Ólmeıtin sózdiń ıesi
Shyǵys Qazaqstan oblysy, Óskemen qalasy,
№3 Kóp beıindi qazaq mektep - gımnazıasy
qazaq tili men ádebıetiniń muǵalimi
Qasenova Gúljan Erjanqyzy
Ólmeıtin sózdiń ıesi
Maqsaty: Muhtar Omarhanuly Áýezovtiń «Abaı joly» romany epopeıasynyń jazylý tarıhy men ıdeıalyq – taqyryptyq mazmunyn ashý, Aǵa dárejesinde.
Uly adam dárejesinde jetken tamasha gýmanıs, oıshyl, fılosof, uly aqyn, ómir súrgen zamannyń áleýmettik sıpatyn aıqyndaý. Abaı, Zere, Uljan beınesin tanytý.
Shyǵarmany oqýǵa degen qyzyǵýshylyǵyn týdyrý, izdene bilýge daǵdylaryn damytý.
Sahna
1 Sahna Oqýshy men perishte arasyndaǵy áńgime (Sahnalyq qoıylym)
1 bólim
Kirispe sóz
1 «Atanyń balasy bolma, adamnyń balasy bol», - dep ósıet qaldyrǵan qazaq halqynyń ǵulama oıshyly, danyshpan aqyny Abaı Qunanbaevtyń týǵanyna bıyl 171 jyl.
Óldi deýge bola ma aıtyńdarshy,
Ólmeıtuǵyn artyna iz qaldyrǵan, - dep tóreligin ózi sheshken Abaı búginde búkil qazaq eliniń mártebesin kóterip, álemge tanytyp otyr. Sondyqtan da uly aqynnyń artynda qaldyrǵan eńbekterin jas urpaqtyń sanasyna jetkizip, asyl qasıetterin boıyna sińirý árkimniń de paryzy.
İİ Sahna ashylady
Uljan, Zere, Abaı kórinisi
Kórinis: - Kel, Abaıjan, qońyr qozym, qymyz al!
- Áje, buldyr - buldyr kún ótken, burynǵyda kim ótken?
- E, balam, seniń arǵy atalaryń óz zamanynyń bedeldisi, el basqarǵan, naǵashylaryn da sózge sheber bolǵan dana adamdar. Adam balasy aqıqatqa jaqyn bolsa, ondaı adamnyń qaldyrǵan izi de jarqyn bolmaq. Halqyna jaqyn jaqsy adam únemi jarqyrap turatyn asyl tas sıaqty. Shyn asyldyq qasıeti joǵalmaıdy. (kidiris, mýzyka oınap turady)
İİİ. Balalardyń daýysy: Qalashylar, qalashylar keledi!
1. Áıel: Anaý Abaı, Abaı ǵoı, aınalaıyn aı. Apasyna aıtaıyqshy.
2. Áıel: Báse - e, telǵara ǵoı...(oılanyp) janym - aý, mynaý... nyq únmen Telǵara! Ápkeme aıtaıynshy. Jınalǵan jurt qalashylardy kútip turady. Qasynda Baıtas pen Jumabaı Abaı kirip keledi de kózi birden sheshesine túsedi.
3. Abaı: Apa. Abaı ózine qaraı júgire bergende, apasy ákesin nusqaıdy. 4. Apasy: Áı shyraǵym balam, áýeli ar jaǵynda ákeń tur...! Sálem ber! Qunanbaıdyń qasynda 2 - 3 kisi bar olar ózara áńgimelesip tur. Baıtas, Jumabaı, Abaı úsheýi baryp Qunanbaıǵa sálem berdi.
- Assalaýmaǵaleıkým!
- Ýaǵaleıkýmassalam!
Qunanbaı: balam. Boıyń ósip erjetip qalypsyń - aý! Molda boldyń ba? Boıyńdaı bolyp bilimiń de ósti me?
Abaı: Shúkirlik áke! Biraz turyp at barǵan soń, dáris tamam bolmasa da, hazirettiń ruqsatyn, fatıqasyn alyp qaıttym. Shymyldyq jabylady.
İ Qunanbaı men Uljan áńgimesi. Abaı joly...
