InfoHub Logo

Stýdent: Ýrazbaeva Altynkas Ýtegenovana           
Ǵylymı jetekshi: Saım L. N.
«Oblystyq ftızıopýlmonologıa ortalyǵynda emdeletin pasıentterdiń týysqandarynyń týberkýlez aýrýy jóninde aqparattandyrý deńgeıi»
Qyzylorda oblystyq ftızıopýlmonologıalyq ortalyǵy Qyzylorda medısınalyq joǵary koleji

Kilt sózder: týberkýlez aýrýy,týberkýlezben aýyratyn pasıentterge kútim,kútim erekshelikteri,aqparattandyrylý deńgeıin baǵalaý,sheteldik tájirıbe.

Taqyryptyń ózektiligi: Týberkýlez árdaıym adamzattyń eń ózekti máseleleriniń biri boldy. Týberkýlez problemasynyń ózektiligi-bul aýrý tek medısınalyq problema ǵana emes, sonymen birge áleýmettik másele bolyp tabylady, óıtkeni týberkýlezdiń damý qaýpiniń faktorlary jas-jynystyq, medısınalyq-bıologıalyq, epıdemıologıalyq, áleýmettik-kásiptik jáne áleýmettik-gıgıenalyq bolyp tabylady.

Osyndaı konflıktilerdiń qandaı jaǵdaılarda jıi paıda bolýy sebebine tómendegi álemdik statısıkalyq málimetterdi keltiretin bolsaq. Týberkýlez-qaýipti juqpaly aýrý, onda kóbinese tynys alý músheleri zaqymdanady. Týberkýlez álemniń barlyq derlik elderinde, tipti ekonomıkalyq damyǵan elderde de taralǵan. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń málimetteri boıynsha, álemde jyl saıyn 10 mıllıonǵa jýyq naýqas tirkeledi. Eresekter arasynda týberkýlezdiń joǵary taralýy balalar men jasóspirimderde ınfeksıanyń damýyna jáne ósýine yqpal etedi. Jyl saıyn álemde týberkýlezden shamamen 7000 adam qaıtys bolady, al ár saǵat saıyn 300-ge jýyq adam qaıtys bolady. Qyzylorda oblysynda týberkýlezdiń epıdemıologıalyq jaǵdaıy qolaısyz bolyp qala beredi jáne joǵary aýrý men ólimmen sıpattalady. Týberkýlez mıkobakterıalarynyń syrtqy ortaǵa bólinýi kezinde ydyraý kezeńinde, aýyr damyǵan nysandary bar naýqastardy anyqtaý paıyzy joǵary.

Statısıkalyq málimetter:

2019 jyly týberkýlezben aýyratyn adamdardyń kópshiligi DDU-nyń Ońtústik-SHyǵys Azıa (44%), Afrıka (25%) jáne Batys tynyq muhıty (18%) aımaqtarynda, Shyǵys Jerorta teńizinde (8,2%), Amerıkada (2,9%) jáne Eýropada (2,5%) az boldy. Álemdik kólemniń úshten ekisi segiz elge tıesili: Úndistan (26%), Indonezıa( 8,5%), Qytaı (8,4%), Fılıppın (6,0%), Pákistan

(5,7%), Nıgerıa (4,4%), Bangladesh (3,6%) jáne Ońtústik Afrıka (3,6%). DDU týberkýlezdiń joǵary aýyrtpalyǵy bar 30 eldiń tizimine engizgen qalǵan 22 el álem elderiniń jalpy sanynyń 21% qurady7.

Ulttyq deńgeıde týberkýlezben syrqattanýshylyq deńgeıi jylyna 100 000 turǵynǵa shaqqanda 5-ten 500-den astam jańa jáne qaıtalanatyn jaǵdaılarǵa deıin aýytqıdy. 2019 jyly 54 elde týberkýlez aýrýy tómen boldy (jylyna 100000 adamǵa shaqqanda<10 jaǵdaı), negizinen DDU Soltústik jáne Ońtústik Amerıka aımaǵynda jáne Eýropa aımaǵynda, sondaı-aq Shyǵys Jerorta teńizi men Batys Tynyq muhıtynyń birneshe elinde. Bul elderdiń týberkýlezdi maqsatty túrde joıýǵa jaqsy múmkindikteri bar.

