InfoHub Logo

Bul — tarıh, shejire. Aýyzdan-aýyz alynǵan sózderden jınalǵan. On san orta júzge uran bolǵan Oljabaı batyrdan sóıleıik.

Bul Oljabaı batyrdyń týysy orta júz arǵynda on úsh jasynda «Aıdabol bı» atalǵan Aıdabol-Kúliktiń Aıdabol urpaǵynan shyqqan. Aıdabol bıdiń báıbishesinen: Janqozy, Malqozy, Kenjeqozy. Ortanshy qatynynan: Qaraqozy, Bozqozy, Aqqozy. Kenje toqalynan: Qojakeldi, Taıkeltir. Osynyń bári de ósip-ónip, ózdi rý el atanǵan. Jalǵyz-aq báıbisheniń kenjesi Kenjeqozy qyrshyn jas kúninde ólip qalyp, atastyryp qoıǵan qalyńdyǵy oń jaqta jesir qalǵan. Qaıyny — úısin Qarataı batyr eken. Aıdabol bı Qarataı batyrdyń qyzy toqalynan týǵan «Taıkeltirge alyp beremin» degen soń Janqozy:

— Kóttesim jesirin toqal balasyna aldyrmaımyn, — dep, — teteles inim Malqozynyń balasy Tolybaıǵa alyp beremin, — dep, — berse, qolynan, bermese, jolynan alamyn, — dep tý tigip, qosyn bolyp barǵan.

Qarataı batyr:

— Qudaı desken, quıryq-baýyr jesken qudamsyń. «Qudany Qudaı qosady» degen. Arǵyndyǵyńa ketip, ańǵaldyq qylyp, bul kelisiń qaı kelis? Jasanǵan qolyńnan, adasqan jolyńnan qoryqpaımyn. Jol-jobadan adaspaımyn. Kóp joldasyńdy qaıyryp jiber, qosshy-qolańshyńmen óziń qal. Birjolata uzatyp, alyp qaıt! — degen soń, Qarataı batyrdyń «aıtqanyna kónip, aıdaýyna júrip», jaz barǵan jolaýshy qysqa kıligip qalyp, qys ishinde uzatyp alyp qaıtqan.

Qarataı batyr túıesiniń basyn jetektetýge shanysh- qylydan Bóktik degen bir qyzdy aldyryp, qyzyna «jetim» qylyp, qosa bergen. Jolda kele osy eki qyzdyń ekeýi de bosanyp, er ul [týǵan]. Shanyshqyly qyzy Bóktikten týǵan balanyń atyn: «buǵan at bolýǵa osy otyrǵan qos ta jeter» dep «Qosjeter» qoıǵan. Aman-esen elge kelgen soń «eńbek qylyp barǵan, júrgen-turǵan bizge olja bolýǵa oljabaı jarar» dep Bóktikti onan Qosjeterdi Aıdabol bıdiń bosaǵasyna baılap, Janqozy ákesi Aıdabol bıden bata alǵan. Aıdabol bıdiń tolyp jatqan kóp balasynyń ósimi-ónimi de bir tóbe, Janqozynyń jalǵyz óziniń ósimi-ónimi — bir tóbe. «Bataly qul arymas, batasyz qul jarymas» delingen sóz osyndaıdan aıtylǵan.

Aıdabol bıdiń Qojakeldi, Taıkeltir eki balasy birdeı quba qalmaq hany Qaldan Sheringe oljaǵa túsip ketip, qalmaq qolynda qalǵan.

— Ol eki bala óldi ǵoı, ne tiri júrsiń? — dep Aıdabol munda qalǵan balalaryna enshi úlestirgende, toqal balalaryna úles-sybaǵa qaldyrmaǵan. «Bolat pyshaq qap túbinde jata ma?», Taıkeltir aman kelip, enshiden qur qalǵanyn bilgen soń, jylap qoıa bergen. Sonda Aıdabol bı sasqan, uıalǵan:

— Mundaǵylarǵa shóp kindikti maldy berdim, saǵan et kindikti adam qoıdym. Myna Bóktik, onan týǵan Qosjeter seniń enshiń bolsyn. Qara baýyr qylyp al! Meniń kisiligim, baq-árýaǵym sende qalady, — dep batasyn bergen.

