InfoHub Logo

Jas ulǵaıǵanda adamdy árqıly dert ıekteı bastaıdy eken. Kesel odan buryn da kelýi múmkin. Sol, tarpa jabysqan beti, alyp ta ketýi múmkin. Biraq men ǵumyrymda aýyryp-syrqap kórmegen edim. Shanshý-qańqý, tymaý-symaý, árıne, esep emes. Eshqashan emhanaǵa jatpappyn, arnaıy qaralyp, ataýly em-dom almappyn. Sodan ba, salmaq túsirmese de, mazamdy ketirgen, syrt qaraǵanda tym eleýsiz, jáne túsiniksiz jaǵdaı men úshin múlde kútpegen oqıǵa bolyp shyqty. Dúnıeniń bar salmaǵyn kótergen ǵazız bas emes, barlyq qýanysh, qıyndyqty qolqa tamyrynan ótkizgen qaıran júrek te emes, mine, alpys birdeńe jyl boıy jer basyp kele jatqan, zamannyń zili men zulymdyǵy janyshtamaǵan, tirshiliktiń muńy men qaıǵysy óksitpegen, sanasyz, sezimsiz, kádimgi eki aıaq. Otyrsam — ózimdiki emes sıaqty. Tursam, júrsem, úırenshikti denemdi kótere almaı, shytynap synyp barady. Dáriger... “Dárigerdiń qolyna túspe...” degen mátelim bar edi, tutqynǵa, baılaýǵa túsýge asyqpadym, qazaqy em-dom jasaýǵa kiristim. Sodan soń, qytaıy núkte massaj. Shúkirana, ońalyp qalǵan sıaqtymyn. Ózim keıingi bir shyǵarmamda ájeptáýir qaljyńdasyp alǵan Áz-aǵań, ıaǵnı qudyretti Ázireıil aqsaqal, qaıtkende de ǵuzyryndamyz ǵoı, meni sıraqtan tutpaýǵa tıis edi. Aıtaıyn dep otyrǵanym — syrqat jaıy emes. Sol syrqat oraıynda bala-shaǵanyń qalaı dúrlikkeni. Meni seksennen beride at basyn tartpaıdy, tipti, eshqashan moıyp aýyrmaıdy dep bilgen ul-qyzdarym japur-jupyr bolypty. Úlkendi-kishili nemerelerime deıin: “Ata, aıaǵyń qalaı, aýyrma,” — dep sóıleıtin boldy. Aınaldyrǵan bes-alty bala ǵoı. Nebári on-on bes nemere. Bala tym qursa jeti-segiz bolmady-aý dep qıaldaıtyn edim, nemerelerdiń uzyn sany jıyrmadan assa dep armandaıtyn edim, amal qansha, jalǵyz áıeldiń baryn túgestik, búgingi balalar sol bes-altaýdyń ózin kóp kóredi, endi mine, aldyńǵylary “kókelep”, keıingileri “atalap” jatqanda osy baryńa táýba qylady ekensiń.

Quryqtyń sulbasy bolmasa da, kóleńkesi kóringende qaı-qaıdaǵy eske túsedi. Baǵzydaǵy atań men ájeń, keıingi ákeń men shesheń. Búkil ótken ómiriń. Qıyndyǵyń men kúresiń. Mereı men qýanyshyń. Óte uzaq, tym aýyr jol, sonymen qatar, marhamat, muratty, ıgilikti keshý. Qaıtkende de ǵapyl, ókinishiń joq sıaqty. Arman... bolsa — jasap úlgermegen isteriń. Biraq júzge kelseń de túgel atqaryp bitpesińdi shamalap, búgingi jetkenińe salaýat aıtasyń. Al pendelik tirligiń... ol da qanaǵattanarlyq dárejede ótipti. Áýelde súıgen sulýyńdy alypsyń. Qyryq birdeńe jyl qosaǵyńmen qosa aǵarypsyń. Óz baýyryńnan taraǵan bala-shaǵań túgel aıaqtanǵan. Kelesi býyn — nemereler anaý, shurqyrap ósip jatqan. Budan artyq ne kerek. Oılap tursam, jalǵannyń sheksiz qasyretimen qosa, fánıdiń talaı qýanysh, qyzyǵyn da bastan ótkergen ekem.

Iá. Oıdy oı qýady. Árneni ekshep otyrǵanda, keshe, oqystan esime túsken. Dúnıeni shaıqap ótken, bar qyzyqtyń basyn shalǵan Isaqan aǵam.Biz sıaqty bir qatynǵa qarap qalmaı, kezegimen on jeti áıel alyp edi. Bárimen de baqytty ǵumyr keshti. Tórt jyl, úsh jyl, kópshiligi týra bir jarym, eki jyldan. Bárimen de tatý-tátti aıyrylysty. Jurt bilgende eshbir áıel kózge bolsyn, syrttaı bolsyn, arada pálenbaı jyl ótkende bolsyn, Isaqan aǵama eshqandaı ókpe aıtpapty, kiná artpapty.Bári de muńaıa kúlip otyryp, qımas rızashylyqpen eske alady eken.

