ınstıtýtyna qaıtadan QazMÝ - dyń zań fakúltetine qabyldanady.
1973 jyly Máskeýdiń M. Gorkıı atyndaǵy ádebıet ınstıtýtynyń stýdenti atanady. Biraq ony anasy aıtqandaı ony taýysqan joq. Olardyń biletinin ózim de biledi ekem.
«Almatymdy saǵyndym. Balalarymnyń qasynda bolaıyn dep kettim de qaldym»- dep bir jyldan soń elge qaıta oralady.
V oqýshy:
... Anasynyń esteligine júginsek, Muqaǵalı on tórt - on bes jasyna óleńge shyńdap den qoıa bastaǵan. Tóbesi alasa ǵana qorjyn tamǵa qalyń - qalyń kitaptardy úıip tastap, sharshamaı, shaldyqpaı oqýmen bolady. Bul oraıda qazaq ádebıeti klasıkterinen bólek, orys ádebıetiniń, onyń ishinde Pýshkın, Esenın, Blok poezıasyn súısine oqydy. Shetel ádebıetinen Geıne, Gete, Dúma, Gúgo, Baıron, Draızer, Stendal eńbekterin, ásirese Balzak, London, Shekspır shyǵarmalaryn joǵary baǵalaıdy.
Vİ oqýshy:
Muqaǵalıdyń kez kelgenniń qoly jete bermeıtin aıtýly oqý oryndarynyń ózine op - ońaı túsýi árıne aqynnyń oqý - bilimge degen qushtarlyǵy men qabilet - qarymy asa zor bolǵandyǵynyń aıǵaǵy.
Saǵan tanys adyr, qyrqa bettegi,
Jyńǵyl, jýsan, tobylǵylar kóktedi.
Rahatta ish - syrty aýyldyń,
Qýantsańshy sen de, sáýlem, kep meni - dep saǵynyshty jyr arnaǵan súıiktisine aqyn 1949 jyly qosylyp, jeke shańyraq kóteredi. Ol kezde Muqaǵalı 18, al súıgen jary Lashyn 21 jasta bolady.
Bastapqyda aqyn týǵan jerinde de aýyldyq keńes hatshysy, Qarasazdaǵy bastaýysh mektepte orys tiliniń muǵalimi, aýdandyq gazetiniń tilshisi bolyp qyzmet etedi.
Vİİ oqýshy:
Alǵashqy jyr jınaǵy jaryqqa shyqqanda 33 jasta bolǵan Muqaǵalıdyń nebári on eki jyldyq ómiri qalǵandy. Sony sezip - bilgendeı aqyn júregi alabóten asyǵady.
Qaı kúni meniń támamdaldy dastanym?
Bitpese eken jańadan ǵana bastadym...
- dep janushyra ún qatady. Qalamy jazýdan qurǵamaǵan aqynnyń 1964 - 1976 jyldar aralyǵynda segiz jyr jınaǵy jaryq kóredi. Jalpy, Muqaǵalı Maqataev myńnan astam óleń jazyp, «Ilıch», «Raıymbek! Raıymbek!», «Mosart Jan azasy» tárizdi taǵy da birqatar poema - tolǵaýlar, kórkem aýdarmalar qaldyrady. Aqyn qaı taqyrypty jazsa da jan júregimen tebirenip, aqyndyq shabytpen, sýretkerlikpen, sheberlikpen jerine jetkize jazady. Bul oraıda:
Men jyrlaımyn, syrlasamyn,
Syry bir zamandaspen muńdasamyn.
Kógendep jyr qosaǵyn,
Kelmeıdi jyr jasaǵym - degen aqyn sózi - onyń shyn syry. Ol óleńdi jasamaǵan, perishte jyr aqynǵa kókten úzdiksiz quıylýymen bolǵan. Óziniń aıtqanyndaı, keı kezderi ol tipti jazýǵa da úlgere almaǵan.
Eń bir keremeti Muqaǵalı poezıa janryna ǵana emes, proza, drama, syn salasyna da qalam tartyp, «Qulpytas», «Marýsányń taýy», «Ózgermepti», «Áje» áńgimeleri men «Qos Qarlyǵash», «Jyl qustary» povesterin, «Qosh, mahabbat» pesasyn jazdy. Bir ókinishtisi, aqynnyń prozalyq shyǵarmalary kúni búginge deıin ádebıetshi qaýymnyń zertteý, zerdeleý aıasynan tys qalyp keledi.