Uljan:
- Myrza, atalyq armanyńdy aqtar balań bolsyn. Sen úshin de, óziń úshin de tiler bar tilegim osy ǵana. Mynadaı saparyna kiná túgil naz ertsem, onym bilmestik. Meni dardaı etip kóterip attyń. Biraq men ondaı emespin ǵoı. Ár kezdegi ishimdi oılasam ózimniń de kinám kóp. Jón be, terispe bilmeımin, myrza.
- Jastyqta adamǵa tósek te, úı de, tipti, dúnıe de tar eken. Al egde tartyp, zaýal shaǵyna beıimdegen saıyn dúnıe keńeıe beredi eken. Óziń salsań, kishireıe berip, aınalań qýys dúnıeni kóp taýyp, sýyna bastaıdy ekensiń. Osy kóńil meni jeńgenine kóp bolǵan.
İİ bólim
İ Abaı sahnaǵa shyǵady
Oqýshylardyń oryndaýynda «Aıttym sálem Qalamqas»
İ qara sóz oqylady.
Bul jasqa kelgenshe jaqsy ótkizdik pe, jaman ótkizdik pe, áıteýir birtalaı ómirimizdi ótkizdik: alystyq, julystyq, aıtystyq, tartystyq - áýreshilikti kóre - kóre keldik. Endi jer ortasy jasqa keldik: qajydyq, jalyqtyq; qylyp júrgen isimizdiń baıansyzyn, baılaýsyzyn kórdik, bári qorshylyq ekenin bildik. Al, endi qalǵan ómirimizdi qaıtip, ne qylyp ótkizemiz? Sony taba almaı ózim de qaıranmyn.
El baǵý? Joq, elge baǵym joq. Baǵýsyz dertke ushyraıyn degen kisi baqpasa, ne albyrtqan, kóńili basylmaǵan jastar baǵamyn demese, bizdi qudaı saqtasyn!
Mal baǵý? Joq, baǵa almaımyn. Balalar ózderine kereginshe ózderi baǵar. Endi qartaıǵanda qyzyǵyn óziń túgel kóre almaıtuǵyn, ury, zalym, tilemsekterdiń azyǵyn baǵyp beremin dep, qalǵan az ǵana ómirimdi qor qylar jaıym joq.
Ǵylym baǵý? Joq, ǵylym baǵarǵa da ǵylym sózin sóıleser adam joq. Bilgenińdi kimge úıretersiń, bilmegenińdi kimnen surarsyń? Elsiz – kúnsiz de kezdemeni jaıyp salyp, qolyna kezin alyp otyrǵannyń ne paıdasy bar? Muńdasyp sher tarqatysar kisi bolmaǵan soń, ǵylym ózi - bir tez qartaıtatyn kúıik.
Sofylyq qylyp, din baǵý? Joq, ol da bolmaıdy, oǵan da tynyshtyq kerek. Ne kóńilde, ne kórgen kúnińde bir tynyshtyq joq, osy elge, osy jerde ne qylǵan sofylyq?
Balalardy baǵý? Joq, baǵa almaımyn. Baǵar edim, qalaısha baǵýdyń mánisin de bilmeımin, ne bolsyn dep baǵam, qaı elge qosaıyn, qaı qareketke qosaıyn? Balalarymnyń ózine ilgeri ómiriniń, biliminiń paıdasyn tynyshtyqpenen kererlik oryn tapqanym joq, qaıda bar, ne qyl derimdi bile almaı otyrmyn, ne bol dep baǵam? Ony da ermek qyla almadym.
Aqyry oıladym: osy oıyma kelgen nárselerdi qaǵazǵa jaza bereıin, aq qaǵaz ben qara sıany ermek qylaıyn, kimde - kim ishinen kerekti sóz tapsa, jazyp alsyn, ıa oqysyn, keregi joq dese, óz sózim ózimdiki dedim de, aqyry osyǵan baıladym, endi munan basqa eshbir jumysym joq.
Abaı ata! Qasıetti uly Abyz! Ózińiz úmit artqan urpaqtaryńyz ónegeli sózderińdi tolǵamaq.
İİ Oqýshylar sahnaǵa shyǵyp, aforızm, óleńder oqıdy.