* * *

Isaqan aǵam bizben atalas, jamaǵaıyn týys. Qyz alyspas jaqyn. Beriden sanaǵanda, tý ustaǵan Janbaı-jarǵyshtan taraımyz. Atam aıtqan. Jáne sylqym, seri inisin aıryqsha jaqsy kóretin. Al Isaqan aǵam meni jaqsy kóredi. Bala ataýlyǵa sýyq deıtin. Aldyna almaıdy, betinen súımeıdi, oınatyp, kúlmeıdi. Maǵan ǵana basqasha. Qaltasynda áldenendeı bir tátti, tym qursa syqpa qurty bolady. Jáne úıge kirip, meni kórisimen moınyna kóterip alady. Shaǵyn bólme ishinde shyr aınalyp, at bolyp jeledi, tórdegi tekemet ústine jata qalyp, arqasyna otyrǵyzyp, túıe bolyp, tórt aıaqtaı, yrǵatylyp júredi. Nemese, meni stol basyndaǵy kishkentaı quraq kórpege orap, áldılep otyryp óleń aıtady. Men qazir úlkenmin, jasym toǵyzǵa shyqty, sonda da Isaqan aǵammen kishkentaı bala bolyp oınaý qyzyq edi. Biraq keıingi kezde kórinbeı ketken. Tańerteń ertemen keldi. Úıde úlkenderden ájem ǵana qalǵan. Sodan soń, sabaqqa tústen keıin baratyn men.

Isaqan aǵam esikten ımenshekteı kirdi. “Assalaý...” — dep sálem berdi. Sóziniń aıaǵyn jutyp qoıǵan. Men oqyp otyrǵan kitabymdy tastaı sala, aldynan shyǵyp, qos qoldap amandastym. Qazandyq mańynda júrgen ájem, qyryndaǵan qalpy, burylyp qaramady. Isaqan aǵam ekinshi qaıtara, bul joly anyqtap, “Esensiz be, jeńeshe!..” — dep, kóterińki amandasty da, tór aldyndaǵy, tańǵy dastarqany tolyq jınalyp bolmaǵan dóńgelek stol basyna sylq etip, maldas quryp otyra ketti. “Seniki jón, jeńeshe, — dedi. — Urys maǵan. Sók. Jer-jebirime jet. Múmkin, sen urysqan soń egil-tegil jylap alarmyn...” “Álımannyń obalyn kóz jasyńmen jýa almaısyń... — dedi ájem ózinde bolmaǵan qatqyl áýezben. — E-e, Sal-jigit... — dep sál bógeldi. Teris qarap, jaýlyǵynyń ushymen kózin súrtti. — Beý, jalǵan... El ańyz qylyp aıtatyn edi ǵoı. Qozy-kórpesh — Baıandaı, armanda ketip bara jatqan. Biraq ekeýiń qosyldyń. Endi mine... İshiń qalaı órtenbes...” Isaqan aǵam tómen qarap, tuqyra berdi. Bir qyzaryp, bir surlandy. “Taǵdyr... taǵdyr ǵoı, jeńeshe...” — dedi bar bolǵany. Ájem sol salǵyrt qalpynda shaı shyǵardy. Dastarqanǵa bir ýys qurt, bes-alty baýyrsaq tastady. Men de búgingi kitapty birjola jaýyp qoıyp, dastarqan basyna, Isaqan aǵamnyń oń tizesin janaı otyrdym. Ájem kúrsinip baryp, ekeýimizge shaı quıdy. Isaqan aǵama úlken kárlen kese, maǵan kishkentaı shyny kese. “Bes jyl, sarǵaıyp týra bes jyl kútti...” — dedi ózine de shaı quıyp jatyp. “Úsh jyl,” — dedi Isaqan aǵam tómen qaraǵan qalpy. “Bes jyl, — dedi ájem. — Soǵys bastalar jazda úılenbek edińder. Ary sozdyń, beri sozdyń. Odan soń maıdan. Endi mine...” “Bes jyl... — dedi Isaqan aǵam. — Kútti...” “Obal boldy...” — dedi ájem. “Meniń obalymdy oıladyń ba, jeńeshe? — dedi kenet Isaqan aǵam eńsesin jazyp. — Men sodan soń... týra tórt jyl kúttim ǵoı. Uzaq tórt jyl...” Ájem de basyn kóterdi. Sol qolymen aýzyn basty. Kózi baqyraıyp ketken. “Solaı, jeńeshe, — dedi Isaqan aǵam tómen qarap. Manadan beri aldynda qozǵaýsyz turǵan shaıdan bir urttady. — Endi jańadan... jas qyz alam... Iá, jeńeshe, Álımamen qyzǵylyqty ǵumyr keshtik. Bes jyl oıda, túste. Tórt jyl birge turmysta. Tatý-tátti, mahabatty... Aqyry... osylaı boldy. Keliniń... burynǵy keliniń eshqandaı kiná qoıa almaıdy. Meniń de ókpem joq. Taǵdyr, jazmysh solaı eken...”

Búgingi áńgimeniń mánisin, odan burynǵy jaǵdaıatar jónin keıinnen ǵana estip, kóńilge túıdim. Ózimshe baıyptap, taǵy biraz nárseniń syryn uqtym...

