Muhıttar
Sabaqtyń taqyryby: Dúnıejúzilik muhıt jáne onyń bólikteri
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik:
«Dúnıejúzilik muhıt», «materık», «aral», «túbek», «teńiz» (shetki, ishki), «shyǵanaq», «buǵaz» uǵymdary týraly túsinik qalyptastyrý. Kartadan muhıttardy, teńizderdi, materıkterdi kórsete bilý jáne sıpattaı alýǵa úıretý.
Damytýshylyq:
Oılaryn jınaqtaı bilýge, óz betimen eńbektený iskerlikterin, oılaý qabiletterin, kartamen jumys isteý daǵdylaryn damytý.
Tárbıelik:
Joldastaryna kómek berý, tapqyrlyqqa, belsendilikke, tabandylyqqa, tabıǵı ortany aıalaı bilýge tárbıeleý, geografıalyq mádenıetke baýlý.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaqty meńgertý.
Sabaqtyń ádisi: Túsindirý, suraq – jaýap, test jumysy, t. b.
Sabaqtyń kórnekiligi: dúnıe júziniń fızıkalyq kartasy, globýs, oqýlyq., baǵalaý paraǵy, sýretter, keskin karta.
Sabaqtyń barysy.
İ. Uıymdastyrý.
a) Sálemdesý.
á) Túgendeý.
b) Sabaqqa nazar aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. Gıdrosfera degenimiz ne? (sý qabyǵy)
2. Tabıǵatta sý neshe kúıde kezdesedi? (úsh kúıde)
3. Fızıkalyq kartadan gıdrosferanyń qandaı bólikterin kórýge bolady? (ózen, kól, muhıt, teńiz, muzdyqtar)
4. Sýdyń muhıttan qurlyqqa, qurlyqtan muhıtqa úzdiksiz aýysý prosesin ne dep ataıdy? (dúnıejúzilik sý aınalymy)
5. Tabıǵattaǵy sýdyń róli qandaı? (mańyzy óte zor, sýsyz tirshilik joq)
6. Úıde daıyndaǵan: Sý týraly óleńderin surap, sýǵa qatysty maqal - mátelder, sýǵa qatysty tıym sózder suraý.
( «Bulaq kórseń kózin ash», «Sýly jer – nýly jer», «Ózen jaǵalaǵannyń ózegi talmaıdy», «Sý ishken qudyǵyńa túkirme», «Sýdyń da suraýy bar» t. b.)
7. Sonymen sýdyń paıdasy men mańyzy zor, sýsyz tirshilik joq ekeni belgili. Sýdy qorǵaý úshin ne isteý kerek?
( - retsiz paıdalanbaý;
- zaýyt, fabrıkalardan shyqqan qaldyqtaryn sýǵa tókpeý;
- tazartqysh qondyrǵylarynan súzip ótkizý;
- memlekettik zańda kórsetilgen ózen, kól sýlaryn qorǵaý týraly is - sharalar
oryndalyp otyrýyn qadaǵalaý.)
Gıdrosferanyń quramdas bólikterin atap, taqtaǵa toptastyrý.
Sózjumbaqty sheshý arqyly jańa sabaqtyń taqyrybyn tabý (MUHITTAR)
Suraqtary:
1. Sý tek muz túrinde kezdesetin ǵalamshar?(Mars)
2. Gıdrosferanyń quramdas bóligi (Muzdyq)
3. Sýdyń kóp bóligin alyp jatqan gıdrosferanyń bóligi / ıaǵnı 97 paıyzyn (muhıt)
4. Sý qabyǵy (gıdrosfera)
5. Qaıda 20 mlrd km3 sý bar? (mantıa)
6. Gıdrosferanyń tyǵyz baılanystaǵy qabyǵynyń biri (atmosfera)
7. Muhıttardaǵy, atmosferadaǵy, ózenderdegi, kólderdegi, muzdyqtardaǵy, jer astyndaǵy sýlar únemi nede bolady? (aınalym)
8. Kún júıesindegi ǵalamsharlardyń ishindegi tek qaı ǵalamsharda sý suıyq kúıinde kezdesedi? (Jer)
İİİ. Jańa sabaq.