Dárige tózimdi týberkýlez áli de qoǵamdyq densaýlyqqa qaýip tóndiredi. 2019 jyly búkil álemde jarty mıllıonǵa jýyq adam rıfampısınge tózimdi týberkýlezdi(RR-TB) damydy, onyń 8-de 78% - ynda kóptegen dárilerge tózimdi týberkýlez (MLÝ-TB) boldy .Jahandyq aýyrtpalyqtyń eń kóp úlesi bar 9 El Úndistan (27%), Qytaı (14%) jáne Reseı Federasıasy (8%) boldy. 2019 jyly búkil álemde týberkýlezdiń jańa jaǵdaılarynyń 3,3%-ynda jáne buryn emdelgen jaǵdaılardyń 17,7% - ynda MLÝ/RR-TB bolǵan. Eń joǵary kórsetkishter (buryn emdelgen jaǵdaılarda>50%) burynǵy Keńes Odaǵy elderinde baıqaldy.

2020 jylǵa qaraı týberkýlezge qarsy kúres strategıasynyń negizgi kezeńderine qol jetkizýdegi Progres

2019 jyldyń sońynda jalpy álem, DDU aımaqtarynyń kópshiligi jáne týberkýlezdiń joǵary aýyrtpalyǵy bar kóptegen elder 2020 jylǵa qaraı týberkýlezben kúres strategıasynyń negizgi kezeńderine jetý jolynda bolǵan joq.

Búkil álemde týberkýlezben aýyrý deńgeıi tómendep keledi, biraq 2020 jyldan 2015 jylǵa deıin 2020% qysqarý kezeńine jetý úshin jetkiliksiz (sýret. E. 1A). 2015 jyldan bastap 2019 jylǵa deıin Jıyntyq qysqartý 9% - dy qurady (100 000 turǵynǵa 142-den 130-ǵa deıin Jańa jaǵdaı), onyń ishinde 2018 jyldan bastap 2019 jyldy qosa alǵandaǵy kezeńde 2,3% - ǵa qysqartý.

DDU-nyń eýropalyq aımaǵy 2020 jyldan bastap 19 jylǵa deıin týberkýlezben aýyrý deńgeıiniń 2015% - ǵa tómendeýimen 2019 jyldyń shegine jetti, al Afrıka aımaǵy 16% - ǵa tómendeýimen aıtarlyqtaı jetistikterge jetti .10 jalpy 78 el 2020 jylǵa deıingi kezeńge jetý jolynda, onyń ishinde oǵan jetken jeti týberkýlez aýyrtpalyǵy bar elder (Kambodja, Efıopıa, Kenıa, Namıbıa, Reseı Federasıasy, Ońtústik Afrıka Respýblıkasy jáne Birikken Tanzanıa Respýblıkasy) jáne basqa úsh joǵary týberkýlez aýyrtpalyǵy bar elder (Lesoto, Mánma jáne Zımbabve).

Jyl saıyn týberkýlezden qaıtys bolǵandardyń sany búkil álemde azaıyp keledi, biraq 2020-2015 jyldar aralyǵynda 35% - ǵa qysqarý arqyly 2020 jyldyń shegine jetý úshin jetkiliksiz (sýret.1a).11 2015 jyldan 2019 jylǵa deıingi kezeńde jıyntyq tómendeý 14% qurady, bul osy shekaranyń jartysynan azy.

Jaqsy jańalyq, DDU-nyń eýropalyq aımaǵy 2020 jyldan 2015 jylǵa deıin týberkýlezden bolatyn ólim-jitimdi 31% - ǵa tómendete otyryp, 2019 jylǵa deıingi kezeńge jetý jolynda, al Afrıka aımaǵy aıtarlyqtaı jetistikterge jetip, 19% - ǵa tómendedi .12 jalpy 46 el 2020 jyldyń shegine jetý jolynda, onyń ishinde oǵan jetken jeti týberkýlez aýyrtpalyǵy bar elder (Bangladesh, Kenıa, Mozambık, Mánma, Reseı Federasıasy, Serra - Leone jáne Birikken Tanzanıa Respýblıkasy) jáne oǵan baratyn taǵy bir joǵary týberkýlez aýyrtpalyǵy bar el (Vetnam).

2015 jyldan bastap jalpy 17 el (onyń ishinde týberkýlezdiń joǵary aýyrtpalyǵy bar 10 el) týberkýlezben aýyratyn naýqastar men olardyń úı sharýashylyqtarynyń shyǵyndaryn Ulttyq tekserýdi aıaqtady.