37 - qara sózi
1. Adamnyń adamshylyǵy isti bastaǵandyǵynan bilinedi, qalaısha bitirgendiginen emes.
2. Hıkmet sózder ózimshil nadanǵa aıtqanda, kóńil ýanǵany da bolady, óshkeni de bolady.
3. Ákesiniń balasy - adamnyń dushpany.
Adamnyń balasy - baýyryń.
4. Óziń úshin eńbek qylsań, ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń; adamdyqtyń qaryzy úshin eńbek qylsań, allanyń súıgen qulynyń biri bolasyń.
5. Adam balasyn zaman ósiredi, kimde - kim jaman bolsa, onyń zamandasynyń bári vınovat.
6. Dúnıede jalǵyz qalǵan adam – adamnyń ólgeni. Qapashylyqtyń bári sonyń basynda. Dúnıede bar jaman da kópte, biraq qyzyq ta, ermek te kópte. Bastapqyǵa kim shydaıdy? Sońǵyǵa kim azbaıdy?
7. Dúnıe - úlken kól, zaman - soqqan jel, aldyńǵy tolqyn - aǵalar, artqy tolqyn - iniler, kezekpenen óliner, baıaǵydaı kóriner.
Óleń sózdiń patshasy, sóz sarasy
Óleń — sózdiń patshasy, sóz sarasy,
Qıynnan qıystyrar er danasy.
Tilge jeńil, júrekke jyly tıip,
Tep - tegis, jumyr kelsin aınalasy. (óleń tolyǵymen oqylady)
Ólsem orynym qara jer, syz bolmaı ma?
Ólsem, ornym qara jer syz bolmaı ma?
Ótkir til bir uıalshaq qyz bolmaı ma?
Mahabbat, ǵadaýatpen maıdandasqan
Qaıran meniń júregim muz bolmaı ma?
Júregińniń túbine tereń boıla,
Men bir jumbaq adammyn, ony da oıla.
Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde óstim,
Myńmen jalǵyz alystym kiná qoıma!
Jasymda albyrt óstim, oıdan jyraq,
Aılaǵa, ashýǵa da jaqtym shyraq.
Erte oıandym, oılandym, jete almadym,
Etekbasty kóp kórdim elden biraq.
İshim — tolǵan ý men órt, syrtym dúrdeı,
Men kelmeske ketermin túk óndirmeı.
Óleń shirkin — ósekshi, jurtqa jaıar,
Syrymdy toqtataıyn aıta bermeı.
Júırikten júırik ozar jarysqanda
Qos aqyn qazaǵymda dara týǵan,
Máńgi ólmes, ónegeli dana tulǵań.
Urpaǵyńa óshpeıtin iz qaldyryp,
Serpiltken oı asylyn sanatamyn.
Ár sóziń sanaǵa saı, kıeli edi.
Jas talap, jetilse dep, tilep edi...
Jetsem dep, bıigińe qol sozamyn,
Shaqyryp, kók álemniń kókjıegi.
Qara sóz, óleńderiń bizge málim.
Jurtyma sabaq bolar, sóziń - tálim.
Qıynnan qıystyryp sóz sarasyn,
Pash etem, urpaǵyńa jetkenshe málim.
Júırikten júırik ozar jarysqanda,
Oza shaýyp, úzeńgi qaǵysqanda.
Jas talap kelip turǵan, saýsaq jaıyp,
Tileıik sáttilik jol tabystarǵa!
Abaı
Júregin shyraq etip jandyrǵan kim?
Jyrymen jan sýsynyn qandyrǵan kim?
Ózine ózi ornatyp eskertkishti,
Mura ǵyp keıingige qaldyrǵan kim?
Erte oıanyp, oılanyp erjetken kim?
Talabyn tas qıaǵa órletken kim?
Quba jan, qubaqan qum, qula qyrdy,
Óleńniń besiginde terbetken kim?
Ol – Abaı, dara aqyn, dana aqyn.
Qaldyrǵan dámdi, asyl sózdiń parqyn.
Ár sózi úlgi – ónege, janǵa saıa,
Jilge jeńil, júrekke óte jaqyn.