Sondyqtan Taıkeltir, Qosjeter (Qosheter) bir baýyr, bir aýyl bolyp, «Taıkeltir-Qosjeter (Qosheter)» atanǵan. On san orta júzge uran bolǵan Oljabaı batyrdyń ákesi Tolybaıdyń jutta[n] qalǵan jalǵyz qulasholaq bıesi bar eken. Qulasholaq bıe qulyndap, arbaǵa baılap saýyp otyrǵanda, jaý alyp ketti. On jeti jasar kúninde Oljabaı qulasholaq [ty] izdeýge eki eki qorjynnyń basyn qaqtaǵan jylan etine lyq toltyryp alyp:

— Qus ushpas, qulan jortpas belderden de asarmyn. Ushqan qustyń qanaty kúıetuǵyn, júrse, attyń tuıaǵy kúıetuǵyn shólderden de asarmyn. Qula bıeni jeti qabat jerdiń túbine kirip ketse de, qoımaımyn! — dep attanypty.

Óz úıinen shyqqannan sońǵy kórgen jaryq sáýlesi aıdalada bir jalǵyz lashyq úıge kez bolypty. Aptyǵyp, asyǵyp úıge kirip kelse, bir sary qaryn qatyn otyr. Bir kúbi byjyldap, ashyǵan aıran tur. Bir nársege quıyp, ishýge qaramastan, kúbi-múbisimen basyna bir-aq kóteripti. Qatyn úreıi ushyp, qorqyp, súısinip:

— İshkeniń as bolsyn, boıyńa juǵymdy bolsyn! Suıyq asty ishkenińe meıirim qandy. Buryn túzge shyqpaǵan, jol júrmegen bala ekensiń. Qoı-qozysy qurǵyr joq bolsa da, eshki-laq bar edi. Saýyny bolǵanda, saýdyrýǵa ózderi keledi. Laq emes, kebenek kelgirdiń bir semizin soıaıyn. Boǵy men qanynan basqasyn qazan toltyryp asyp, aldyńa qoıaıyn. Suıyq asty ishkenińe aıyzym qandy. Tamaq jegen jesińdi kóreıin, — dep jalynypty.

— Joq, báıbishe, bir qulasholaq bıe aldyryp, sony izdep tappaı, kót basyp otyrýǵa mursham joq, — depti.

Qatyn sóılepti:

— Osy úıdiń esiginen anaý kógerip kórinip turǵan taý emes, «Qara úńgirdiń qara jony» atalǵan kóldeneń jatqan bel. Ol beldiń ar jaǵy — «Qarajonnyń seńgir kóli» atanǵan kól. Sol kóldiń basynda sýatyn jaǵalaı qonǵan el. Sol elde bir batyr seniń bıeńdi, qulynyn arbaǵa baılap, saýyp iship, bir bıeniń sútimen bir taıpa eldi asyrap, bıeńdi bere qoıar ma eken? Mal úshin talaıdyń jelkesin qıyp júrgen qý jalmaýyz edi. Aýzyńnan sútiń shyǵyp turǵan ýyz jas bala ekensiń. Shyraǵym, janym ashyǵandyqpen aıtamyn. Osy jerden qaıtyp ketseń de jarar edi.

— Ýaı, sheshe-aı, butyńnan et ketken soń at jelmeıdi, mal úshin jigit adam qaıda ólmeıdi. Men de qatynmyn dep atqa mingenim joq, batyrmyn ǵoı dep atqa mindim, — dep atyna minip, júre berdi.

Masasyn yzyldatyp, sonasyn qojyldatyp, belden asyp, seńgirdi aınalyp (aılanyp), tupa-týra kóldiń sýatynda otyrǵan aýylǵa qasqıyp baryp, qula bıeniń qulyny baılaýly turǵan arbaǵa atyn baılap, úıge kirip bardy. Qazaǵyńsha sálem-málemdi bilmeıdi. «Amansyń bamen» jumysy da joq:

— Myna qulyndy arbaǵa baılap qoıǵan[y] nesi? — deıdi. Talaı jaýǵa at oınatyp, talaı shuńqyrǵa qarynnan qazan qaınatyp júrgen shonjar óz úıiniń tórinde otyr eken. Oljabaıdyń keskin-túrin kórgen soń:

— Balam, aldyńa shyǵyp, qolyńdy qaǵar kisi joq. Bıe seniki bolsa, al da, júre ber! — dep jaqsy sózin aıtyp, qala beripti.