Muǵalimniń kirispe sózi:
Balǵyn bóbek aqyl – oıdan nár alǵan,
Aıtty sýǵa, aǵyp turǵan krannan:
- Sen qaıdansyń? Neden paıda bolǵansyń?
- Muhıttanmyn, men muhıttan jaralǵam!
Sosyn bóbek aqyl – oıdan nár alǵan,
Kók ormanda jasyl – jelek oralǵan.
- Sen qaıdansyń? – dep surady shyqtan bir.
- Muhıttanmyn, men muhıttan jaralǵam!
- Sen, gazdy sý, kópirshik bop taralǵan,
- Bilip qoı, dos, men shalǵaıdan kelgenmin.
- Muhıttanmyn, men muhıttan jaralǵam!
Balǵyn bóbek aqyl – oıdan nár alǵan,
Boz tumannan, butalarǵa oralǵan.
- Sen qaıdansyń? – dep surady, ol aıtty:
- Men de, dosym, Kók muhıttan jaralǵam!
Ǵalamat pa? Bolmańyzdar shúbály,
Bozǵylt tuman, mama bulttar shubady.
İshken shaıyń, qyraý men shyq, ár tamshy,
Barlyǵy da muhıttan bop shyǵady!
Endeshe balalar, jer ǵalamsharyndaǵy barlyq sýdyń atasy, adamzatqa áli túsiniksiz bolyp jatqan ózgeshe álem dúnıesi – muhıttar álemine arnalǵan sabaǵymyzdy bastaıyq.
- Muhıt dep neni aıtady? Muhıt dep jer betiniń 3\4 bóligin alyp jatqan orasan zor sýdy aıtamyz, eger globýsty shyr aınaldyryp qarasaq kógildir tústiń basym ekenin kóremiz. Ol dúnıejúzilik muhıt dep atalady, onyń úlesine búkil jer betiniń 361mln. shq. tıedi. Dúnıejúzilik muhıt bir - birine jalǵasyp jatqan jeke - jeke tórt muhıttan turady. Dúnıejúzilik muhıttyń kez – kelgen núktesinen kelesi núktesine qurlyqqa aıaq baspaı jetýge bolady.
- Muhıttar men teńizder qorshap jatqan qurlyqty materıkter nemese kontınentter dep ataıdy. Dúnıe júzinde alty materık bar.
(oqýshylar materıkterdi ataıdy)
- Qurlyqtyń barlyq jaǵynan sý qorshaǵan bóligi aral dep atalady. (kartadan Grenlandıa, Madagaskar, Islandıa araldaryn tabyńdar)
- Qurlyqtyń sý keńistigine tereń suǵynyp kirip turǵan bóligin túbek dep ataıdy.(Pıreneı, Úndistan, Apenın t. b.)
Muhıttardyń ataýy.
- 1520 – 1521 j. j. F. Magellan dúnıe júzin aınalý saıahaty kezinde alǵash ret Tynyq muhıtyn júzip ótken, sol saparynda eshqandaı daýylǵa, sýnamı tolqyndaryna ushyramaǵandyqtan, oǵan «Tynyq muhıt» dep at qoıǵan. Shyn máninde eń tynyshsyz, daýyl jıi bolyp turatyn muhıt.
- Ejelgi eýropalyqtar ózderinen batysta orasan zor qurlyq bar dep eseptegen, qıaldarynan shyqqan bul qurlyqty Atlantıda dep ataǵan jáne ony sý astyna batyp ketti dep boljaǵan, al Atlantıda qurlyǵy batqan sý aıdyny Atlant muhıty degen atqa ıe bolyp qalǵan degen boljam bar.