Isaqan aǵam men kórgen kezdiń ózinde kelbetti jigit edi. Eńseli, ıyqty, keýdeli, qyr muryn, bıik qabaq, qara kóz, qyzyl shyraıly. Er kóńildi, márt. Ashyq, jaıdary. Aqyldy, ustamdy. Bar aıyby oqymaǵan desetin. Shyndyǵynda, ol kezde bizdiń aýylda qaladan oqý bitirgen kisi neken-saıaq. Arnaıy bilim alsa, úlken qyzmette júrer edi degeni ǵoı. Biraq qazirgi qyzmeti de osal emes. Aýdandyq aqsha bólinde isteıdi. Soǵystan buryn, tipti, bastyq eken. Esep-shotqa júırik bolǵan ǵoı. Birden kóterilgen. Jumysta syıly, jurtqa jaǵymdy. Mine, Álıma tátem ekeýi sol kezde jarastyq taýypty. Isaqan aǵam jıyrmada, Álıma tátem on jetige jańa tolǵan eken. Men kórgen, kelinshek túsken keziniń ózinde asa kórikti edi. Qos órim shashy qyltasynan asady. Úshkil tumsyq, ádemi týflı, qynama bel jasyl qamzol. Qysta bıik ókshe, uzyn qonyshty bylǵary etik, kók jaǵaly palto kıip, basyna aq túbit sháli salatyn. Ne kıse de unasymdy, ásem kórinetin. Al ózi... áli kúnge kóz aldymda. Qalyń, jińishke, ımek qas, kishkentaı qyr muryn, súıirlene bitken balǵyn ıekti qaratory. Móldiregen badamsha kózinde únemi muń tunyp turatyn. Tipti, jadyrap kúlip, kóńildengen kezderiniń ózinde. Muńdy erkelik, nazdy kúlki. Sulýdyń ózgeshe bir sýreti eken.

Isaqan aǵam ekeýi Qyz-Jibek pen Tólegendeı, birden tabysty deıdi. Qaıda barsa juby jazylmaıdy. Birinsiz biri tura almaıdy. Alaıda, aralary taza, aǵa men qaryndastaı kelisti eken. Sátti kúni nekelesip qosylmaq. Qyzdyń kámeletke tolýyn ǵana kútse kerek. Aqyry toı keshine eki apta qalǵanda soǵys bastalady. Isaqan aǵam ásker jasynda. Kóp uzamaı maıdanǵa ketýge tıis. Qyzdyń bazyna, tilegine qaramastan, úılený kúnin keıinge shegeredi. Bir aı ótedi, bir jyl ótedi, ekinshi jyl jetedi. Soǵysqa attanǵan jigitter baýdaı túsip, qatarynan, qynadaı qyrylyp jatyr, qara qaǵaz kúzgi japyraqtaı, kún qurǵatpaı kelip jatyr. Al Isaqan aǵam qyzmet oraıyna baılanysty, aıdan aıǵa qala berse kerek. Árıne, ýaqytsha. Aqyr túbi keteri anyq. “Men seni basyńa jaýlyq salar-salmastan jesir qaldyrǵym kelmeıdi,” — depti Isaqan aǵam. “Sen ólseń, kóp uzamaı men de ólem,” — deıdi Álıma tátem. “Qyz qalpyńda qalasyń, ólmeısiń,” — deıdi Isaqan aǵam, álde qaljyń, álde shyny. “Ólmesem, ómir boıy tul ótem, — deıdi Álıma tátem. — Úıińe kirgizip ket...” “Mende úı joq,” — deıdi Isaqan aǵam. Shynynda da, áke-sheshesi qaıtqan, ózi atadan jalǵyz, nemereles aǵa-jeńgesimen birge turady eken. “Osy qalpyńda kút, — deıdi. — Eger... qaraly habar kelse, soǵys bitkenshe kúderińdi úzbe... jáne jarty jyl. Sodan soń baqytyńdy tap.” “Meniń baqytym bireý-aq!..” — deıdi Álıma tátem. Aqyry, Isaqan aǵamnyń da maıdanǵa attanatyn kesimdi kúni jetedi. Álıma tátem ekeýi amandyqta kóriserine nyq senimde, jarqyn júzben qoshtasady. Biraq Isaqan aǵam aıaǵy kemtar týyp, áskerge jaramaǵan, kókiregi ashyq qurbylarynyń birine Álıma táteme arnap shyǵarǵan óleńin úıretip ketipti. Menen teris habar jetse, ózine aıtyp beresiń dep. Qurdas jigittiń ishine syımasa kerek. Isaqan aǵamnyń izi sýymastan-aq jurt arasyna tarap ketedi. Sodan biz es bilgende, tipti, er jetkende, kúni keshege deıin bizdiń aýyldaǵy jıyn, toılarda aıtylyp júrdi. Sózi de, áýeni de ózgeshe, syrly, muńdy án edi. “Sen shalqar darıada erkin shomǵan altyn balyq ediń. Óziń qalap, meniń qolyma tústiń. Súıindim, tamashaladym. Súıdim, meıirlendim. Aıalap, álpeshtesem de, qıanat jasamadym. Biraq taǵdyr máńgi birge bolýǵa jazbapty. Endi baqytyń ashylsyn... Qapıada aırylystyq, qapada ótpe..” Iá. Ólim degen sóz joq, biraq mahabattyń aza jyry. Jigit maıdannan aman-esen oralady, ǵashyqtar saǵynysyp qosylady, aqyr túbi qapıada aırylysady.