Qorytyndy sóz...
№3 Kóp beıindi qazaq mektep - gımnazıasy
qazaq tili men ádebıetiniń muǵalimi
Qasenova Gúljan Erjanqyzy
Ólmeıtin sózdiń ıesi
Maqsaty: Muhtar Omarhanuly Áýezovtiń «Abaı joly» romany epopeıasynyń jazylý tarıhy men ıdeıalyq – taqyryptyq mazmunyn ashý, Aǵa dárejesinde.
Uly adam dárejesinde jetken tamasha gýmanıs, oıshyl, fılosof, uly aqyn, ómir súrgen zamannyń áleýmettik sıpatyn aıqyndaý. Abaı, Zere, Uljan beınesin tanytý.
Shyǵarmany oqýǵa degen qyzyǵýshylyǵyn týdyrý, izdene bilýge daǵdylaryn damytý.
Sahna
1 Sahna Oqýshy men perishte arasyndaǵy áńgime (Sahnalyq qoıylym)
1 bólim
Kirispe sóz
1 «Atanyń balasy bolma, adamnyń balasy bol», - dep ósıet qaldyrǵan qazaq halqynyń ǵulama oıshyly, danyshpan aqyny Abaı Qunanbaevtyń týǵanyna bıyl 171 jyl.
Óldi deýge bola ma aıtyńdarshy,
Ólmeıtuǵyn artyna iz qaldyrǵan, - dep tóreligin ózi sheshken Abaı búginde búkil qazaq eliniń mártebesin kóterip, álemge tanytyp otyr. Sondyqtan da uly aqynnyń artynda qaldyrǵan eńbekterin jas urpaqtyń sanasyna jetkizip, asyl qasıetterin boıyna sińirý árkimniń de paryzy.
İİ Sahna ashylady
Uljan, Zere, Abaı kórinisi
Kórinis: - Kel, Abaıjan, qońyr qozym, qymyz al!
- Áje, buldyr - buldyr kún ótken, burynǵyda kim ótken?
- E, balam, seniń arǵy atalaryń óz zamanynyń bedeldisi, el basqarǵan, naǵashylaryn da sózge sheber bolǵan dana adamdar. Adam balasy aqıqatqa jaqyn bolsa, ondaı adamnyń qaldyrǵan izi de jarqyn bolmaq. Halqyna jaqyn jaqsy adam únemi jarqyrap turatyn asyl tas sıaqty. Shyn asyldyq qasıeti joǵalmaıdy. (kidiris, mýzyka oınap turady)
İİİ. Balalardyń daýysy: Qalashylar, qalashylar keledi!
1. Áıel: Anaý Abaı, Abaı ǵoı, aınalaıyn aı. Apasyna aıtaıyqshy.
2. Áıel: Báse - e, telǵara ǵoı...(oılanyp) janym - aý, mynaý... nyq únmen Telǵara! Ápkeme aıtaıynshy. Jınalǵan jurt qalashylardy kútip turady. Qasynda Baıtas pen Jumabaı Abaı kirip keledi de kózi birden sheshesine túsedi.
3. Abaı: Apa. Abaı ózine qaraı júgire bergende, apasy ákesin nusqaıdy. 4. Apasy: Áı shyraǵym balam, áýeli ar jaǵynda ákeń tur...! Sálem ber! Qunanbaıdyń qasynda 2 - 3 kisi bar olar ózara áńgimelesip tur. Baıtas, Jumabaı, Abaı úsheýi baryp Qunanbaıǵa sálem berdi.
- Assalaýmaǵaleıkým!
- Ýaǵaleıkýmassalam!
Qunanbaı: balam. Boıyń ósip erjetip qalypsyń - aý! Molda boldyń ba? Boıyńdaı bolyp bilimiń de ósti me?
Abaı: Shúkirlik áke! Biraz turyp at barǵan soń, dáris tamam bolmasa da, hazirettiń ruqsatyn, fatıqasyn alyp qaıttym. Shymyldyq jabylady.
İ Qunanbaı men Uljan áńgimesi. Abaı joly...