Vİİİ oqýshy:
Zamandastary jalpy, Muqaǵalıdyń kózin kórgen úlkendi - kishili qaýym biraýyzdan aqynnyń erekshe aqkóńil, aqjúrek, meıirimdi jan bolǵandyǵyn aıtady. Sonymen birge, ótirikke jany qas, kólgirsýdi súımeıtin, shyndyqty betke aıtatyn kesek tulǵasyn, iri minezin eljireı eske alady. Úlken qyzy Maıgúl 11 jasynda motosıkl qaǵyp qaıtys bolady. Bul jaıtty óz esteliginde qamyǵa eske alǵan Naǵıman áje: Eline, osydan bastap balam sendeı buzyldy. Qatty kúızeledi. Iyǵy túsip, sylynyp sala berdi. Minezinde de ózgeris paıda boldy. Sóıtsem, ne kitabyn shyǵara almaı ne qamqor alaqannyń shýaǵyna bólene almaı qınalyp júrgen kezi eken ǵoı. «Jyǵylǵan ústine judyryq» degendeı, qyzynyń ólimi qosylyp, júnjip - aq ketti. Muqaǵalıdyń tirshilikte mansap pen baılyqtyń qyzyǵyn kórmegenine týǵan anasymen, jan jary Lashyn kýá» – deıdi.
İH oqýshy:
Jasy qyryqtan asqan soń - aq ne aýrý ekenin qaıdam, áıteýir bir dert jabysty. Anda - sanda taryǵyp otyryp qınalǵanyn, uıyqtaı almaı shyqqanyn aıtatyn. Ara - arasynda aýrýhanaǵa jatyp emdelip júrdi. Ólerinen biraz jyl buryn Máskeýge baryp, ádebıetshilerdiń úlken oqýyn oqydy emes pe? Ony da taýysqan joq.
Jalǵan dúnıe - aı! Bir baıqaǵanym, aýrý janyna batqanda qatty kúızelip júrdi. Ánsheıinde taý tulǵaly shyraǵymnyń eti qashyp, iri súıekteri saýdyrap sala berdi ǵoı. Nesin aıtaıyn... Áıteýir qalamyn qolynan tastaǵan joq. Ońasha úıde kúbirlep, sóılep, tolǵatqan anadaı kúı keshken kúnderin de kórdim. Aınaldyrǵan aýrý almaı qoımaıdy»- degendeı, arystaı azamatymyzdan aırylyp tyndyq. Bul 1976 jyldyń 27 naýryzy bolatyn.
İ. Qyzyǵýshylyqty oıatý
1. «Oı shaqyrý» ádisi boıynsha M. Maqataevty ár qyrynan tanytý.
M. MAQATAEV
İ. Qyzyǵýshylyqty oıatý
2. «Shashý» oıyny.
1. Aqyn ómirbaıany týraly ne bilemiz?
2. Muqaǵalıdyń áke - sheshesi jaıynda ne bilemiz?
3. Muqaǵalıdyń ájesi týraly ne bilesińder?
4. Aqynnyń ánge qosylyp aıtylatyn óleńderin ata?
5. Aqynnyń qandaı jınaqtaryn bilesińder?
6. Óleń degenimiz ne?
7. Aqyn jaıynda jazylǵan estelikterden...
İİ. Maǵynany ajyratý
1. Aqynnyń syr sandyǵyn aqtarǵanda..
«Elim barda», «Qara óleń», «Anaý - aspan, mynaý - baq», «Qaıyrly tún» óleńderin jatqa aıtý.
Muqaǵalı Maqataevtyń óleńderine satylaı keshendi taldaý
1. Avtory
2. Taqyryby
3. Janr túri
4. Qurylysy:
a) Shýmaq
á) Tarmaq
b) Býnaq
v) Býyn
g) Uıqas
5. Ádebı t/q uǵymdar
a) Teńeý
á) Metafora
b) Epıtet
Ormanyń da shýlamasyn,
Sýlaryń da týlamasyn.
Aq basty ala taýlaryń da,
Kúńirenbesin, jylamasyn.
Aqynmyn dep men qalaı aıta alamyn,
Halqymnyń ózi aıtqanyn qaıtaladym.
Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin,
Shekpen jaýyp ózine qaıtaramyn.
Ne syılasyn, nesin bersin el maǵan?!
Tursaq eken, elim de aman, men de aman.
Taýlar meniń taýsylmaıtyn baqytym,
Al yrysym – ulanǵaıyr keń dalam.
Qý butaǵyn qushaqtap,
Túk súıedi kári emen.
Qys – tazalyq, qys appaq,
Ári ókinish, ári óleń.
Qorytyndy sóz:
Tirliginde shekpen kımeı, shen almaı,
Eńbeginiń qyzyǵyn da kóre almaı.
Ot bolyp janyp, ótip ketken aqynǵa,
Máńgilik qyp ómir bergen óleń - aı - deı kelip, “Qazaq poezıasynyń Hantáńiri” ataǵyna ıe bolǵan Muqaǵalıdyń ózi ólse de óleńi máńgi jas urpaqpen jasaıtynyna senimdimiz.
Úıge tapsyrma:
1.«Meniń Muqaǵalıym» degen taqyrypta shyǵarma jazý.
2. Muqaǵalı shyǵarmalaryna sózjumbaqtar qurastyrý.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
