InfoHub Logo

Uly orys Lenıngradtyq bir jigit ınjenerlik oqýyn bitirgen soń, óz ómirine shart qoıǵan. Ertede ınjenerden eńbek aqysy kóp qyzmetker bolmaǵan. Onyń sharty: bir elde shartpen bir jyl ǵana jumys isteıdi (mysaly, Qazaqstanda bir jyl ǵana isteýge dogovor jasaıdy). Sol jerden bir jyldyq áıelge dogovormen shartqa otyrysyp, úılenedi. Mine, osy retpen ólgeninshe osylaı etýge sert etken.

1930 jyly Semeı oblysy, Jarma aýdany, Aqjal altyn zavodyna kelip, qyzmet istegen, oǵan kómekshi ınjener bolyp Óskemen ýezinen Qabysh Dáýmenov degen jigit isteıdi. Men Jarma aýdanynan Almatyǵa poezdben kele jatyrmyn. Sol 1930 jyldyń sentábrinde poezd ishinde Dáýmenov Rahymmen kezdestim. Amandasyp, shúıirkelesip qaldym. Bul kisi eski sarsúıek qudandaly bolýshy edi. Amandyqtan keıin «qaıda
barasyń, ne jańalyq t.b.» áńgimelerge kiristik.

— Meniń balam Qabysh Dáýmenov myna Aqjal zavodynda kómekshi ınjener bolyp isteıdi. Ózi otaý úı bolǵan. Semásymen kóship kelip, Aqjalda turady. Olardy kórmegeli bir jyldaı bolyp qalyp edi. Ótken aıda nemerelerimdi saǵynyp izdep bardym, kelinim úıde eken, qarsy aldy. Nemerelerim de saǵynyp qalypty. Moınyma asylyp, máz-máıram bolyp qaldy. Keshke jaqyn balam Qabysh keldi. Amandasyp, as-sý ishken soń, taza kıimin kıinip, ketip qaldy.

Túnimen kelmedi, tań ata bir-aq keldi. Men oǵan jınalysta bolǵan shyǵar dep, úndemedim. Kelesi kúni taǵy da asyn ishti de, túnde ketip qaldy. Tań ata keldi, tańerteń balam qyzmetine ketti.

Men kelinimnen:

— Balam kúnde túnde qaıda ketedi? — dedim.

— Qaıdan bileıin, áıteýir tún balasynda joq bolatyndy taýyp aldy, — dedi. Senimsizdik, qyzǵanshaqtyq baryn sezdim de úndemedim. Keshke balam qyzmetinen kelgen soń, as-sýyn ishken soń, balammen ońasha áńgimelestim.

— Balam, bóten elde, bóten jerde otyrsyń. Bala-shaǵa da bóten elde otyr, al sen túnbalasynda úıde bolmaıdy ekensiń. Kelin, balalar qoryqpaı ma, osy jaǵdaıyń qalaı, qaraǵym?

— Áı, áke-aı, men bir bozbastyq qylyp, áıeldermen júr deısiz be, osynda dúnıeni kezgen adammen áńgimelesem.

— Ol qandaı adam, kim ózi?

— Ol osy zavodtyń bas ınjeneri, óz ómirine shart qoıǵan adam. Bir elde bir jyl ǵana qyzmet isteıdi. Keler jyly ózi kórmegen bir respýblıkaǵa baryp, onda da shartpen bir jyl isteıdi eken. Ol kisimen qazaq halqynyń eńbegi, kúnkórisi, salt-sanasyn, ádet-ǵurpyn suraıdy. Men sony aıtam, ol kóp elderde bolǵan, odan kórgenin maǵan aıtady, sonymen túni boıy áńgimelesemiz.

— Men kóp suraqtar qoıdym. Siz bul shartty ne sebepti qoıdyńyz. Buryn-sońdy mundaı is eshkimde bolmaǵan sıaqty.

