InfoHub Logo

Shyǵarmanyń oı jobasy qalaı týady?

Birdeı bolyp týyp, birdeı damıtyn oı joba bola bermeıdi. "Joba qalaı týady?" degen saýalǵa jaýapty jalpylaı izdemeı, árbir áńgimege, romanǵa ne hıkaıatqa baılanysty izdeý kerek ekendigi anyq.

Oıjobanyń paıda bolýy úshin ne qajet ıakı qurǵaq sózben aıtsaq, oıjobanyń týýy nemen shartty bolýǵa tıis degen suraqqa jaýap berý jeńilirek. Onyń paıda bolýy árqashanda jazýshynyń ishki jaı-kúıine baılanysty ázirlenedi.

Oıjobanyń paıda bolýyn, ásilinde, bárinen de teńeý arqyly túsindirgen jaqsyraq. Teńeý keıde eń bir kúrdeli zattardy tańǵalarlyq dárejede anyqtap beredi.

Bir kúni astronom Djınsten bizdiń Jerdiń jasy neshede dep surapty.

— Kóz aldyńyzǵa, —dep jaýap qatypty Djıns, — eń bir alyp taýdy, máselen, Kavkazdaǵy Elbrýsty elestetińizshi. Endi qıalyńyzben bir ǵana tıtimdeı torǵaı beıqam sekektep, sol taýdy shuqyp jatyr eken deńiz. Endeshe Elbrýsty túbine deıin shuqyp bitirýi úshin, so torǵaıǵa shamamen Jer ómir súrgeli qansha ýaqyt ótse, sonsha ýaqyt kerek.

Oıjobanyń paıda bolýyn túsindire alatyn teńeý áldeqaıda qarapaıym.

Oıjoba — ol naızaǵaı. Jer ústinde elektr zarádtary kóp kúnder boıy jınalady. Atmosfera ony boıyna sińirip, ábden qanǵan kezde býdaqtaǵan aqsha bulttar qaraýytyp jaýyn bultyna aınalady, mine, solardaǵy qoıý elektr zarádtary túnbasynan birinshi ushqyn —naızaǵaı týady.

Dál sol sátte dese de bolady, naızaǵaıǵa ilese jerge nóser quıa jóneledi.

Oıjoba da naızaǵaı sıaqty, oı-pikir, sezim-túısik pen kisi jadynyń baıqaǵan jaıttary tunyp qalǵan adam sanasynda paıda bolady. Osynyń bári aıaq astynan eleýsiz, jaıymen jınala beredi, sóıtip ol qatty shıelenisip, mindetti túrde báseńdetýge tıis jaǵdaıǵa jetken kezde ǵana toqtaıdy. Endi, mine, osy qıyn túıinge aınalǵan berekesiz álem -naızaǵaıdy — oıjobany týdyrady.

Naızaǵaıdyń paıda bolýy sıaqty, oıjobanyń da paıda bolýy úshin, kóbine-kóp ony sol ǵana ıterý kerek.

Bul álde kezdeısoq ushyrasyp qalý bola ma, kókeıge qonǵan sóz bola ma, tús pe, alystaǵy daýys pa, bir tamshy sýdaǵy kún nury ma, álde parohodtyń gýdogi bola ma - kim bilgen?

Bizdiń aınalamyzdaǵy álemde, kóńil-kókiregimizde tirshilik etip jatqan nárseniń bári ıteris bolýy múmkin.

Lev Tolstoı syndyrylǵan oshaǵandy kóredi de sodan jarq etip naızaǵaı týady: Qajymurat týraly tańǵalarlyq hıkaıattyń oıjobasy paıda bolady.

Alaıda, eger Tolstoı Kavkazda bolmasa, QajyMurat týraly eshteńeni esitip bilmese, árıne, álgi oshaǵan onyń basynda eshbir oıdy týdyrmas edi, Tolstoı bul taqyrypqa ishteı ázirlengen edi, sol sebepti de oshaǵan onyń esine asa qajetti oıdy túsire qoıady.

Eger naızaǵaı oıjoba bolsa, onda nóser sol ıgi oıdyń iske asýy. Bul — beıneler men sózderdiń symbatty tasqyny. Bul — kitap.

Biraq kóz qarytar naızaǵaıdan bir ózgesheligi — bastapqy oıjoba kóbinese kómeski bolyp keledi.

"Erkin romannyń alys qyryn, dýaly krıstal arqyly, men áli anyq aıyra almap edim".