Sóıtken Isaqan aǵam arada aı ótpeı, jasy on segizge jańa tolǵan, asyqtaı oınap turǵan, kúlimkóz, qyzyl erin taǵy bir sulýdy qushty. Úshinshi jylǵa qaraǵanda ony da tastady. Úshinshi áıelin aldy. Eki jylǵa áreń jetti. Sodan bastap salqam seri Isaqan aǵamnyń jańa bir áıel alýy, ony kóp uzamaı taǵy tastaýy, jáne kezekti bir qyzǵa quryq salýy — úırenshikti oqıǵaǵa aınalǵan. Iá, aıtpaqshy, úshinshi me, tórtinshi me, beti ashylmaǵan qyzdan soń, esik kórgen jas kelinshekten de tartynbaıtyn boldy. Aýdandaǵy áldebir úlken qyzmetkerdiń balaly qatynyn buzyp alǵan. Uzaǵyraq, eki jarym jylǵa taqaý turdy. Árıne, toıaty basylǵan soń ony da tastady. Bir ǵajaby, bul kezde otyzdy ortalasa da, budan buryn neshe áıel alǵan baıansyz ataǵy bolsa da, Isaqan aǵam sóz salǵan qyz-qatyn ataýlynyń eshqaısy da betin teriske burmasa kerek. Otyzyńyz ne, qyryqty eńsergen shaǵynda. Jetinshi me, altynshy ma rette, Semeıden ınstıtýt bitirip kelgen áp-ádemi muǵalıma qyzǵa úılendi. Endi toqtaıdy desken kóldeneń jurt. Toqtapty. Bul joly tolyq eki jylǵa. Kelesi qyz, kelesi kelinshek asyǵa kútip tur eken.

Al aty ańyzǵa aınalǵan, ánge, jyrǵa qosylǵan Álıma jeńeshem... Isaqan aǵam qaıyra sóz salypty desetin. Tórtinshi áıeldiń tusynda, nemese besinshiniń qarsańynda. Oınap-kúlmek emes, ıyn nıetimen. Qaıta qosylaıyq dese kerek. Álıma tátem tolqyp, jumsaryp baryp, tas bolyp qatypty. Bizdiń mahabbatymyz ólgen. Myna men — qury dene. Óleksemdi súıretip, qaıta oralsam da, burynǵydaı bolmaımyz. Áýelgisi ras bolsa, erte me, kesh pe, qaırylyp bir soǵar deýshi edim... Rızamyn, qosh deıdi. Kóp uzamaı, ol da kúıeýge shyqqan. Eshqaıda ketken joq. Osynda, aýdan ortalyǵy Sarterekte. Men jetinshi klasta oqıtyn edim. Kúzde aýyldaǵy ájem ólgen, ózim kisi úıinde turam, jarymkóńil ári ashqursaq degendeı. Áldeqalaı, esiginiń aldynan ótip barady ekem. Daýystap toqtatyp aldy. Baýyryna basyp, betimnen súıdi. “Ájeńe bara almadym, aldy jaryq bolsyn!..” — degen. Kózi qaımyjyq jas eken. Meniń ájemdi ǵana emes, óziniń ótkenin de esine alyp turǵandaı. “Úıge kir!” Kirdim. Besikte baqyryp jylap, balpanaqtaı ul jatyr eken. Álıma tátem “Qazir, qazir, qulynym, qazir, qazir...” — dep júrip, sheship, qolyna aldy. “Mine, seniń aǵań,— dedi. — Týysqan aǵań. Jarǵysh-jákemniń tuıaǵy...” Súı dedi de, qara kózderinen monshaqtaı úzilgen jasyn áreń tıyp, kishkentaıyn quıryǵy jalańash qalpynda bir ıyǵyna asqan kúıi, maǵan as qamdaǵan. Bir tal maıly qabyrǵa. Qalǵany sol bolsa kerek, úsh-tórt baýyrsaq. Meniń tamaǵymnan nár ótpedi. Jarǵysh-jákesi, ıaǵnı Janbaı atam qaıda, Álıma tátemniń, ıaǵnı burynǵy jeńgemniń qazirgi qosaǵy múlde basqa rý, tipti, syrttan kelgen, bóten kisi. Isaqan aǵamnan týsa, aıtqanyndaı, maǵan shyn ini bolar edi... Sóıtip otyrǵanda kúıeýi keldi. Úlken mansapty — raıkomda nusqaýshy bolyp isteıdi deıtin. Tanaýy qýsyrylǵan, sazbet, aqsur kisi eken. Ózi jap-jas. Ózi sonshama kekirt. Maǵan birden-aq unatpaı qaraǵan. Men maıly qabyrǵany sydyrmaǵan, jalǵyz baýyrsaq jegen kúıimde, raqmet aıtyp, shyǵyp kettim. Endi qaıyra bul úıdiń aýlasynan aınalyp ótetin boldym. Ózimniń júregim aýyrmas úshin. Bir zamandaǵy baqytty jeńgemniń kóz jasyn kórmes úshin.

