InfoHub Logo

HHİ ǵasyrdaǵy «Jańa Qazaqstannyń» bet-beınesi, maqtanyshy — bilimdi, básekege qabiletti, kez kelgen iske táýekelshil, jasampaz jastar. Osyndaı jastardy tulǵa etip shyǵarýda joǵary oqý oryndarynyń úlesi zor desek, qate aıtpaǵanymyz. Qazaqstandaǵy joǵary oqý oryndarynyń arasynda bilim sapasynyń kórsetkishi boıynsha kósh bastap turǵan ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetin erekshe aıtyp ótýimizge bolady. Ádebıettanýshy Z. Qabdolov: «QazUÝ — óz ishinen bólinip shyqqan kóp ınstıtýttar sekildi otaý emes, orda», - demekshi bul bilim ordasynda kópsalaly mamandyqtardy oqytyp shyǵarýmen qatar, kez kelgen fakúltet stýdentterinde barlyq sala boıynsha bazalyq bilim bolý maqsatynda birneshe pándi tereńdetip oqytady.

Adam, tulǵa psıhologıasy kimge bolmasyn qyzyq. Basqarý júıesindegi temperament máselesi, uıymdaǵy kelispeýshilikter, tulǵa aralyq jáne uıymdaǵy qarym qatynasty túsiný, lıderlik jáne motıvasıa týraly oqý ornymyzda Jýbanazarova Nazırash Súleımenqyzynyń jetekshiligimen «Basqarý psıhologıasy» pánin oqýdamyz. Jýbanazarova Nazırash Súleımenqyzynyń kóshbasyshylyǵymen ótetin bul pán arqyly keleshektegi jumys ornymyzda ıakı uıym arasynda bolatyn túrli problemalardyń aldyn alý men sheshý joldaryn úırenip jatyrmyz. Tek basqarý psıhologıasyn ǵana emes, bul salany logoterapıamen baılanystyryp, psıhosıntezdegi tulǵanyń ómir maǵynasyn izdeýi men taratýǵa umtylý týraly da semınar sabaǵyn ótip, biraq aqpar aldyq.

Adam psıhologıasyn zertteý HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap, ıaǵnı ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin tereńinen zerttele bastady. Sol kezdegi psıhologıa, psıhoanalıtıkanyń negizin salǵan A. Adler, Z. Freıd, V. Frankldyń mektepteri kúni búginge deıin  keńinen taralyp, oqytylyp keledi. Bizdiń dáris pen semınar sabaǵymyz da osy psıhologtardyń eńbekteriniń negizinde ótti.

Tulǵanyń ómirden mán izdeýin jaqsylyqpen baılanystyrǵan Vıktor Frankl ómirdiń maǵynasyn «adamnyń ultqa, násilge, jynysqa, jasqa bólinbeı jaqsylyq jasaýy» dep túsindirgen bolatyn. Frankl ómirdiń mánin izdeýdiń úsh jolyn kórsetedi: birinshisi, ómirde iz qaldyrý, jetistikke jetý. Mundaıda ómirdiń mánin jumystan tabady. Máselen, ǵalymdar ómirdiń mánin tańdaǵan taqyrybyn zerttep, jańalyq ashýdan izdese, sportshylar ómirdiń mánin chempıon bolǵannan kóredi. Ekinshisi, mándi qarym-qatynas. Súıgen adamnyń, jaqsy kóretin jandardyń bolýy da ómir mánin taýyp beredi. Úshinshisi, jan qınalysy men azaptanýdy jeńiske, ıaǵnı tragedıany trıýmfqa aınaldyrý. Eger ishki ustanym, nıet durys bolsa, aýyrý men azaptyń ózin jetistikke aınaldyra alasyń. Sol sebepti avtor zardap shegýdi ómirden mán tabý múmkindigi retinde qarastyrady. «Mán tabýdyń ádettegi qarapaıym joldary jabyq bolsa da, adamdar ony báribir taýqymet tartyp júrip te taba alady. Olardyń mundaı umtylysyna batyldyq pen tabandylyq jáne moral kómektesedi. Áıtpese olar janýarlardan esh aıyrmasyz tirshilik kesher edi. Biz qansha qalamasaq ta adam balasy beınet pen ólimnen qutyla almaıdy. Óıtkeni onsyz tolyqqandy ómir joq» degen pikir aıtady. Ekzıstensıalıst ǵalymnyń bul pikiri uly oıshyl Sokrattyń  «materıaldyq ıgilikterge jetý úshin emes, jaqsylyq jasaý jáne jaqsartý» degen oıymen astassa, grek fılosofy Arıstotel «adamnyń ómirdiń máni maǵynasyn júzege asyrý úshin baqyt sezimin bildiredi» degen bolatyn. Al Konfýsıı ómirdiń máni - mahabbat dep sanaǵan. Ol: "Mahabbat — ómirdiń ári basy, ári aıaǵy. Mahabbatsyz ómir joq. Sanaly adamnyń moıyndaıtyny da — tek mahabbat", - dep jazǵan. Oıshyl ózińizdi aldamaýǵa, maqsatqa aparar jolda toqtamaýǵa, mahabbat jaıly umytpaýǵa keńes bergen.

Qazaq zertteýlerindegi tulǵa, adam tabıǵatynyń zerttelýi sana máselesi Ál-Farabıden bastaý aldy. Ál-Farabıdiń shyǵarmalary fılosofıalyq tujyrymdarǵa, adam tabıǵaty týraly zerttegen aqparattarǵa toly. Keıin ál-Farabıdiń fılosofıasyn jalǵastyrǵan - Abaı. Abaıdyń qarasózderindegi oıy arqyly ál-Farabıdiń pikirimen uqsas ekenin baıqaýǵa bolady. (Adamnyń anadan eki túrli keıipte týýy, aqyl, qaırat, júrek týraly pikirleri, jalqaýlyq týraly aıtylǵan sózderi t.b. uqsastyq kóp). Eńbekterinde moraldyq ósıetten kóri, “Jan degen ne?”, “Rýh degen ne?” degen sıaqty ontologıalyq taldaýlary kóp — Shákárim. Abaıdyń mektebinen shyqqan Shákárimdi ekzıstensıamen aınalysqan qazaqtaǵy alǵashqy ǵalym dep tolyq ataýǵa bolady.  Shákárim shyǵarmalarynda adam tabıǵatyn alǵash úshke bóldi: Tán, kóńil, rýh. Buǵan mysal retinde aqynnyń myna óleńin kelitrsek bolady:

Basynda jan men dene eki basqa,
Jan shydap tura almaıdy qozǵalmasqa.
Dene saýyr syqyldy-jannyń orny,
Oǵan da kútý kerek buzylmasqa.

Tek jaqsylyq jasap, ómirdiń mánin tabýda adamnyń jeke tulǵa bolýy kerek. Mundaı tulǵalyq damýǵa jetý úshin ál-Farabı hám Abaı aıtpaqshy, adamnyń fızıkalyq, moraldy, rýhanı qabattaryn bir dárejede damýy asa mańyzdy. Sabaq barysynda Jýbanazarova Nazırash Súleımenqyzy osyndaı qundy da mańyzdy aqparattardy bólisti.

Jýbanazarova N.S.
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, psıhologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, profesor m.a.

Týrkbenbaeva M. J.
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, 1-kýrs magıstranty

---