Mýzyka barlyq dertke em (baıandama)
Mýzyka barlyq dertke em
Mýzykanyń adam ómirindegi máni erekshe. ”Án joq jerde adam tirligi de joq” dep Iý. Fýchek óte taýyp aıtqan. Mýzyka adamdy shattyqqa bólep, muń - zaryn seıiltken. Mýzykanyń áser - yqpalynyń kúshtiligi sonshalyq, ol adamdardyń minez - qulqy men salt - dástúrin de ózgerte alady eken. Sózimiz dáleldi bolý úshin qytaılyq mýzyka zertteýshisi Syma Sánnyń myna pikirin eske alaıyq: ”Dúnıege kelgen adam balasy ómirsheń rýhty, júrek pen sanany enshileı týady. Al, qaıǵy men shattyq, ashý men qýanysh bolsa, týa bitetin qasıetter emes, munyń bári de syrtqy áserge degen adam seziminiń ózgerýi ǵana, ári - beriden soń sezimdi qalyptastyratyn da sol syrtqy áserler. Sodan da bolar, baıaý da boılaýyq, zarly da sarnaýyq áýen bel alǵan ortada halyqtyń sanamen sarǵaıyp, muńǵa batqany; eger erke de erkin, jaıdary da jeńil, ıirim - qaıyrymy alaburta elpildegen áýen bel alsa, onda halyqtyń shat - shadyman ǵumyr keshkeni; eger qatqyl da qaharly, bastaýy jigerli, qoshtaýy asqaq, qaıyrmasy keń oramdy áýen bel alsa, onda halyqtyń ózine - ózi senimdi de tabandy bolǵany; eger qońyrjaı da ashyq, ornyqty da qalypty, baısaldy da shynshyl áýen bel alsa, onda halyqtyń sypaıy da izetshil bolǵany; eger shalqar da shalqymaly, júrekke jyly, janǵa jaıly áýen bel alsa, onda halyqtyń meıirim men mahabbatqa bólengeni; al eger jabaıylardyń ánderi sıaqty shegine jete búlinip - burmalanǵan, janyǵyp – jan ushyrǵan, yrdý - dyrdý áýen bel alsa, onda halyqtyń buzylǵandyq pen beıbastaqtyqqa belshesinen batqany” (Traktat o mýzyke ıýeshý) – Istorıcheskıe zapıskı (”Shı szı”. M., 1986. İV tom. 74, 81, 82 – b.). Sóıtip, Syma Sán halyqtyń mýzykasy arqyly olardyń ishki jáne syrtqy tirshilikterin ańǵaryp, anyqtaýǵa bolatynyn aıtady.
Mýzyka degenimiz — syrly da sıqyrly dybys. Al, dybys – tabıǵat. Tabıǵatsyz tirshilik joq bolsa, dybyssyz mýzyka joq. Áýen kóptegen sansyz dybystan quralady. Tabıǵattan paıda bolǵan jańbyr, daýyl, jel úni, sý syldyry, qustardyń áni, ańdardyń úni men qımyly, jan - janýarlardyń bozdaýy, kisineýi t. b. dybystarǵa elikteýden áýen quralady. Mysaly, talantty sazger Nurǵısa Tilendıevtiń ”Qustar qaıtyp barady” ániniń yrǵaǵyna bir sát qulaq túrip, zeıin qoıa tyńdańyzshy. Qulaqqa qustardyń qıqýy kelip, ol ún júregińdi baýrap, kóńildi muń shalmaı ma?!
Halqymyzdyń bilgir sazgeri, akademık Ahmet Jubanov mýzyka jaıly: ”Qazaq halqynyń talantty kúıshileriniń kúılerinde qulaqqa áreń estiletin shóptiń sybdyry, keń dalada kele jatqan jalǵyz jolaýshynyń áni, aspanda qalyqtap júrgen qaısar búrkittiń qanatynyń sýyly bar…” — dep erekshe tebirene jazypty.