Ýaqyt alǵa jyljyp óte berdi. Men erjettim. Mektep bitirdim, Ýnıversıtetke tústim. Aspırantýrany támamdadym. Úılendim. Qyzmetke aralastym. Ádebıetshi, jazýshy retinde tanyldym. Qalada turam. Biraq aýyldan múlde qol úzbegem. Eki jyl, tórt-bes jylda oralyp soqpaı qoımaısyń. Aldaǵy aqsaqaldar, kóztanys aǵalardy kóresiń. Kórmeseń surastyrasyń. Anaý qaıtys bolǵan. Anaý alystaǵy balasyna kóshken. Bári de zańdy, tabıǵı. Isaqan aǵamnyń da bolmys-bitimi, ómir keshýi úırenshikti, ádepki qalpynda. Mán, jónin suraǵanda bireýler kóńildene kúledi, endi bireýler bas shaıqap, qolyn silteıdi. Bir barǵanymda toǵyzynshy áıelimen turyp jatyr eken. Keleside on ekinshi, álde on úshinshi áıel. Sońǵy joly on tórtinshi, álde on besinshige jetipti. Men surastyrǵan, jón-jobasyn biletin aǵaıyndar keıde ózara daýlasyp qalady. Biri on beske tolǵan joq dese, ekinshileri jıyrmaǵa taqatyp qoıady. Aǵań jıyrma besten beride toqtamaıdy dep qaǵytady meni. Eki-úsh ret ózin de, júzbe-júz kórdim. Úlken úıge, alystan kelgen baýyryna arnaıy sálemdesken. Keıingi kelisinde áńgimemen ájeptáýir otyrdy. Keń mańdaıyna qosarly ájim túsipti, jıren shashyna qylaý kirgen. Biraq óńi qaıtpaǵan. Boıy tip-tik. Tolyq ta, aryq ta emes. Bitiminde tákappar bekzattyq bar. Otyrysy kerbez, sózi baıypty. Meniń bar jazǵanymdy qadaǵalap oqyp júredi eken. Bizdiń áýlet ejelden bılikke, sózge beıim boldy. Pálen atań bı edi. Túgen atań batyr edi. Pálen aqyn, túgen sheshen... Osy jańa zamanda úlken jazýshy bizden shyqpaǵanda kimnen shyǵýy kerek edi dep, ózin de kótermelep, meni de marqaıtyp ketken. Aqyry bir kúni Almatydan, arnaıy izdep tapty.

Keshqurym edi. Aqsaqal bosaǵadan attasymen, abyr-sabyr bolyp qaldyq. Shaı qaınatyldy, et asyldy. Men ótken-ketkendi surastyryp otyrmyn. Isaqan aǵam bizdiń úıelmeli-súıelmeli, úpir-shúpir balalarǵa kózi jasaýraı qarap qoıady. “Máshalla, táýba, — deıdi anda-sanda. — Tipá, tipá, til-kózden saqtasyn!” Kisi jatyrqamaıtyn bizdiń tentekter de, atalaryń degen soń, biri aldyna otyryp, biri moınyna minip, máz-maıram. Bizdiń dastarqan mol, biraq úıde ishimdik bolmaıtyn, dúken ataýly jabylyp qalǵan, ájeptáýir qysylyp edik, aqsaqal tatyp almaıdy eken. Jasymda áýestigim bolǵan joq, endi qudaı saqtasyn deıdi. Eskilikti áńgimeden basqa ne kerek. Keń, kóńildi otyrys boldy. Aqyry, jatýǵa kelgende, bizdiń úıdegi kelini tósek qamdady. Ol kezdegi páterimiz mıkroaýdanda, halyq tilinde “raspashonka” —“ıtkóılek” atalatyn, shaǵyn úsh bólme. Tórgi bireýi — meniń jumys kabınetim, qos qabyrǵa tolǵan kitap. Ekinshi bólmede — biz, balalardyń eń kishisimen. Eresekteri jyljymaly dıvandy jazyp, zalǵa jatady. Endi búginshe túgelimen ózimizge kóshirmekpiz. Aqsaqal birden-aq dıvandy keń úıge emes, kitapty shaǵyn kabınetke, jer tósekke jatýdy qalady. Meniń yqsham jazý stolymdy alqap, qatar-qatar tizilip turǵan ádemi kitaptardyń túbin sıpalap, meıirlene jymıyp, azǵana turǵan. Sodan soń, Almatyǵa arnaıy kelgen buıymtaıyn aıtty. Ǵylym Akademıasyna tapsyrmaq eskilikti biraz sóz bar eken. Baıaǵy zaman aqyndarynyń óleńderi, aıtys, dastandary. El aýzyndaǵy árqıly áńgimeler. Eshbir kitapqa shyqpaǵan ejelgi jyrlar. Talaı nárseni qur jiberip alyppyn, deıdi. Keýdesi kenish qarıalardyń kóbisi ketip qaldy. Sońǵy onshaqty jylda ǵana es kirip, elden jınap-tergenim.