Týberkýlezben kúres boıynsha jahandyq maqsattarǵa qol jetkizýdegi progreske sholý

Ár sheńberdiń ortasynda maqsat kórsetilgen, tústi kodtaý qol jetkizilgen progresti beıneleıdi, al ár sheńberdiń oń jaǵyndaǵy mátin progrestiń jaǵdaıyn sandyq túrde sıpattaıdy (qarjylandyrýdy qospaǵanda, 2019 jyldyń aıaǵynda).

a) TDM jáne týberkýlezben kúres strategıasy: týberkýlezben syrqattanýshylyqty, týberkýlezden bolatyn ólim-jitimdi jáne Apatty shyǵyndardy tómendetý jónindegi nysanaly kórsetkishter

Týberkýlez indetiniń jaı-kúıi

Búkil álemde 2019 jyly 10,0 mıllıon (8,9–11,0 mıllıon dıapazon)5 adam týberkýlezben aýyrdy jáne bul san Sońǵy jyldary óte baıaý tómendedi.

2019 jyly AITV–teris adamdar arasynda týberkýlezden 1,2 mıllıon (1,1-1,3 mıllıon dıapazon) ólim-jitim (2000 jylǵy 1,7 mıllıonnan az) jáne AITV-pozıtıvti adamdar arasynda 208 000 ólim (177,000-242,000 dıapazon) 6 tirkeldi (2000 jylǵy 678,000-nan az).

Erler (≥15 jasta) 2019 jyly týberkýlezben aýyratyn adamdardyń 56%; áıelder-32%, al balalar (<15 jasta) - 12% qurady. Barlyq zardap shekkenderdiń 8,2% - y AITV-men ómir súretin adamdar boldy.

TDM-de belgilengen týberkýlezben kúrestiń jahandyq maqsattary, TDM-ǵa qol jetkizýdiń sońǵy merzimi-2030 jylǵa deıingi kezeńge arnalǵan týberkýlez boıynsha BUU joǵary deńgeıdegi keńesiniń saıası deklarasıasy jáne týberkýlezge qarsy kúres strategıasyú.

Sońǵy jyldary Reseı Federasıasy álemdegi týberkýlez aýrýy men ólim-jitimniń tómendeýiniń eń áserli qarqynynyń birin kórsetti, bul DDCU moıyndaǵan fakt. Máselen, 2000 jyldan bastap 2019 jylǵa deıingi kezeńde syrqattanǵandar sany 2 eseden astamǵa (2000 jylǵy 133 229 adamnan 2019 jyly 60 531 adamǵa deıin), al týberkýlezden qaıtys bolǵandar sany 4 eseden astamǵa (2000 jylǵy 29 966 adamnan 2019 jyly 7 264 adamǵa deıin) azaıdy, bul memlekettiń týberkýlez problemasyna basym qatynasynyń nátıjesi bolyp tabylady. Týberkýlezben syrqattanýshylyq pen týberkýlezden bolatyn ólim-jitim kórsetkishteriniń tómendeýi halyqty týberkýlezge profılaktıkalyq qarap-tekserýmen qamtýdy arttyrý, týberkýlezdi dıagnostıkalaýdyń qazirgi zamanǵy ádisterin keńinen engizý, halyqaralyq tájirıbeni eskeretin qazirgi zamanǵy klınıkalyq usynymdardy (emdeý hattamalaryn) ázirleý jáne engizý jáne sonyń saldarynan týberkýlezben alǵash anyqtalǵan naýqastar arasynda týberkýlezdiń asqynǵan nysandary úlesiniń tómendeýi aıasynda oryn alady .

Resmı statısıka derekteri boıynsha 2018 jyly Qazaqstanda dıspanserlik esepte 35 181 pasıent turǵan, onyń ishinde týberkýlezdiń belsendi túrimen 14 874 pasıent. 2018 jyly 8942 pasıentke dıagnoz alǵash ret qoıyldy. Dıspanserlik esepte turǵan adamdardyń eń kóp sany Shymkent pen Túrkistan oblysynda (3604), Almaty (3311), Shyǵys Qazaqstan (2860), Qyzylorda (2495) oblystarynda tirkelgen .

2019 jyly Qyzylorda oblysy boıynsha 870 adam tirkelgen. Emdelip shyqqyn pasıentter-803. Qaıtys bolǵan pasıentter sany – 44. 253 pasıent 2020 jylǵa emdelip qalǵan.

Zertteý maqsaty: Oblystyq týberkýlezge qarsy dıspanserinde emdeletin -pasıentterdiń týysqandarynyń týberkýlez jóninde aqparattandyrý deńgeıin saýalnama arqyly anyqtaý.