Jaqsy án men sazdy mýzyka – jan azyǵy. Ásem yrǵaqty, jan terbeter án, sazdy mýzyka tyńdaǵan adamnyń júregi jaı taýyp, rahat sezimge, erekshe qýanyshty kúıge bólenedi. Solardyń arqasynda qan aınalý, zat almasý prosesi jaqsarady. Mýzyka kóńildi kóteredi, qaıǵyny jeńildetedi, boıdy sergitedi, janǵa jaıly emosıa týdyrady.
Ejelgi grekter mýzyka men medısınany qosyp, oǵan qamqorshy etip bir Qudaıdy — Apolondy beripti. Mýzykanyń adam densaýlyǵyna, kóńil - kúıine áser etetini jaıly málimetterdi uly dáriger Eskýlaptyń, ejelgi grek matematıgi‚ fılosofy Pıfagordyń, fılosoftar Arıstotel men Platonnyń eńbekterinen tabýǵa bolady. Mýzyka yrǵaǵy kúsh - qýat berip, kóńil - kúıdi kóteretinin áskerı mamandar da erteden moıyndaǵan. ”Mýzyka armıanyń jigerin eki - úsh eselendiredi” dep orys armıasynyń belgili qolbasshysy A. V. Sývorov dál aıtqan.
Qytaı men Grekıada mýzykanyń emdik qasıeti jaıly ertede aq belgili bolyp, ol bizdiń dáýirimizge mýzykaterapıa nemese vakaloterapıa retinde jetip otyr. Mýzykanyń dybysyna, yrǵaǵyna baılanysty adam organızmi árqalaı áser alady. Sondyqtan, ony keıbir júıke aýrýlaryn emdeýge, olardyń aldyn alý maqsatynda paıdalanatyny belgili. Mysaly, áserli mýzyka endokrındi bezder qyzmetin edáýir jaqsartady da, gormondar bóliný kúsheıe túsedi. Mýzyka as qorytý tizbegine de jaǵymdy áser etedi. Mýzykanyń adamǵa áseri onyń qandaı aspapta oryndalýyna baılanysty. Mysaly, sybyzǵy úni qan aınalymyna, júrek tamyrlaryna paıdaly áser etse, skrıpka men fortepıano adamnyń janyn jaı taptyryp, júıkesin tynyqtyrady eken. Al, qazaqtyń eki shekti mýzykalyq aspaby qońyr dombyranyń kúmbirlegen úni, kıeli qylqobyzdyń júrek eljireter syrly sazy qalaı sizdi beı - jaı qaldyra alady?
Mýzykaterapıa qazirgi kezderi nevrozdar men nevrastenıa sekildi aýrýlardy emdeý maqsatynda, sharshap, uıqy qashqan kezde júıkeni tynyshtandyratyn em retinde paıdalanylyp júr. Mýzykaterapıa gıpertonıalyq, júrektiń ıshemıalyq aýrýlary men neırosırkýlátorlyq dıstonıa syrqatyn emdeýde de qoldaý tapty. Ǵalymdar mýzykanyń tirshilikke qandaı paıdasy baryn anyqtaý úshin birde mynadaı tájirıbe jasaǵan. Gúl ósirilgen plantasıanyń birinde únemi janǵa jaıly sazdy mýzyka oınap turǵan da, al ekinshi bir plantasıadaǵy gúlder mýzykasyz jaı tásilmen ósirilgen. Tájirıbeniń qorytyndysynda ǵalymdar mýzyka yrǵaǵymen ósken gúlderdiń jaqsy da ásem bolyp óskenin anyqtaǵan.
Taǵy bir tájirıbe mýzyka sazymen saýylǵan sıyr sútti ádettegiden kóbirek bere bastaıtynyn dáleldedi. Óz ultymyzdyń da mýzyka men sazdy áýenge baılanysty neshe bir ańyzdary bar. Solardyń biri — botasynan aıyrylyp, kózderinen jas sorǵalap bozdap turǵan arýanaǵa syrly sybyzǵymen án oınaǵanda jańaǵy túıe bozdaǵanyn tyıyp, boıy bosańsyp, ıigen eken. Mine, ánniń qudireti!