Bul kezde men Ǵylym Akademıasynda qyzmet atqaratyn edim. Ádebıet-zertteý ınstıtýtynyń qoljazba jáne arhıv bólimine alyp bardym. Bólim bastyǵy — belgili ǵalym, jasy úlken áriptes, áýeli maǵan raqmet aıtty, sodan soń aqsaqalǵa rızashylyq bildirdi. Aparǵan mol dúnıesin túgel tizimdep, tirkep, qol qoıyp, qol qoıǵyzyp aldy. Tıesili tıyn-tebeni keler aptada degen. “Men aqsha qýyp kelgen joq edim, — dedi Isaqan aǵam ashshy jymıyp. — Berip jatsańdar — raqmet. Al endi myna... eń qundy, eń qajetti dúnıeni ysyryp qoıdyńyz, sol aqshany ózderińe tólesem, alar ma edińiz? Álde eshkimge keregi joq pa?..” “Kerek, — dedi bólim bastyǵy jeńil kúrsinip. — Budan dál on bes jyl buryn qýana-qýana qabyldar edik. Qazir tıym salynǵan. Asha bere qaıta japty. Ýaqyty keler...” “Al meniń ýaqytym ótip barady...” — dedi Isaqan aǵam túńilgen keıipte, mundaǵy áldekimderdiń doktorlyq dısertasıasynan da jýan, muqabalanyp túptelgen, qalyńdyǵy tórt eli, ketpekteı qoljazba-kitapty, kesheden beri arqalap júrgen, kónetoz sary portfeline qaıtadan salyp jatyp. Shamalasam da, ne ekenin suraǵam joq. Ári bóten kisi aldynda beısaýat sóz kóbeıip keter degem.

Syrtqa shyqqan soń, qabaǵy kirbeń Isaqan aǵam oqys kóńildendi. “Bazarǵa aparsań, — dedi. — Jumysyńnyń jaǵdaıy qalaı edi?” “Erkin, — dedim men. — Júrińiz. Kók bazar ǵoı? Taksı ustaıyq.”

Qatar-qatar jemisten kóz tunady. Shabdaly, órik. Almurt, anar, júzim. Almanyń neshe atasy: aqshyl, jasyl, sarǵysh, kúreń, qyzyl. Túrli tústi jemis túıetaılana qalanǵan eń ádemi sóreler qataryn bir aınalyp shyqtyq. Ekinshi aınalyp baryp, alqyzyl aportqa toqtadyq. “Eń jaqsysy — osy qyzdyń almasy,” — dedi Isaqan aǵam. “Iá, osy kók bazardaǵy eń jaqsy alma — meniki,” — dedi jemis ıesi syqylyqtaı kúlip. Dóńgelek bet, tana kóz, jas kelinshek eken. Men jan-jaǵyma qaradym. Bári de jaqsy. Al mynaý almalar — artyq ta, kem de emes, ózgelermen qaraılas kórindi. Kelinshektiń tartymdylyǵy bolmasa. “Qonaqqa ma? — dep surady. — Qansha alasyzdar?” “Qonaq emes, syıly kelinge, — dedi Isaqan aǵam. — Nemerelerge, — dedi sodan soń maǵan qarap. — Keshe qurqol bardym ǵoı. Atalaryńnan sálemdeme dep apar.” “Óı, aǵa, nesine áýre boldyńyz, alma bar ǵoı,” — dedim men. “Ata bolyp qaldyńyz ba, nemereler de bar ma?” — dep surady oınaqy kelinshek. Men Isaqan aǵama qaradym. Ata derlikteı emes, jap-jas. Betin az-maz qorasan sekpili shalǵan, qyryqtyń ar jaq, ber jaǵyndaǵy qaıratty erkek. Jasy... shyn jasy elýdiń jýan ortasynda bolsa kerek. “Mende bári de bar, qalqam, — dedi Isaqan aǵam. — Bes kılá. Salyp alatyn sebet, dorba birdeńe tabyla ma?” “Tabylady. Bizde de bári bar,” — dedi kelinshek qabaǵynyń astynan urlana qarap, qorjyn tarazynyń tabaqty basyna almalaryn salyp jatyp. Tyrnaqtary boıamasyz, saýsaqtary súırikteı eken, ezip, janyshyp almaıyn degendeı, jemisterdiń toq búıirinen, shynashaǵy jazylǵan bas barmaq, ortan qolmen ǵana, eptep ustap, sánimen qalap qoıyp jatyr. “Bári bar, jigit te bar ma?” — dep surady Isaqan aǵam. “Oı, atasy...” — kúle bere shashalyp qaldy. “Maı qap,” — dedi Isaqan aǵam. “Aıtqanyńyz kelsin... Oı, aǵasy-aý, qazir jóni túzý jigit bar ma. Túgel nárenjik, jalqaý, alqash...” “Bári emes shyǵar, — dedi Isaqan aǵam. — Eger ańdaýsyzda sendeı sulý qyzǵa sondaı bir bozókpe ushyrasyp qalǵan bolsa, nesine ómirińdi tozdyrasyń...” “Ózim de qýyp jiberdim,” — dedi kelinshek sál-pál tómenshiktep. “Sonda osy almany óziń ósirdiń be?” “Ózim ósirdim, — dedi kelinshek. — Kári sheshem bar qolymda. Ne qaıyr, qaraqshy bolǵannan ózge. Biraq táýba, — dedi. — Sol qaraıyp otyrǵanynyń ózi dátke qýat.” “Basqa bir qýat taǵy kerek, áli jassyń,” — dedi Isaqan aǵam. Kelinshek tómen qarady. “Minekıińiz, — dedi basylyńqy áýezben. — Bes kıládan asty. Eń jaqsylaryn tańdap berdim,” — dedi sodan soń jymıa kúlip. “Atyń kim?” — dep surady Isaqan aǵam. Ámıanyn ashyp, iri aqsha shyǵardy. “Alma.” “Alma ósiresiń, atyń Alma, almadan da táttisiń,” — dedi Isaqan aǵam. Kelinshektiń betiniń ushy lyp ete tústi. Úlken, qara kózderin taıdyrmaı, tike qaraǵan. Erni juqa, qyp-qyzyl eken. Boıaýy emes, tabıǵı qalpy.