— Adam balasy dúnıege bir-aq ret keledi. Dúnıe seniń úıiń, úıińniń ishinde ne bar, ne joq ekenin bilmegen adam, qandaı adam bolady? Men osylaı ózim kórmegen, bilmeıtin halyqtyń ortasynda bir jyl tursam, sol eldiń saltyn, sanasyn, kúnkórisin bilemin. Mine, senen surap bilip, kózben kórip te júrmin, osy retpen ólgenimshe istesem, myń jasaǵan adamnyń kórgenin kóremin, sonyń bilgenin bilemin.

— Siz qansha jasqa keldińiz?

— Qyryq segizge keldim.

— Neshe áıel aldyńyz?

— Jıyrma jeti áıel aldym.

— Olardan balalaryńyz bar ma?

— Bar. Aldy shkolda oqıdy.

— Siz bir áıelmen nege turmaısyz?

— Bir áıelmen tursam, onyń eki-úsh balasy bolady, onyń árqaısysynyń tósek-orny, kıimderi bolý kerek. Mysaly, men osy aradan Indıaǵa ketetin bolsam, olardy qalaı jetkize alam, men qazir dúnıeniń qaı shetine barsam da, bir shamadanymdy alam da, samoletpen, poezdben júre berem.

— Siz áıeldi qandaı shartpen alasyz?

— Men qyzmetke ornalasqan soń, jesir boıdaq áıeldermen sóılesip, kelisemin. Siz maǵan bir jyl áıel bolasyz. Jumys istemeısiz, kıimiń, tamaǵyń menen, úıde tamaq isteıtin úı qyzmetkeri bolady. Bir jyldyq rashodyńdy berip ketem. Al bala bolsa, ol ózińde qalady, osyǵan kelisseń, dogovor jasaımyz deımin. Kelisedi, dogovor jasap, tura beremiz.

— Sizder bir jyl turyp úırenisip qaldyńyzdar. Al aıyrylysarda áıel qandaı jaǵdaıda qalady?

— Qımaıdy, jylap qalady. Biraq razy bolyp qalady.

— Burynǵy áıelderińizben, balalaryńyzben hat alysasyz ba?

— Hat jazysyp turamyz, rashodtan artylǵan qarjy bolsa, azdap jiberip te turamyn.

— Qandaı jerde boldyńyz, shetelde boldyńyz ba?

— Men osy shartym boıynsha SSSR-diń kóp jerlerinde boldym. Endi sheteldi de kóreıin dep, Anglıaǵa bardym. Onda jumyssyz júrgender kóp, meni shetten kelgendikten ǵana qyzmetke ornalastyrdy. Onda azyq-túlik otar elderden keledi eken, birneshe saýdagerlerdiń qolynan ótip jáne parahod, rashody qosylǵanda bir adamnyń eńbek aqysy óziniń tamaǵynan artylmaıdy eken. Óte qymbat eken. Men onda áıel almaq túgil, óz tamaǵymdy ázer asyrap turdym. Turmysqa aýyr eken. Meniń baǵalaýymsha, Anglıa bilimniń ordasy da, bilimpazdyń sorlysy da sonda eken.

— Ol qalaı?

— Bilimniń ordasy degenim — bir úıde úsh aǵaıyndy jigit bolsa, úsheýi de ınjener, profesor, joǵary bilimdi maman. Al bilimpazdyń sorlysy sonda eken degenim — olarǵa qyzmet tabylmaıdy, dvornık bolyp, qara jumysshy bolyp isteıdi. Olarǵa jaqsy kıiný, jaqsy tamaq ishý kerek, sondyqtan olar shettegi otar elderge Indıa, Arabıa, Qytaıǵa qyzmet izdep qańǵyp ketedi eken. Sorlysy degenim osy edi, sodan keıin Amerıkaǵa bardym, úlken gorodqa kelip, parahodtan túsip, gostınısany kóshelerden surasam, meniń tilimdi eshkim túsinbeıdi. Men
olardyń tilin túsinbeımin. Ne isteý kerek, kóshege jaıaý qańǵyp shyǵyp kettim. Kele jatyrmyn. Bir adam qarsy kezdesip, meniń túr-tulǵam bóten, shetelden ekenimdi sezip:

— Siz Rossıadan emessiz be?» — dedi oryssha.