Osy keltirilgen mysaldardan - aq mýzykany tek adam ǵana emes, búkil tabıǵat unatady eken, ol bárine qajet eken. Zeıin qoıyp, zer salsańyz, tabıǵattyń árbir qubylysy, árbir sýreti tańǵajaıyp saz, mýzyka emes pe? Máselen, aǵash japyraǵynyń sybdyry, bulaq sýynyń syldyraı aqqany, qustardyń úni, shegirtkeniń shyryly, aranyń yzyńy, kóbelektiń kólbeı ushýy… Sezine, túsine bilgen adamǵa bári áýen, bári mýzyka.
Tabıǵat aıasynda birer saǵat bolýdyń ózi adamǵa bir aptaǵa qýat, kúsh - jiger beretini sondyqtan. Mysaly, jumystan sharshap kelgende 15 - 20 mınýt janǵa jaıly jeńil mýzyka tyńdasańyz, janyńyz sergip sala beretinin, kúsh - qýat az ýaqyttyń ózinde qalpyna oralatynyn baıqaısyz. Jigerli, ekpindi de shabytty mýzyka adamdarǵa jiger qosyp, erlikke bastaıtyny belgili. Mysal úshin ózimizdiń eldiń ánuranyn (memlekettik gımndi) alaıyq. Ol oınaǵanda boıyńda elge degen, halqyńa degen erekshe ulttyq sezim paıda bolyp, sol eldiń azamaty ekenińdi erekshe maqtanysh tutatyndaı kúsh paıda bolmaıdy emes pe?
Sazdy da syrly mýzyka, ásirese, jasóspirimder men jas balalar úshin qajet - aq. Mýzyka olardyń ortalyq nerv júıesine, ıaǵnı, júıkesine áser etip, oı - órisin jetildiredi, rýhanı dúnıelerin baıytady, sezimtaldyqqa, náziktikke, qaıyrymdylyqqa tárbıeleıdi.
Rasynda da, mýzyka – adamdy erekshe rahatqa bóleıtin uly kúsh. Án - áýen adam sezimin baýrap alyp, janǵa jaıly, mol emosıalyq sátter týǵyzady. Tartymdy da mándi mýzyka – dertke de shıpa.
Mýzykanyń adam ómirindegi máni erekshe. ”Án joq jerde adam tirligi de joq” dep Iý. Fýchek óte taýyp aıtqan. Mýzyka adamdy shattyqqa bólep, muń - zaryn seıiltken. Mýzykanyń áser - yqpalynyń kúshtiligi sonshalyq, ol adamdardyń minez - qulqy men salt - dástúrin de ózgerte alady eken. Sózimiz dáleldi bolý úshin qytaılyq mýzyka zertteýshisi Syma Sánnyń myna pikirin eske alaıyq: ”Dúnıege kelgen adam balasy ómirsheń rýhty, júrek pen sanany enshileı týady. Al, qaıǵy men shattyq, ashý men qýanysh bolsa, týa bitetin qasıetter emes, munyń bári de syrtqy áserge degen adam seziminiń ózgerýi ǵana, ári - beriden soń sezimdi qalyptastyratyn da sol syrtqy áserler. Sodan da bolar, baıaý da boılaýyq, zarly da sarnaýyq áýen bel alǵan ortada halyqtyń sanamen sarǵaıyp, muńǵa batqany; eger erke de erkin, jaıdary da jeńil, ıirim - qaıyrymy alaburta elpildegen áýen bel alsa, onda halyqtyń shat - shadyman ǵumyr keshkeni; eger qatqyl da qaharly, bastaýy jigerli, qoshtaýy asqaq, qaıyrmasy keń oramdy áýen bel alsa, onda halyqtyń ózine - ózi senimdi de tabandy bolǵany; eger qońyrjaı da ashyq, ornyqty da qalypty, baısaldy da shynshyl áýen bel alsa, onda halyqtyń sypaıy da izetshil bolǵany; eger shalqar da shalqymaly, júrekke jyly, janǵa jaıly áýen bel alsa, onda halyqtyń meıirim men mahabbatqa bólengeni; al eger jabaıylardyń ánderi sıaqty shegine jete búlinip - burmalanǵan, janyǵyp – jan ushyrǵan, yrdý - dyrdý áýen bel alsa, onda halyqtyń buzylǵandyq pen beıbastaqtyqqa belshesinen batqany” (Traktat o mýzyke ıýeshý) – Istorıcheskıe zapıskı (”Shı szı”. M., 1986. İV tom. 74, 81, 82 – b.). Sóıtip, Syma Sán halyqtyń mýzykasy arqyly olardyń ishki jáne syrtqy tirshilikterin ańǵaryp, anyqtaýǵa bolatynyn aıtady.