“Alla jar bolsyn, — dedi Isaqan aǵam meni bazardan shyǵaryp turyp. — Aǵańnyń ómiri ótti osylaı. Kelin ádemi eken. Kórikti ǵana emes, kelisti. Baqytyńnyń baǵasyn bil, janym...” Epeteısiz qushaqtap, baýyryna basty. “Endi... elge qaıtasyz ǵoı. Ázir qaıtpasańyz, úıge júrińiz...” “Raqmet, qaraǵym, — dedi Isaqan aǵam muńaıyp. — Meniń kósherimdi — jel, qonarymdy saı biledi... Hosh, — dedi sodan soń keýdesin kerip. — Men álgi almaǵa qaıta baraıyn. Tym táýir kórindi,” — dedi kúrsinip.

Budan soń alas-qapas zamanda Isaqan aǵammen qaıyra júzdespedim. Biraq ortaq aǵaıyndar arqyly áńgimesi jetip jatqan. Elden birjola ketipti. Osy Almaty tóńireginde, áldebir aýylda turady. Jańa, jas áıel alǵan. Onysy úırenshikti nárse. Aıtýǵa turmaıtyn. Sóz — bul neshinshi áıeli jáne onymen qansha otasady degen tóńirekte ǵana órbigen. Dese de, Isaqan aǵamnyń budan sońǵy jaǵdaıynan beıhabar qalyp edim.

Aqyry, arada shamamen onshaqty jyl ótkende oqys habar jetti. Isaqan aǵam dúnıe salypty. Aıtqandaıyn, osy Almatynyń irgesindegi pálen degen aýylda. Qaladaǵy, telefon arqyly habarlasyp, mán-jaıdy bildirgen aǵaıyndas, jerles úsh-tórt kisimen birge topyraq salýǵa barǵan edim.

Qaraly jeńgemdi birden tanydym. Baıaǵy kók bazardaǵy almaly kelinshek. Árıne, tolyqqan, egde tartqan, kóp jylaǵan sıaqty, bet-aýzy isińki, biraq óńi qaıtpaǵan, jer ortasyna jańa kelgen salıqaly báıbishe. Barlyq rásimin atqaryp bolǵan soń, azaly dastarqan basynda otyrǵan, berisi Almaty, arysy Bulǵyrtaýdan kelgen aǵaıynǵa qarata sóılep edi. “Isekeń jaryqtyq ekeýimiz týra toǵyz jyl turmys qurdyq... — dedi. — Baqtym, qaqtym. Ol da meni álpeshtep ótti. — Jeńgemiz ájeptáýir bosańsyp, kózine jas aldy. — Áli de júre tursa kerek edi. Alpys bes degen nemene. Kóldeneńnen kelgen jaman aýrý alyp ketti... Biraq aǵalaryńnyń shańyraǵy qulady dep oılamańdar. Bul aýyldaǵy alys-jaqyn Almanyń úıi demeıdi, Isaqannyń úıi deıdi. Joldaryń túskende at basyn buryp, kelip turyńdar. Alystaǵy aǵaıynǵa ókpe joq, jaqyndaǵy qaıyndaryma aıtyp otyrmyn. Tym qursa qyrqyna kelip qaıtyńdar. Eń sońǵy paryz bolsyn,” — dedi.

Mejeli ýaqytynda qyrqyna bardyq. Aýyldaǵy jalpy jurt keshkilikke habarlanǵan eken. Túski dastarqan bizge — Almatylyq eki-úsh kisi jáne jeńgemizdiń jaqyn týystary — nebári onshaqty adamǵa ǵana jasalypty. Jeńgemiz kóterilip, ońalyp qalǵan eken. Jarqyldap kúlmegenmen, erkin otyrdy. Árqıly áńgimeniń shetin shyǵarǵan.