Oıjoba tek birte-birte pisedi de, jazýshynyń jany men júregine sińedi, oılanyp-tolǵanýy ústinde kúrdelilene túsedi. Biraq "oıjobany ıgerý" deıtin kezeń keıbir ańqaý kisilerdiń kóz aldyna elestetýinen góri múlde basqasha jaǵdaıda ótedi. Ol, jazýshy qos qolymen basyn qysyp otyrýy arqyly, ne bir ózi oqshaýlanyp, jabaıy kisideı kókeıindegi oıyn kúbirlep aıtyp júrýi arqyly kórinbeıdi.

Múlde olaı emes! Oıjobanyń saralanyp tazarýy, baıýy bizdiń "aǵyndap jatqan ómirimizdiń" árbir saǵatyńda, árbir kúninde, ámanda jáne barlyq jerinde, kezdeısoq jaıttyń bárinde, eńbegi-beınetinde, qýanyshy men qaıǵysynda irkilmeı, úzdiksiz júrip jatady.

Oıjobanyń tolysyp pisýine múmkindik berý úshin, jazýshy eshqashanda ómirden qol úzip, birjolata "óz oıymen ózi" bolyn ketpeýi tıis. Qaıta shynaıy tirshilikpen udaıy úzeńgiles bolyn júrýden oıjoba gúldenip ósedi de, jerdiń nár qunarymen tolysa túsedi.

Jalpylap alǵanda, jazýshynyń jumysy jóninde ushqary pikirler men yrymshyldyq kóp-aq. Solardyń keıbireýleri óziniń jadaǵaılyǵymen kisini toryqtyryp jiberýi de ǵajap emes.

Bárinen de shabyt kóbirek turpaıylanyp búldirilgen.

Nadandar ony, aqyn ár qashan da túsiniksiz birdeńege tańǵalyp, kózi badyraıyp aspanǵa qarap otyrǵan kúıinde, ne qaýyrsym qalamdy tistelep otyrǵan kúıinde kóz aldaryna elestetedi.

Kóptegen kisiler, tegi, "Aqyn men patsha" degen kınokartınany umytpaǵan da shyǵar. Sonda Pýshkın aspanǵa armandaı qarap otyrdy, sosyn kenet jalma-jan qalamyna jarmasyp, sýsyldatyp jaza bastaıdy da sál aıaldap, qaıtadan janaryn aspanǵa qadap, qaýyrsyn qalamyn kemirip, taǵy da asyǵys jazýǵa kirisedi.

Biz Pýshkınniń áldenege tańyrqap otyrǵan manák sekildi qanshama beınesin kórdik.

Bir kórkem óner kórmesinde men Pýshkınniń shashyn ádeıi buıralap, janaryna "shabyt" berip jasaǵan kózge qorash músininiń qasynda turyp, bir qyzyqty sózdi esittim. Kishkentaı bir qyz murnyn tyrjıtyp, osynaý Pýshkınge uzaq ýaqyt qarady da sheshesinen:

Mama, ol armanyn armandap otyr ma? Álde bul ne? – dep surady.

Iá, qyzym, Pýshkın aǵa armanyn armandap otyr, — dep erkelete jaýap berdi sheshesi.

Pýshkın aǵa "qıalyn qıaldap otyr"! Ol, Pýshkın ózi týraly bylaı degen bolatyn: "Halqyma qalaýly uzaq bolar jerim, qaýlatqym óleńimmen meıirimderin, qytymyr zamanymda erkindik dep, shapaǵat paqyrlarǵa tilegenim".

Al, eger "qasıetti" shabyttyń kompozıtorǵa "sharapaty tıse" mindetti túrde "qasıetti" jáne mindetti túrde "sharapaty tıse"), onda ol aspanǵa kózin tigip, dáp qazir jan-júreginde ándetip turǵan sıqyrly áýezben ózine-ózi baıaý dırıjerlik ete bastaıdy, — Chaıkovskııge Máskeýde qoıylǵan tym tátti eskertkishtegi sıaqtanyp.

Joq! Shabyt — ol adamnyń jumys kezindegi jınaqty jaı-kúıi. Adam janynyń qanattanýy teatrlyq poza men lepirmelikten turmaıdy. Sol sekildi atyshýly "shyǵarmashylyq azabynan da" quraralmaıdy.

Pýshkın shabyt týraly dálme-dál qarapaıym sózder aıtqan: İİİabyt degenimiz adam janynyń áserdi sol tiri kúıinde qabyldaýǵa beıimdelýi, demek, túsinikterdi tez bilip anyqtaýǵa beıimdeýi bul olardyń mánin ashýǵa qolǵabysyn tıgizedi". "Synshylar, — deıdi ol buǵan qosymsha, — shabyt pen shattanýdy shatastyrady". Tap sol sıaqty, oqyrmandar da shyndyq pen shyndyq symaqty shatastyryp keledi.