Oljabaı batyr bıesin alyp jetektep júre beripti. Úıden shyqqaly uıqy degen nemeniń qaıda ketkenin de bilmeıdi, kirpik qaǵyp, kózi ilingen joq eken. «Túlki jortpas týmadan, ıtqus kezbes qolattan» ótip, osy jerden jandy qara júre qalmas-aý derlik, bedireıip jatqan Betpaqdalaǵa shyqqan soń bir jerge túsip[t]i. Astyndaǵy atynyń aýnasyn dep, er-toqymyn alyp qýnasyn dep, júgenin alyp, qula bıeniń noqtasyn sypyryp alyp:

— Ush, janýar, aıaǵyń barǵansha júrip ottaı ber, — dep qoıa berip, ózi shalqasynan túsip jata qalypty. Silesi quryp uıyqtap, qata qalypty. Shyrt uıqyda jatqanda júregi sýyldap, qulaǵy shýyldap, óne boıy sýynyp, bireý býyndyrǵandaı býynyp, et pen terisiniń arasy jybyrlap, tula boıy shymyrlap bara jatqanyn sezip, sho-shyp basyn kótermepti, kózin ashyp qarasa, kúpshikteı sary shubar jylan keýdesiniń ústinde birese, qoınyna kirip, birese, moınyna oralyp, birese, eki butynyń arasyna baryp, qoıyn-qonyshyn tegis aralap júrgenin kórip, aýzyn ańqıtyp ashyp, qozǵalmastan jata beripti.

«Kirýge in taba almaı júrgen eneńdi ǵana si...in-aý, eger in eken dep, aýzyma kirgendeı bolsa, bálemniń basyn bir-aq qyrshyp tastaıyn», — dep. Jylan aýzyna kirmepti. Onan basqa denesiniń bárin túgel aralap, tamaǵynyń astynan jerge syrǵyp túsip ketipti. «Álgi ıt menen ne izdedi? Ashyp jatqan aýzyma kirmeı, enesiniń  a... na kiremin» dep ketti me? Bálemdi kórinse, umar-jumar qylaıyn», — dep basyn kóterip alsa, basynda aq shalmaly bir qoja otyr.

— Ústimde tikken úıim joq. Aldymda aıdap júrgen qoıym joq. Aıdalada shalqasynan túsip uıyqtap jatqan kisiniń basynda q...ıamsha qaqıyp qatqanyńnyń basyn alamyn dep otyrmysyń, qoja? Qojanyń arsyzy-aq ekensiń! — depti.

— Joq, shyraǵym, men qoja emespin. Ózińniń baq- talaıyń, qaıyp-pirińmin. Seni dıý, periler «alyp ketemiz» dep, on bes jyl ańdyp edi. Men kúzetshi bolyp aldyrmap edim. Bir búgin emes, qashan da bolsań, júrseń, qasynda, jatsań, basynda bolatuǵyn almajaıyńmyn. Seni synamaq úshin sary shubar jylan bolyp, tula boıyńdy kezdim, araladym. Keýdeń dánemeden shimirikpeıtuǵyn degen baıdyń ózi, kók sholaqtyń kózi ekensiń. Borbaı jaǵyń kishkene titirkeneıin dedi. Artyńnan sen ustaǵan týdy ustap bala týa qoımas. Eshkimniń árýaǵyn kerek qylma! Jaýǵa shapsań, óz árýaǵyńdy kóterip: «Oljabaı! Oljabaılap» shaba ber! Sary shubar jylan bolyp, oq boıy aldyńda ushyp otyramyn. Óziń túgil, «Oljabaı! Oljabaı!» dep atyńdy aıtqannyń aldynan jaý bettep tura almaı, qasha berer, — dep ǵaıyp [qaıyp] boldy deıdi.

Oqýǵa keńes beremiz:

Súıindik Oljabaı batyr ertegisi

Ótegenniń qyz berýi

Ótegenniń qaryzyn qaıtarýy

---