— Iá, Rossıadan kelip edim. Gostınısany surasam, eshkim tilimdi bilmeıdi. Sony izdep, til biletin bireý kezdese me dep kóshege shyǵyp edim, sizdiń kezdeskenińiz mundaı jaqsy bolar ma? Al endi gostınısany qalaı tabamyn? Qolyna kishkene knıjka aldy da kósheni, úı nómerin jazyp:

— Mashınamen kóterilip, úshinshi etajǵa elý segizinshi komnatanyń qońyraýyn qaqsań, sizdi qarsy alady, — dedi. Men rahmetimdi aıtyp, júrip kettim. Aıtylǵan kósheni, úıdi taýyp, úshinshi etajǵa shyǵyp, elý segizinshi komnatanyń qońyraýyn bastym. Ar jaǵynan bir adam esikti ashyp:

— Siz pálenshe emessiz be? — dedi.

— Iá, men sol adammyn.

— Kirińiz, kelińiz! — dep qarsy aldy. Keńsesine kirgizip jaǵdaıdy bildi. Bir komnataǵa ákelip buryshtaǵy bir tósekti kórsetti.

— Osynda jatyp on bes kún demalasyz, tamaqqa, eshteńe- ge tólemeısiz, myna stolǵa, myna knopkalardy bassańyz, tilegen tamaǵyńyz ózi aptamatty stolyńyzǵa kelip turady. On bes kúnnen keıin qyzmetke shyǵasyzdar, — dedi. Sol komnatada ár memleketten kelgen ınjenerler qyryq adam jatyrmyz. On bes kún tegin jatyp demaldyq, sodan qyryq qyz alyp keldi. Bári ınjenerlik ınstıtýtty bitirgender. «Al, jigitter, myna qyzdardan kóńilderiń unatqanyn joldastyqqa alyńdar» dedi. Bir-bir qyzdan aldyq. «Endi qyzmetke shyǵasyńdar» dep barlyq úı-ishi jabdyqtarymen, daıyn kvartıraǵa ornalastyrdy. Qyzmetke kiristik. Amerıka ómiri soǵys kórmegen, baı memleket qoı. Dúnıe arzan, bári molshylyq. Bir jyl ǵana turam dep barǵan adammyn ǵoı, qyzyqtan shyǵa almaı úsh jyl turyp qaldym. Úsh jyl turǵanda bir qaıyrshy kórmedim. Turmysyna narazy bir kisi kóre almadym. Eńbekti eń az alatyn dvornık te turmysyna razy, kóshege shyqsa, baılardan aıyra almaısyń. Sol dvornıkter vecher istep, úıine baı ınjenerdi shaqyrsa, olar tartynbaı kelip, tamaǵyn, ishkiligin iship, bılep, rahattanyp qaıta beredi eken. Men úsh jyl emes, ómir boıy sonda qalatyn edim. Ómirime qoıǵan sertime hılap qylmaımyn dep, qyzyqtan qashyp shyqtym, — dedi.

Bul kisi jaqsy ınjener eken, sol kúnde eńbekaqysy myń som edi. Zavod bastyǵy: «myń jarym som, eńbek tóleıik. Endi bir jyl qal» dep ótingen eken. «Joq, ómirlik sertime hılap qylmaımyn» dep, endigi kórmegen jerim — Bashqurtstan. Sonda baramyn» dep, ketipti. Injenerligimen qosyp jazýshylyǵy da bar eken. «Ómirimde kórgen-bilgenimdi kitap qylyp jazamyn», — depti.

---