Mýzyka degenimiz — syrly da sıqyrly dybys. Al, dybys – tabıǵat. Tabıǵatsyz tirshilik joq bolsa, dybyssyz mýzyka joq. Áýen kóptegen sansyz dybystan quralady. Tabıǵattan paıda bolǵan jańbyr, daýyl, jel úni, sý syldyry, qustardyń áni, ańdardyń úni men qımyly, jan - janýarlardyń bozdaýy, kisineýi t. b. dybystarǵa elikteýden áýen quralady. Mysaly, talantty sazger Nurǵısa Tilendıevtiń ”Qustar qaıtyp barady” ániniń yrǵaǵyna bir sát qulaq túrip, zeıin qoıa tyńdańyzshy. Qulaqqa qustardyń qıqýy kelip, ol ún júregińdi baýrap, kóńildi muń shalmaı ma?!
Halqymyzdyń bilgir sazgeri, akademık Ahmet Jubanov mýzyka jaıly: ”Qazaq halqynyń talantty kúıshileriniń kúılerinde qulaqqa áreń estiletin shóptiń sybdyry, keń dalada kele jatqan jalǵyz jolaýshynyń áni, aspanda qalyqtap júrgen qaısar búrkittiń qanatynyń sýyly bar…” — dep erekshe tebirene jazypty.
Jaqsy án men sazdy mýzyka – jan azyǵy. Ásem yrǵaqty, jan terbeter án, sazdy mýzyka tyńdaǵan adamnyń júregi jaı taýyp, rahat sezimge, erekshe qýanyshty kúıge bólenedi. Solardyń arqasynda qan aınalý, zat almasý prosesi jaqsarady. Mýzyka kóńildi kóteredi, qaıǵyny jeńildetedi, boıdy sergitedi, janǵa jaıly emosıa týdyrady.
Ejelgi grekter mýzyka men medısınany qosyp, oǵan qamqorshy etip bir Qudaıdy — Apolondy beripti. Mýzykanyń adam densaýlyǵyna, kóńil - kúıine áser etetini jaıly málimetterdi uly dáriger Eskýlaptyń, ejelgi grek matematıgi‚ fılosofy Pıfagordyń, fılosoftar Arıstotel men Platonnyń eńbekterinen tabýǵa bolady. Mýzyka yrǵaǵy kúsh - qýat berip, kóńil - kúıdi kóteretinin áskerı mamandar da erteden moıyndaǵan. ”Mýzyka armıanyń jigerin eki - úsh eselendiredi” dep orys armıasynyń belgili qolbasshysy A. V. Sývorov dál aıtqan.
Qytaı men Grekıada mýzykanyń emdik qasıeti jaıly ertede aq belgili bolyp, ol bizdiń dáýirimizge mýzykaterapıa nemese vakaloterapıa retinde jetip otyr. Mýzykanyń dybysyna, yrǵaǵyna baılanysty adam organızmi árqalaı áser alady. Sondyqtan, ony keıbir júıke aýrýlaryn emdeýge, olardyń aldyn alý maqsatynda paıdalanatyny belgili. Mysaly, áserli mýzyka endokrındi bezder qyzmetin edáýir jaqsartady da, gormondar bóliný kúsheıe túsedi. Mýzyka as qorytý tizbegine de jaǵymdy áser etedi. Mýzykanyń adamǵa áseri onyń qandaı aspapta oryndalýyna baılanysty. Mysaly, sybyzǵy úni qan aınalymyna, júrek tamyrlaryna paıdaly áser etse, skrıpka men fortepıano adamnyń janyn jaı taptyryp, júıkesin tynyqtyrady eken. Al, qazaqtyń eki shekti mýzykalyq aspaby qońyr dombyranyń kúmbirlegen úni, kıeli qylqobyzdyń júrek eljireter syrly sazy qalaı sizdi beı - jaı qaldyra alady?