- Al Úndi muhıtynyń ataýy portýgaldyq teńizde júzýshi Vasko da Gamanyń tuńǵysh ret osy muhıtty júzip ótip Úndistanǵa barýymen baılanysty.
- Soltústik muzdy muhıtynyń aty aıtylyp turǵandaı soltústikte ornalasqandyqtan jáne betin muz basyp jatatyndyqtan osylaı atalǵan.
Muhıt bólikteri.
Teńizder dep muhıttyń qurlyqpen, araldarmen nemese sý asty qyrattarymen azdy kópti bólinip jatqan bólikterin ataıdy.
Shetki İshki
Barens, Karsk, Laptevter Jerorta, Qara, Azov, Baltyq
t. b
Buǵaz - qurlyqty ekige bólip turǵan jáne kórshiles eki sý alabyn jalǵastyratyn jińishke sý alaby.
(Dreık, Magellan, Gıbraltar, La - Mansh)
Shyǵanaq - Muhıttyń, teńizdiń qurlyqqa suǵyna enip jatqan bóligi
(Kalıfornıa, Meksıka, Gýdzon, Bengal)
İV. Bekitý.
1. Kartamen jumys. (Taqtadaǵy keskin kartaǵa muhıttar men materıkterdiń attaryn jazý)
2. Semantıkalyq karta.
Teńiz Shyǵa - naq Buǵaz Kól İshki teńiz Shetki teńiz Aral aralyq teńiz
Muhıt, teńiz sýlarynyń qurlyqqa súıirlene nemese tereńirek ishke engen bóligi +
Qurlyqtardy teńiz, kól, muhıt sýlaryn bir – birimen jalǵastyratyn +
Materıkter men araldar arqyly bólinip jatqan muhıttyń bir bóligi +
Materıktiń ishki tuıyq sýly ólke nemese oıpańǵa jınalǵan sý +
Jerorta, Azov teńizderi qaı teńiz túrine jatady? +
Arab, Barens teńizderi qaı teńiz túrine jatady? +
Sýlavesı, Fıdjı teńizderi qaı teńiz túrine jatady? +
3. «Sandar sóıleıdi» oıyny (Uıashyq tańdaý arqyly sandardyń mánin ashý)
361 mln km2, 92 mln km2, 11022 m, 180 mln km2, 8742 m, 5527m, 75 mln km2, 7729 m, 14 mln km2
4. «Eń, eń, eń...» oıyny
Eń úlken materık. Eýrazıa
Eń úlken muhıt. Tynyq
Eń tereń shuńǵyma. Marıan
Eń sýyq muhıt Soltústik Muzdy muhıty
Eń taıaz muhıt Soltústik Muzdy muhıty
Eń jyly muhıt Úndi muhıty
Eń tereń muhıt Tynyq muhıty
Eń kishi muhıt Soltústik Muzdy muhıty
Eń uzyn muhıt Atlant muhıty
Eń endi muhıt Tynyq muhıty
Eń kishi materık Avstralıa
4. Rebýs
V. Qorytyndy.
Jaratylystary adam qaıran qalarlyq tańǵajaıyp tirshilik ıeleri muhıt astynda ómir súrýde. Asqan aqyldylyqpen, ǵajaıyp sheberlikpen jaratylǵan bul dúnıeni ǵalymdar endi ǵana ashqan muhıt sýlarynyń aralaspaý qupıasyn bile otyryp, álemniń áli ashylmaǵan jumbaq syrlary, ǵajaıyp qupıalarynyń kóptigin baıqaımyz.
Vİ. Úıge tapsyrma
1. §36. D/j muhıt jáne onyń bólikteri
2. Oqýlyq sońyndaǵy kesteni toltyrý.
Ataýy Aýdany mln km² Shektesetin materıkter Eń tereń jeri, m
1. Tynyq muhıty
2. Úndi muhıty
3. Atlant muhıty
4. Soltústik Muzdy muhıty
VΙİ. Baǵalaý.