Uljan:
- Myrza, atalyq armanyńdy aqtar balań bolsyn. Sen úshin de, óziń úshin de tiler bar tilegim osy ǵana. Mynadaı saparyna kiná túgil naz ertsem, onym bilmestik. Meni dardaı etip kóterip attyń. Biraq men ondaı emespin ǵoı. Ár kezdegi ishimdi oılasam ózimniń de kinám kóp. Jón be, terispe bilmeımin, myrza.
- Jastyqta adamǵa tósek te, úı de, tipti, dúnıe de tar eken. Al egde tartyp, zaýal shaǵyna beıimdegen saıyn dúnıe keńeıe beredi eken. Óziń salsań, kishireıe berip, aınalań qýys dúnıeni kóp taýyp, sýyna bastaıdy ekensiń. Osy kóńil meni jeńgenine kóp bolǵan.
İİ bólim
İ Abaı sahnaǵa shyǵady
Oqýshylardyń oryndaýynda «Aıttym sálem Qalamqas»
İ qara sóz oqylady.
Bul jasqa kelgenshe jaqsy ótkizdik pe, jaman ótkizdik pe, áıteýir birtalaı ómirimizdi ótkizdik: alystyq, julystyq, aıtystyq, tartystyq - áýreshilikti kóre - kóre keldik. Endi jer ortasy jasqa keldik: qajydyq, jalyqtyq; qylyp júrgen isimizdiń baıansyzyn, baılaýsyzyn kórdik, bári qorshylyq ekenin bildik. Al, endi qalǵan ómirimizdi qaıtip, ne qylyp ótkizemiz? Sony taba almaı ózim de qaıranmyn.
El baǵý? Joq, elge baǵym joq. Baǵýsyz dertke ushyraıyn degen kisi baqpasa, ne albyrtqan, kóńili basylmaǵan jastar baǵamyn demese, bizdi qudaı saqtasyn!
Mal baǵý? Joq, baǵa almaımyn. Balalar ózderine kereginshe ózderi baǵar. Endi qartaıǵanda qyzyǵyn óziń túgel kóre almaıtuǵyn, ury, zalym, tilemsekterdiń azyǵyn baǵyp beremin dep, qalǵan az ǵana ómirimdi qor qylar jaıym joq.
Ǵylym baǵý? Joq, ǵylym baǵarǵa da ǵylym sózin sóıleser adam joq. Bilgenińdi kimge úıretersiń, bilmegenińdi kimnen surarsyń? Elsiz – kúnsiz de kezdemeni jaıyp salyp, qolyna kezin alyp otyrǵannyń ne paıdasy bar? Muńdasyp sher tarqatysar kisi bolmaǵan soń, ǵylym ózi - bir tez qartaıtatyn kúıik.
Sofylyq qylyp, din baǵý? Joq, ol da bolmaıdy, oǵan da tynyshtyq kerek. Ne kóńilde, ne kórgen kúnińde bir tynyshtyq joq, osy elge, osy jerde ne qylǵan sofylyq?
Balalardy baǵý? Joq, baǵa almaımyn. Baǵar edim, qalaısha baǵýdyń mánisin de bilmeımin, ne bolsyn dep baǵam, qaı elge qosaıyn, qaı qareketke qosaıyn? Balalarymnyń ózine ilgeri ómiriniń, biliminiń paıdasyn tynyshtyqpenen kererlik oryn tapqanym joq, qaıda bar, ne qyl derimdi bile almaı otyrmyn, ne bol dep baǵam? Ony da ermek qyla almadym.
Aqyry oıladym: osy oıyma kelgen nárselerdi qaǵazǵa jaza bereıin, aq qaǵaz ben qara sıany ermek qylaıyn, kimde - kim ishinen kerekti sóz tapsa, jazyp alsyn, ıa oqysyn, keregi joq dese, óz sózim ózimdiki dedim de, aqyry osyǵan baıladym, endi munan basqa eshbir jumysym joq.
Abaı ata! Qasıetti uly Abyz! Ózińiz úmit artqan urpaqtaryńyz ónegeli sózderińdi tolǵamaq.
İİ Oqýshylar sahnaǵa shyǵyp, aforızm, óleńder oqıdy.