Mýzykaterapıa qazirgi kezderi nevrozdar men nevrastenıa sekildi aýrýlardy emdeý maqsatynda, sharshap, uıqy qashqan kezde júıkeni tynyshtandyratyn em retinde paıdalanylyp júr. Mýzykaterapıa gıpertonıalyq, júrektiń ıshemıalyq aýrýlary men neırosırkýlátorlyq dıstonıa syrqatyn emdeýde de qoldaý tapty. Ǵalymdar mýzykanyń tirshilikke qandaı paıdasy baryn anyqtaý úshin birde mynadaı tájirıbe jasaǵan. Gúl ósirilgen plantasıanyń birinde únemi janǵa jaıly sazdy mýzyka oınap turǵan da, al ekinshi bir plantasıadaǵy gúlder mýzykasyz jaı tásilmen ósirilgen. Tájirıbeniń qorytyndysynda ǵalymdar mýzyka yrǵaǵymen ósken gúlderdiń jaqsy da ásem bolyp óskenin anyqtaǵan.
Taǵy bir tájirıbe mýzyka sazymen saýylǵan sıyr sútti ádettegiden kóbirek bere bastaıtynyn dáleldedi. Óz ultymyzdyń da mýzyka men sazdy áýenge baılanysty neshe bir ańyzdary bar. Solardyń biri — botasynan aıyrylyp, kózderinen jas sorǵalap bozdap turǵan arýanaǵa syrly sybyzǵymen án oınaǵanda jańaǵy túıe bozdaǵanyn tyıyp, boıy bosańsyp, ıigen eken. Mine, ánniń qudireti!
Osy keltirilgen mysaldardan - aq mýzykany tek adam ǵana emes, búkil tabıǵat unatady eken, ol bárine qajet eken. Zeıin qoıyp, zer salsańyz, tabıǵattyń árbir qubylysy, árbir sýreti tańǵajaıyp saz, mýzyka emes pe? Máselen, aǵash japyraǵynyń sybdyry, bulaq sýynyń syldyraı aqqany, qustardyń úni, shegirtkeniń shyryly, aranyń yzyńy, kóbelektiń kólbeı ushýy… Sezine, túsine bilgen adamǵa bári áýen, bári mýzyka.
Tabıǵat aıasynda birer saǵat bolýdyń ózi adamǵa bir aptaǵa qýat, kúsh - jiger beretini sondyqtan. Mysaly, jumystan sharshap kelgende 15 - 20 mınýt janǵa jaıly jeńil mýzyka tyńdasańyz, janyńyz sergip sala beretinin, kúsh - qýat az ýaqyttyń ózinde qalpyna oralatynyn baıqaısyz. Jigerli, ekpindi de shabytty mýzyka adamdarǵa jiger qosyp, erlikke bastaıtyny belgili. Mysal úshin ózimizdiń eldiń ánuranyn (memlekettik gımndi) alaıyq. Ol oınaǵanda boıyńda elge degen, halqyńa degen erekshe ulttyq sezim paıda bolyp, sol eldiń azamaty ekenińdi erekshe maqtanysh tutatyndaı kúsh paıda bolmaıdy emes pe?
Sazdy da syrly mýzyka, ásirese, jasóspirimder men jas balalar úshin qajet - aq. Mýzyka olardyń ortalyq nerv júıesine, ıaǵnı, júıkesine áser etip, oı - órisin jetildiredi, rýhanı dúnıelerin baıytady, sezimtaldyqqa, náziktikke, qaıyrymdylyqqa tárbıeleıdi.
Rasynda da, mýzyka – adamdy erekshe rahatqa bóleıtin uly kúsh. Án - áýen adam sezimin baýrap alyp, janǵa jaıly, mol emosıalyq sátter týǵyzady. Tartymdy da mándi mýzyka – dertke de shıpa.
You Might Also Like
-
«Elimizdi súıemiz» ánin naqyshyna keltirip oryndaý