Tásilder men materıaldar

Zerteýge Qyzylorda oblystyq ftızıopýlmonologıa ortalyǵynyń emdelýshilerdiń týysqandary 20 adam qatysty,saýalnama onlaı túrde ýatsap jelisi arqyly jurgizildi

Sıpattamalyq kóldeneń zertteý Pákistannyń 11 mıllıonnan astam halqy bar eń úlken qalasy Karachıdegi Aga Han ýnıversıtetiniń aýrýhanasynda (AKUH) júrgizildi. Aýrýhana-bul Karachıdiń bes aýdanynan jáne provınsıanyń ishki aýdandarynan qalalar men aýyldardan kelgen naýqastarǵa, Aýǵan bosqyndaryna jáne basqa aýrýhanalarǵa jiberilgen naýqastarǵa qyzmet kórsetetin 440 tósektik úshinshi medısınalyq kómek kórsetetin jeke mekeme. Aýrýhana jyl saıyn 650 000 ambýlatorıalyq naýqasqa qyzmet kórsetedi. Ol áleýmettik - ekonomıkalyq mártebesine qaramastan sapaly medısınalyq kómek kórsetedi. Qoǵamdyq medısınalyq ortalyq (HC) tómengi áleýmettik-ekonomıkalyq synypqa medısınalyq kómek kórsetedi, al joǵary áleýmettik-ekonomıkalyq synyp ádette keńes berý klınıkalarynda (QC) usynylatyn qyzmetterdi paıdalanady.

Zertteý túri:Sapalyq

Zertteý dızaıny: Sapalyq zertteý, fenomenaldy; randomızırlengen maqsatty, popýlásıaǵa negizdelgen.

Zertteý obektisi: 2020 jyly jeltoqsan aıynda Qyzylorda qalasy Oblystyq ftızıopýlmonologıa ortalyǵynda  emdeletin pasıentterdiń týysqandarynyń týberkýlez jóninde aqparattandyrý deńgeıin anyqtaý zertteý jumysy júrgizildi.Osy  zertteýdi  júrgizýde saýalnama alyndy. Zertteýge jalpy 20pasıenttiń týysqandary qatysty.

Zertteý quraly: Saýalnama myna maqalaǵa súıene otyryp jasaldy.Týberkýlez: biz jetkilikti bilemiz be? Karachı, Pákistandaǵy aýrýhananyń ambýlatorıalyq jaǵdaıynda pasıentter men olardyń otbasylaryna jáne týystaryna zertteý júrgizildi.Bul zertteý Karachıdegi aýrýhananyń ambýlatorıalyq jaǵdaıynda júrgizildi.qatysqan. Bul zertteý Ibadandaǵy meıirgerlerdiń týberkýlezben jáne onymen baılanysty áleýmettik-demografıalyq faktorlarmen baılanysty bilimi men tájirıbesin anyqtaýǵa baǵyttalǵan. Osy zertteýdegi saýalnama suraqtarynyń úlgisi meniń zertteýimde qoldanyldy. Saýalnama myna maqalaǵa súıene otyryp jasaldy.Týberkýlez: biz jetkilikti bilemiz be? Karachı, Pákistandaǵy aýrýhananyń ambýlatorıalyq jaǵdaıynda pasıentter men olardyń otbasylaryna jáne týystaryna zertteý júrgizildi.Bul zertteý Karachıdegi aýrýhananyń ambýlatorıalyq jaǵdaıynda júrgizildi.qatysqan. Bul zertteý Ibadandaǵy meıirgerlerdiń týberkýlezben jáne onymen baılanysty áleýmettik-demografıalyq faktorlarmen baılanysty bilimi men tájirıbesin anyqtaýǵa baǵyttalǵan. Osy zertteýdegi saýalnama suraqtarynyń úlgisi meniń zertteýimde qoldanyldy.

Qorytyndy: 2021 jyly jeltoqsan  aıyndy Qyzylorda oblystyq ftızıopýlmonologıalyq ortalyǵyndaemdeletin pasıentterdiń týysqandarynyń týberkýlez aýrýy jóninde aqparattandyrý deńgeıiniń nátıjesi – 70 % qurady.Demek pasıentterdiń týysqandary týberkýlez jaıynda aqparattandyrylý deńgeıi ortasha kórsetkish kórsetti.