Juldyzshalaryn sanap, kóp juldyzsha alǵan oqýshylardy baǵalaımyn.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik:
«Dúnıejúzilik muhıt», «materık», «aral», «túbek», «teńiz» (shetki, ishki), «shyǵanaq», «buǵaz» uǵymdary týraly túsinik qalyptastyrý. Kartadan muhıttardy, teńizderdi, materıkterdi kórsete bilý jáne sıpattaı alýǵa úıretý.
Damytýshylyq:
Oılaryn jınaqtaı bilýge, óz betimen eńbektený iskerlikterin, oılaý qabiletterin, kartamen jumys isteý daǵdylaryn damytý.
Tárbıelik:
Joldastaryna kómek berý, tapqyrlyqqa, belsendilikke, tabandylyqqa, tabıǵı ortany aıalaı bilýge tárbıeleý, geografıalyq mádenıetke baýlý.
Sabaqtyń túri: Jańa sabaqty meńgertý.
Sabaqtyń ádisi: Túsindirý, suraq – jaýap, test jumysy, t. b.
Sabaqtyń kórnekiligi: dúnıe júziniń fızıkalyq kartasy, globýs, oqýlyq., baǵalaý paraǵy, sýretter, keskin karta.
Sabaqtyń barysy.
İ. Uıymdastyrý.
a) Sálemdesý.
á) Túgendeý.
b) Sabaqqa nazar aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. Gıdrosfera degenimiz ne? (sý qabyǵy)
2. Tabıǵatta sý neshe kúıde kezdesedi? (úsh kúıde)
3. Fızıkalyq kartadan gıdrosferanyń qandaı bólikterin kórýge bolady? (ózen, kól, muhıt, teńiz, muzdyqtar)
4. Sýdyń muhıttan qurlyqqa, qurlyqtan muhıtqa úzdiksiz aýysý prosesin ne dep ataıdy? (dúnıejúzilik sý aınalymy)
5. Tabıǵattaǵy sýdyń róli qandaı? (mańyzy óte zor, sýsyz tirshilik joq)
6. Úıde daıyndaǵan: Sý týraly óleńderin surap, sýǵa qatysty maqal - mátelder, sýǵa qatysty tıym sózder suraý.
( «Bulaq kórseń kózin ash», «Sýly jer – nýly jer», «Ózen jaǵalaǵannyń ózegi talmaıdy», «Sý ishken qudyǵyńa túkirme», «Sýdyń da suraýy bar» t. b.)
7. Sonymen sýdyń paıdasy men mańyzy zor, sýsyz tirshilik joq ekeni belgili. Sýdy qorǵaý úshin ne isteý kerek?
( - retsiz paıdalanbaý;
- zaýyt, fabrıkalardan shyqqan qaldyqtaryn sýǵa tókpeý;
- tazartqysh qondyrǵylarynan súzip ótkizý;
- memlekettik zańda kórsetilgen ózen, kól sýlaryn qorǵaý týraly is - sharalar
oryndalyp otyrýyn qadaǵalaý.)
Gıdrosferanyń quramdas bólikterin atap, taqtaǵa toptastyrý.
Sózjumbaqty sheshý arqyly jańa sabaqtyń taqyrybyn tabý (MUHITTAR)
Suraqtary:
1. Sý tek muz túrinde kezdesetin ǵalamshar?(Mars)
2. Gıdrosferanyń quramdas bóligi (Muzdyq)
3. Sýdyń kóp bóligin alyp jatqan gıdrosferanyń bóligi / ıaǵnı 97 paıyzyn (muhıt)
4. Sý qabyǵy (gıdrosfera)
5. Qaıda 20 mlrd km3 sý bar? (mantıa)
6. Gıdrosferanyń tyǵyz baılanystaǵy qabyǵynyń biri (atmosfera)
7. Muhıttardaǵy, atmosferadaǵy, ózenderdegi, kólderdegi, muzdyqtardaǵy, jer astyndaǵy sýlar únemi nede bolady? (aınalym)
8. Kún júıesindegi ǵalamsharlardyń ishindegi tek qaı ǵalamsharda sý suıyq kúıinde kezdesedi? (Jer)
İİİ. Jańa sabaq.