“Aǵalaryńnyń jaǵdaıyn bilesińder ǵoı, — dedi bizge qarata. — Maǵan deıin on alty áıel alǵan eken. Men — on jetinshi boldym. Rekord. On jetinshi bolǵanym ǵana emes. Áýelgi on altynyń árqaısymen nebári eki, assa úsh jyl ǵana otasady eken. Menimen týra toǵyz jyl turmys qurdy.”

“Siz endi, baqytyńyzǵa qaraı, sońynan kezdestińiz ǵoı,” — dedi bizdiń jigitterdiń biri, ázil-shyny aralas.

“Olaı dep aıtpa, qaınym, — dedi jeńgemiz. — Men kese-kóldeneńnen kezdespesem, taǵy da tórt-bes áıeldiń basyna sý quıar edi. Men... meni alǵashqy áıeline uqsatatyn edi. Turpat-tulǵam emes. Sirá, minezim, sóılegen sóz, júris-turysym. Bir-aq ret shyn ǵashyq boldym, deıtin. Sol áýelgi jeńgelerińe. Al meni... ondaı ǵashyq bolmasa da, tym jaqsy kórdi...”

“Aǵamyzda arman joq eken,” — dedim men.

“Arman... armany boldy ǵoı, jaryqtyqtyń. Bir perzent... bir náreste kórmeı ketti. — Jeńgemiz tómen qarap, kúrsinip aldy. Sodan soń kózi jarq etip, jadyraı kúlgen. — Menen kiná joq, — dedi. — Bir shıkiókpe kótergen edim, buryn, álgi... aǵalaryń kezdespeı turǵanda, shetinep ketken. Endi bir náreste kerek-aq edi. Menen kiná joq. Aǵalaryńdy qalaǵa, kúshti dárigerge aparyp tekserttim... — Jeńgemiz baıaý kúrsindi. — Qaıraty qaıtpaǵan edi. Biraq perzent súıe almaıdy eken. Salbyrap úıge keldik. Isekeń tym jabyrqaý. “Jarar, — dedim men. — Jańa bildiń be. Maǵan balasyz-aq bir óziń jetesiń. Al saǵan... myna men barmyn, táýba aıtpaısyń ba!.. Jamaǵaıyn týystaryń joq emes, tuqymyń qurymaıdy,” — deımin. “Meniń qaıǵym basqasha, — dedi marqum. — Bul jaǵyn... buryn da sezgem, bilgem. Tórtinshi, álde besinshi áıelden soń... Áýelden bilsem, Álımashpen aırylyspaıtyn edim ǵoı...” — dep kózine jas aldy. Súıip qosylǵan, qyzdaı alǵan alǵashqy áıeli de. “Jón, — dedim men. — Nege sol tórtinshi, besinshi áıelmen toqtamadyń?” “Qanaǵat tappadym, — dedi. — Álımanyń qushaǵy... qaıda. Álımamdy ańsadym...” Sonda aǵalaryń jańa bir Álıma qashan kezdesedi dep, óńdi áıel ataýlyny sýdaı sapyryp, ushyp, qonyp júre bergen ǵoı. Elýdiń jýan ortasynda uzyn sanyn on altyǵa jetkizgen. Sodan, — dedi, endi meni ıegimen nusqap, — myna oqymysty qaınym ózi bastap ákep, menimen tabystyrdy ǵoı, kók bazarda...”

“Ózińiz de birden úıirilip tústińiz ǵoı, jeńeshe,” — dedim men kúlip.

“Sondaı jigit... sondaı erkektiń qolyn qandaı áıel qaǵar,” — dedi jeńgemiz sypaıy jymıyp.

Biz quran baǵyshtap, rıza-hosh aıtysyp attanarda Alma jeńgemiz meniń qolyma ishine áldebir eski qaǵazdar toltyrylǵan kenep dorba ustatty. “Aǵańnyń amanaty,” — degen. Úıge kelgende qarasam, qundy, kóne basylymdy birneshe kitap: “Baqyrǵan”, “Sofy Allaıar”, “Birjan-Sara aıtysy”, “Aıqaptyń” bes-alty sany, Abaıdyń 1923 jylǵy jınaǵy, jáne Shákerim qajynyń qalyńdyǵy tórt eli, qolmen jazylyp, muqabalanyp túptelgen úlken toptamasy eken. Esime tústi — baıaǵyda, Akademıada qabyl kórmegen ózgeshe mura. Kitaptardy qaıda júrse de qasterlep saqtaǵan, qoljazbany qanshama jyl boıy qurap, jınaqtaǵan. Artynda qalǵan bar belgisi — osy ǵana boldy. Jáne Akademıa arhıvindegi taǵy bir nusqalar. Jansyz, tilsiz óli qaǵaz. Pálenshe-ekeń jınap, tapsyrypty — tek shartty belgi ǵana.

Adam tiri urpaǵymen myń jasaıdy deıdi. Urpaqsyz ketken, bir perzenttiń zarpynan on jeti áıel alǵan Isaqan aǵamnyń aty óshpesin, bar keıpinde meniń jazýymmen birge jasasyn dep, osy áńgimeni ólmes tańbaǵa túsirdim.

---