Bu bálege de kónýge bolar edi. Biraq keıbir sýretshiler men músishpiler shabytty "shalaqaıdyń shattyǵymen" shatystyrady, mine bul árıne naǵyz nadandyq jáne jazýshynyń aýyr jumysyn múlde syılamaýshylyq bolyp tabylady.

Chaıkovskıı shabyt adamnyń bar kúshin tolyǵynan jumsap, ógizdeı jegilip jumys isteıtin shaǵy, áste qolyn áýeıige uqsap, sermeı berý emes, — dep dáleldegen.

Osy bir sheginis úshin, kinámdi keshirýińizdi suraımyn, biraq men joǵaryda aıtqan jaıttardyń bári, — múlde bos sóz emes. Bul áli de bolsa pasyq pen toǵyshardyń tiri ekendiginiń taǵy bir belgisi.

Árbir adam óz ǵumyrynda tym bolmasa birneshe retten shabytty órleý jaǵdaıyn-janynyń jańǵyrýy aqıqat shyndyqty jańasha jandy kúıinde qabyldaý, oı-pikiriniń moldyǵy jáne óziniń shyǵarmashylyq kúshin seziný sıaqty jaıttardy basynan ótkizetini kámil

Iá, shabyt — qatal jumys isteý jaǵdaıy, biraq onyń óziniń poetıkalyq boıaýy, óziniń poetıkalyq podteksti bolady der edim.

Shabyt shyqpen, jamyraǵan japyraqtar ylǵalymen búrkilgen tamyljyǵan túnniń tumanyn jańa ǵana silkip tastaǵan jarqyraǵan jaz tańy sekildenip, bizdiń jan júregimizge ene bastaıdy. Ol óziniń shıpaly salqyn lebimen bizdi bet-júzimizge abaılap qana úrlep, tynystap ótedi.

Shabyt — ǵajaıyp kezdesýlerdi, aıtýǵa til jetpeıtin jáýdir kózderdi, jymıyp kúlý men únsiz uǵysýlardy júregiń kúni buryn sezip túısinetin alǵashqy mahabbat tárizdi.

Sondaı kezderi bizdiń ishki dúnıemiz, beımálim bir sıqyrly aspap tárizdi, tirshiliktiń kúlli dybysyna, onyń eń bir eleýsiz, eń bir jasyryn áýen-áýezderine deıin, qapysyz qaǵyp alatyndaı bolyp, elgezektenip, eleńdep turady.

Shabyt týraly jazýshylar men aqyndar kóptegen tamasha óleń joldaryn jazǵan. "No lısh bojestvennyı glagol do slýha chýtkogo kosnetsá" — "Elgezek qulaq erjúrek sózge eleńdep" (Pýshkın), "Togda smıráetsá dýshı moeı trevoga" — "Beımaza janym sonda ǵana jaı tabar" (Lermontov), "Prıblıjaetsá zvýk. I, pokorna shemáshemý zvýký, molodeet dýsha" — "Áýen keledi ándetip, sol áýezge júginip, janyń túler jańǵyryp" (Blok). Shabyt týraly mergen sózdi Fet aıtqan: (jolma-jol aýdarma).

Jel qaıyqty ıter de ózenge sal

Sý jalap tegistegen qum ústinen,

Bir tolqynmen qarǵyp shyq basqa ómirge,

Gúldengen jaǵalaýdyń samalyn sez,

Toryǵa kórgen túsińdi bir dybyspen buzdaǵy,

Kenet qandyr shólińdi beımaǵlum, tanys káýsardan,

Kúrsingenge ómir ber, qupıa azapty bal táttige aınaldyr,

Qas qaqqansha bótendi ózimdiksiń dep sezin...

Týrgenev shabytty "táńiriniń jaqyndaýy", adamnyń oımen, sezimmen araılanýy dep ataǵan. Ol osynaý araılanýdy sózge aınaldyra bastaǵan kezderi jazýshynyń el estimegen azapqa túsetinin seskene otyryp aıtady eken.

Ásilinde, shabyt týraly jurttyń bárinen de qarapaıym etip aıtqan Tolstoı: "Shabyt degenimiz — isteýge bolatyn nárseniń kenet ashylyp ketýi. Shabyt qanshalyqty jarqyn bolsa, ony oryndaý úshin qan men teriń shyqqansha, sonshalyqty kóp jumys isteýge tıis".

Alaıda biz shabyttyń ne ekenin qanshama ret anyqtaǵymyz kelse de, biz onyń jemisti nárse ekenin, adamdarǵa ózin tartý etpeı turyp, iz-túzsiz joǵalyp ketpeıtinin jaqsy bilemiz.

---