Muǵalimniń kirispe sózi:
Balǵyn bóbek aqyl – oıdan nár alǵan,
Aıtty sýǵa, aǵyp turǵan krannan:
- Sen qaıdansyń? Neden paıda bolǵansyń?
- Muhıttanmyn, men muhıttan jaralǵam!
Sosyn bóbek aqyl – oıdan nár alǵan,
Kók ormanda jasyl – jelek oralǵan.
- Sen qaıdansyń? – dep surady shyqtan bir.
- Muhıttanmyn, men muhıttan jaralǵam!
- Sen, gazdy sý, kópirshik bop taralǵan,
- Bilip qoı, dos, men shalǵaıdan kelgenmin.
- Muhıttanmyn, men muhıttan jaralǵam!
Balǵyn bóbek aqyl – oıdan nár alǵan,
Boz tumannan, butalarǵa oralǵan.
- Sen qaıdansyń? – dep surady, ol aıtty:
- Men de, dosym, Kók muhıttan jaralǵam!
Ǵalamat pa? Bolmańyzdar shúbály,
Bozǵylt tuman, mama bulttar shubady.
İshken shaıyń, qyraý men shyq, ár tamshy,
Barlyǵy da muhıttan bop shyǵady!
Endeshe balalar, jer ǵalamsharyndaǵy barlyq sýdyń atasy, adamzatqa áli túsiniksiz bolyp jatqan ózgeshe álem dúnıesi – muhıttar álemine arnalǵan sabaǵymyzdy bastaıyq.
- Muhıt dep neni aıtady? Muhıt dep jer betiniń 3\4 bóligin alyp jatqan orasan zor sýdy aıtamyz, eger globýsty shyr aınaldyryp qarasaq kógildir tústiń basym ekenin kóremiz. Ol dúnıejúzilik muhıt dep atalady, onyń úlesine búkil jer betiniń 361mln. shq. tıedi. Dúnıejúzilik muhıt bir - birine jalǵasyp jatqan jeke - jeke tórt muhıttan turady. Dúnıejúzilik muhıttyń kez – kelgen núktesinen kelesi núktesine qurlyqqa aıaq baspaı jetýge bolady.
- Muhıttar men teńizder qorshap jatqan qurlyqty materıkter nemese kontınentter dep ataıdy. Dúnıe júzinde alty materık bar.
(oqýshylar materıkterdi ataıdy)
- Qurlyqtyń barlyq jaǵynan sý qorshaǵan bóligi aral dep atalady. (kartadan Grenlandıa, Madagaskar, Islandıa araldaryn tabyńdar)
- Qurlyqtyń sý keńistigine tereń suǵynyp kirip turǵan bóligin túbek dep ataıdy.(Pıreneı, Úndistan, Apenın t. b.)
Muhıttardyń ataýy.
- 1520 – 1521 j. j. F. Magellan dúnıe júzin aınalý saıahaty kezinde alǵash ret Tynyq muhıtyn júzip ótken, sol saparynda eshqandaı daýylǵa, sýnamı tolqyndaryna ushyramaǵandyqtan, oǵan «Tynyq muhıt» dep at qoıǵan. Shyn máninde eń tynyshsyz, daýyl jıi bolyp turatyn muhıt.
- Ejelgi eýropalyqtar ózderinen batysta orasan zor qurlyq bar dep eseptegen, qıaldarynan shyqqan bul qurlyqty Atlantıda dep ataǵan jáne ony sý astyna batyp ketti dep boljaǵan, al Atlantıda qurlyǵy batqan sý aıdyny Atlant muhıty degen atqa ıe bolyp qalǵan degen boljam bar.
- Al Úndi muhıtynyń ataýy portýgaldyq teńizde júzýshi Vasko da Gamanyń tuńǵysh ret osy muhıtty júzip ótip Úndistanǵa barýymen baılanysty.
