InfoHub Logo

Dúnıetaný
Synyby: 4
Taqyryby: «Nevada - Semeı» qozǵalysy
Maqsaty:
• «Nevada - Semeı»azamattyq qozǵalysy jaıynda, qurylý maqsaty, jetekshileri týraly málimet berip, túsindirý.
• Teorıalyq oıyn, sóıleý tilin, sózdik qoryn, mazmunyn tolyq aıtý qabiletterin damytý.
• Qorshaǵan ortany taza ustaýǵa, týǵan eldiń tabıǵatynyń adamdardyń áserinen buzylýyna jol bermeýge atsalysýǵa tárbıeleý.
Sabaq tıpi: aralas sabaq
Kórnekiligi: slaıd, proektr, sýretter, karta, vıdeorolık.
Ádisi: túsindirý, suraq - jaýap, áńgimeleý.

Barysy: İ. Uıymdastyrý kezeńi.
Qýanamyn men de,
Qýanasyń sen de.
Qýanaıyq, dostarym,
Araılap atqan kúnge.

İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi:
- Qazaqstanda qandaı ónerkásip túrleri damyǵan?
- Qazaqstanda aýylsharýashylyǵy qalaı damyp otyr?
- Qazaqstanda paıdaly qazbalardy óndirýge baılanysty ónerkásip túrlerin ata.
- Eldiń ekonomıkasyn damytýǵa Qazaqstan úkimeti qandaı jaǵdaılar jasap otyr?
- Nege bizdiń elimizdi «paıdaly qazbalar qoımasy» dep ataıdy?
Órnekterdi eseptep, mánderin ósý retimen ornalastyra otyryp «polıgon» sózin tabady.
1. (56*3)- 95 = 73
2. (2058/7)- 95= 199
3. 65 + (77*3) = 296
4. (98*2)- 75=121
5. (4044/6) - 98=576
6. (2024: 8)+170=423
7. (6000/8)- 335=415