Respondentterdiń kópshiligi týberkýlez túrli organǵa áser etedi -65% qurady.Uzaq jótel týberkýlez týdyrýy múmkin - 85% qurady. Týberkýlezge qarsy vaksına bar dep oń jaýap bergender - 90% qurady,al endi respondentterdiń kópshiligi jótel,túshkirý arqyly týberkýlez juǵady dep sanaıtyndardyń úlesi - 80% qurady. Týberkýlezdi tolyǵymen emdeýge bolady oń jaýap sany - 50% qurady.Týberkýlez adam ómirine qaýip tóńdiredi dep sanaıtyndardyń úlesi - 50% qurady.  Respondentterdiń 75% zıandy ádetter týberkýlezdiń damýyna yqpal etedi.Respondentterdiń kópshiligi siz ben emhanada týberkýlezdiń aldyn alý taqyrybynda áńgime bolmady dep jaýap bergen úlesi - 75% qurady. Suralǵandardyń basym bóligi týberkýlezdiń aldyn alý ádisteri týraly aqparatty kózi bop sanbúlletennen - 75% qurady,týberkýlez jaıly kóbirek bilgisi keletinderdiń úlesi - 80%qurady. Respondentterdiń barlyǵy - 100%deneniń kóbirekzardap shegediókpe,al endi týberkýlezdiń belgileri jótel - 100% qurady,týberkýlez mıkroorganız arqyly taraıdy oń jaýap bergenderdiń úlesi - 75% qurady. Respondentterdiń kópshiligi aýyratyn  naýqasqa aýrýhanaga barý kerek 95%qurady,týberkýlez jaıly aqparat qanaǵattanarlyq - 55% qurady. Respondentterdiń jartsy ǵana týberkýlez jaıly kóp aqparat bilemin - 55% qurady,týberkýlez jaıly bilim ómirimizge óte mańyzdy - 100% qurady. Ortasha adam týberkýlezdi emdeýge qol jetimdi - 90% qurady. Ortalyqta týberkýlezdiń aldyn alýda is-sharaǵa qatysóandardyń sany - 70% qurady. Respondentterdiń týberkýlezdi emdeý ádisi dári-dárimekpen - 50% qurady.

PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER TİZİMİ

1. Artúnına g.P. áleýmettik medısına negizderi. - M.: Akad. Joba, 2015. - 252 bastap.
2. Karachýnskıı m. a. týberkýlezdińaldynalý / M. A. Karachýnskıı / / Bal. apa. - 2013. - №2. - 50-den bastap.
3. Karachýnskıı M. A. qazirgikezdegi Týberkýlez / M. A. Karachýnskıı / / Bal. apa. - 2011. - №6. - 50-den bastap.
4. Týberkýlez (Týberkýlez) / Koshechkın V.A., Ivanova z. A. oqýquraly. -M.: GEOTAR-Medıa, 2012. - 304 b.
5. Perelman M. I. Ftızıatrıa: Oqýlyq / M. I. Perelman, V. A. Korákın. - M.: Medısına, 2010. - s 314.
6. Savonenkova, l. n. týberkýlezdińklınıkalyqjiktelýi / Savonenkova L.N., Arámkına O. L. / / Týberkýlez jáneókpeaýrýlary - 2013 № 06M.: Jańa Terra. - 106 b.
7. Homenko a.g. "Týberkýlez" ishkiaýrýlarboıynshanusqaýlyq / Homenko A. G. - M., 2010. - 150 B.Elektrondyqresýrstar
8. Kirý rejımi: ftiza. su/sotsialnaya-i-sanitarnaya-profilaktika-tuberkuleza
9. Qatynaý rejımi: http://www.medsestre.ru/forum/viewtopic. php? t=746
10. Dye C, Scheele S, Dolin P, PathaniaV, Raviglione M C. Con- sensusstatement.Globalburdenoftuberculosis:estimatedin- cidence, prevalence, and mortality by country. WHO Global Surveillance and Monitoring Project. JAMA 1999; 282: 677– 686.
11. Fox C W, George R B. Current concepts in the management and prevention of tuberculosis in adults. J La State Med Soc 1992; 144:363–368.
12. Anonymous. Editorial. Pak J Chest Med Sci 1999; 5:1–3.
13. WHO TB Day seminar at JPMC. Doc Int 1999; 20:5.
14. World Health Organization. Global Tuberculosis Control. WHO Report 2001. WHO/CDS/TB/2001.287. Geneva, Swit- zerland: WHO,2001.
15. HussainM,KhanMA.ReviewofthetuberculosissituationinPakistan. Pak J Med Res 1998; 37:27–29.
16. Kaleta J C. Epidemiological situation of tuberculosis in Paki- stan. Lahore, Pakistan: 14th National Tuberculosis Confer- ence, 9–11 April1982.

---