- Soltústik muzdy muhıtynyń aty aıtylyp turǵandaı soltústikte ornalasqandyqtan jáne betin muz basyp jatatyndyqtan osylaı atalǵan.
Muhıt bólikteri.
Teńizder dep muhıttyń qurlyqpen, araldarmen nemese sý asty qyrattarymen azdy kópti bólinip jatqan bólikterin ataıdy.
Shetki İshki
Barens, Karsk, Laptevter Jerorta, Qara, Azov, Baltyq
t. b
Buǵaz - qurlyqty ekige bólip turǵan jáne kórshiles eki sý alabyn jalǵastyratyn jińishke sý alaby.
(Dreık, Magellan, Gıbraltar, La - Mansh)
Shyǵanaq - Muhıttyń, teńizdiń qurlyqqa suǵyna enip jatqan bóligi
(Kalıfornıa, Meksıka, Gýdzon, Bengal)
İV. Bekitý.
1. Kartamen jumys. (Taqtadaǵy keskin kartaǵa muhıttar men materıkterdiń attaryn jazý)
2. Semantıkalyq karta.
Teńiz Shyǵa - naq Buǵaz Kól İshki teńiz Shetki teńiz Aral aralyq teńiz
Muhıt, teńiz sýlarynyń qurlyqqa súıirlene nemese tereńirek ishke engen bóligi +
Qurlyqtardy teńiz, kól, muhıt sýlaryn bir – birimen jalǵastyratyn +
Materıkter men araldar arqyly bólinip jatqan muhıttyń bir bóligi +
Materıktiń ishki tuıyq sýly ólke nemese oıpańǵa jınalǵan sý +
Jerorta, Azov teńizderi qaı teńiz túrine jatady? +
Arab, Barens teńizderi qaı teńiz túrine jatady? +
Sýlavesı, Fıdjı teńizderi qaı teńiz túrine jatady? +
3. «Sandar sóıleıdi» oıyny (Uıashyq tańdaý arqyly sandardyń mánin ashý)
361 mln km2, 92 mln km2, 11022 m, 180 mln km2, 8742 m, 5527m, 75 mln km2, 7729 m, 14 mln km2
4. «Eń, eń, eń...» oıyny
Eń úlken materık. Eýrazıa
Eń úlken muhıt. Tynyq
Eń tereń shuńǵyma. Marıan
Eń sýyq muhıt Soltústik Muzdy muhıty
Eń taıaz muhıt Soltústik Muzdy muhıty
Eń jyly muhıt Úndi muhıty
Eń tereń muhıt Tynyq muhıty
Eń kishi muhıt Soltústik Muzdy muhıty
Eń uzyn muhıt Atlant muhıty
Eń endi muhıt Tynyq muhıty
Eń kishi materık Avstralıa
4. Rebýs
V. Qorytyndy.
Jaratylystary adam qaıran qalarlyq tańǵajaıyp tirshilik ıeleri muhıt astynda ómir súrýde. Asqan aqyldylyqpen, ǵajaıyp sheberlikpen jaratylǵan bul dúnıeni ǵalymdar endi ǵana ashqan muhıt sýlarynyń aralaspaý qupıasyn bile otyryp, álemniń áli ashylmaǵan jumbaq syrlary, ǵajaıyp qupıalarynyń kóptigin baıqaımyz.
Vİ. Úıge tapsyrma
1. §36. D/j muhıt jáne onyń bólikteri
2. Oqýlyq sońyndaǵy kesteni toltyrý.
Ataýy Aýdany mln km² Shektesetin materıkter Eń tereń jeri, m
1. Tynyq muhıty
2. Úndi muhıty
3. Atlant muhıty
4. Soltústik Muzdy muhıty
VΙİ. Baǵalaý.
Juldyzshalaryn sanap, kóp juldyzsha alǵan oqýshylardy baǵalaımyn.
You Might Also Like