37 - qara sózi
1. Adamnyń adamshylyǵy isti bastaǵandyǵynan bilinedi, qalaısha bitirgendiginen emes.
2. Hıkmet sózder ózimshil nadanǵa aıtqanda, kóńil ýanǵany da bolady, óshkeni de bolady.
3. Ákesiniń balasy - adamnyń dushpany.
Adamnyń balasy - baýyryń.
4. Óziń úshin eńbek qylsań, ózi úshin ottaǵan haıýannyń biri bolasyń; adamdyqtyń qaryzy úshin eńbek qylsań, allanyń súıgen qulynyń biri bolasyń.
5. Adam balasyn zaman ósiredi, kimde - kim jaman bolsa, onyń zamandasynyń bári vınovat.
6. Dúnıede jalǵyz qalǵan adam – adamnyń ólgeni. Qapashylyqtyń bári sonyń basynda. Dúnıede bar jaman da kópte, biraq qyzyq ta, ermek te kópte. Bastapqyǵa kim shydaıdy? Sońǵyǵa kim azbaıdy?
7. Dúnıe - úlken kól, zaman - soqqan jel, aldyńǵy tolqyn - aǵalar, artqy tolqyn - iniler, kezekpenen óliner, baıaǵydaı kóriner.
Óleń sózdiń patshasy, sóz sarasy
Óleń — sózdiń patshasy, sóz sarasy,
Qıynnan qıystyrar er danasy.
Tilge jeńil, júrekke jyly tıip,
Tep - tegis, jumyr kelsin aınalasy. (óleń tolyǵymen oqylady)
Ólsem orynym qara jer, syz bolmaı ma?
Ólsem, ornym qara jer syz bolmaı ma?
Ótkir til bir uıalshaq qyz bolmaı ma?
Mahabbat, ǵadaýatpen maıdandasqan
Qaıran meniń júregim muz bolmaı ma?
Júregińniń túbine tereń boıla,
Men bir jumbaq adammyn, ony da oıla.
Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde óstim,
Myńmen jalǵyz alystym kiná qoıma!
Jasymda albyrt óstim, oıdan jyraq,
Aılaǵa, ashýǵa da jaqtym shyraq.
Erte oıandym, oılandym, jete almadym,
Etekbasty kóp kórdim elden biraq.
İshim — tolǵan ý men órt, syrtym dúrdeı,
Men kelmeske ketermin túk óndirmeı.
Óleń shirkin — ósekshi, jurtqa jaıar,
Syrymdy toqtataıyn aıta bermeı.
Júırikten júırik ozar jarysqanda
Qos aqyn qazaǵymda dara týǵan,
Máńgi ólmes, ónegeli dana tulǵań.
Urpaǵyńa óshpeıtin iz qaldyryp,
Serpiltken oı asylyn sanatamyn.
Ár sóziń sanaǵa saı, kıeli edi.
Jas talap, jetilse dep, tilep edi...
Jetsem dep, bıigińe qol sozamyn,
Shaqyryp, kók álemniń kókjıegi.
Qara sóz, óleńderiń bizge málim.
Jurtyma sabaq bolar, sóziń - tálim.
Qıynnan qıystyryp sóz sarasyn,
Pash etem, urpaǵyńa jetkenshe málim.
Júırikten júırik ozar jarysqanda,
Oza shaýyp, úzeńgi qaǵysqanda.
Jas talap kelip turǵan, saýsaq jaıyp,
Tileıik sáttilik jol tabystarǵa!
Abaı
Júregin shyraq etip jandyrǵan kim?
Jyrymen jan sýsynyn qandyrǵan kim?
Ózine ózi ornatyp eskertkishti,
Mura ǵyp keıingige qaldyrǵan kim?
Erte oıanyp, oılanyp erjetken kim?
Talabyn tas qıaǵa órletken kim?
Quba jan, qubaqan qum, qula qyrdy,
Óleńniń besiginde terbetken kim?
Ol – Abaı, dara aqyn, dana aqyn.
Qaldyrǵan dámdi, asyl sózdiń parqyn.
Ár sózi úlgi – ónege, janǵa saıa,
Jilge jeńil, júrekke óte jaqyn.
Qorytyndy sóz...
You Might Also Like