O------- G ------O------ N ------L -----I ------P
423 ----415 ----121 ---576 ----199--- 296 ---73

İİİ. Jańa sabaq
KSRO zamanynda Qazaqstan aýmaǵynda atom bombalary synaqtan ótti. Ol úshin arnaıy 18 mln ga jer bólinip, Semeı ıadrolyq polıgony ashyldy. Bastapqysyndy adamdarǵa, janýarlar men tabıǵatqa tikeleı zardabyn tıgizgen ashyq synaqtar jasaldy. Sosyn olardy jer astyna jasaı bastady. Atom bombalarynyń jarylystary sumdyq aýyr boldy. Semeı mańyndaǵy radıasıalyq áser aımaǵynda turatyn 500 myńdaı adam osy synaqtan azap shekti.
1949 jyldan 1963 jylǵa deıin jer betinde jasalǵan synaqtardyń zardaby ásirese mol bolǵany ras. Bul aımaqtaǵy aýrýlardyń esep - qısaby 1990 jylǵa deıin muqıat jasyrylyp keldi. Oblysta onkologıalyq, júrek - qan tamyr, júıke jáne psıhıkalyq aýrýlar sany kúrt ósti. Azap shegip, ólim qushqan adamdar qanshama. Otbasylarynda kemtar balalar kóbeıdi. Bunyń ózi qazaq ultynyń keleshegine tóngen zor qaýip bolatyn 1980 jyldardyń aıaǵyna qaraı halyqtyń tózimi taýsylyp, shegine jetken edi.
Semeı ıadrolyq polıgonyndaǵy synaqtardyń jalpy sany 456 ıadrolyq jáne termoıadrolyq jarylysty qurady. Olardyń 116 - sy ashyq boldy, ıaǵnı jer betindegi nemese áýe keńistiginde jasaldy.
1989 jyldyń aqpanynda Semeıdegi atom polıgonyn tabý úshin kúresti bastaýǵa uıǵarǵan «Nevada — Semeı» qozǵalysynyń alǵashqy mıtıńisi ótkizildi. Ony basqarǵan – belgili qoǵam qaıratkeri, aqyn Oljas Súleımenov. Sol jyldyń 6 tamyzynda Semeı oblysynyń Qaraýyl aýylynda ıadrolyq qarýdy synaýǵa moratorıı jarıalaý jónindegi usynysty KSRO jáne AQSH Prezıdentterine úndeý qabyldandy. Onda bylaı delingen bolatyn: «Saıyn dalamyz ıadrolyq jarylystardan qaltyrap bitti, sondyqtan da onda ary qaraı únsiz qalý múmkin emes. 40 jyl ishinde bul arada myńdaǵan Hırosımalar jaryldy. Biz keleshekti qaýippen kútýdemiz. Ýaıymsyz otyryp, sý men tamaq ishý, ómirge náreste ákelý múmkin emes bolyp barady. Qazaqstandaǵy ıadrolyq qarýdy toqtatý úshin, óz úıimizde beıbitshilik pen tynyshtyq ornatý úshin, óz quqyqtarymyz úshin kúresý maqsatynda biz «Nevada — Semeı» qozǵalysyn qurdyq».
Osy ýaqytqa deıin únsiz tyǵylyp kelgen halyq bir daýystan «ıadrolyq qarýǵa jol joq!», «Synaqtar toqtatylsyn» dep málimdedi. Iadrolyq synaqtardyń qateri jóninde barlyq buqaralyq aqparattary quraldarynda, televıdenıe men gazetterde áńgime bola bastady. Túrli elderdiń parlamentteri óz sesıalarynda qozǵalys urandaryn talqylap jatty. Radıasıalyq sáýlelerdiń zardaptary jaıly dárigerler men ǵalymdardyń ashyq áńgime qozǵaýǵa batyldary jetti. Buqaranyń qysymymen Semeı polıgonyndaǵy synaqtar sany azaıa bastaǵan edi. Halyqtyń bastamasymen tuńǵysh ret KSRO Úkimeti ıadrolyq qarýdy synaýǵa tyıym salý – moratorıı jasaý týraly sheshim shyǵardy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń egemendigi týraly Deklarasıada el aýaǵy ıadrosyz aımaq dep jarıalandy. Qazaqstan Prezıdenti N. Á. Nazarbaev Semeı polıgonyn jabý týraly Jarlyq shyǵarǵan kúni – 1991 jyldyń 28 tamyzy.
Sóıtip tıanaqtylyq pen elimtaldyq kórsetken qazaq halqy óz maqsatyna jetti: eń úlken polıgon jabylyp, atom qarýynan bas tartý áreketi jasala bastady. Semeı polıgony jabylǵannan keıin Reseıdiń, AQSH pen Fransıanyń polıgondarynda ıadrolyq qarýdy synaýǵa moratorıı jarıalandy.
1991 jyldyń 29 tamyzynda Semeı ıadrolyq polıgony jabylyp, 1992 jyldyń mamyrynda onyń bazasynda Kýrchatov qalasyndaǵy Ulttyq ıadrolyq ortalyq quryldy.
Tuńǵysh atomdyq jarylystyń radıoaktıvti ónimderi aımaqtyń barlyq eldi mekenderin jaýyp qaldy. Kórshi qonǵan áskerı obektide ne bolyp jatqany týraly tıtimdeı túsinigi joq jaqyndaǵy aýyldardyń turǵyndary radıasıalyq sáýleniń sumdyq dozasyn aldy. Halyqqa synaq týraly eskertilmegen de edi.
Iadrolyq jarylystar týraly halyqqa 1953 jyldan bastap qana eskertile bastady. Onda adamdar men maldy radıoaktıvti zattardyń taralý aımaǵynan ýaqytsha kóshirý, olardy qarabaıyr qorǵanysh obektilerine, orlarǵa nemese kepelerge jasyrý kózdeldi. Alaıda jarylystan keıin adamdar radıasıadan bylǵanǵan jerlerdegi óz úılerine oralyp otyrdy.
Jarylys tolqyny kóptegen úıler terezesiniń shynysyn ushyryp jibergen, keıbir úılerdiń qabyrǵalary qırady. Keıinirek synaq aldynda ýaqytsha kóshirilgen adamdar polıgon janyndaǵy týǵan jerlerine qaıtyp orala bastaǵanda, olardyń kóbisi úıiniń ornyn sıpap qaldy, ne qaqyrap ketken qabyrǵalardy kórdi.
Semeı ıadrolyq polıgonyndaǵy synaqtardyń áseri týraly alǵashqy shyn da júıeli derekter Qazaq KSR Ǵylym akademıasy júrgizgen keń aýqymdy medısınalyq - ekologıalyq zertteýlerdiń nátıjesinde alyndy.
Zertteýlerdi, ǵylymı ekspedısıalardy profesor B. Atshabarov basqardy.
Radıasıanyń adamǵa yqpalynyń mehanızmi qazirgi kezde edáýir jaqsy paryqtalǵan. Bul oraıda eń qaýiptisi – ıondalatyn radıasıanyń yqpaly gendik kodty daýasyz ózgeristerge soqtyrýǵa múmkin ekendigi.
1949 jylǵy alǵashqy jer betindegi jarylystan bastap Semeı jáne Pavlodar oblystarynyń radıasıalyq sáýlelenýdiń yqpalyna ushyraǵan basqa aýmaqtardyń turǵyndarynyń arasynda syrqat sanynyń udaıy ósip kele jatqany baıqalady. Bular ókpe men sút bezderiniń ragy, lımfogemoblastoz jáne basqa da qaterli isikti patologıalary. Jalpy alǵanda rak isigi synaqtar bastalǵaly beri úsh ese ósti.
Semeı polıgonyna jaqyn naq sol aýdandarda jetilýindegi ártúrli aýytqýlar, tándik jáne estik kemshilikter árqıly sábıler dúnıege erekshe kóp keledi. Mamandardyń aıtýynsha, sony bári naq qysqa merzimdi jáne qaldyqty radıasıanyń kesirinen bolatyn genetıkalyq mýtasıamen baılanysty. Adamdar ǵana emes, jer de azap shegedi. Jylma - jyl radıonýklıdterdiń jınala berýi jerdiń qunarlyǵyn azaıtady. Jerde orasan zor mıkroelementter: temir, mys, magnıı jáne basqa metaldar ártúrli dándi daqyldar adam organızmine sińedi.

İV. Jańa materıaldy meńgergenin tekserý kezeńi:

Atom synaq polıgonynyń zıany
Synaq polıgonyn jabýdaǵy maqsat
Adamzat balasyna polıgonnyń zardaby qandaı?
«Nevada - Semeı»qozǵalysnyń jetekshisi kim?
Kesteni toltyrý.

V. Bekitý kezeńi:
- Qorshaǵan orta degen ne?
- Qozǵalys nege «Nevada -- Semeı»dep atalǵan?
- Ol uıymnyń aldyna qoıǵan maqsaty qandaı?
- Semeı atom polıgony qashan jabylǵan?
- Adamdarǵa polıgonnyń qandaı zıany boldy?
Vİİİ. Úıge tapsyrma berý kezeńi: 108 - 1109 - betterdi oqý, mazmuny. Synaq polıgony týraly maqalalar jınaqtaý.
Baǵalaý.